Vjaĉeslav Ĉirikba. Evolucio de Abĥaza lingvo en kondiĉoj de polietnika socio: elvokoj kaj perspektivoj. (Esperanta traduko de rusa — Aleksandr Seliŝĉev).

Vjaĉeslav Ĉirikba Evolucio de Abĥaza lingvo en kondiĉoj de   polietnika socio: elvokoj kaj perspektivoj

Виачеслав Чрыгба. Аҧсуа бызшәа аҿиара аполиетникатә уаажәларраҿы: аҧынгылақәеи ҧхьаҟатәи аҧеиҧши

Vyacheslav Chirickba. The Development of Abkhasian  Language  in the Conditions of Poliethnic Society: Challenges and Perspectives

Вячеслав Чирикба. Развитие абхазского языка в условиях  полиэтнического общества: вызовы и перспективы

  (Esperanta traduko de rusa — Aleksandr Seliŝĉev)

 Aҟәa — 2009 — Suhum  © Vjaĉeslav Ĉirikba, 2009 Aleksandr Seliŝĉev, traduko, 27.07.2010 

1

La nuna situacio kun abĥaza lingvo elvokas seriozan zorgemon kiel ĉe specialistoj,   tiel en rondo de intelektularo, malgraŭ garantita en Konstitucio de Abĥazio altan   staton de abĥaza lingvo kiel ŝtata. Laŭ takso de lingvoscientistoj abĥaza apartenas  al kategorio de malbonstataj  lingvoj;  ĉe tio observiĝas la plifortigon de vico da   faktoroj   malfavore   influantaj   per   ĝia   funkcionado   (altan   nivelon   de   urbonizo,   amasan migradon de agrarloĝantaro en urbojn, kie en kondiĉoj de polietnika socio   dominas rusa lingvo ktp). En la verko taksas ĝeneralan kondiĉon de abĥaza lingvo   en   Abĥazio,   citiĝas   la   rezultojn   de   statistika   kaj   sociolingvistika   esplorado   de   specifikecoj de ĝia funkcionado en medio de urbaj abĥazoj. Sur la bazo de rezultoj   de   esplorado,   kaj   ankaŭ   kun   konsidero   de   internacia   sperto,   proponiĝas   la   komplekson da rimedoj, direktitaj al sanigado de situacio kun abĥaza lingvo.  

 

2

Enhavtabelo   1. Lingvoj de malgrandaj nacioj kaj la minaco por ili ekzisto …...................... 4  2. Etnodemografikaj procezoj en Abĥazio en XIX­XX­aj jarcentoj …............... 6  3. Etnikaj komunumoj en Abĥazio kaj entnolingva situacio …........................ 9  4. Etnodemografika situacio en nuntempa Abĥazio …................................... 12   5. La stato de abĥaza lingvo en nuntempa Abĥazio …................................... 13   6. Internacia sperto de konservo kaj renaskiĝo de lingvoj:       sukcesoj kaj fiaskoj ….................................................................................... 16  7. La perspektivoj de la konservo de abĥaza lingvo en kondiĉo de      polietnika socio ….......................................................................................... 21   8. La komplekso de rimedoj por subteno de ŝtata lingvo …..........................  23   9. Konkludo …..................................................................................................... 29  10. La rezultatoj de sociolingva enketo …......................................................... 30 11. Tabeloj …......................................................................................................... 32  12. La demandaro, faktoj de kiu estis la bazo por verkado de tabeloj,        uzintaj en tio ĉi verko …................................................................................ 37 

3

1. Lingvoj de malgrandaj nacioj kaj la minaco por ili ekzisto 1  Kiel  estas  konate, la lingvo estas  la integra parto de la kulturo kaj la plej grava  instrumento de la homa civilizacio. Estas lingvoj, en kiuj parolas milionoj da homoj,  ekzemple, ĉina, hispana aŭ angla, kaj lingvoj en kiuj parolas tre etaj kolektivoj, iafoje  laŭdimensio je vilaĝo aŭ eĉ je eta grupo en unu vilaĝo. En nia epoko de globalizo kaj  amasa   komunikado   la   etaj   lingvaj   kunsocioj,   al   kiuj   apartenas   en   tiu   kvanto   la  abĥazan socion, sentas enorman premadon elekstere de grandaj kunsocioj. Ili estas  devigataj eniri en la kruelan konkuradon en batalo por elviveco. Kaj tre ofte tion ĉi  batalon   ili   malgajnas   kaj,   bedaŭrinte,   malaperas.   Entute,   la   situacio   kun   lingva  varieco   sur   nia   planedo   estas   treege   alarmanta.   Lingvistoj   supozas,   ke   en   nuna  centjaro la duono da 6000 lingvoj, en kiuj oni parolas nun en la mondo, pereos.   Ĉiu lingvo, sendepende de tiu, ĉu ĝi apartenas al granda aŭ eta kunsocio, estas la  parto de la komunhoma civilizacio. Ĉiu lingvo estas produkto de longedaŭra proceso  de   historia   disvolviĝo   kaj   havas   unikan,   sole   al   ĝi   propran   foneman   sistemon,  gramatikan strukturon kaj vortaron. Krome, la lingvo estas esenca identecfaktoro  de  homkunsocioj.   Malapero   de   lingvo   tre   ofte   estas   samtempe   la   pereo   de   certa  kunsocio, sendube ne fizika, sed la pereo de kulturo, kio estas ne malpli tragike.  Kaj  la plej proksima ilustrado al nuna diskuto estas, certe, la trista sorto de la ubiho  lingvo. En funkciado de lingvoj ludas rolon treege delikataj meĥanismoj. Iutampe ne  estas   klare,   kial   iuj   etaj   lingvoj,   estantaj   eĉ,   ŝajnus,   en   tute   malfavoraj   kondiĉoj,  demonstras firmecon kaj  persiste konserviĝas (ekzemple, la cigana lingvo), dume  aliaj lingvoj, en kiuj parolas grandaj kolektivoj, malvenkas, per ili oni ĉesas uzi kaj  transdoni   al   sekva   generacio.   Se   rigardi   sur   ekzemploj   de   nuntempo,   kazoj,  enloĝigantaj optimismon, estas situacio kun baska lingvo en Hispanio kaj kun uelsa  (aŭ valia) lingvo en Britio. Unika ekzemplo de renasliĝo praktike morta lingvo estas  ivrito,   nune   plenvalore   funcinanta   lingvo   de   ŝtato   Israelo.   Estas   ankaŭ   provoj  rekonstrui   kelta   korna   lingvo,   en   kiu   ĝis   la   XIX­a   jarcento   oni   parolis   en  sudokcidento de Britio.  Malgraŭ tio, de tiaj ekzemploj estas nemulte, pli ofte vi observas la inversan  situacion — rapidan fordonon per tiu aŭ alia lingvo de malgrandnombra sociumo de  siaj pozicioj kaj eĉ malapero de lingvo. Kaj tio ĉi eblas okazi iutempe, kiel tio ŝajnus,  en plene favora por la konservo de lingvo sfero. Prenu ekzemple keltan lingvon de  Irlanda Respubliko, estantan oficialan lingvon de tiu ĉi ŝtato: spite al konsiderindan  ŝtatan   subtenon,   en   tiu   kvante   financan,   majoritato   da   irlanda   loĝantaro   preferas  paroli angle, sed ne irlande.  Analizante  la  lastan  ekzemplon,  eblas  sugesti,  ke  en  certaj  eventoj  la  lingvo  pasas  la punkton de nereveno, kiam fariĝas jam neeble motivi homojn uzi tiun ĉi  1

Mi esprimas la dankemon al B.G. Ĝonua, A.Ŝ. Inal­ipa kaj A.V. Ĉirikba por ekdiritaj rimarkoj  laŭ teksto de tiu ĉi verko, kiuj estis per mi konsideritaj, kaj ankaŭ al I.R. Hintba por la kunhelpo  en enketo.    4

lingvon   kaj   transdoni   ĝin   al   sekva   generacio.   Inter   alie,   tio   ĉi   ne   dependas   da  homnombro,   parolantaj   en   tiu   ĉi   lingvo:   ĝi   povas   esti   tute   sufiĉe   granda,   sed   la  situacio,   malgraŭe,   povas   esti   sufiĉe   drameca.   Komparu,   ekzemple,   kaŭkazajn  lingvojn en Turcio (la samaj kiel adigejan, kabardinan, abĥazan, abazinan, lazan), en  kiuj   parolas   dekoj   da   miloj   homoj,   tamen   al   infanoj,   kun   raraj   esceptoj,   tiujn   ĉi  lingvojn jam ne transdoniĝas. Klare, ke kun morto da lastaj plenaĝaj portantoj la tiuj  ĉi lingvoj en Turcio formortos. Naturale, se da portantoj de tiuj ĉi lingvoj estas milionoj, tiam eblas ne timi por  la   sorto   de   tiu   ĉi   lingvo.   Tamen   iutempe   eĉ   en   kazo   de   konsiderindaj   lingvaj  kolektivoj   mankas   absolutajn   garantiojn   de   senproblema   evolucio.   Komparu,  ekzemple,  historiajn  procesojn  de  romanigo  de  Gallio  (nuna    Francio),  de  Iberio  (Hispanio)   kaj   Dakio   (Rumanio),   kiuj   okazis   en   kondiĉoj   da   absoluta   nombra  supereco de portantoj de lokaj lingvoj — galla, ibera kaj daka. Sed, malgraŭ tio, la  alta socia prestiĝo kaj la grava ekonomia kaj administra rolo de latino konduktis al  rapida   kaj  totala   perdo  per   galloj  (estontaj  francoj),  iberoj  (estontaj  hispanoj)   kaj  dakoj (estontaj romanoj) de iliaj lingvoj kaj la transiro sur la oficala imperiolingvo. Returnante   al   nuntempo,  eblas  prezenti   la  ekzemplon  kun  la  ukraina   lingvo.  Malgraŭ   dum   soveta   tempo   en   Ukraino   la   ukrainan   lingvon   scipovis   (aktive   kaj  pasive) plimulto da multmiliona loĝantaro, praktike, ekcepte de okcidentaj kaj iuj  centralaj regionoj, en urbaj centroj oni malmulte uzas ĝin. Kaj nur post atingo per  Ukraino sendependecon   kaj kaj akceptado per registaro sufiĉe agresivajn rimedojn  por enigo de ŝtata ukraina lingvo, kio ne malbezinis, naturale, sen troigoj, la ukraina  lingvo estis praktike renaskita kaj nun al ĝi, evidente, nenion minacas.  Tiamaniere, la faktoro de stabila konservado de lingvo estas ne tiom la nombro  da   ĝia   portantoj,   kvankam   ankaŭ   tio   ĉi   estas   treege   grave   por   ĝia   plenvalora  funkciado, sed la socia stato de lingvo, ĝia prestiĝeco kaj tia rolo, kiun jena lingvo  ludas en socio­ekonomia kaj kultura vivo de jena kunsocio. Meze de faktoroj, kiuj povas rompi la bilancon kaj elvoki estingiĝon de lingvo,  estas la ŝanĝo de socio­ekonomia medio de ĝiaj portantoj. El tia ĉi vidpunkto estas  karakteriza la situacio en Dagestano. Tie ĉi, en diferenco de multaj aliaj lokoj sur la  Tero,   multaj   eĉ   treege   malmultenombraj   lingvaj   kolektivoj,   demonstras   stabilan  tendencion al  kresko, mankas signojn  de estingiĝo de lingvoj, eĉ en kondiĉoj de  multlingveco kaj difinita premado elekstere de lingvoj de najbaraj pli grandaj grupoj.  Malgraŭ   tio,   la   situacio   radikale   ŝanĝiĝas,   kiam   parto   de   tiaj   ĉi   etaj   kunsocioj  transloĝiĝas el montaj kaŭkaziaj vilaĝoj sur ebenaĵon.   Sur ebenaĵo, en nova socia­ ekonomia medio, ili sufiĉe rapide ĉesigas uzi patrolingvon kaj transiras al lingvo(j)  de siaj pli multenombraj kaj ekonomie pli prosperantaj najbaroj.  Tiameniere, estas tre grava scii  ĉiujn faktorojn kaj mekanismojn, kiujn eblas  reprezenti   la   danĝeron   por   normala   funkciado   de   lingvo.   Tio   scio   permesos  entrepreni ĝustatempajn rimedojn, direktataj al neŭtraligo de negativaj efektoj de tia  aŭ alia faktoro.                   5

Kutime la situacio kun ia lingvo konsideriĝas minacanta, se de ĝia portantoj  restas nur kelkaj miloj aŭ eĉ malpli, kaj la lingvo mem jam ne transdoniĝas al nova  generacio;   dum   morto   de   lastlingvanoj   en   tia   lingvo   la   lingvo   mem   ankaŭ   eblas  konsideri kiel formortinta. En nuna tempo en Eŭropo kaj Azio estas ne malmulte da  90 lingvoj, kiuj kosideriĝas preskaŭ formortintaj, ĉar restas nur kelkajn grandaĝajn  personojn, parolantaj en tiuj lingvoj. Ne malpli trista estas la sorto da plimulto de  lingvoj de indiĝenoj de Norda Ameriko.   Estas bone konata la tragika historio de ubiha lingvo, ĉiujn portantojn de kiu en  1864­a jaro estis elpelita per cara Rusio el naskolandoj en regiono de nuna urbo Soĉi  en Turkion.  Mi havis feliĉon ekinterkomunikiĝi kun la lasta spertulo de ubiha lingvo,  kun   Tevfik  Esenĉ,   en   decembro   1991   en   lia   naskovilaĝo   Hadĵi   Osman   Kjoju   en  nordokcidento de Turkio kaj ekinterkomunikiĝi kun li dum kelkaj horoj. Tiutempe li  havis 87 jaron, kaj li estis jam sufiĉe malfortika. Dum tiu ĉi mallonga vizito mi estis  precipe surprizita per sekvanta fakto. Laŭ mia peto Tefik­bej diktis al mi vortojn kaj  frazojn de ubiha lingvo, kaj poste komencis rakonti la historion de lia familio kaj liaj  parencoj, inter kiuj estis ankaŭ abĥazoj. Mi fiksaŭskultis en sonojn de tia ĉi mirinda  lingvo, produktante iutempe la efekton de stranga miksaĵo abĥaza kaj adiga lingvoj,  ne je minuto forgesinte, ke Tefvik Esenĉ estis la lasta   persono sur la Tero, por kiu  ubiha estis la patrolingvo. En ia momento Tevfik ekruzridis, pro tio ke,  ŝajne, lia  rakonto   aliris   al   ia   burleska   momento.   Aŭskultante   tian   ruzridon,   mi   eksentis  melankolian   ironion   pro   konscio   de   tio,   ke   neniu   sur   la   Tero   jam   eblas   taksi  bonhumoron, rakontitan en ubiha lingvo. En la 7­a oktobro de 1992 en aĝo da 88  jaroj, Tevfik Esenĉ forpasis. Tion ĉi daton eblas konsideri kiel la dato de pereo de  ubiha lingvo. Estas   eventoj,   kiam   en   la   lingvo   parolas   ankoraŭ   sufiĉe   granda   nombro   da  portantoj,   sed   pro   tiu   kaj   alia   kaŭzo   ili   ĉesas   transdoni   la   paterlingvon   al   juna  generacio, preferande interkomunikiĝi kun ĝi en alia lingvo. Tiu estas la situacio, kiel  menciĝinte pli alte, kun la lingvoj de kaŭkazia diasproj en Turcio kaj en landoj de  Proksima Oriento. Kaj tie ĉi ankaŭ la malapero de lingvoj estas nur la problemo de  tempo, se, naturale, jenaj lingvaj kunsociaoj ne entreprenos iajn ekstremajn rimedojn  por renaskiĝo de lingvo kaj instruado al ĝi junularon.              

2. Etnodemografikaj procezoj en Abĥazio en XIX­XX­aj jarcentoj 

Ĝis   la   jaro   1864   la   baza   teritorio   de   disvastiĝo   de   abĥaza   lingvo   inkludis   tutan  historian Abĥazion inter riveroj Ingur en sudoriento kaj Hosta en nordokcidento. Post  la fino de la Rusa­Kaŭkaza milito en 1864, la teritorio de divastiĝo de abĥaza lingvo  konsiderinde   reduktis,   ke   estis   la   rezultato   de   celdirektaj   kaj   grandskalaj   etnikaj  purigoj  kaj  deportoj  de abĥazoj  en Osmanan imperion. Tiaj abĥazaj   grupoj kiel  cabalcoj, gumcoj, abĵjakvincoj, pshuvcoj, aibgovcoj, ahĉipsouj, cviĵoj kaj sadzoj estis  komplete   deportitaj   aŭ   estis   devigintaj   forlasi   limojn   de   Abĥazio.   Krome,   estis  6

deviginta elmigri en Osmanan imperion sufiĉe granda parto de bzipa kaj difinita  parto de abĵuja abĥazoj. Rezulte, al la lasta kvarono de la XIX­a jarcento Abĥazio  perdis preskaŭ 60% da sia origina loĝantaro. La   dezertiĝitaj   post   deportacoj   abĥazajn   teritoriojn   loĝatiĝis   per   megreloj,  kartveloj,   svanoj,   rusoj,   kazakoj,   moldavoj,   estonoj,   germanoj,   bolgaroj   kaj   aliaj  grupoj. Krome, en kadretoj de programo de interŝanĝo de loĝantaro inter Rusia kaj  Osmana   Imperioj,   en   teritorion   de   Rusio,   en   tiu   kvanto   en   Abĥazion,   estis  transloĝiĝitaj el Turcio amŝenaj armenoj kaj pontaj grekoj. Tiel estis fundamentitaj la  bazoj de polietnika karaktero de loĝantaro de Abĥazio. Devas noti, ke inter abĥazaj  kaj novavenintaj grupoj esencajn konfliktojn sur nacia tereno ne aperadis.  Pezaj   malfeliĉoj   enfalis   sur   la   destino   de   popolo   de   Abĥazio   dum   sinistra  periodo de stalinismo. De fino de la 1930­aj kaj ĝis komenco de la 1950­aj jaroj sub  patronado   de   Stalin   kaj   Beria   en   kadretoj   de  kvarteligo  de   Abĥazio   efektiviĝis  larĝskalajn   agojn   por   transloĝiĝo   da   dekmiloj   kartveloj,   megreloj   kaj   svanoj   el  Kartvelio al Abĥazio. Evidenta celo de tiaj rimedaj, kiuj konduktis al akra reduktiĝo  de   specifa   pezo   de   origina   loĝantaro,   estis   la   ŝanĝo   de   demografia   situacio   en  respubliko en profito de kartveloj2. Etnika koloniado, kaj ankaŭ lingva asimilado de  abĥazoj   estis   direktitaj   al   tio,   por   ke   fari   la   posedado   per   Katrvelo   de   Abĥazio  nereturnebla.   Precize   en   tiu   ĉi   periodo   okazis   ankaŭ   la   larĝskalajn   reprezaliojn   kontraŭ  abĥaza   lingvo,   kiuj   inkludas   la   transiron   de   abĥaza   skribo   de   latina   grafiko   al  kartvela; la transiron de lernado en abĥazlernejoj al kartvela lingvo, nekomprenebla  por abĥazplimulto, fermo de abĥazlernejoj; la ĉesigon de dissendo de abĥazradio; la  substituon de multaj antikvaj, historiaj lokoj en Abĥazio al denove elpensitaj kartvelaj  ktp.  En rezulto de celdirektaj manipuloj en Abĥazio, efektiviĝintaj antaŭe per cara  Rusio,   kaj   poste   per   soveta   Kartvelio,   abĥazoj,   kiuj   ĝis   la   1864­a   jaro   formis   la  absolutan plimulton de ŝtatloĝantaro, al komenco de la XX­a jarcento, unuafoje en  sia hostorio, okazis nur la minoritato sur propra teritorio.  La   sekvaj   tabeloj   prezentas   draman   reduktadon   de   specifa   pezo   de   abĥaza  loĝantaro dum lastaj cent jaroj kaj esencan pligrandigon da nombro de novaj etnikaj  grupoj (ciferaj informoj estis pruntitaj de sekvaj verkoj:  1)  История  Абхазии.   Алашара.   1990.   С.   99;   2)  Лежава   Г.  Изменение  классово­национальной  структуры населения   Абхазии  (конец XIX — 70­е  гг.  2

Kartveloj — estas la ĝenerala scienca termino por indiko de parenca laŭ lingvo «kartvelajn»  etnajn grupojn (gruzinojn, svanojn, megrelojn kaj lazojn), la pli granda de kiuj estas propre  gruzinoj. Nur la portantoj de megrela kaj laza lingvoj kapablas kompreni unu la alian sen rilato  al tria lingvo, same kiel, ekzemple ukrainoj komprenas rusojn. La grado de proksimeco inter  gruzia kaj aliaj kartvelaj lingvoj proksimume la sama, kiel inter la rusa kaj la litova, tio estas la   interkompreno   dum   komunikiĝo   en   siaj   patrolingvoj   estas   neebla.   En   Kartvelo   tio   ĉi   tasko  solviĝas per tio, ke megreloj kaj svanoj en lernejoj lernas en gruzina lingvo, sed lernado en  megrela kaj svano lingvo estas malpermesita.     7

XX в.). Сухуми. 1989. С. 25­26; 3) Шария В. Абхазская трагедия. Сочи. 1994.  С. 12, 13).    La ŝanĝoj de la etnika situacio en Abĥazio (dum 1886­1939­aj jaroj) (loĝantaro en miloj) Jaro

1886

%

1897

%

1926

%

1939

%

Tuta  loĝantaro

68,8

100.0

106,18

100.0

212,03

100.0

311,9

100.0

Abĥazoj 

58,96

85,7

58,70

55,3

55,92

26,4

56,20

18

Kartveloj 

4,17

5,8

25,88

22,4

67,49

31,8

91,97

29,5

Armenoj 

1,05

1,9

6,55

6,1

34,7

16,4

49,7

15,9

Rusoj 

0,97

1,4

5,14

4,8

20,46

9,6

60,20

19,3

Grekoj 

2,15

3

5,39

5

27

12,8

34,6

11,1

Aliaj 

1,70

2,1

4,53

2,9

6

2,9

19,2

6,2

La ŝanĝoj de la etnika situacio en Abĥazio (dum 1959­1989­aj jaroj) (loĝantaro en miloj) Jaro

1959

%

1970

%

1979

%

1989

%

Tuta  loĝantaro

404,7

100.0

487,04

100.0

486,08

100.0

524,16

100.0

Abĥazoj 

61,19

15,1

77,28

15,9

83,10

17,1

93,27

17,8

Kartveloj 

158,22

39,1

199,60

41

213,32

43,9

242,30

45,7

Armenoj 

64,4

15,9

74,9

15,4

73,35

15,1

76,52

14,6

Rusoj 

86,72

21,4

92,89

19

79,73

16,4

74,42

14,3

Grekoj 

9,1

2,3

13,1

2,7

13,6

2,8

14,7

2,8

Aliaj 

25

6,2

29,2

6

23,5

4,7

25,8

4,7

Etnika konsisto de urboj kaj regionoj de Abĥazio laŭ censado de 1989­a jaro (loĝantaro en miloj) Suhum 

Gagra 

Gudauto 

Suhuma 

Gulripŝj  Oĉamĉira  Tkvarĉal 

Urbo 

Regiono 

Regiono 

Regiono 

Regiono 

Regiono 

Urbo  

Regiono 

Tuta loĝantaro

119,2

77

57,5

39,5

55

75,4

21,7

78,8

Abĥazoj 

14,9

7

30,5

2

1,3

27,6

9,2

0,3

Kartveloj 

49,4

21,6

7,9

17,5

29

34,8

5,1

74,2

Armenoj 

12,2

22,9

8,9

1,6

13,9

6,2

0,3

0,5

Rusoj 

29,7

21,6

8,8

3,4

8,6

5,3

6,1

3,1

Grekoj 

7,4

0,9

0,6

4,1

1,1

0,2

0,1

0,2

Aliaj 

5,4

3,2

1

0,9

1,1

1,6

0,9

0,5

  8

Gal 

La   kresko   de   abĥaza   loĝantaro,   tiamaniere,   okazis   laŭ   la   vojo   de   natura  reproduktado, sed de ĉiuj aliaj grupoj, en unua vico de kartveloj — per kombino de  natura   reproduktado   kaj  de  preskaŭ  ne   ĉesiginta,   ĝis  al  milito  de  la  1992­a  jaro,  enmigrado elekstere Abĥazio. Kun tio ĉi devas emfazi, ke al la 1992­a jaro ne unu de  etnaj grupoj, eĉ nombre dominintaj kartveloj, ne konsistigis en Abĥazio absolutan  plumulton.    3. Etnikaj komunumoj en Abĥazio kaj entnolingva situacio   A.  Ĝis milito de la 1992­1993­aj jaroj la plej granda nacia komunumo (45,7% da  Abĥazloĝantaro) estis kartveloj, kiuj laŭ origino konsistis da kelkaj grupoj. Unue, tio ĉi samirzakanaj megreloj, kies etnika historio estas sufiĉe komplika:  parte ili estis megreligaj abĥazaj, loĝantoj de historia regiono Samirzakan (laŭnome  de posedulo de tio ĉi regiono, Mirzakan Ĉaĉba). Pri tio ĉi, aparte, atestas ankaŭ ilian  abĥazan, iomete megreligitajn familiajn nomojn, ekzemple, Lakerbaja (el Лакрба),  Butbaja (el Быҭәба), Zvanbaja (el Жәанба),   Ŝhvacabaja (el Ашәхәаҵаа), Kolbaja  (el Ҟалҕьба), Kecbaja (el Қьацба), Lacuzbaja (el Лацәышба) k.a. La alia parto da  samirzakanaj estas megreloj, kies antaŭuloj dum kelkaj jarcentoj transloĝiĝis en tiun  regionon de Abĥazia el najbara Megrelio, pasinte sub la patronado de lokaj abĥazaj  feŭdestroj.  La   longedaŭra   abĥaza­megrela   interagado   en   limoj   de   Samirzakan,   dum  neĉesinta transloĝiĝo de megreloj en tiun provincon de Abĥazio el najbara regionoj  de   Megrelio,   alkonduktis   al   lingva   megreligo   da   plimulta   abĥaza   loĝantaro   de  regiono (escepte  de vilaĝo  Ĉhurtal, konservinta  la abĥazan lingvon), sed, de alia  flanko, al evoluo de specifika samirzaka dialekto de megrela lingvo, provita la fortan  abĥazan influon. La difinita parto da loĝantaro de Samirzakan daŭrigas konsideri sin  abĥazoj, sed la pli granda parto jam identigas sin kiel «kartveloj», spite al tio, ke sia  patrolingvo ne estas kartvela, sed megrela. Megreloj, kiel remarkinte supre, havas  propran lingvon, kiu estas nekomprenebla por kartveloj, kvankam  ĝi estas la fora  parenco de kartvela.  La dua,  nemultenombra parto de «kartveloj» de Abĥazia estis la posteuloj de  megreloj (margali), kartveloj mem kaj svanoj (muŝvenoj), transloĝintaj en regionojn  de Abĥazia post tio, kiel origina abĥaza loĝantaro estis elpelita per cara Rusio en  Turkion en mezo de la XIX­a jarcento. Al tiu sama tempo rilatas la transloĝiĝo en  Kodoran intermonton de Abĥazio la etnajn svanojn, origintaj de altmonta regiono de  Svanio, limanta kun Abĥazio. Fine, la tria, kaj la plej granda parto da «kartvejoj»  estas elmigrantoj precipe de okcidentkartvelaj provincoj Gurio, Imeretio kaj Raĉa­ Leĉhumi, kaj ankaŭ la etnaj megreloj kaj svanoj, kiuj estis transloĝintaj en Abĥazion  en la 1930­aj — la 1950­aj jaraj en kadretoj de politiko de kartveligo de Abĥazio.     Ĉiuj   kartveloj   en   Abĥazio   estas   ortodoksaj   kristanoj,   adeptoj   de   aŭtonoma  9

kartvela eklezio. La plimulto da ili rezulte de milito de la 1992­1993­aj jaroj forlasis  limojn de respubliko. Konsiderinda parto de sanirzakoj (preskaŭ da 55 miloj), tamen,  en la posmilita periodo revenis en Gala regiono. Krome, en urboj kaj en vicoj de  vilaĝoj rezidas negrandan parton da kartvela loĝantaro, kioma ne elveturis el lando  dum tempo de la milito.  B. Armenoj de Abĥazio (memnomo estas haj)3 estas posteuloj de enmigrantoj,  kiuj transloĝiĝis tien ĉi komence de la dua duono de la XIX­a jarcento, kurinte de  perforta islamigo kaj sangaj persekutoj, kaj ankaŭ laŭ ekonomiaj kaŭzoj, de regionoj  de nordorienta Turcio. Armena komunumo de Abĥazia kansistas el du grupoj. La  unua, la plej granda estas  amŝenaj armenoj  (arm.  hамшенци), subdividiĝas je pli  malgrangaj   grupoj  ordeci  (naskiĝintoj   de   regiono   Ordu),  ĝanikci  (naskiĝintoj   de  regiono   Ĝanik/Samsun)   kaj  trapezunda   Armenoj  (naskiĝintoj   de   Trapezund/  Trabzon). La dua, nemultenombra grupo, estas artvinaj armenoj de urbo Artvin kaj de ĝia  ĉirkaŭaĵoj   en   nordoriento   de   Turcio.   Armenaj   grupoj   parolas,   tiamaniere,   en   du  dialektoj — amŝena (eniras en grupo de okcidentarmenoj dialektoj) kaj artvina (kiu  estas pli proksima al orientarmenaj dialektoj). Ĉiuj abĥazaj armenoj estas adeptoj de  armena grigoria (apostola) eklezio, escepte parto de artvinoj, kiuj estas katolikoj. C.  La rusa  (ruslingva, slava) komunumo en Abĥazio inkludas etnajn rusojn,  ukrainojn, belarusojn kaj kozakojn, kiuj estis enloĝiĝantaj en Abhazio de mezo de la  XIX­a jarcento, tamen precipe intense dum soveta periodo. D. Kaj estas la negranda greka komunumo, kia konsistas baze el ponta grekoj,  origintaj   de   Malgranda   Azio,   kiuj   parolas   en   specifika   nordgreka   dialekto,   forte  deferenciĝante   de   lingvo,   en   kiu   nun   oni   parolas   en   Grecio.   La   grekoj   estas  ortodoksaj kristanoj.      E.  La   pli   malgrandnombraj   etnaj   grupoj   estas   abazinoj,   adigoj   (adigejoj,  kabardinoj, ĉerkesoj), ĉeĉenoj, osetinoj, estonoj, lazoj k.a.4  Se ne konsideri la tragedian periodon de la kartvela­abĥaza milito, kaj ankaŭ  kartvela­abhazajn   malakordojn   en   fino   de   la   1980­aj   jaroj,   la   rilatoj   inter   naciaj  komunumoj en Abĥazio estis sufiĉe pacaj.  Interese, ke kun tio la reprezentantoj de  diversaj etnaj grupoj malmulte miksis unu kun la alia, preferinte edziĝajn kunulojn de  sia nacieco (edziĝa endogamio). Antaŭ la milito la plej granda porcio de internaciaj  edziĝaj estis inter kartvelaj (ĉefe, megreloj) kaj abĥazoj, kaj same inter rusoj kaj aliaj  grupoj.   Dum   postmilita   periodo   la   pli   oftaj   iĝis   edziĝojn   inter   abĥazoj   kaj  nordkaŭkazaj grupoj (abazinoj, adigoj); observiĝas ankaŭ la tendencio al pligrandigo  3 Pri armenoj kaj liaj dialektoj rigardu: artikulon de Ĉirikba V.A. «Armenoj kaj liaj dialektoj en  Abĥazio»   (Chikirba   V.A.   Armenians   and   their   Dialects   in   Abkhazia),   publikitan   en   libro:  Evidence and Counter­Evidence. Festschrift Frederik Kortland. Vol. 2., SSGL. Amsterdam —  New York. Rodopi. 2008. P. 51­67.  4 La parto da turkoj kaj lazoj de Abĥazio submetis, en rezulto de interetnaj edzecoj, al lingvaj kaj  kulturaj abĥazigo.  10

da edziĝonombroj inter abĥazoj kaj armenoj.  La nombron da loĝantaro kaj etnan konsiston de postmilita (post la 1993­a jaro)  Abĥazio sufiĉe komplike difini kaŭze de konstanta (parte sezona) migrado. Kiel jam  estis dirante, la plimulto da kartvela loĝantaro forlasis Abĥazio antaŭtage, dum aŭ tuj  post  milita konflikto. Forlasis milita aŭ postmilita Abĥazio ankaŭ multaj abĥazoj  (eble, pli multe da 10 000 personoj). Preskaŭ 20 000 da armenoj kaj 40 000 da rusoj  elmigris   de   Abĥazio   antaŭtage,   duma   aŭ   post   milito.   Plimulto   da   abĥaza   grekoj  (preskaŭ   15   000   antaŭ   milita   konflikto)   estis   aŭ   evakuata   per   greka   registaro   en  Grecion (dum operacio «La Ora Velo» ­ laŭ analogio: «vello d'Oro» ­ itala, A.S.), aŭ  translokiĝis en Rusion. Ilia nuna nombro en Abĥazio estas ĉirkaŭ 2000 personoj. La  sama   sorto   trafis   ankaŭ   plimulton   da   juda   loĝantaro,   evakuita   dum   milito   per  registaro de Israelo.  Konforme kun diversaj ekzistaj taksadoj, la abĥazoj estas nun la plej granda  etna grupo en respubliko, konsistigante, verŝajne, preskaŭ 45% da tuta loĝantaro. Laŭ  taksado de Internacia Ruĝa Kruco je la 1995­a jaro, la loĝantaro de Abĥazio, krome  Gala regiono, formas 80 000 da abĥazoj, 60 000 da armenoj kaj 40 000 da rusoj. Laŭ  donitaĝoj je la 2005­a jaro, preskaŭ 50 000 megreloj revenis en Gala regiono. La  oficiala abĥaza takso da komuna loĝantaro de Abĥazio je 1997­a jaro estas 320 000  personoj. Tio ĉi nombro, verŝajne konsideras ne sole tiuj, kiuj permanente loĝas  en  Abĥazio, sed multaj de tiuj, kiuj sezone, pri la ekonomia kaŭzoj, estas deviganta  rezidi ekster limoj de la respubliko.  De vidpunkto de lingvo situacio, laŭ donitaĝoj de tutsovetia popolnombrado de  la 1989­a jaro, la plimulto da abĥazoj nomis abĥazan kiel sia patrolingvo (97,2%,  negranda redukto kompare kun 97,8% en la 1970­a jaro).  La   multnacia   ĥaraktero   de   lonĝantaro   de   Abĥazio   ne   povis   ne   influi   je  funkciado de abĥaza lingvo. La plej granda influo je abĥaza lingvo kiel en soveta, tiel  en postsoveta periodo, efikis kaj daŭrigas efiki la rusa lingvo, kiun flue scipovas la  absoluta plimulto da abĥazoj (81,0% en 1989­a jaro). La rusa estas la baza lingvo de  internacio   komunikiĝo   en   Abĥazio,   kaj   ankaŭ   la   lingvo   de   mezgrada   kaj   supera  lernejo, de registaro, burokrataro kaj negoco.  En   Orienta   Abĥazio,   pro   sufiĉe   granda   megrela   loĝantaro,   estas   rimarkebla  influo   de   megrela   lingvo.   Sed   la   influo   je   abĥaza   de   flanko   de   kvartela   lingvo,  escepte  la  periodo  de  lia  perforta   plantado   en  Abĥazio  en  fino  de  la  1930­aj  —  komenco de la 1950­aj jaroj estis nur sensignifa. Laŭ cenzado de la 1989­a jaro, nur  1,6% da abĥazoj flue scipovis kvartelan lingvon, kaj 1,2% da ili estis nominanta la  kvartela kiel patrolingvo. La plimulto da tiuj abĥazoj, kiuj parolas kvartele kaj povas  legi kaj skribi per  ĝi, apartenas al generacio, elkreskanta dum jaroj de regado de  Beria     (1940­1953),   kiam   abĥazaj   lernejoj   estis   fermitaj   kaj   abĥazaj   infanoj   estis  devigitaj lerni en nekomprenebla por ili kartvela lingvo.  La influo je abĥaza lingvo de armena lingvo, en kiu parolas la tria je nombro  grupo de loĝantaro de Abĥazio, estas praktike nesentebla.                  11

              

4. Etnodemografika situacio en nuntempa Abĥazio   La aĥilesa kalkano de abĥazetno kaj en multaj relatoj — la kaŭzo de lia plagoj estas  lia  ĥronika demografa malforteco. Kiel estas dirinta pli alte, rezulte de la Rusia­ Kaŭkaza   milito,   Abĥazio   perdis   preskaŭ   60%   da   sia   loĝantaro.   En   la   sekvanto  periodo de Stalin kaj Beria regado la abĥaza etno estis starigita en rangon de nacio de  la dua kvalito en sia propra patrolando, kaj sur ĝi dum longa tempo damokle glave  pendis   la   minacon   de   deportaco,   tiutempe  kiel   tia   parto   de   popolo,   kia   loĝis   en  Samirzakan, estas kontraŭvole seniginta de sia nacieco.  La spirripozo dum relative paca periodo de «evoluinta socialismo» finis kune  kun ruiniĝo de USSR. En malbridita milito tuj post tio per Kartvelio, Abĥazio perdis  la eliton de sia nacio, miloj da junaj homoj estis mortigitaj. Kaj denove abĥazoj en  demografia aspekto estis forĝetita malantaŭen. Almenaŭ dum la postmilita periodo  observiĝis ioman ekplaudon de naskokvanto, kunligita kun totala eŭforio de venko  kaj kun novaj esperoj pro pli bona vivo, sed la kruela  elcina  blokado de elteninta  militon   Abĥazio   baldaŭ   estingis   esperojn   eĉ   de   la   persistaj   optimistoj.   Miloj   da  abĥazoj, ĉefe junaj kaj energiaj homoj, ne vidante iajn perspektivojn, estis devigitaj  forlasi la Patrion en serĉadoj de pli bona vivo. Malgraŭ certa ekonomia revivigo, kunligata kun malfortigo (de la 1999­a jaro),  kaj poste — kun demeto (en la 2008­a jaro) de rusiaj ekonomiaj sankcioj, instalitaj  oficiale en la 1996­a jaro, kaj fakte en la 1994­a jaro, en la komenco de la unua  ĉeĉena milito, kontinuas la tendenco al depopulaco de Abĥazio.  Komplikas la situacion ankaŭ la historie fariĝintajn specifikecojn de reprodukta  konduto de abĥazoj: la malfruaj edziniĝoj kaj kunligita kun tio ĉi nepostuleco da  granda   nombro   de   troviĝintaj   en   reprodukta   aĝo   virinioj,   por   tio   ke   decidantaj,  finfine, edziĝi viroj preferas kiel regulo, edziniĝajn partnerojn ne el sia, sed el pli  juna generacio. Kvankam tradicie abĥazoj havis grandajn familiojn, en pli malfrua,  relative bonstata, soveta periodo la nombro da infanoj en familio komencis reduktiĝi;  en urbo la normo fariĝis uno­du da infanoj (ke signifas la nula alkresko da loĝantaro),  kaj en vilaĝo — 3­4 da infanoj (la simpla reproduktado). La havanta konforma al tio ĉi statistiko konfirmas la viditaj eĉ per la nuda okulo  maltrankviligajn   tendencojn.   Ekzemple,   la   donitaĵoj   por   la   2002­2007­aj   jaroj  montras   treege   senignifan   alkreskon   da   naskiĝokvanto,   kaj,   kontraŭe,   la   stabilan  tenencon al esenca alkresko de la nivelo de morteco, kiu nun estas je ordo pli alta da  konforma cifero de la 2002­a jaro kaj preskaŭ atingis la nivelon de nasiĝokvanto.  La  natura alkresko de loĝantaro estas,   tiamaniere, preskaŭ nula. En la jaro 2005­a la  nombro da mortintaj en urboj superuzis la nombro da naskiĝintaj, kaj en la jaro 2007­ a tio ĉi interrilato konserviĝas.  Kvankam la nivelo da morteco en kamparo estas iom da pli malalta ol en urbo,  ĝia kurvo ankaŭ ĉiloke kreskas supren kaj jam estas sufiĉe pli alta ol, ankoraŭ en la  12

jaro 2002­a. Negativaj tendencoj en nivelo da naskiĝo kaj alta morteco karakterizas  ne sole etnikajn abĥazojn, sed alian grupojn de loĝantaro de Abĥazio5. Ĉio tio ĉi atestas pri neceseco de adopto de kardinalaj ŝtataj rimedoj, direkataj al  la esenca sanigado de demografia situacio en respubliko. La plej gravaj meze de tiuj  ĉi   rimedoj   estas   la   plibonigo   de   sistemo   de   sanprotekto,   ekonomia   stimulo   de  naskiĝo,  kaj  same  la  repatriigo  de abĥazoj  de  Unuiĝo de  Sendependaj  Ŝtatoj,  de  Turcio kaj de Proksima Oriento.   

5. La stato de abĥaza lingvo en nuntempa Abĥazio   La   oficiala   stato   de   abĥaza   lingvo   kiel   ŝtata   estas   fiksita   en   Konstitucio   de  Respubliko Abĥazio, adoptita per ĝia Parlamento en la 1994­a jaro6.  Spite al tio ĉi  alto stato, la nuna stato de abĥaza lingvo sugestas seriozan antaŭtimon. Tio ĉi eblas  aperi   paradoksa.   Ja   estas   abĥazaj   infanĝardenoj,   lernejoj   kaj   universitataj   kursoj,  abĥaza radio, televido, gazetaro.  Tamen la ĉefa problemo de abĥazoj estas, krome  rimarkiĝinta pli alte iliaj demografia malfirmeco, ankaŭ tiu fakto , ke en kosmopolitaj  kondiĉoj de abĥaza urbo la sola komunuza lingvo, lingvo franka, estas tute ne ŝtata  abĥaza lingvo, sed la rusa lingvo. La influo de rusa lingvo sur abĥaza socio estas  grandega, ĝi dominas en stratoj kaj en bazaroj, tio ĉi estas la lingvo de kancelaro, de  burokrataro, de registaro, de parlamento, de lernejo, de negoco, kaj en multaj kazoj  — de la abĥaza urba familio.     Kvankam la prestiĝo de abĥaza lingvo dum lastaj jardekoj esence elkreskis, kaj  meze de gepatroj notiĝas la pli granda konscio de graveco de lernado siajn infanojn  pri patrolingvo, malgraŭ tio, la domino de rusa lingvo estas tiomgrade esenca, ke ĝi  preskaŭ komplete neŭtraligas la pozitivajn tendencojn en nuna rilato de abĥazoj al  patrolingvo kaj influas je grado da scipovo per patrolingvo meze de juna generacio de  urbaj abĥazoj. Estas multaj abĥazaj urbaj familioj, kiuj en plena mezuro posedante abĥazan  lingvon, preferas en ĉiutaga vivo uzi rusan lingvon. Vere, multaj da tiuj ĉi familioj  sendas siajn infanojn en abĥazajn lernejojn, kie de la unua ĝis la kvara klaso la baza  lingvo de instruado estas abĥaza lingvo. Trafe, nur en infanĝardenoj kaj lernejoj la  infanoj de rusolingvanaj abĥazaj urbaj familioj havas ŝanson lerni patrolingvon. Kaj  la rezultoj impresas, la infanoj reale komencas paroli en patrolingvo. Tamen, kiel  5 Rigardu: Абхазия в цифрах за 2007 год. Сухум. Управление Государственной Статистики  Республики Абхазия. 2008. С. 24. 6 «Artikolo 6. La ŝtata lingvo de Respublika Abĥazio — estas abĥaza. Rusa lingvo kune abĥaza  rekoniĝas per la lingvo de ŝtataj kaj aliaj institutoj. La  ŝtato garantias al ĉiuj etnikaj grupoj,  loĝantaj en Abĥazio, ilian rajton per libera juzado de patrolando» (rigardu: La Konstitucio de  Respubliko Abĥazio. Akceptita en sesio de Supera Soveto de Respubliko Abĥazio de la 12­a  kunvoko 26.12.1994, aprobita per popola voĉdonado 03.10.1999­a jaro kun la modifo, akceptita  en referendumo 3.10.1999).         13

sciate, en Abĥazio ne estas lernejoj kun plena kleriga ciklo en abĥaza lingvo. Kaj pro  tio   la   situacio   akre   ŝanĝiĝas,   kiam   okazas   la   ŝanĝado   de   lingvo   de   instruado   de  abĥaza   je   rusa.   Komence   de   la   kvina   klaso,   la   infanoj   praktike   ĉesigas   uzi  patrolingvon   en   klereca   proceso,   escepte   la   lecionoj   de   patrolingvo   kaj   literaturo  unufoje aŭ dufoje en semajno, kaj trairas ekskluzive sur rusan lingvon, perdante la  sperto de interkomunikado en patrolongvo. La plimulto da ili en plua agado ne uzas  abĥazan lingvon plu.  Multaj de gepatroj­abĥazaj preferas fordoni siajn infanojn en rusajn lernejojn,  evidente, supozas, ke la nivelo de instruado en ili estas pli alta, ol en abĥazaj lernejoj.  Tio ĉi tendenco estas evidenta el la citita tabelo.     La sciigoj pri abĥaza nacio lernantoj laŭ stato je 11.09.2008­a jaro (laŭ informoj de ministerio pri klerigado de Respubliko Abĥazio)    1

Nombro  da lernejoj 

169

2

Nombro da lernantoj (entute)

26220

3

Nombro da abĥaza nacio lernantoj (en tute)

15185

4

Nombro da abĥazoj, lernantoj en abĥazaj lernejoj 

9358

5

% da tutaj abĥaza nacio lernantoj 

6

Nombro da aĥhazoj, lernantaj en abĥazaj sektoroj de dusektoraj lernejoj. 

1209

7

% da tutaj abĥaza nacio lernantoj 

7,96

8

Nombro da abĥazoj,  instruantaj en rusaj lernejoj kaj en rusaj sektoroj de  dusektiraj lernejoj 

4618

9

% da tutaj abĥaza nacio lernantoj 

30,41

61,63%

La cititaj en la tabelo informoj demonstras, ke gepatroj da pli multe ol 30%  lernantoj   de   abĥaza   nacieco   preferas   fordoni   sian   infanojn   en   rusajn,   sed   ne   en  abĥazajn lernejojn aŭ abĥazajn sektorojn.  La   impeto   fordoni   sian   infanojn   precize   en   rusajn   lernejojn   estas   karaktere  ankaŭ pro armena komunumo, la dua laŭ grandeco en respubliko poste abĥaza. Tiel,  laŭ indikoj por la 2003­a jaro, en armena mezgrada lernejo #3 en urbo Gagra havas  nur   135   lernantojn,   malgraŭ   tiu   ke   en   rusa   lernejo   en   Gagra,   kalkulinta   757  lernantojn, 39% da lernantoj estis etnaj armenoj.7 La alia negativa faktoro, influanta je procesoj, kunligitaj kun abĥaza lingvo,  estas la impetega urbonigo de Abĥazio. Kaŭze de malfavora ekonomia situacio en  komparaj  regionoj,  miloj   da  junaj  kamparaj  abĥazaj  direktiĝas  en  urbojn,  kie,  en  kondiĉoj de kosmopolita socio, ili devas transiri preskaŭ ekskluzive en rusan lingvon.  Kun tio ĉi, akre sentante neadekvatan scion de dominanta en urbo rusa lingvo, ili  provas doni al siaj infanoj, antaŭ ĉio, bonan scion de rusa lingvo, per sendo ilin,  7 La ĵurnalo «Amŝen». # 6. Suĥum. 2003­a jaro.  14

ekzemple, en rusajn lernejojn, aŭ per kontakto kun ili ĉefe en rusa lingvo. Kaj tio ĉi  negative   influas   sur   generala   situacio   en   sfero   de   funkciado   de   abĥaza   lingvo.  Kvankam en vilaĝo la abĥaza lingvo kiel antaŭe dominas, la influo de proksimaj  urboj,   kie   laboras   membroj   de   multaj   familioj,   kaj   ankaŭ   precipe   rusolingvana  klereca sistemo, kaj rusloingvana televido garantias aktivan enigon de rusa lingvo  ankaŭ en komparajn regionojn. En tuto, eblas konstati, ke kvankam la ideala situacio estus la aktiva abĥaza­rusa  dulingveco, la nunaj tendencioj demonstras, ke reale abĥaza socio konstante moviĝi  al   unulingveco,   estigante   ion   kvazaŭ   kolektivan   kaj   tute   konscian   akton   de  memmortigo de patrolingvo, ne uzata per socio.  Certe, kune kun la negativaj, estas, kiel rimarkiĝis pli alte, ankaŭ la pozitivaj  tendencoj. Tiel, la komparado kun situacio, okazinta du dekjaroj antaŭe demonstras,  ke scipovo de abĥaza lingvo en medio de junaj urbaj abĥazoj, danke al plialtigo de  ĝia prestiĝo kaj specialaj rimedoj, entreprenantaj per abĥaza registaro (organizado de  infanĝardenoj, fakultatoj en Abĥaza Ŝtata Universitato, funkciado de abĥazlingvoj  tele­ kaj radioprogramoj) kreskis.  Kaj malgraŭ tio, la situacio kun abĥaza lingvo estas tute ne bonstata kaj inspiras  seriozajn antaŭtimojn. Se la ŝtato ne akceptos firmajn kaj adekvatajn rimedojn pri  fortikigo de pozicioj  de abĥaza  lingvo en  abĥaza socio,  tiam, konsiderante  nunaj  tendencioj, dum kuro de vivo de kelkaj sekvantaj generacioj super abĥaza lingvoj  pendiĝos reala minaco de estingiĝo kaj de fordono de siaj pozicioj. La nuna situacio  estas alarma, sed dume ne senespera. Kvankam ĝi povos esti tia, se jam hodiaŭ ne  akcepti la komplekso de necesaj rimedoj pro tio ĉi rebonigo. La malfavora situacio kun abĥaza lingvo estas la serioza elvoko por la abĥaza  socio. Decidi ĝin devas paralele en du strategiaj direktoj. La unua strategia supertasko estas la ĉiamaniera fortikigo de abĥaza kamparo,  inkluzive la kreado en vilaĝo kondiĉon por laboro kaj libertempo de junularo, ke  povas haltigi la amasa migrado da kampara junularo en urbojn, kie ĝi estas metita per  lingva asimilado. La dua strategia supertasko, eble, estas la plue pli malsimpla, ol la unua, estas  la kreado de abĥazolingvana  medio, inkluzive abĥazolingvana burokrataro, negoco,  rimedoj de amasa informaĵo (RAI) kaj junulara urba kulturo. Nur paralela solvado de  tio ĉi du supertaskoj savos abĥazan lingvon de fadado kaj permesos al ĝi fortikigi  sian poziciojn. Devas   speciale   emfazi,   ke   antaŭe   abĥaza   socio,   sendube,   ne   staras   la   tasko  devigi diri abĥaze la reprezentantojn de aliaj etnaj grupoj, loĝantaj en Abĥazio —  rusojn, armenojn, kartvelojn kaj alian. La studado de abĥaza lingvo, la oficiala lingvo  de   Abĥazio,   per   civitanoj   de   respubliko,   kiuj   ne   estas   la   etnaj   abĥazaj,   devas,  sendube,   kuraĝiĝi.   La   abĥaza   lingvo   estas   prezenta   en   programoj   de   neabĥazaj  lernejoj.   Kvankam   dum   jena   etapo   la   emfazo   devas   esti   sur   la   kreado   ĝuste   per  15

etnikaj abĥazaj de urba medio, kiu, estos kreata, neevitable konduktos al partoprenigo  en ĝin, la reprezentantoj de aliaj, neabĥazaj grupoj de loĝantaro, antaŭ ĉio — la  junularo.  

6.

Internacia sperto de konservo kaj renaskiĝo de lingvoj: sukcesoj kaj fiaskoj 

Por adekvata taksado de la situacio kaj akceptado de efektiva kaj korekta rimedoj por  korekto de situacio kun abĥaza lingvo, tre grave ellerni estantan mondan sperton.  Devas eltiri lecionojn kiel el sukcesplenaj ekzemploj de intensigoj por konservado de  lingvo,   tiel   el   malprosperaj   kazoj   de   ŝtata   regulado   de   lingvuzado.   Mi   lakone  priskribos ĉiloke du eventoj: unu — malprospera, laŭ ekzemplo de irlanda lingvo, kaj  alia, prospera — laŭ ekzemplo de renaskiĝo de hebrea lingvo (ivrito).  1. La situacio kun irlanda longvo8 En Irlanda respubliko la angla lingvo estas la baza lingvo de civilizacio kaj urba  kulturo. La irlanda lingvo estas la patrolingvo nur por 18% da landa loĝantaro. Post la  trovado de sendependeco de Britio en la 1921­a jaro, la aŭtoritatoj de la nova ŝtato  decidis   radike   plibonigi   la  situacion  kun   funkciado  de   irlanda   lingvo.   Renaski   la  lingvo kiel ŝtata oni desidis precipe tra la sistemo de lerneja klereco. La kampanjo  efektiviĝis sub la slogano: «La popolo sen propra lingvo ne valoras ties, por ke oni  nomus lin la nacio». Kvankam, malgraŭ ĉiuj la penoj kaj solida monrimedoj, la eksperimento entute  ne sukcesis, kaj  la dominanta lingvo en Respubliko Irlandio kiel antaŭe restas la  angla lingvo. Kiaj do objektivaj kaj subjektivaj kaŭzoj estas respondentaj pro tio ĉi  fiasko? Mi penos ilin sumigi. 1. Tro eta nombro da lingvoportantoj, por kiuj la irlanda lingvo estis  la patro  (la unua) lingvo (preskaŭ 18%). Tio ĉi signifas, ke la grava faktoro estas la kritika  amaso da kompetentaj lingvoportantoj. 2. Ne   estis   efektivigita   la   larĝa   kaj   lerta   klariga   kampanjo   aŭ   propagando  meze   loĝantaro  pri   neceseco   de   scipovo   kaj   uzado   de  irlanda   lingvo.  Rezulte,  la  publika opinio de Irlandio estis ne preparata al ŝanĝado de angla lingvo en irlanda kaj  multaj personoj negative rilati al deviga enigo de irlanda lingva en lernejoj.  3. Sentiĝis   la   deficiton   da   bonaj,   interesaj   lernolibroj,   kaj   da   kvalifikitaj  instruantaj laboristoj en irlanda lingvo. 4. La baza emfazo sur la enigo de irlanda lingvo estis farinta sur elementa kaj  mezgrada lernejo. En tiu sama tempo, la funkcionado de irlanda lingvo ekster lernejo  ne estas tute garantita. La kursfinintoj de lernejoj preskaŭ nenie havis eblecojn uzi  akiritajn per ili en proceso de lernado sciojn de potrolingvo. Rezulte jam 3­4 jaroj  8

Rigardu: Adrian Kelly. Compulsory Irish. Language and Education in Ireland. 1870s — 1970s.  Dublin: Poltrand. Or: Irish academic Press. 2002.   16

post   la   fino   de   lernejo   la   multaj   korsfonintoj   perdis   la   sperton   de   la   flua  interkomunikado en irlanda lingvo. La irlanda lingvo restis necesa nur por ricevo de  diplomo pri mezgrada klerigado kaj por trapaso de ekzameno por ricevo  de posteno  en ŝtata ofico.  5. Forestis aŭ estis nesufiĉaj la eblecoj por lernado aŭ por plibonigo de irlanda  lingvo per plenaĝa lonĝantaro.  6. Forestis aŭ ne estis kreita la socio­ekonomia bazo aŭ la infrastrukturo por  kunigo la lingvo kun ekonomia kaj socia vivo de la ŝtato. Anstataŭ de tio, kiel la ĉefa  motiveco por la uzado de irlanda lingvo proponiĝis patriotismon.   7. Multaj  specialistoj ne eblis ricevi laboron kaŭze de nesufiĉa scipovo de  irlanda lingvo, kiu oni faris deviga por la ricevo de ŝtata posteno. Tio ĉi stimulis la  multajn   klasajn   specialistojn   al   elmigrado.   Tiel,   dum   1950­1960­aj   jaroj   ĉiujare  60000 da irlandoj devigis migri en anglolingvajn landojn, kio tre negativa influis sur  la progreso de socio, kaj samtempe kaŭzis negativan rilaton al irlanda lingvo meze  multaj loĝantaj de Irlandio. Ĉio tio ĉi senkreditigis la irlanda lingvo kiel tute neuzita en reala ekonomia kaj  kultura   vivo   de   Irlandio   kaj   konduktis   entute   al   fiasko   de   ŝtata   politiko   de   ĝia  renaskiĝo. Verŝajne, la irlanda lingvo jam trapasis la punlto de la nereveno, almenaŭ  la ŝtato daŭrigas subteni la difinitan nivelon de funkcionado de tio ĉi lingvo.     2. La renaskiĝo de ivrito: la historio de fenomena sukceso 9 La ivrito estas semida lingvo, parenca al araba, kiuj jam dum tempo de Kristo, tio  estas  pli  ol  2000  jaroj   antaŭe,   estis   la  mortinta   lingvo  kaj  konservadis,  simile  al  latino, nur kiel la lingvo de religia kulto kaj eklezia literaturo.  En la XX­a jarcento la  ivrito estis renaskita per penoj de nemultaj fanatikaj anakoretoj, ke estas la unika  kazo de plenvalora reviviĝo de praktike malviva lingvo. Kiel do tio ĉi okazis? En la jaro 1882­a en Palestino estis establita l'asocio «Renaskiĝo de Israelo». La  unu el punktoj de programo de tio ĉi asocio estis la tezo, ke la membroj de la Asocio  en iliaj kunvenoj, kaj ankaŭ en bazaroj kaj en stratoj parolos unu kun la alia sole  ivrite. Krom tio, ili devis instrui al tio  ĉi lingvo infanojn kaj strebi al tio, ke fari  ivriton la lingvo de la instruado en lernejoj, kaj ankaŭ kontribui al disvastiĝo de ĝi en  tutaj tavoloj de socio. La laboro de tio ĉi Asocio daŭrigis la Komitato de la Lingvo.  La lingvo estis la bazanula ŝtono de programo por la rekreo de la nova nacio. La  ideologo de cionismo  Z. Ĵabotinski  skribis: «Se vi ne scias la ivrito — vi ne estis  judo ĝis fino».  Interesa estas la agado de verkisto Eliezer Perelman, naskiĝinta en 1859­a jaro  in Rusio, kiu estis unu de la ĉefaj iniciatoroj de renaskiĝo de ivrito en Palestino. Li  elstaris kontraŭ bilingvismo (dulingveco), kaj ankaŭ konsideris, ke la ivrito povas  9 См.: Крюков А. Краткая история возрождения разговорного иврита. 2­е изд. М.: Муравей.  2004. 17

renaskiĝi sole en la lando, kie juda loĝantaro kvante superas super nejuda. De tie ĉi  lia atento al problemoj de demografio. Perelman akceptis la principan decidon paroli  sole ivrite kun tiuj, kiuj scipovis de tio ĉi lingvo. Edziĝinte, li instruis al ivrito sian  edzinon. En 1881­a jaro li transveturis en Palestino, kaj lia familio iĝis la unua en  Palestino, la membroj de kiu komunikiĝis inter alia nur ivrite. Lia unua naskito Ben­ Cion iĝis la unua infano, por kio la ivrito iĝis la patrolingvo. Kaj tio ĉi poste 1900  jaroj post la ĉeso de vivo de ivrito kiel parola lingvo! Perelman malpermesita al ĉiuj,  kio   ne  parolis   ivrite,   komunikiĝi   kun   la   filo.   Li   prilaboradis   la   tri   plej   gravajn  programojn: «La ivrito hejme», «La ivrito en lernejo» kaj «La vortara stoko». Li  komprenis,   ke   la   lingvo   renaskiĝos   nur   tiam,   kiam   per   ĝi   flue   ekparolos   la   juna  generacio. Malgraŭ tiojn ĉi penojn, la ideo de renaskiĝo de ivrito malfacile, kaj iutempe  malfavore perceptis per multaj religia ortodoksuloj, per intelektuloj kaj per cionaj  gvidantoj. La ĉefa rivalo de ivrito estis idiŝo, bazita sur la fundamento de germana  lingvo. En 1la 902­a jaro en Palestino estis nur 10 familioj, en kioj parolis evrite, kaj  preskaŭ 20 infanoj, por kiuj tio ĉi lingvo estis patrolingvo. Sed rezulte de agado de  aktivuloj, al la 1918­a jaro jam 34 000 personoj — kaj tio ĉi preskaŭ 40% da palestina  judoj — scipovis paroli en ivrito. La proceso de renaskiĝo kaj disvastiĝo de ivrito  okupadis ĉio pli vastajn tavolojn de juda loĝantaro kaj rezulte ivrito iĝis dominanta  lingvo de ŝtato Israelo.  La gravaj faktoroj sur la vojo de renaskiĝo de ivrito estis jenaj: I. Ideologio            1.  La rekono de ivrito per la oficiala lingvo de siona movado.                 2. La efektiva ekzisto de eta, sed aktiva kaj aŭtoritata grupo de idee­spiritaj  gvidantoj de la pligrandiĝinta juda komunumo en Palestino. Malgraŭ 90% judoj de la  mondo parolis idiŝe aŭ komprenis ĝin, en Palestino idee dominis precize la adeptoj de  ivrito. II. Favoraj kondiĉoj                  1. La proceso de pligrandiĝo de enmigrado en Palestinon de diverslingvaj  judoj el diversaj landoj, al kiuj estis objektive necesa la komuna lingvo —  lingvo   franka.                  2.   Kreado   per   verkistoj   kaj   per   aliaj   agantoj   de   grandega   nombro   da  neologismoj, esprimantaj novajn konceptojn.  III.  Praktikaj agoj            1. La konkreta paŝo pri enigo de ivrito en sfero de la plej juna generacio de  palestinaj judaj estis la apero de infanĝardenoj, kio rezultis al rapida divastigo de tio  ĉi lingvo.             2. En la jaro 1889­a en Palestino malfermiĝis la unua lernejo kun lernado da  ĉiuj lernobjektoj en ivrito. Poste okazis malfermo de lernejoj, gimnazioj, koleĝoj kaj  la instruista seminario komplene en ivrito.  18

          3. En la jaro 1922­a ivrito estis proklamita la una de tri oficiala ŝtata lingvo,  egale kiel araba kaj angla.             4. En la jaro 1925­a malfermiĝis Hebrea universitato en Ierusalemo, kaj lingvo  de instruado estis ivrito.           5. En jaro 1929­a in Palestino estis preskaŭ 150 lernejoj en ivrito, en kiuj lernis  20000 infanoj.           6. Al la jaro 1948­a, kiam estis establita la ŝtato Israelo, en lando estis jam 650  mil  judoj, da kiuj 80% kapablis interparoli ivrite, kaj 54% parolis sole ivrite.                   7.   En   la   jaro   1949   malfermiĝis   la   unua   lernejo   por   lernado   de   adoltaj  enmigrantoj al ivrito.           8. En la jaro 1953­a la ivrito estis deklarita la ŝtata lingvo.           9. La disvolvo de la scienca­popularada agado de Akademio de ivritlingvo.         3. La lecionoj de internacia sperto La   internacia   sperto   klare   demonstras:   la   lingvo   de   etaj   popoloj   kaj   nacioj   eblas  konservigi kaj ĝi povas havi la estontecon en tio kazo, se ĝi estas la ĉefa aŭ unu de  ĉefaj elementoj de etna identeco, de etna memkonscio de jena socio. Tio ĉi konkludo  konfirmiĝas kiel per citita pli alta ekzemplo kun ivrito, tiel per analizo de situacio en  polietnikaj regionoj kun relative proksimaj kulturoj, loĝantaj tie etnikaj grupoj. En tiu  ĉi kondiĉoj la unu de nemultaj reale esencaj por la grupa identigo indicoj, distinginta  jena   grupo   de   najbaraj   grupoj,   estas   la   efektiva   ekzisto   de   propra,   aparta   kaj  nekomprenebla, aŭ tre diferencanta de najbara grupo lingvo.              Precize per faktoro de konscio de lingva graveco por grupa identigo (grupa  sinkonscio kaj memidentigo) klariĝas la surprizan sukceson en renaskiĝo de baska  lingvo   en   Baskonio   (en   Hispanio),   samkiel   de   valia   lingvo   en   Uelso   (en   Britio),  kiome tie precize la patrolingvo elstaris kiel la ĉefa instrumento de nacia renaskiĝo  kaj kontraŭstaro al kultura kaj politika domino de nombra superanta grupo (hispanoj  kaj angloj — konforme). En Israelo precize la ivrito iĝis la cementanta dominanto  por la denove establata ŝtateco kaj nacia identeco.10                 Kiel la pli proksima al ni ekzemplo eblas noti la abazinan lingvon en Karaĉajevo­ Ĉerkeso, la portantoj de kio najbaras kun la similaj kulture kaj pli multenombraj  kabardinoj (ĉerkesoj) kaj karaĉaevoj. Varsimile, ke precize la konscio per abazinoj la  signifeco de ilia lingvo por nacia identeco estas la unu da ĉefaj faktoroj, subtenantaj  ilia   etnikan   originalecon   kaj   obstaklante   ilia   lingva   asimilado   elekstere   da   la   pli  multenombraj grupoj. Rezulte observiĝas la sufiĉe stabila situacio de abazina lingvo.            Sed en Abĥazio mem observiĝas la sufiĉe granda stabileco de abĥaza lingvo  precize en sudorientaj regionaj de lando, kie abĥazoj najbaras kun proksimaj al ni  kulture kaj pli multenombraj megreloj. Ĉiloke, kun relativa proksimeco de kulturoj,  kaj ofte same sonantaj familiaj nomoj, precize la lingvo, kune kun kutimoj, estas la  10 См.: Крюков А. Краткая история возрождения разговорного иврита. 2­е изд. М.: Муравей.  2004. P. 9. 19

ĉefa signo de la distingeco de abĥazaj de megreloj, kaj la instrumento de kontraŭago  de ilia asimilado per la lastaj. Sed en Bzipa (Gudauta) Abĥazio la simila najbareco  mankas, kaj la ĉefa signo de identeco de ĉilokaj abĥazaj estas ne la lingvo, sed la  etiketa   kodo  apsuara.  La   problemo   estas   en   tio,   ke   la   etiketo  apsuara  ne   estas  kuligita senpere kun abĥaza lingvo kaj eblas tute kontentige funkcii laŭ alia, en ĉi tiu  okazo, rusa lingvo. Krome, la etiketo apsuara  mem en nunaj kondiĉoj de urbanigo  kaj globaligo iĝas per rapida erozio kaj transformado. Rezulte, la plej alarma situacio  kun abĥaza lingvo observiĝas precize al okcidento de Suĥumo, en Novo Afono, en  Gudauto kaj en Gagro, kie sociale kaj kulture pli prestiĝa kaj ekonomia pli uzata rusa  lingvo laŭgrade iĝas la ĉefa lingvo de komunikiĝo de konsiderinda tavolo da urbaj  abĥazoj.         En kazo se la lingvo iĝas la unu da ĉefaj elementoj de identeco de najbarantaj  grupoj,   nemalofte   devenas   la   politikigo   de   faktoro   de   lingva   distingo,   kio   povas  iutempe kundukti al la situacio de realaj «lingvaj militoj». Tiel, ekzemple en Ukraino  la   intenco   per   administraj   rimedoj   fortikigi   la   influon   de   ukraina   lingvo   eĉ   en  regionoj   de   tradicia   uzado   de   rusa   lingvo   (Orienta   Ukraino,   Krimeo),   evidente,  motiviĝas en kadretoj de la politika projekto de konstruo de ukraina nacia ŝtato, per  neceseco formalizi la «distingecon» de loĝantaro de Ukraino de ekstreme proksima al  ĝi kulture kaj lingve loĝantaro de Rusio. La simila situacio estas en Belgio, kun ĝia  akra   kontraŭstaro   de   ekonomie   pli   evoluinta   holandolingvana   Flandrio   kaj   de   pli  malriĉa frankolingvana Valonio. Ĉiloke ankaŭ precize la lingvo estas kiel la faktoro  de   identeco   de   la   du   plej   grandaj   grupoj   da   loĝantaro   de   tiu   ĉi   en   restaj   relatoj  komplete bonstata eŭropa ŝtato, tiel ankaŭ la rimedo de atingo per ili la politikaj kaj  ekonomiaj celoj.             La lingavaj militoj estas konataj ankaŭ en Abĥazio eĉ en memoro de nuna  generacio.  Dum la periodo de stalina­beria teroro en Abĥazio (1937­1953) precize la  malpermeso de abĥaza lingvo kaj la perforta plantado de nekomprenebla por plimulto  da   loĝantaro   gruzia   lingvo   servis,   kune   kun   demografiaj   manipuladoj   (totalo  elmigrigo el Abĥazio de grekoj kaj turkoj kaj enmigrigo ĝin per dekmiloj megreloj  kaj gruzioj), per unu da iloj por instalo de politika kontrolo de Gruzio super Abĥazio.          Tiamaniere, tie, kie lingvo estas la  faktoro de identeco de ĉi tiu socio, ĝia ŝancoj  al konservo kaj sukcesa konkurenco kun lingvoj de pli multenombraj najbaraj grupoj  konsiderinde altiĝi. Krom faktoro de grupa idinteco, eblas nomi kelkaj aliaj kondiĉoj,  necesantaj por konservado de lingvo de nemultenombraj lingvaj kolektivoj:         a) La efektiva ekzisto en socio de deziro kaj motiveco uzi patrolingvon.         b) La efektiva ekzisto da kulturtregeroj kaj etuziasmuloj.          c) La efektiva ekzisto da kritika amaso da parolantaj je ĉi tiu lingvo.       d) La efektiva ekzisto de ideologia komponanto — de propagando de valoro de  patrolingvo kaj ĝian uzadon.          e) La financa asekuro de penoj pri konservo kaj subteno de lingvo.         f) La efektiva ekzisto da klerecaj institutoj en jena lingvo.  20

       g) La kreado de kondiĉoj por la percepto de lingvo per juna generacio.          h) La kreado de kondiĉoj por percepto aŭ plibonigo de lingvo per plenaĝuloj.       i)   La   kreado   de   la   moderna   urba   kulturo   en   lingvo,   inkluzive   gazetaron,  televidadon, teatron, belliteraturon, Inrterreton kaj junularan subkulturon kaj ankaŭ  burokrataron.                                 

7. La perspektivoj de la konservo de abĥaza lingvo en kondiĉo de  polietnika socio  

La postmilita evolucio de Abĥazio karakteriziĝas per la akra rompo de la tradicia  socio­ekonomiaj   bazoj   de   abĥaza   socio,   de   la   plej   skala   post   la   periodo   de   la  muĥaĝireco elmigrigo de konsiderinda parto da lia loĝantaro trans limoj de Abĥazio  kaj de amasa transmigro da kampara abĥaza loĝantaro en multnaciaj urboj, en kiuj  kiel rimedo de internacia komunikiĝo uzas rusan lingvon. La direkto de la enlanda  migrado estas ĉefe de oriento centren kaj okcidenten de la respubliko.  Tiamaniere, laŭ niaj okulaj fundamentigas la bazojn de kvalite nova etnopolitika  kaj  demografia situacio, kiu determinos la evolucion de Abĥazio en superrigarda  futuro. Iu de okazitaj nun procesoj estas fundamentaj kaj apenaŭ inversataj. Malgraŭ  ne ĉiuj de tiu ĉi novaĵoj endas rigardi en negativa lumo, tamen ĝia spontana, ĥaosa  kaj amasa ĥaraktero dume ne ricevis la indan ekkonscion kiel per abĥaza scienco, tiel  per socio entute, inkluzive ĝian intelektan kaj politikam eliton. Ĉiam ankoraŭ estas  neklare, kien gvidas nin ĉiuj tiu ĉi procesoj, kaj kiel ili difinos la vizaĝon de Abĥazio  dum  sekvantaj jardekoj.  Ĉiuj  tiuj   ĉi nereguladaj   ĥaosaj procesaj rekte mencias ankaŭ la poziciojn de  abĥaza lingvo, kiu pli frue, eĉ en kondiĉoj de soveta politiko de radikigo (kreado de  tavolo de abĥaza administra elito kaj krea intelektuaro), tradicie restis la lingvo de  kamparo. Dum tuta soveta epoko la kamparo estis la fidebla demografia, lingva kaj  kultura   malfronto   de   abĥaza   etno.   La   postmilita   depopulado   da   multaj   abĥazaj  vilaĝoj, kaŭzita per notita pli alte amasa migrado da loĝantaro en urbojn, kreinta  kvalite   novan   socia­ekonomian   situacion,   kiu   tuj   kaj   kiel   neniam   skale   metis   la  abĥazan   lingvon   en   kondiĉoj   de   severa   konkurenco   kun   sociale   pli   prestiĝa   kaj  ekonomie pli ekbezonata rusa lingvo.     La   specialan   maltrankvilon   elvokis   la   fakto,   ke   kun   konservo   de   nunaj  tendencoj,   en   la   medio   de   enĵetita   en   urbon   da   konsiderinta   segmento   tradicie  kampara   abĥazolinvana   loĝantaro,   kiu   formas   la   esencan   porcion   da   nova   urba  loĝantaro, okazas akran mallarĝigon de sfero de uzado de abĥaza lingvo kompare  kun la antaŭa vivo en kampara lando. La lingvo daŭrigas plenvalore funkcii precipe  en sfero de familio, sed jam ne en sfero de ekster­familia socio. La alia negativa  konsekvenco estas la malaltiĝo da nivelo de ĝia scipovo, de uzado kaj de prestiĝeco  en la medio de juna generacio de novaj urbaj abĥazoj.  Rezulte,   kun   konservo   de   nunaj   kondiĉoj   kaj   tendencoj,   la   moderna   abĥaza  21

urbo,   kompare   kun   kamparo,   ne   estas   tute   bonŝanca   medio   por   la   funkciado   de  abĥaza   lingvo.   Kun   havanta   nune   nivelo   de   ŝtata   subteno   de   abĥaza   lingvo   kaj  precipe deklaraciaj rimedoj pri ĝia protektado, elteni ĉeloke konkurencon kun la rusa  lingvo ĝi simple ne povas.  La freŝdata akcepto de la leĝo pri la lingvo estis la pozitiva faktoro de vidpunkto  de fortikigo de ĝia pozicioj en socio, kaj ankaŭ de realigo de ĝia pozicio kiel ŝtata.  Samtempe   elvokas   la   prizorgecon   tiu,   ke   la   leĝo   estis   skribata   kaj   akceptata   sen  antaŭa ĉiuflanka kaj profunda sociolingva esplorado de lingva situacio en Abĥazio.  Ne estis studata ankaŭ la konformecan sperton de fremdaj landoj, havantaj similaj  kun Abĥazio problemoj.  Estas multaj objektivaj kaj subjektivaj malfacilaĵoj ankaŭ laŭvoje de realigo de  tio ĉi leĝo. Malgraŭ la leĝo estas akceptita, apenaŭ povas aserti, ke nia socio al ĝi  estas   sufiĉe   preta.   La   realigo   de   la   leĝo   postulas   ankaŭ   da   sufiĉe   grandaj  financrimedoj   por   la   preteco   de   kvalifikaj   instruistaj   kaj   interpretistaj   etatoj,   por  kreado   de   tradukaj,   terminologiaj   kaj   fakaj   vortaroj,   metodikaj   lerniloj,  konversacilibroj, kursoj kaj programoj pri instruado al abĥaza lingvo kiel por infanoj  kaj tiel por adoltoj. Ni havas ĉion tion ĉi dume tre malmulte, sed ankaŭ pri la kvalito  de havanta oni povas diskuti. Sed la plej ĉefa, por realigo de la leĝo pri lingvo estas  bezonata la politika volo, por ke la adoptintaj rimedoj ne estus sole laŭ papero, por ke  ili en plena mezuro enkorpiĝus en realecon. Por respondi la demandon: «Kiaj perpekivoj havas abĥzan lingvon?», necese  efektivigi   la   skalan   sociolingvajn   esploradojn   de   vidpunkto   de   specifikoj   de  funkcionado de abĥaza lingvo en tutaj regionoj, en tutaj aĝaj kaj sociaj grupoj de  abĥaza loĝantaro. Precize sur rezultoj de tiu ĉi esplorado eblas prilabori la verajn kaj  klarajn rekomendajn por decido de problemo de konservo de abĥaza lingvo. Tute   evidente,   ke   senutile   apelacii   al   konscio   aŭ   al   konscenco,   stimulante  homojn al uzado de abĥazia lingvo en urba kondiĉoj kaj al plenvaloraj transdono ĝin  al junua generacio. Tiaj apeloj, ne konfirmataj per konkretaj rimedoj de socia kaj  ekonomia ĥaraktero, aŭ ne laboros, aŭ havos mallongdaŭran efekton.    La laboro pri la konfirmo de pozicioj de abĥaza lingvo ne devas esti la destino  nure de soluloj­entuziasmuloj. Necese, ke precize la registaro de Abĥazio kaj ŝtataj  institutoj en plena skalo enigus kaj ĉefus la ĝeneralnacian projekton pri konfirmo de  pozicoj de abĥaza lingvo. Necesaj la seriozajn registarajn programajn por turni la  negativan tendencion reen kaj por peni de la esenca plibonigo de situaco kun abĥaza  lingvo en nia socio, inklude la urban medion kaj la tutan ŝtatan infrastrukturon.  Dirinte pri la neceseco fortigi poziciojn de abĥaza lingvo en abĥaza socio, ni ne  devas,   malgraŭ   tio,   forgesi   ankaŭ   pri   la   alia   grava   flanko   de   tio   ĉi   problemo:  nepermeseble premi la rajtojn de tiuj, kiuj ne scipovas ŝtatan lingvon. Abĥazio estas la multnacia respubliko, kie la lingvo de internacia komunikiĝo  estas la rusa, sed ne abĥaza lingvo. Tiel fariĝis historie, kaj la nuna situacio, sendube,  konserviĝos en estoneco. Pro tio la tutaj realigataj aŭ planataj rimedoj ne eblas fari en  22

malprofito   al   rusa   lingvo,   kia   ludis,   ludas   kaj   ĉiam   ludos   tute   grava   rolo   en   la  strukturo de abĥaza socio, estante la lingvo de internacia komunikiĝo.  La celo estas tute alia — ne permesi de forgeso per abĥazoj de patrolingvo kaj  garantii por ĝi la indan lokon kaj la plenvaloran funciadon en abĥaza socio, kiel nune,  tiel en revua estoneco.  Ĝenerale,   endas   precize   emfazi,   ke   dum   jena   etapo   de   ŝtata   konstruado  nepermeseble   enigi   la   deviga   flua   scipovo   per   abĥaza   lingvo   por   tuta   gvidanta  personaro kaj administrantoj,  ĉar tio ĉi povas turniĝi en diktaturo de kompetentaj  portantoj   de   lingvo,   kiuj   tute   ne   nepre   estas   ankaŭ   la   kompetentaj   gvidantoj.   La  severaj postuloj de scipovo de abĥaza lingvo por okupo de administra, kaj ĝenerale  por ajna alia socie grava aŭ prestiĝa posteno povas kondukti al neekbezoneco kaj eĉ  al foriro el la limoj de Abĥazio de altkvalifikitaj specialistoj, ke estas nepermesebla,  precize pro ili akra manko.  Pro tio dum nuna etapo la severaj postuloj al scipovo de ŝtata lingvo, kontraŭe,  povas esti la bremso por ekonomia kaj socia disvolviĝo de la socio. Ja antaŭ ni staras  la tasko ne nur fortikigo poziciojn de ŝtata lingvo, sed ankaŭ skalan reformadon de  ekonomio, scienco, sistemo de klereco, de tuta sistemo de administrado per ŝtato, kaj  ĉeloke   la   socio   devas   montri   sufiĉan   flekseblecon   kaj   sanan   prudenton,   altirante  kvalifikitajn laboristojn ne nur  el  Abĥazio, sed eĉ elekstere, ke, interalie estas la  ĝenerala praktiko por multaj evoluintaj, kaj des pli por ekevoluintaj socioj, al kiuj  apartentas ankaŭ Abĥazio. Eblas   agi   tre   singarde   kaj   delikate,   por   helpi   al   lingvo,   sed   samtempe   ne  ekdamaĝi al rilatoj inter diversaj komunumoj, kompilantaj la multanacion popolon de  Abĥazio. Tataj entreprenoj kaj programoj devas realiĝas racionale, legoscie kaj sen  troigoj, por ke ili ne rompus rajtojn de aliaj civitanoj, ne scipovantaj ŝtatan lingvon.                                                  

8. La komplekso de rimedoj por subteno de ŝtata lingvo   Meze   de   kompleksoj   de   rimedoj   por   fortikigo   de   abĥaza   lingvo   eblas   antaŭvidi  sekvantajn, per oportuneco de la priparolado rompitaj je apartajn sferojn: la sfero de   organizado, la sfero de klereco, la sfero de ideologio, la sfero de junulara politiko.  Ankaŭ  eniĝas la nocio de lingva reĝimo.  A. Sfero de organizado Kiel la unu de ĉefaj organizadaj rimedo pri la plifortigo de pozicioj de abĥaza lingvo  povas esti la kreado de Akademio de Abĥaza Lingvo kaj Literaturo, kiu okupiĝus per  problemoj   de   funkcionado   de   abĥaza   lingvo,   de   ĝia   normalizado,   ortografio,  reformado, kaj ankaŭ je multaj aliaj aspektoj de vivo de lingvo laŭ samtempa scienca  nivelo. En la sfero de agado de Akademio enirus ankaŭ la kompilado kaj publikado  de   abĥazaj   vortaroj   de   diversaj   tipoj   (ekzemple,   de   vortaroj   de   novaj   vortoj,  terminologiaj   vortaroj,   vortaroj­informlibroj).   La   Akademio   okupiĝus   ankaŭ   per  23

problemoj de abĥaza literaturo11. En Akademio devas establi la konstantan scienca­ekspertan observadan grupon  por esplorado de nuna kondiĉo de abĥaza lingvo kaj de tendencoj de ĝia funkciado.  Tia ĉi grupo devas okupiĝi per kondukto de sociolingva esplorado de kondiĉo de  abĥaza lingvo en urbo kaj kamparo kaj kunmeti konkretajn rekomendojn por ŝtato,  direktataj al la efektiva realizo de ŝtata politiko en sfero de ŝtata lingvo.  Ĉi tien ja devas eniri kiel aŭtonoma struktura unuo jam ekzistanta kaj sukcese  funkcianta ŝtata Fonduso de Abĥaza Lingvo. La alia iniciativo estus la kreado de Ligo de Protekto  de Abĥaza Lingvo, en kiun  enirus entuziastoj, amatoroj kaj speertuloj de abĥaza lingvo, la ĉiuj tiuj al kiuj ne  indiferenta la sorto de patrolingvo.            B. Sfero de klereco La monda sperto indiki, ke la proceso de renaskiĝo de lingvo necesas komenci de  infanĝardeno   kaj   lernejo.   Precize   ĉeloke   endas   kondukti   kiel   kvalifikitan   kaj  motivitan personaron, tiel ankaŭ sufiĉajn financajn rimedfontojn. Kiel la plej grava celo endas celi centprocenta kaj plenvalora scipovo de abĥaza  per junaj urbaj abĥazoj — kursfinitoj de mezgradaj lernejoj. Tiu ĉi kontingento estos  la bazo por  la kreado de abĥazolingvana urba medio.  Por   la   kursfinistoj   de   mezgradaj   lernejoj   estas   laŭcele   ellabori   la   skalon   de  ŝablonoj de kompetenteco de abĥaza lingvo: La unua grado —  la kompleta kompetenco, supozanta la perfektan posedadon  per abĥaza lingvo, scipovo flue formuli per ĝi la pensojn kiel pri vivkondiĉaj, tiel  socia­politkaj temoj. La dua grado — la baza kompetenco, supozanta la bonan komprenon de abĥaza  lingvo kaj scipovo subteni paroladon pri ĉiutaĝeca temoj. La tria grado — la elementa kompetenco — scipovado baze de abĥaza lingvo  kaj scipovo interparoli sur elementa nivelo. En kadretoj de sistemo de ŝablonoj de lingva kompetenco endas antaŭvidi la  rajton de sekvanta replenumo de ekzameno por ricevo de la pli alta grado. La ricevo  sur ŝtata posteno abĥzojn, en dependeco de specifeco de laboro, devas kondiĉiĝi per  efektiva ekzisto de Diplomo de la unua aŭ la dua grado. La ricevo sur ŝtata servado  personoj   de   neabĥaza   naciecoj   devas   kondiĉiĝi   per   efektiva   ekzisto,   almenaŭ,   de  dioplomo de la tria grado.  Eblas emfazi, ke ĉio tio ĉi, naturale, rilatas ne al estanta tempo, sed versimile al  mezeperioda perspektivo, ĉar dume nia socio ne estas preta por tiaj reformoj. Tamen  11 Necesas rememori, ke precize sur la bazo de organizigintaj en 1925­a jaro laŭ iniciativo de  akademiano N. Ja. Marr de Akademio de Abĥaza Ligvo, Literaturo kaj Historio, kaj ankaŭ de  Abĥaza Scienca Socio estis establita Abĥazan instituton de lingvon, literaturo kaj historio, iĝinta  la rekonita centro de patria lernejo de abĥazoscio.   24

komenci prepari ilin necesas jam tuj. Eblas ellabori la poetapajn rimedojn je 15 jaroj,  en rezulto de plenigo de tiuj la abĥaza lingvo devos iĝi la reala funkciada lingvo de  ŝtato kaj ĝiaj institutoj.  Por la plibonigo de lerneja kaj alta klereco en patrolingvo endas antaŭvidi la  plivastigon   de   nombro   da   disciplinoj,   instruitaj   en   abĥaza   lingvo.   Kvankam   la  translokigo de tuta ciklo de lerneja aŭ unuversitata lernado en abĥazan longvon sur  jena etapo estas tre malfacileplenumita tasko, kaj mi ne estas certa, ke tio  ĉi eblas  enigi en proksima estoneco, sed la translokigo, almenaŭ la parton da disciplinoj, kiuj  nune legiĝas en rusa lingvo en abĥazan lingvon ŝajnas tute probabla. Tio ĉi kreas la  seninterrompeco   inter   la   unuaj   kvar   jaroj,   kiam   la   lernado   konduktiĝas   preskaŭ  ekskuzive en abĥaza lingvo kaj la sekvantaj sept jaroj, kiam la lernado konduktiĝas  preskaŭ eskluzive en rusa lingvo. Tiamaniere estos venkita nedezirinta kontraŭeco,  kiu tute negative influas kiel sur la motiveco, tiel sur la ĝenerala nivelo de scipovo de  abĥaza lingvo per junaj homoj.  La plibonigo de sistemo de lerneja klereco, naturale, estas neebla sen la sufiĉe  granda pliigo de financado de abĥazaj lernejoj (kiel ankaŭ de ĉiuj aliaj lernejoj de  Abĥazio), inkluzive la esenca pliigo de salajroj por instruistoj de abĥaza lingvo. Eble  engaĝi   al   suplementa   financado   de   abĥazaj   lernejoj   ankaŭ   privatajn   firmaojn   aŭ  personajn oferojn de bonhavaj civitanoj.  Devas   pripensi   ankaŭ   la   problemo   pri   la   kreado,   almenaŭ   de   eksperementa  lernejo kun plimultoj studobjektoj, precipe sociaj, en abĥaza lingvo, de unua al lasta  klaso. Jam nune devas krei la vicojn de specialaj lernejoj kun profundaj ellernado de  abĥaza kaj fremdaj lingvoj.   Fininte abĥazan lernejon, kiu garantias plenvaloran scipovon de patrolingvo, la  juna   homo   aŭ   junulino   devos   havi   eblecon   eniri   en   abĥazolingvana   fakultato   de  universitato aŭ koleĝo. Tio ĉi indikas, ke endas plikreski la nombrojn de fakultatoj  kun instruo en abĥaza lingvo ankaŭ en supera lernejo.   Personoj, kiuj neadekvate, malbone, aŭ tute ne scpovas patrolingvon, devas havi  ĉiujn eblecojn por studado de lingvo en nemultekostaj, subvenciataj per ŝtato kursoj.  Devas ĉesi friponigi kaj riproĉi tiajn personojn per nescipovo de patrolingvo — ja ili  estas ne kupuloj sed viktimoj de fariĝinta en nia socio, en nia familioj rilato al abĥaza  lingvo. Al tiaj personoj la ŝtato devas ĉiarimede helpi en lernado de la lingvo. Kaj se  estas la deziro de personoj de neabĥaza nacieco lerni abĥazan lingvon, kaj la multaj  personoj la tiu ĉi deziron havas, eblas krei ankaŭ por ili la kondiĉojn por lernado. Do, por realigo de tasko pri fortikigo de pozicioj de abĥaza lingvo necesas la  realigo de sekvantaj rimedoj en sfero de klereco: a) Esence plibonigi la organizadon de abĥazolingvanaj infanĝardenoj, kaj ankaŭ  elementaj lernejoj. b)   Prepari la instruistan personaron por lernado al novaj studojektoj en abĥaza  lingvo en mezgrada­ kaj supera lernado. c) Prepari la modernajn lernolibrojn por mezgrada­ kaj supera lernado. 25

         d)   Ellabori la branĉan terminologion en abĥaza lingvo kaj publiki adekvatajn  terminologian vortarojn.        e) Post la 4­a klaso enigi la instruadon en abĥaza lingvo de tiaj studobjektoj, kiel  ekzempe, geografio, biologio, sociologio, juro kaj iuj aliaj. f) Enigi la suplementajn studobjektojn en abĥaza lingvo en supera lernejo. g)   Esence   kreski   la   financadon   de   klerecaj   institutoj,   plialtigi   la   salajro   al  instruistoj de abĥaza lingvo.  h)   Malfermi   la   atingeblajn   kursojn   de   abĥaza   lingvo   (inkluzive   intensajn  kursojn).                                  C. Sfero de ideologio Al   abĥaza   socio   devas   proponi   la   sekvantan   bazan   ideoligian   direktivon:  «Аҧсадгьыл,   Абызшәа,   Аҧсуара»  («Patrio,   Lingvo,   Etiketo»)   kiel   valorecan  fundamenton de abĥaza nacio kaj abĥaza ŝtateco. La ideo de konstruo de abĥaza  ŝtateco kaj de konservo de abĥaza identeco devas esti nerompeble kunligita kun la  abĥaza lingvo kaj kun la valorecoj de abĥaza kulturo.         Tiamaniere, la abĥaza lingvo devas esti la unu da tri bazaj elementoj de abĥaza  identeco. Bazante sur tio ĉi, la plej grava tasko por la fortikigo de pozicioj de abĥaza  lingvo estas la efektivigo de serioza, legoscia kaj longedaŭra kampanjo por esenca  plialtigo de ĝia prestiĝeco. Ĉar, reale, la problemo de funkciado de nia lingvo en multaj rilatoj klariĝas ne  per tio, ke la urbaj abĥazoj ĝin ne scias, sed per tio, ke la abĥaza lingvo havas en urbo  malaltan staton relative kun la tute klarigebla alta stateco de la rusa lingvo. Pro tio  bezonas   la  tutan  komplekson   de  rimedoj  pri  propaganda  de   interkomunikado   per  patrolingvo kaj pri graviteco de transdono ĝin al la novaj generacioj.    La   speciala   rolo   ĉiloke   devas   transdoniĝi   al   rimedoj   de   amasaj   informadoj,  precipe al televido. Precize trans rimedoj de amasaj informadoj endas propagandi la  uzadon de abĥaza lingvo, aktivan enigon ĝin en socia vivo, efektivigon de laboro pri  alteco de ĝia stato kaj prestiĝeco, precize inter junularo. En tute, la abĥaza lingvo  devas pli multe esti aŭdita en televido. Por tio endas pligrandigi la tempon de televida  brodkasto en abĥaza lingvo kaj esence plibonigi la kvaliton de abĥzaj teleprogramoj.  Endas antaŭvidi la kreadon almenaŭ da unu komplete abĥazolingvana telekanalo. Bezonas plimulte da interesaj abĥazolingvanaj amuzaj kaj informadaj programoj,  plimulte interesaj  talk­show  en abĥaza lingvo, dediĉintaj al diskuto de ekscitiĝinta  socion,   kaj,   speciale,   junularon,   problemoj.   Endas   demonstri   en   multa   nombro,  sinkronigintajn art­ kaj dokumentfilmojn en abĥaza lingvo, ke kiel montras sperto da  vicoj landoj kun nebonstata situacio kun uzado de ŝtata lingvo, tre bonfare influas pri  la plialtigo de prestiĝa de tia lingvo kaj pri rilato al ĝi en socio. Ĉiu tio, naturale,  signifas   la   neceso   de   esenca   pligrandigo   de   financado   de   ŝtata   abĥaza   televido,  telestudioj kaj kreaj grupoj.  Bezonas ankaŭ la sputnikan kanalon en abĥaza lingvo, kiel por nia diasporo, tiel  26

ankaŭ por ĉiuj samlandanoj en proksima kaj fora alilando.  La speciala atento eblas adresi al reklamo — la abĥaza lingvo ĉeloke, en rompo  de adoptita per Parlamento Leĝo pri lingvo — dume preskaŭ mankas. Kaj do kvalite  farita   abĥazolingvana   reklamo,   inkluzive   telereklamo,   estus   unu   da   fakroroj   de  plialteco de prestiĝo de lingvo kaj, ke estas tre grave, de populareco de ĝi en medio  de junularo.  La aparta tasko estas la kreeco de abĥazalingva Interreto, kiome Interreto staras  en  la   antaŭa   rando   de  ideologia   lukto,  ankaŭ   ĝi   estas   la  plej   fortega  informacia,  klereca kaj kultura rimedo, precize por junularoj.      D. Sfero de junulara politiko La ŝtataj programoj pri konservado de abĥaza lingvo devas esti celata, antaŭ ĉio, al  juna generacio, kiu devas konstrui la estontan Abĥazion.  La abĥaza lingvo estas tre kompleksa, ĝin ne simple lerni en plenaĝa aĝo. Tio ĉi  signifas, ke lernigi al ĝi infanojn eblas de frua aĝo, en familio, en infanĝardenoj kaj  en   lernejoj.   Kiel   estas   konata,   en   frua   aĝo   infanoj   asimilas   ĉiun   lingvon,   kaj   eĉ  kelkajn lingvojn, rapide kaj sen specialaj embarasoj. La tasko estas en tio, por ke  konvinki junajn gepatrojn de sama frua aĝo komunikiĝi kun infanoj per patrolingvo.  La sistemo de antaŭlerneja kaj lerneja klereco devas garantii centprocentan kaj  sufiĉe   profundan   scipovon   de   abĥaza   lingvo   per   kursfinintoj   de   lernejoj.   Ĉiu   tio  devas kuniĝi kun propagando de valoro de patrolingvo, kun ĝia unikeco kaj graveco  por la abĥaza identeco. La junularo devas ne nure perfekte scipovi abĥazan lingvon,  sed paradi per sia scipovo kaj fieri per tio ĉi scipovo. En medio de junalaro bezonas  inigi la ekkonscion de tio, ke esti abĥazo — estas ankaŭ la scipovo plenvalore uzi per  abĥaza lingvo — la plej grava elemento de abĥaza nacia identeco kaj plej grava ilo de  abĥaza nacia kulturo.   Treege grava estas la kreo de tiaj kondiĉoj, ĉe kiuj ankaŭ poste fino de mezgrada  lernejo — kaj en supera lernejo, kaj en produktejo — la abĥaza lingvo por junaj  homoj estus ĉiutaga labora longvo, sed ne sole lingvo de avinoj kaj avoj en kamparo,  kion ni observas nun. Ĉiu tio servos kiel serioza motiveco por kursfinintoj de lernejoj  kaj universitatoj por ricevo de klereco en abĥaza lingvo, kiu povas tiamaniere, esti  reale ekbezonata en iliaj plua viva kariero.  La speciala atento eblas dediĉi al kreado de abĥaza junulara medio, junulara  subkulturo en abĥaza lingvo. Ĉiloke povas helpi ankaŭ junularajn teleprogramojn, kaj  rok­, pop­, rep­ kaj alian modernan muzikon en abĥaza lingvo. En televido precize  bezonas   la   interesajn   dissendojn   en   abĥaza   lingvo,   ektuŝantajn   la   problemojn   de  junularo. De vidpunkto de la praktikaj rimedoj, la perfekta sperto estos la kreado de  animacaj filmoj en abĥaza lingvo (en tiu kvanto — sinkronigaj), kiujn kun plezuro  spektas infanoj, kaj ankaŭ plenaĝuloj. Devas antaŭvidi la kreadon de junulara societoj, praktikantaj precipan uzadon  27

de patrolingvo. En kadretoj de tio  ĉi eblas ankaŭ organizi somerajn tendarojn en  montoj, en naturo, kun nepra kondiĉo de partopreno en tiuj ĉi estus la komunikiĝo  nur en abĥaza lingvo.  La  treege grava  ŝtata  tasko  estas  la  kreado de  etaj entreprenoj  aŭ  negrandaj  fabrikoj en kamparaj regionoj, por ke junaj homoj povas  ĉiloke trovi laboron, kaj  tiamaniere restus en kamparo kaj kreus tie familiojn, sed ne migrus por serĉadoj de  laboro.   La   esenca   faktoro   en   tiu   ĉi   sfero   estas   ankaŭ   la   kreado   de   sporta­distra  infrastrukturo, infrastrukturo de ripozo en kamparaj regionaj, por malpliigi la intenco  de junaj homoj translokiĝi en urbojn.                 E. Lingva reĝimo Ŝajnas, ke estas laŭcele starigi la staton pri lingva reĝimo. La organizacioj, direkte  kunligintaj kun laboro en sfero de abĥaza kulturo (ekzemple, Abĥaza Instituto de  Sociaj   Esploradoj,   Fondaĵo   de   Abĥaza   Lingvo   ktp),   same   vicoj   ŝtatinstitutoj,  inkluzive Parlamento, devas labori en reĝimo de ŝtatlingvo. Por tiuj ĉi institutoj la  abĥaza lingvo — konsiderante kunlaborantajn, scipovantajn per  abĥaza lingvo —  devas esti reale laborlingvo, en tiu kvanto la lingvo de kancelaro de tiuj institutoj. Sed  ankaŭ ĉiloke devas se necese, konservi principojn de dulingveco: la kunlaborantoj, ne  scipovantaj   aŭ   malbone   scipovantaj   ŝtatan   lingvon,   devas   havi   ĉiujn   eblecon   por  laboro en rusa lingvo. Al ili necese allasi helpon por traduko de abĥazolingvanoj  paroladoj kaj tekstoj.  Por sciencaj institutoj la reĝimo de ŝtata lingvo ne povas signifi de eldonado  ankaŭ de scienca produktado en ŝtata lingvo. Ĉiloke devas esti la kompleta libereco  en elektado de lingvo de esplorado. La scienco laŭ ĝia esenco estas internacia, kaj la  fermiteco   en   kadretoj   nur   de   sia   lingvo   povas   kondukti   al   stagnado.   La   bona  ekzamplo   por   imito   povas   esti   la   situacio   kun   sciencaj   institutaj   en   Nederlandoj.  Kvankam en vivmaniera kaj en scienca komunikiĝo la sola lingvo esta holanda, la  plimulto   da   scienca   produtktado   eldoniĝas   en   angla   lingvo,   pli   rare   —   en   aliaj  interaciaj   lingvoj   —   franca   kaj   germana.   Tamen   la   serĉadoj,   tuŝantaj   de   holanda  lingvo, holanda historio, statistiko, demografio, migracio, socialaj procesoj en lando  kaj aliaj interne­holandaj temoj, publikiĝas en holanda lingvo. Estas regionaj, kie jam tuj povas pligrandigi la funkcioj de abĥaza lingvo. Tiel la  abĥazan   lingvon   devas   fari   la   labora   lingvo   de   parlamento,   kun   allasado   por  nescipovantoj lingvon de sinkrona interpreto. La abĥazan lingvon devas fari la una de  labora lingvo de registaro, kune kun rusa. Devas antaŭvidi la partan transiron de  laboro kaj vicoj de aliaj ŝtataj institutoj en ŝtatan lingvon.  Entute,   antaŭ   ni   staras   la   tasko   de   kreado   de   moderna   kaj   konkurkapabla  abĥazolingvana elito, kiu kreos la modernan abĥazolingvanan urban medion. Oni  devas krei la sferojn, niĉojn, precize en urbo, kie abĥaza lingvo estus bezonata, labora  kaj funkcia lingvo.     

28

 

9. Konkludo   La situacio kun abĥaza lingvo estas ekstrema, kaj ĝi postuli de ekstremaj rimedoj. Se  la ŝtato ne kreos la kondiĉojn por larĝiĝo de sfero de funkciado de abĥaza lingvo,  precipe   en   urbo,   por   plialtigo   de   ĝia   prestiĝeco   kaj   stateco,   tiam   nia   lingvo   en  estonteco  povas  atendi   treege  tristan  sorton  — la  fadecon  kaj fordonecon de  siaj  pozicioj en socio.  Antaŭ ĉio, devas peni tio, por ke la klereca proceso en kadretoj de programo de  abĥaza   mezgrada   lernejo   garantius   centprocentan   kaj   kompletan   scion   per   ĝia  kursfonintoj de patrilingvo. Ne malmulte grava celo estas la kreado de kondiĉoj por  tiu, ke tio ĉi scio estos necesa por daŭrigo de lernado en supera lernejo. La scio de  abĥaza   lingvo,   finfine,   devas   esti   uzata,   kaj   en   vicoj   kazoj   —   necesa,   kaj   post  abiturientigo per sukcesa funcionado en diversaj sferoj de socia, ekonoma kaj politika  vivo de abĥazo socio.  Grave, por ke homoj estos psikologie preta al plivastigo de rolo, funkcioj kaj  sferoj de uzado de abĥaza lingvo. La plej granda danĝero estas — ne diskredi mem la  ideo de plenvalora funkionado de abĥaza lingvo en socio. Ja nepripensitaj, volaj, pure  administraj rimedoj pri enigo de abĥaza lingvo en gravajn sferojn de nia socio, ne  pretitaj   ideologie   kaj   materia,   eblos   nure   obstakli   al   starigata   celo,   elvokante   la  efekton de forpreno. Eĉ kun efektiva ekzisto de rimedoj kaj aliaj resursoj eblas aperi  ĝiaj   psihologia   forpreno,   kiel   tio  ĉi   okazis   en   priparolinta   pli  alte   ekzemplo   kun  irlandia lingvo. Ĉeloke ne eblas malrapidi, sed ne pli malmulte danĝere troigi ĝis la  eksceso.   Estas bezonata la saĝa kaj sufiĉe delikata, kun kalkulo de multinacia konsisto  de nia socio, ideologia preparo, akompananta al realigo de la leĝo pri la lingvo kaj de  adekvataj programoj. Tre grave peni la tia situacio, en kia la reprezentantoj de ĉiuj  etnikaj grupoj sentus iliajn kunkoncernecon al devenantaj en respubliko procesoj de  socia­politika kaj kultura ĥaraktero, inklude en kadretoj de programoj pri fortikeco de  pozicioj de ŝtata lingvo kaj larĝigo de ĝiaj funkcioj. Tiu ĉi proceso ne devas krei inter  grupoj de loĝantaro, por kiuj la abĥaza lingvo ne estas parenca (al ili rilatas ankaŭ  certaj nombro de urbaj abĥazoj) la senton de izoleco aŭ eĉ menaco al sia pozicioj en  socio.   Ĉe   tiu   la   tre   pozitiva   faktoro   estas   la   motiveco   ĉe   parto   de   civitanoj   de  neabĥaza nacieco ellerni abĥazan lingvon en tia mezuro, en kia ĝi estos bezonata en  vivo. Ekzemple, la anticipaj observadoj en medio de armena loĝantaro montras klare  espriman   motivecon   al   lernado   de   ŝtata   lingva   kiel   la   ilo   de   inkludeco   en  tutrespublika procesoj.  En   tute   endas   aspiri   al   kreado   de   la   socio   de   aktiva   dulingveco,   kio  subkomprenas la perfektan scipovon kiel de patralingvo, tiel ankaŭ de rusa lingvo.  Kiel ekzemplo de tiu ĉi situacio povas citi gruzian, armenan aŭ azerbajĝanan socion  dum  soveta epoko, kiuj  funkciis en  kondiĉoj de aktiva kunigo de patraj kaj rusa  lingvo.  29

La efektivigo de la ofertaj pli alte, kaj probable iliaj rimedoj, kiel mi supozas  helpos ekhaltigi la nunan negativan tendencion en sfero de funkcionado de abĥaza  lingvo kaj reale, sed ne laŭvorte realigi ĝia ŝtatan statuon. Per havanto de moteveco,  sed ĝi en la socio ekzistas (vidu la donitaĵojn en la tabuloj), kaj de saĝa, fleksebla kaj  delikata politiko, la prestiĝo kaj signifo de abĥaza lingvo povas konsiderinde altigi,  kreante ĝin la plenvalore funkcianta lingvo ne nure en kampara, sed en urba medio,  en ĉiuj gravaj sferoj de vivo de abĥaza socio.                        

10. La rezultatoj de sociolingva enketo   

En proceso de skribado de la verko per mi estis  efektiviginte  enketo kun celo de  esplorado de situacio de funkcionado de abĥaza lingvo en urba sfero, kaj ankaŭ de  rilato de respondantaj al problemoj, starantaj antaŭ abĥaza lingvo kaj al ebleco de  larĝiĝo   de   la   sfero   de   ĝia   uzado.  Estis   enketita   pli   ol   50   urbaj   abĥazoj,   havintaj  superan humanisman klerecon en urba medio, kaj ĉefe kreskantaj en abĥazolingvanoj  familioj. La elekto de precize tiu ĉi kategorio de respondantoj estis kondiĉiginta per  tiu, ke tio ĉi — la unu de plej  bonstataj grupoj de vidpunkto de posedaĵo kaj uzado  de abĥaza lingvo en urbaj kondiĉoj. El nombro da enketitaj — 87% flue aŭ bone  scipovas abĥazan lingvon. preskaŭ 50% havas abĥazalingvajn edziniĝajn kunulojn,  48% naskiĝis en abĥaza kamparo.      Unu da ĉefa resulto de tiu ĉi enketo — estas la efektiva ekzisto, almenaŭ en jena  ĉi grupo de responantoj de treege alta motiveco kaj preteco al esenca plivastigo de  funkcioj de abĥaza lingvo kiel ŝtata. Spite al limigita skalo de esplorado, eblas kun  sufiĉa grado de certeco supozi, ke tiun ĉi konkludon povas ekstrapoli sur la pli vasta  segmento   de   abĥaza   urba   socio,   havanta   analogajn   al   elektinta   kategorio   de  respondantoj karakterizojn (fluan scipovon de patrolingvo, superan socian klarecon,  altan nivelon de kompreno de starantaj antaŭ abĥaza lingvo kaj abĥaza socio entute  problemojn).  Ne malpli grava rezulto de la enketo estas la evidentigo de sufiĉe alarma bildo  de stato de abĥaza lingvo eĉ en medio unu da pli bonstata — de vidpunkto de lingvo  kaj alta motiveco al plivastigo de ĝiaj funkcioj — urbaj grupoj. Evidentiĝas, ke por la  plimulto de respondantoj la abĥaza lingvo estas pli la lingvo de familia, kaj nur por  triono   —   la   lingvo   de   laboro   (vidu  tablon   7).   La   samo   koncernas   de   lingvo   de  profesia interkomunikado — por 54% da respondantoj la sola labora lingvo estas rusa  (tablo 9). 52% respondanoj pli facile parolas ruse, ol abĥaze, kaj nur 17% esprimas  siajn pensojn egale facile en abĥaza kaj en rusa (tablo 13). 44% pensas nure sole  ruse, kaj 31% ­ sole abĥaze (tablo 14).  Kun tio ĉi estas videbla la esenca kontrasto inter alta motiveco de respondantoj  al plivastigo de sferoj de uzado de abĥaza lingvo — kio memkompreneble estas  la  tre pozitiva momento — kaj de ĝia sufiĉe modesta rolo en reala vivo de parto de  30

respondantaj.   La   alia   menaca   observo   estas   la   tiu,   ke   anstataŭ   de   dulingveco,  esperanta   kun   kalkulo   de   lingvaj   karaktrizoj   de   respondantaj   (loĝantado   de   frua  periodo  de  vivo  en  kamparo,  kie  abĥaza   lingvo  dominas,   abĥazolingvana  kunulo  ktp), observiĝas la  klara tendenco al unulingveco, al aktiva uzado sole da unu lingvo,  kaj ĉe tio ĉi ne patrolingvo, sed la rusa. Tio ĉi konfirmas la ĝeneralan tendencon de  progreso de abĥaza urba socio al unulingveco, al rifuzo de uzado de patrolingvo, kio  nemalofte kunduktiĝas kun nedeziro transdonado ĝin al siaj enfanoj.           La tio ĉi enketo, nature, ne pretendas al universala ĥaraktero, kaj ĝia konkludoj  eblas pririgardiĝi sole kiel anticipaj, kaj la eksplorado mem estas sole la unua paŝo  laŭ la vojo de ĉiuflanka sociolingva studado de abĥaza lingvo. La ricevitan rezultojn  kaj  konkludojn oni devas kompletigi en kadretoj de sekvantaj, pli skalaj studadoj kaj  enketoj.  Dum   iro   de   sekvantaj   studadoj   oni   devas   sufiĉe   plivastigi   la   sferon   de  respondantoj, kiu devas ĉirkaŭpreni same aliajn tavolojn de abĥaza socio, diversajn  sociajn   kaj   aĝajn   grupojn   de   kampara   kaj   urba   loĝantaro   (inkludante   la   entnaj  abĥazoj,   kun   mallerta   aŭ   nesufiĉe   flua   scio   de   abĥaza   lingvo,   kaj   etnaj   miksaj  familioj). Tre grava aspekto de sekvanta studado devas esti, aparte, la klarigon de  rilato  al  problemoj   de  plivastigo  de  funkcioj  de  ŝtata  lingvo  de  flanko  de  etnika  komunomo de Abĥazio.      Ĉio  tio  ĉi  helpos   krei   la  pli  kompletan  bildon  de  stato  de  abĥaza   lingvo  en  Abĥazio kaj aperigi la rilaton, la gradon de motiveco kaj la pretecon de diversaj  grupoj de loĝantaro al plivastigo de la sfero de uzado de ŝtata lingvo kiel en kadretoj  de lernejaj kaj supera lernejaj klerecaj programoj, tiel en socia vivo de ŝtato entute. 

31

11. Tabeloj  Tabelo 1. La grado de scipovo de abĥaza lingvo (53 respondantoj) 1

Flue

66,00%

2

Bone 

21,00%

3

Komprenas, sed malbone parolas 

13,00%

  Tabelo 2. La sfero de uzado de abĥaza lingvo (54 respondantoj) 1

En familio 

91,00%

2

Meze de amikoj 

76,00%

3

En laboro 

65,00%

Tabelo 3. Mi interkomunikiĝas en familio kun pliaĝuloj (53 respondantoj) 1

Sole en abĥaza lingvo

40,00%

2

Sole en rusa lingvo

11,00%

3

Egale en rusa kaj abĥaza 

25,00%

4

Pli ofte en rusa 

9,00%

5

Pli ofte en abĥaza

15,00%

Tabelo 4. Mi interkomunikiĝas en familio kun edzo aŭ edzino (27 respondantoj) 1

Sole en rusa lingvo

30,00%

2

Pli ofte en rusa

22,00%

3

Egale en rusa kaj abĥaza

15,00%

4

Sole en abĥaza

15,00%

5

Pli ofte en abĥaza 

18,00%

Tabelo 5. Mi parolas kun mialingvanoj (fratoj kaj fratinoj) (53 respondantoj) 1

Sole en abĥaza lingvo

32,00%

2

Pli ofte en abĥaza 

25,00%

3

Sole en rusa

21,00%

4

Egale en rusa kaj abhaza

11,00%

5

Pli ofte en rusa

11,00%

32

Tabelo 6. Mi parlas en familio kun gefiloj (37 respondantoj) 1

Sole en abĥaza lingvo

41,00%

2

Pli ofte en abĥaza 

19,00%

3

Egale en rusa kaj abĥaza

16,00%

4

Sole en rusa

16,00%

5

Pli ofte en rusa

8,00%

Tabelo 7. Mi parolas en mia laboro (54 respondantoj) 1

Sole en abĥaza lingvo

7,00%

2

Pli ofte en abĥaza 

22,00%

3

Egale en rusa kaj abĥaza

26,00%

4

Sole en rusa

13,00%

5

Pli ofte en rusa

32,00%

Tabelo 8. La lingvo, preferinta dum interparolo je vivtemoj (54 respondantoj) 1

Sole en la abĥaza lingvo

24,00%

2

Pli ofte en la abĥaza 

24,00%

3

En egala grado abĥaze kaj ruse 

28,00%

4

Pli ofte en la rusa 

9,00%

5

Sole en la rusa lingvo 

15,00%

Tabelo 9. La lingvo, preferinta dum interparolo je profesiatemoj  (54 resp.) 1

Sole en abĥaza lingvo

5,50%

2

Pli ofte en la abĥaza 

15,00%

3

En egala grado abĥaze kaj ruse 

15,00%

4

Pli ofte en la rusa 

11,00%

5

Sole en la rusa lingvo 

54,00%

Tabelo 10. Mi legas ĵurnalojn  (53 respondantoj) 1

Sole en la rusa lingvo

26,00%

2

Pli ofte en la rusa  

28,00%

3

En egala grado abĥaza kaj rusa

45,00%

33

Tabelo 11. Mi legas belliteraturon (54 respondantoj) 1

Sole en abĥaza lingvo

4,00%

2

Pli ofte en la abĥaza 

9,00%

3

Pli ofte en la rusa  

17,00%

4

Sole en la rusa lingvo

35,00%

5

En egala grado en abĥaza kaj rusa

37,00%

Tabelo 12. Mi rigardas teleprogramojn (54 respondantoj) 1

En egala grado en abĥaza kaj rusa

76,00%

2

Pli ofte en la abĥaza 

15,00%

3

Pli ofte en la rusa  

9,00%

Tabelo 13. En kiu lingvo por vi estas pli facile priparoli viajn pensojn?  (54 respondantoj) 1

En abĥaza 

31,00%

2

En rusa 

52,00%

3

Egale en abĥaza kaj rusa 

17,00%

Tabelo 14. En kiu lingvo vi pensas? (54 respondantoj) 1

En abĥaza 

31,00%

2

En rusa 

44,00%

3

Egale en abĥaza kaj rusa

24,00%

Tabelo 15. Ĉu por vi eniĝas en nocion «abĥazo» la scipovo de abĥaza lingvo?  (54 respondantoj) 1

Jes 

85,00%

2

No 

15,00%

Tabelo   16.   Ĉu     necesas   lernejojn   kun   plena   ciklo   de   lernado   en   abĥaza  34

lingvo? (54 respondantoj) 1

Necesas

50,00%

2

Necesas, sed tio ĉi estas nereale 

39,00%

3

Ne necesas

11,00%

Tabelo   17.   Ĉu   necesas   superajn   lernejojn   kun   plena   ciklo   de   lernado   en  abĥaza lingvo? (54 respondantoj) 1

Necesas

33,00%

2

Necesas, sed tio ĉi estas nereale 

44,00%

3

Necesas

22,00%

Tabelo   18.   Studobjektojn,   kiuj   55   respondantoj   konsideras   eble   instrui   en  lernejo en abĥaza lingvo   Lernobjekto 

Jes (%)

No (%)

Ne scias (%)

Geografio 

89

5,5

5,5

Historio 

91

5

4

Anatomio 

73

16

11

Zoologio 

71

14,5

14,5

Biologio 

58

20

22

Matematiko 

51

36

13

Geometrio 

43,5

43,5

13

Algebro 

34,5

45

20

Fiziko 

27

47

26

Kemio 

24

47

29

Muziko 

96

4

0

Korpokulturo 

96

4

0

Tabelo 19. En kia sinsekvo devas instrui infanojn al lingvoj? (54 resp.) 35

Sinsekveco de instruado

%

Komence al abĥaza, poste al rusa 

63

Nur al abĥaza 

20

Senprokraste al abĥaza kaj rusa

13

Komence al rusa, poste al abĥaza

4

Tabelo   20.   Ĝis   kioma   klaso   devas   instrui   infanojn   komplete   en   abĥaza  lingvo? (50 respondentoj)  Klaso  % Ĝis la dekunua 

30

Ĝis la kvarta inkluzive

32

Ĝis la dekunua, sed dume tio ĉi estas nereale 

38

Tabelo   21.   Ĉu   necesas   la   lernejojn   kun   parto   da   studobjektoj   en   abĥaza  lingvo poste la kvarta klaso? (54 respondantoj)    % Necesas

89

Ne necesas 

11

Tabelo   22.   Ĉu   necesas   superajn   lernejojn   kun   parto   da   studobjektoj   en  abĥaza lingvo? (54 respondantaj) % Necesas

89

Ne necesas 

11

Tabelo 23. Ĉu abĥaza lingvo devas esti la labora lingvo de sekvantaj institutoj  36

(54 respondantoj) Institucio Necese, %

Dezirinde, %

Bilingveco, %

En ŝtatinstituto

67

16,5

16,6

En parlamento 

70

11

19

En ministraro

72

11

17

Tabelo 24. Ĉu vi konsideras, ke estas la danĝero de foriĝo de abĥaza lingvo  (53 respondantoj) Jes  No  87,00%

13,00%

12.  La demandaro,  la faktoj  de kiu  estis la bazo por verkado de  tabeloj, uzintaj en tio ĉi verko   1

Nomo 

2

Jaro de naskiĝo 

3

Loko de naskiĝo 

4

Alta klereco 

5

La nacieco de patro 

6

La nacieco de patrino 

7

La limtempo de loĝado en urbo (de naskiĝo, de ? jaroj)

8

La grado de scipovo de abĥaza lingvo: (a)   flue;   (b)   bone;   (c)   bone   komprenas,   sed   malbone   parolas;   d)   malbone  komprenas kaj ne parilas; e) ne komprenas kaj ne parolas. 

9

La grado de scipovo de rusa lingvo: (a) libere; (b) bone; (c) sufiĉe 

10

En kia aĝo ekscipovas per abĥaza? a) de naskiĝo; b) dekomence nur rusa, poste — abĥaza. 

11

Kiam scipovas per rusa? a) post abĥaza; b) tuj nur rusa; c) tuj kun abĥaza. 

12

La kiun lernejon abiturientiĝis? a) abĥazan; b) rusan; c) kartveln. 

13

La sfero de uzado de abĥaza lingvo: 37

a) en familio; b) en medio de amikoj; c) en laboro; d) preskaŭ neniam.  14

Mi parolas kun pliaĝuloj (gepatroj, avino, avo, onklo, onklino): (a) sole en abĥaza; (b) sole en rusa; (c) egale en abĥaza kaj rusa; (d) pli ofte en rusa; (e) pli ofte en abĥaza. 

15

Mi parolas en familio kun edzo aŭ edzino:  (a) sole en abĥaza; (b) sole en rusa; (c) egale en abĥaza kaj rusa; (d) pli ofte en rusa; (e) pli ofte en abĥaza. 

16

Mi parolas kun mialingvanoj (fratoj, fratinoj): (a) sole en la abĥaza; (b) sole en la rusa; (c) egale en abĥaza kaj rusa; (d) pli ofte en rusa; (e) pli ofte en abĥaza. 

17

Mi parolas kun infanoj: (a) sole en abĥaza; (b) sole en rusa; (c) egale en abĥaza kaj rusa; (d) pli ofte en rusa; (e) pli ofte en abĥaza. 

18

Mi legas ĝurnalojn: (a) sole en abĥaza; (b) sole en rusa; (c) egale en abĥaza kaj rusa; (d) pli ofte en rusa; (e) pli ofte en abĥaza. 

19

Mi legas belliteraturon: (a) sole en abĥaza; (b) sole en rusa; (c) egale en abĥaza kaj rusa; (d) pli ofte en rusa; (e) pli ofte en abĥaza. 

20

Mi rigardas teleprogramojn:  (a) sole en abĥaza; (b) sole en rusa; (c) egale en abĥaza kaj rusa; (d) pli ofte en rusa; (e) pli ofte en abĥaza. 

21

Per kiu lingvo ni preferas uzi dum parolado je vivtemoj?  (a) per abĥaza; (b) per rusa; (c) egale per abĥaza kaj rusa; (d) pli ofte per abĥaza; (e) pli ofte per rusa. 

22

Per kiu lingvo ni preferas uzi dum parolado je profesia temoj?  (a) per abĥaza; (b) per rusa; (c) egale per abĥaza kaj rusa; (d) pli ofte per abĥaza; (e) pli ofte per rusa. 

23

Mi parolas en mia laboro:  (a) sole en abĥaza; (b) sole en rusa; (c) egale en abĥaza kaj rusa; (d) pli ofte en rusa; (e) pli ofte en abĥaza. 

24

En kiu lingvo por vi estas pli facile priparoli viajn pensojn?  (a) en abĥaza; (b) en rusa; (c) egale en abĥaza kaj rusa.

25

 En kiu lingvo vi pensas? 

(a) en abĥaza; (b) en rusa; (c) egale en abĥaza kaj rusa. 26

Al kiuj lingvoj necesas instrui infanojn?

27

Ĝis kioma klaso devas instrui infanojn komplete en abĥaza lingvo? a) ĝis la dekunua; b) ĝis la kvarta inkluzive; c) ĝis la dekunua, sed dume tio 

a) komence al abĥaza, poste al rusa; b) nur al abĥaza; c) senprokraste al  abĥaza kaj rusa; d)komence al rusa, poste al abĥaza.  

38

ĉi estas nereale.   28

 Ĉu  necesas lernejojn kun plena ciklo de lernado en abĥaza lingvo?  a) necesas; b) necesas, sed tio ĉi estas nereale; c) ne necesas. 

29

Ĉu necesas superajn lernejojn kun plena ciklo de lernado en abĥaza lingvo? a) necesas; b) necesas, sed tio ĉi estas nereale; c) ne necesas.

30

Ĉu necesas la lernejojn kun parto da studobjektoj en la abĥaza lingvo poste  la kvarta klaso? a) necesas; b) ne necesas.

31

Ĉu necesas superajn lernejojn kun parto da studobjektoj en abĥaza lingvo? a) necesas; b) ne necesas.

32 Ĉu por vi eniĝas en la nocio «abĥazo» la scipovo de abĥaza lingvo? 33

Ĉu vi konsideras, ke ekzistas la danĝero de malapero de abĥaza lingvo?  

39