Un problema de comparación de linguas: falsos amigos en galego e portugués (1997)

ACT AS I - Lin gua

O O c-r) .f§

UN PROBLEMA DE COMPARACIÓN DE LINGUAS: EALSOS AMIGOS EN GALEGO E PORTUGUÉS XosÉ Avrol¡lo FBnNÁNo¡z Salceoo XosÉ MenÍt Gó¡¡pz Cr.sN4rrvrE (Edicións Obradoiro ü l-Iniaersidade de Vigo)

1. INTRODUCCIÓN Cando se analizan os probremas de aprendizaxe que ten un esfudiante galego no proceso de adquisición dunha lingua coma o portugués hai certos aspJctos gramaticais e léxicos que son fonte potencial de erroi, aínáa que a distancia interlingüística entre os dous sistemrt moi reducida. ""*, de segundasEstudios de tipo contrastivo feitos dentro do ambito da aprendizaxe ringuas (Fries 1945, Lado 1957, Nemser 1920) reiteran a idea de que tales erros p.ádú""r,r" como conse_ ísticas baseadas en grande parte na inter_ s analizaremos, o galego) na lingua meta

entemente o «significado, dos signos con exactitude co dos signos da Lin_ e os seus significantes se consideran per_ Neste traballo centrarémonos unicamente na descrición e análise do problema que presenta o uso dunha serie de termos léxicos que teñen unhas caricterísticas especiais: os homógrafos entre galego e portugu

forma gráfica nas dúas linguas, pu.o qr" po, áirr".rá, total ou parcial de significado. Robert iado (1957) no se Cultures constatou que comparando o vocaburario da lingua estranxeira co da rin_ gua nativa atopamos palabras que son semellantes na f"orma pero diferentes no significado, semellantes no significado primario pero diferentls na connotación. Estas palabras, segundo o mesmo autor; son máis importantes do que a súa frecuencia pode indicar. A partir delas describiranse algunhas das posibilidades teóricas de erro que pode cometer un estudiante galegá ,ro p.o""r^o de aprendizaxe

-, Xosé

Atttonio Ferndndez Salgado - Xosé María Gómez Clemente

376

do portugués. Algúns destes erros teñen poucas probabilidades de se produciren, Pois existen certos mecanismos que axudan a evitalos naqueles contextos onde é posible a súa aparición.

2.

ENFOQUE TEÓRrCO

Esta comunicación céntrase na análise dos erros de tipo comunicativo, cunha orixe semántica, que se producen no uso dos termos portugueses que teñen un homógrafo correspondente en galego. Basearémo-lo noso estudio nos presupostos da Lingüística Contrastiva que permiten encadra-lo problema dos homógrafos interlingüísticos, tamén chamados tradicionalmente /also"' amigos (véxase Copceag 7976) no proceso de aprendizaxe de calquera segunda lingua. Unha análise deste tipo faise aínda máis interesante no caso de dous sistemas lingüísticos como o galego e portugués tan semellantes estructuralmente. O presuposto inicial da Lingüística Contrastiva, especialmente no seu modelo de investigación chamado Análise Contrastiva, mantén que:

una comparación sistemática de dos lenguas, la lengua nativa (L1) y la lengua meta (L2) en todos los niveles de sus estructuras generaría predicciones sobre las áreas de dificultad en el aprendizaje de dicha lengua meta y que, de los resultados, se podrían extraer consecuencias metodológicas dirigidas a facilitar el proceso de aprendizaje al alumno (Santos 7993: 16-77).

considera este modelo que as características propias de cada lingua son susceptibles de causar conflicto e, por isto, para unha correcta aprendizaxe, débese, obviamente, illa-la dificultade e analiza-la súa natureza. Complementando o modelo de Análise Contrastiva, a Análise de Erros (Corder 1967, l9g7; Norrish 1983) tenta unha descrición dos erros realmente producidos na aprendizaxe dunha L2 para analiza-la súa influencia na competencia gramatical, e sobre todo comunicativa, do estudiante. No presente estudio non se manexan nin se describen .erros realmente producidos, senón posibilidades teóricas de aparición en determinados contextos.

Ó analizármo-las diferencias semánticas que presenta esta parcela do léxico dos dous idiomas, decatámonos de que podía constituírse nunha verdadeira .área de dificultade» para un estudiante galego mergullado na aprendizaxe do portugués. Unha descrición teórica dos problemas que se presentan no uso deste vocabulario serven de base para unha posterior metodoloxía que analice, na práctica, os erros reais que un estudiante pode cometer, tanto na comprensión como na

J/ /

Un problema de comparación de linguas: falsos nmigos en galego e portugués

producción. Esta determinación do erro real fornecerá a información necesaria para chegar a conclusións máis claras sobre as áreas de dificultade na aprendizaxe/ para un galego, da lingua portuguesa.

2.7. O ApARATo

coNCEpruAL

Estivemos utilizando ata o de agora conceptos como interferencia, erro, con-

texto, hotnógrat'o e t'also amigo que convén precrsar.

Cando falamos de interferencla non a entendemos no sentido de Weinrich

(1953), Haugen (1950) e outros que a definen en contextos de contacto de linguas por parte de comunidades bilingües, senón, nun sentido máis xeral, coma o fenó_ meno que se produce cando un individuo utiliza nunha lingua meta un risco

fonético, morfolóxico, sintáctico ou léxico da súa lingua nativa, nun contexto diferente como é o da aprendizaxe de linguas. Falamos de erro como desviación sistemática, ou eventual, da norma dunha lingua que ten efectos na competencia do falante, sobre todo na comunicativa, producida, entre outras causas, pola interferencia da lingua nativa do estudia¡te. Estes erros, de non existir unha estratexia de aprendizaxe correcta, poden chegar

a quedar fosilizados.

É nroi importante que se analice correctamente a función do contexto como elemento modificador da posibilidade teórica de erro producida pola interferencia da L7.Yázquez Ayora (7977: :l42) explica isto cunhá cita de G. Galichet: Dans la phrase, Ies mots se déterminent res uns res autres; une sélection s'opére ainsi entre leurs diverses significations possibles. Et l'acception ainsi sélectionée se module de certaines nuances que les mots se communiquent, déteignant ainsi... res uns sur les autres, nuances qu'imprime souvent aussi l'ensemble de la phrase. ces nuances

peuvent modifier considérablement la signification lexicale du mot. C'est dire qu'en fin de compte un mot n'a pas de sens en soi: il n,a de sens que dans et par un contexte.

o concepto de contexto semotríctico, que parte cla comprobació. de que o significado das palabras ven tamén determinado polc; significado dos termos que as arrodean, presenta polo tanto un especial interese no estudio e delimitación do problema que aquí nos concirne. Cada termo aparece nun contorno ou artbicnte concreto. os termos do, contorno, os que preceden e seguen ó elemento que se analiza, sinalan unha relación moi importante que é a decompatibiiidade ia sig-

Xosé Antonio Ferndndez Salgado - Xosé María Gómez Clemente

378

nificación. A compatibilidade dependerá da clase de suxeito, da clase de obxecto, ou mesmo dos circustanciais. Como tentaremos demostrar, a consideración dun homógrafo como falso amigo depende en boa medida dese contorno ou ambiente que é o que vai determina-la súa compatibilidade semántica no enunciado. Non debemos esquecer tampouco, pola súa comprobada importancia, que a significación dunha palabra non vén en todo caso dada só polos termos que a circundan senón tamén por factores que van máis aló e que teñen relación coa mensaxe e a situación comunicativa. A estructura do enunciado non sempre abonda para determina-la significación dunha palabra, xa que a súa denotación pode vir especificada por elementos que non aparecen no contexto lingüístico e si no situacional. Na nosa análise da posibilidade de erro no proceso de comprensión do portugués teranse en conta, nos casos en que sexa posible, os factores contextuais e situacionais para establece-la natureza dos homógrafos. Finalmente, falaremos de falsos amigos partindo da idea tradicional expresada nos estudios semánticos aplicados á comparación de linguas e á traducción en que se consideran como palabras susceptibles de adoptaren o(s) mesmo(s) signifi_ cado(s) en dúas linguas distintas ó compartiren afinidade formal.

2.2. ArurronoloxÍa

A metodoloxía empregada no éxame dos (quasi-)homografos e (quasi_) homófonos que a continuación reseñamos baséase no modelo d.a Aruílise de Erros e consta dos seguintes pasos.'

a) Descrición dos semas dos distintos homógrafos en cada lingua. b) Descrición das semellanzas e diferencias. c) Indicación e tipoloxía das posibles fontes de erro e as súas causas. d) Avaliación do contexto e da situación comunicativa e o grao de compatibilidade semántica.

Partimos dun corpus de exemplos tirados tanto dun Diccionario Básico do Portugués como de textos de distintos niveis de lingua (literaria e xornalística) e seleccionados, cun criterio amplo, pola nosa intuición de falantes nativos de galego que pasaron polo proceso de aprendizaxe do portugués. Reunimos un núme-

ro inicial de pouco máis de 200 exemplos de homógrafos que nun primeiro momento sospeitabamos que poderían agochar algún tipo de problema de comprensión Para un falante galego. Unha análise máis fonda dos contidos semánticos destas palabras levounos a cinguirnos a aqueles homógrafos que presentaban algunha diferencia substancial, entre galego e portugués, na súa estructuración semántica. Deixamos fóra aqueles homógrafos de distinta categoría gramatical,

379

Un problema de comparación de linguns: t'olsos amigos en galego e portngués

por exemplo, gal. preto (adverbio) / port. preto (adxectivo), pois a diferencia cate_ gorial proporciona unha mínima información ó usuario da lingua para albisca-la posible diferencia semántica e así evita-la interferencia Para establece-la descrición das posibilidades teóricas de interferencia na comprensión do portugués por parte de estudiantes galegos, dividiremos, nunha primeira clasificaciór¡ os homógrafos segundo o grao de semellanza d.os seus respectivos semas; despois avaliarémo-la posibilidade de comprensión en cada exemplo concreto. A compatibilidade semánüca, é dicir, u que ten o homó-

"upu"idude grafo, utilizado cos semas que ten en galego, de integrarse no enunciado portugués pode influír, como xa foi suxerido anteriormente, na comprensión ou malentendido da palabra concreta e do enunciado. Tamén inflúe , "ób." "o-prensión outro tipo de factores como pode se-la intuición do falante para adiviñar significados pero, a falta dunhas enquisas que a poidan avaliar realmente nun número representativo de persoas, optamos por non comenta-la nosa propia.

3.

CLASIFICACIÓN DOS HOMÓGRAFOS

Pasamos xa a unha breve descrición dos semas e da significación contextual dalgúns exemplos de homógrafos.

3.1.

DrpnnrNcrA TorAL DE srGNrFrcADos

Consideramos primeiro o caso de diferencia total entre os significados da parella de homógrafos, que se dan en exemplos como:

bilha (1): Tinha tanta sede que bebi uma bilha de dgua aelha atraaessaaa, coxeando, segurando uma bilha IEga

ICn

LDicBas

vill.

(2): lrma

S¿1.

Coupen¿cIÓN DE SEMAS. Con étimos diferentes, posiblement e do francés bille «pequeno bule» para o portugués e do célt. vlkrA para o garego, posúen agora nas dúas linguas significados totalmente diferentes: ,,rruro d" Lur.o, po-rtu"r, gués, e «chave ou instrumento para impedi-lo paso dun líquido ou dun hriao por un conducto» en galego.

PosrsnDan¡ r¡ónrce DE ERRo. o erro teórico de comprensión prodúcese pola aplicación do sema do galego, .chave para un conducto» co significado real. pero en realidade, neste caso a comprensión sería nula pois non hábería compatibilidade semántica cos elementos do seu contorno. No primeiro exemplo a incompatibilidade vén dada pola presencia do verbo beber e no segundo polo risco semántico (+ movemento) do verbo atrar.tessar e polo varor aspectual do xerundio.

Xosé

Antonio Ferndndez Salgado - Xosé María Gómez Clernente

380

jantar: O jantar estaaa delicioso; a senhora cozinha muito bem [DicBas Vil]. Cor¿paRRcIóN DE sEMAS As voces xantar e jantar teñen en galego e portugués o mesmo étimo (lat. IANTARE). Sen embargo en Portugal dende o século xm utilío galego é a de zase o termo para designa-la "refeiqo da noite", mentres que para mediodía. Con todo, no portugués dialectal existe o termo coa acepción galega.

A compatibilidade dos semas galegos

é total é posible tanto a comprensión cos elementos do enunciado exemplificado; polo pero errónea. PosrslLloeop rEóRICA DE ERRo.

marrar: pelejauam (...) marrando como touros [Melo GentFel 234]. Cortp,q.R¡.cróN DE sEMAS. En galego nlarrar, "fallar, errar)) (de orixe incerta) pode interferi-lo portugtés marrqr (de marra) .dar marrada; bater com o marráo;

turrar; esbarrar com alguem...".

A comprensión volvería ser nula para o estudiante, pois non pode aplica-los semas da súa lingua nativa .non realizar unha acción iniciada" a un enunciado portugués no cal un dos semas principais 6 s clg «violenciar. A presencia de touro no segundo termo da comparación tamén crea PoslstLtpep¡

DE EItRo.

incompatibilidade para a semántica galega, pois estes animais non se caracterizan por realizar unha acción como