Arkeolojiyle Geçen Bir Yaşam İçin Yazılar
Veli Sevin’e Armağan SCRIPTA
Essays in Honour of Veli Sevin A Life Immersed in Archaeology
AYRIBASIM / OFFPRINT
Arkeolojiyle Geçen Bir Yaşam İçin Yazılar
Veli Sevin’e Armağan SCRIPTA Essays in Honour of Veli Sevin A Life Immersed in Archaeology
Editör / Editor
Aynur Özfırat
Arkeolojiyle Geçen Bir Yaşam İçin Yazılar Veli Sevin’e Armağan
SCRIPTA Essays in Honour of Veli Sevin A Life Immersed in Archaeology
Editör / Editor Aynur Özfırat ISBN 978-605-4701-47-6 © 2014 Ege Yayınları, İstanbul Yayıncı Sertifika No / Publisher Certificate No: 14641 Bütün hakları saklıdır. / All rights reserved.
Bu kitapta yayımlanan makalelerdeki bilimsel içerik ve etik ile ilgili tüm sorumluluklar yazarlarına aittir. Kaynak gösterilerek alıntı yapılabilir. The academic content and ethical responsibility of the articles published here rest upon their authors. Quotations may be made with proper citation.
Baskı / Printed by Oksijen Basım ve Matbaacılık San. Tic. Ltd. Şti. 100. Yıl Mah. Matbaacılar Sit. 2. Cad. No: 202/A Bağcılar - İstanbul Tel: +90 (212) 325 71 25 Fax: +90 (212) 325 61 99 Sertifika No / Certificate No: 29487
Yapım ve Dağıtım / Production and Distribution Zero Prod. San. Ltd. Şti. Abdullah Sokak, No. 17, Taksim 34433 Istanbul - Turkey Tel: +90 (212) 244 7521 Fax: +90 (212) 244 3209 e.mail:
[email protected] www.zerobooksonline.com/eng www.egeyayinlari.com
İçindekiler / Contents Sunuş (Aynur Özfırat) ................................................................................................................................................................................................................................................ VII
Prof. Dr. Veli Sevin (Özgeçmiş ve Bibliyografya) ...................................................................................................................................................................... IX
“ ... Yalnızca Geçmiş Değildir...” (Gülriz Kozbe) ................................................................................................................................................................... XXI
Modern Bir Alarod... (Hatice Kalkan) .............................................................................................................................................................................................. XXIII
Arkeolojinin Âlimi (Şevket Dönmez) ................................................................................................................................................................................................. XXV
Yazılar / Essays Mehmet Işıklı Yükseklerde Arkeoloji Yapmak. Doğu Anadolu Arkeolojisinin Dünü-Bugünü ............................................................................................. 1 Giorgi L. Kavtaradze Transcaucasia and the Problem of the Uruk Cultural Phenomenon .......................................................................................................................... 13 Antonio Sagona The Kura-Araxes Culture Complex: A History of Early Research ............................................................................................................................ 21 Veli Bahşaliyev Archaeological Research of Monuments in the Vicinity of Sirab ............................................................................................................................... 33 Arsen Bobokhyan – Ruben Davtyan From Metsamor to Ugarit: Patterns of Economy and Cultural Contact in Late Bronze Age Armenia ............................. 49 Bahlul Ibragimli About Collective Burial Places in Nakhchivan ................................................................................................................................................................................ 79 Farshid Iravani Ghadim Jafar Abad Kurgan No IV .......................................................................................................................................................................................................................................... 87 Charles Burney Some Thoughts on the Origins and Background of the Kingdom of Urartu .............................................................................................. 107 Aynur Özfırat Aktaş: Ağrı Dağı’nın Kuzey Eteğinde Aras Vadisi’nde Bir Urartu Kalesi .................................................................................................... 111 Raffaele Biscione – Roberto Dan Ranking and Distribution of the Urartian Fortifications in Turkey ........................................................................................................................ 121 Altan Çilingiroğlu Ayanis Kalesi’nde Mısır Mavisi (Egyptian Blue) ...................................................................................................................................................................... 137 Aylin Ü. Erdem Urartu Kalelerinde Çanak Çömleğin Depolanmasıyla İlgili Uygulamalar ................................................................................................... 147 Yervand Grekyan Helmet and Beard Depicting of Enemies in Urartian Bronze Art ........................................................................................................................... 155
VI
İçindekiler / Contents
Oscar White Muscarella Libation “Lion/Hand” Bowls: An Overview ................................................................................................................................................................................... 175 Geoffrey Summers Of Boats and Biplanes: Enigmatic Doodles at Çarpanak in Lake Van .............................................................................................................. 195 Stephan Kroll Notes on the Post-Urartian (Median) Horizon in NW-Iran and Armenia ....................................................................................................... 203 Hatice Kalkan Doğu Anadolu’da Bir Post Urartu Formu: Tankard ................................................................................................................................................................. 211 Hiromichi Oguchi The Distribution of Nuzi Ware and Its Implication ................................................................................................................................................................. 215 A. Tuba Ökse – Ahmet Görmüş Demir Çağında Salat Tepe .................................................................................................................................................................................................................................... 233 Gülriz Kozbe Kavuşan Höyük/Diyarbakır Yeni Assur Dönemi Gömüleri ........................................................................................................................................... 257 Aram Kosyan To The East of Hatti ..................................................................................................................................................................................................................................................... 277 Önder Bilgi İkiztepe’den Ünik Bir Mızrakucu ................................................................................................................................................................................................................ 283 Şevket Dönmez Kuzey-Orta Anadolu’da Yeni Bir Arkeolojik Keşif: Oluz Höyük Kubaba (Matar Kubileya) Tapınağı (Kızılırmak Kavsi İçinde Ana Tanrıça İle İlgili Güncel Bulgular) ......................................................................................................................... 289 Zafer Derin İzmir-Yeşilova Höyüğü Neolitik Mühürleri ..................................................................................................................................................................................... 305 Arsen Bobokhyan Troy and Ebla: Cognitive Links Between Two Ancient Capitals ............................................................................................................................. 313 Eşref Abay Beycesultan’dan Ayak Biçimli Bir Riton ............................................................................................................................................................................................ 345 Engin Akdeniz – Safiye Akdeniz Anadolu’da Kültürel Devamlılığa Manisa’dan Bir Örnek; Niobe Mitolojisinden Yedi Kızlara .......................................... 349 Ferudun Özgümüş Afrodisias’taki Semitik Kültler Üzerine Bazı Düşünceler ............................................................................................................................................... 355 Necla Arslan Sevin Antik Çağ ve Sonrasında Civa-Zencefre Kullanımı ve Neikaia Kenti .............................................................................................................. 363 Oğuz Tekin Some Hellenistic Weights in the Çanakkale Museum .......................................................................................................................................................... 375 Christopher S. Lightfoot Learning and Literacy at Byzantine Amorium .............................................................................................................................................................................. 381 Müge Savrum Kortanoğlu Arkeolojik Alanlarda Alan Yönetimi Planlamasının Hukuksal ve Kurumsal Açıdan Değerlendirilmesi .................. 387 Ayla Sevim Erol – Pınar Gözlük Kırmızıoğlu Karagündüz Ortaçağ İnsanlarında Diş Çürüğü” .......................................................................................................................................................................... 393
SUNUŞ Scripta arkeolojik ve entelektüel birikimini yazıya dökmekten, derslerinde ve arazi çalışmalarında aktarmaktan hiç bıkmayan birisini, Prof. Dr. Veli Sevin’i, en iyi anlatan sözcüklerden biri, belki de en iyisi. Kendisine yöneltilen bir soru ya da anlatma gereksinimi duyduğu bir konu, saatler süren bir arkeoloji sohbetinin içinde kendinizi bulmanızın en sade yolu. Yıl 1966, Van-Çavuştepe kazısı, öğrencidir, ilk kazısıdır; kırk yedi yıl aralıksız ve ilk günkü heyecanıyla sürdürülecek çok sayıda Doğu ve Güneydoğu Anadolu kazı ve araştırma çalışmalarının başlangıcı. Yirmi sekiz yıl boyunca şahit olduğum mesleğine karşı duyduğu sınırsız heyecan; bütün gün kazı alanındaki açmalarda işçilerle toz-toprak içinde, gün sonunda kazı evinde ve nihayet fakültede aralıksız çalışma, kazıya yeni gelen öğrencileri ve herkesi şaşırtan ve sonra da onun hızına yetişme telaşı sardıran. Kazı boyunca ekiple, köylülerle ve işçilerle kurduğu sevecen ama profesyonel ilişki yalnızca arkeolojiyi öğrenmenizi değil, kendi insanımızı tanımanızı, hiç bilmediğiniz bir coğrafyayı kolaylıkla benimsemenizi, daha da ötesi sevmenizi ve gelecek yazı sabırsızlıkla beklemenizi sağlar. Bu liste uzayabilir. Prof. Dr. Veli Sevin’in hoşgörüsü, sınırsız sabrı, nezaketi ve engin bilgisi bizleri yetiştirdi, bugüne getirdi. İlk karşılaşmamız Anadolu’nun Tarihi Coğrafyası dersindeydi. O ders, bugüne uzanan akademik yaşamımdaki en keskin yol ayrımı oldu. 1985 yılında aldığım bu ders, bana halen kullandığım ilk temel bilgileri verdiği gibi, hayatımın yönünü de değiştirdi. İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi’nin en üst katında, iç avluya bakan 416 no’lu derslikte başlayan arkeoloji yolculuğum, hemen ardından Veli hocanın başkanı olduğu Fırat kıyısındaki İmikuşağı höyüğü kazısıyla benim için vazgeçilmez hale dönüştü. O günden bu yana Prof. Dr. Veli Sevin’le hemen her projede birlikte çalıştık; bilgisini, desteğini ve dostluğunu hiç esirgemedi. Başarılarımıza bizden çok sevindi, hep yazmamızı, üretmemizi istedi. Öyle ki; ilk kazı başkanlığımı yine o düşündü, teşvik etti, sonra da yalnız bırakmadı. Anadolu arkeolojisine katkılarıyla, yetiştirdiği öğrencileriyle alkışlanan bir yaşam. Sevgili hocamıza teşekkür etmenin yetersiz olduğunu düşündüm hep, elinizdeki kitabın bir parça da olsa Prof. Dr. Veli Sevin’e şükranlarımızı ifade etmesini umarım. Kitabın hazırlanma ve düzeltme sürecindeki katkılarından dolayı Prof. Dr. Necla Arslan Sevin ve Yrd. Doç. Dr. Nilgün Coşkun’a, yardımlarından dolayı Yrd. Doç. Dr. Hatice Kalkan ve Doç. Dr. Şevket Dönmez’e içtenlikle teşekkür ederim. Kitaba katkı sağlayan yazarlar hiç kuşkusuz en özel teşekkürleri fazlasıyla hak ediyorlar.
Mustafa Kemal Üniversitesi Rektörü Sayın Prof. Dr. Hüsnü Salih Güder Arkeoloji Bölümü’nün tüm çalışmalarında olduğu gibi, destek ve yardımlarını esirgemedi. Kendisine içtenlikle teşekkürler. Son olarak, Prof. Dr. Veli Sevin Armağan Kitabı’na gösterdiği özen ve Türkiye arkeolojisine yaptığı önemli katkılar için Ege Yayınları’na ve pek tabii Ahmet Boratav’a şükranlarımı sunarım. Baskı süresince oldukça özverili ve itinalı çalışan Hülya Tokmak’a ve Ege Yayınları’nın diğer çalışanlarına da çok teşekkürler. Sözcüklerin yetersiz kaldığı sevgili hocamız, Prof. Dr. Veli Sevin’e içten saygılarımla. Prof. Dr. Aynur Özfırat Antakya-2013
Prof. Dr. Veli Sevin
Prof. Dr. Veli Sevin 3 Nisan 1944’te Ödemiş’te doğdu. İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi’ndeki eğitimini Eskiçağ Tarihi (tezli), Klasik Arkeoloji (yardımcı) ve Eski Önasya Kültürleri (yardımcı) kürsülerinde okuyarak tamamladı (19651968). Bir süre Meydan Larousse Ansiklopedisi’nde çalıştı (1968-70). Aynı üniversitede Lydia uygarlığı üzerine doktora yaptı (1973); 1979’da Urartu Krallığı’nın Tarihsel ve Kültürel Gelişimi: Minua Dönemi adlı tezi ile doçent, 1988’de de profesör oldu. İstanbul Üniversitesi ve Mimar Sinan Üniversitesinde Ege Kültürleri, Anadolu’nun Tarihî Coğrafyası, Yeni Assur Sanatı ve Arkeolojik Kazı Teknikleri üzerine dersler verdi. İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Van Bölgesi Tarih ve Arkeoloji Araştırma Merkezi Müdürlüğü (1993-1999) ve Türk Eskiçağ Bilimleri Enstitüsü genel sekreterliği (1993-1995) görevlerinde bulundu. 1999 yılında Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi’ne geçti; Rektör yardımcılığı, Güzel Sanatlar Fakültesi kurucu dekanlığı ve Arkeoloji Bölümü başkanlığı yaptı. 2002-2005 yılları arasında Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi’nde Arkeoloji Bölümü başkanlığı görevini yürüttü. 2005 yılında kendi isteğiyle emekli oldu. Kültür ve Turizm Bakanlığı, Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Genel Müdürlüğü Erzurum ve Ankara Bölge Kurulu Üyeliklerinde bulundu. Çalışmalarını daha çok M. Ö. I. binyıl Doğu Anadolu, Kuzeybatı İran, Mezopotamya ve Kafkasya Arkeolojileri üzerinde yoğunlaştırdı, Türk Tarih Kurumu, Türk Eskiçağ Bilimleri Enstitüsü, ICOMOS, National Geographic, Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu ve Tarih Vakfı’nın aslî, Alman Arkeoloji Enstitüsü’nün de muhabir üyesidir. Ödemiş’te yaşayan Veli Sevin, Necla Arslan Sevin’le evlidir, Selin adında bir kızı, Tolga adında bir damadı ve Güneş adında çok sevgili bir torunu vardır.
Aşağıdaki kazı ve yüzey araştırmalarını gerçekleştirmiştir; Katıldığı Kazı ve Yüzey Araştırmaları
Van-Çavuştepe, 1966-1980, Prof. Dr. Afif Erzen Başkanlığında Edirne-Enez, 1971, 1978-1980, Prof. Dr. Afif Erzen Başkanlığında Van-Giyimli, 1972, Prof. Dr. Afif Erzen Başkanlığında Van-Toprakkale, 1976-77, Prof. Dr. Afif Erzen Başkanlığında Van Kalesi, 1972-75, Prof. Dr. Afif Erzen Başkanlığında Bitlis- Muş Yüzey Araştırması, 1995-1999, Doç. Dr. Aynur Özfırat Başkanlığında Van-Ağrı-Iğdır Yüzey Araştırması, 2002-2011, Prof. Dr. Aynur Özfırat Başkanlığında Elazığ-Harput Kalesi Osmanlı Mahallesi, 2005-2009, Elazığ Müzesi Başkanlığında, Bilimsel Başkanlık ve Sorumluluk Bozkurt Kurgan Mezarlığı Kazısı, 2007-2013, Prof. Dr. Aynur Özfırat Başkanlığında Ödemiş-Yolustü Köyü Mozaik Kazısı, 2012-2013 Ödemiş Müzesi Başkanlığında Ödemiş-Hypaipa Antik Kenti ve Çevresi, 2012-2013, Yrd. Doç. Dr. Hatice Kalkan Başkanlığında Ödemiş-Çiftlik Tümülüsü Kurtarma Kazısı, 2013 Ödemiş Müzesi Başkanlığında
X
Prof. Dr. Veli Sevin
Başkanlığını Yaptığı Kazılar
Elazığ-İmikuşağı Höyüğü, 1981-1987 Diyarbakır-Üçtepe Höyüğü, 1988-1992 Van-Gevaş Tarihî Türk Mezarlıkları, 1988-1992 (Prof. Dr. M. Taner Tarhan ile) Van Kalesi ve Höyüğü, 1988-1991 (Prof. Dr. M. Taner Tarhan ile) Van-Karagündüz Höyüğü ve Erken Demir Çağ Nekropolü, 1992-1999 Mersin-Yumuktepe Höyüğü, 1993-1999 Van-Altıntepe Urartu Nekropolü, 1997-1999 Hakkâri, 1997-2000
Başkanlığını Yaptığı Yüzey Araştırmaları Malatya-Elazığ-Bingöl, 1985-1987
Diyarbakır ve Harran ovası, 1988-1991 Mersin ve yakın çevresi, 1992 Nahçıvan, 1996-1997 Kırgızistan ve Kazakistan, 2001 Hakkari-Yüksekova, 2003-2004
Yayınlar Kitaplar
Excavations at Üçtepe/Üçtepe Kazıları, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul, 1989. Yeni Assur Sanatı I: Mimarlık, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1991, 2. baskı 1999. Anadolu Arkeolojisinin ABC’si, Simavi Yayınları, İstanbul, 1991, 2. baskı 1994. İmikuşağı I: 6.-1. Yapı Katları, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1995. Arkeolojik Kazı Sistemi El Kitabı, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul, 1995, genişletilmiş 2.baskı 1999. Van/Karagündüz: Bir Erken Demir Çağ Nekropolü; Van/Karagündüz: An Early Iron Age Cemetery, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul, 1996 (E. Kavaklı ile). Anadolu Arkeolojisi, DER Yayınları, İstanbul 1997; genişletilmiş 2. baskı 1999; genişletilmiş 4. baskı 2013. Nahçıvan’da Arkeolojik Araştırmalar/Archaeological Survey in Nakhicevan, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul, 1999 (O. Belli ile). Anadolu’nun Tarihi Coğrafyası I, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2001, ikinci baskı 2007, 3. baskı 2012. Eski Anadolu ve Trakya. Başlangıcından Pers Egemenliğine Kadar, Atlaslı Büyük Uygarlıklar Ansiklopedisi, İletişim Ansiklopedisi, İstanbul, 2003. Mersin-Yumuktepe, a Reappraisal, Lecce, 2004 (I. Caneva ile). Hakkari Taşları. Çıplak Savaşçıların Gizemi, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2005. Yeni Assur Sanatı II: Assur Resim Sanatı, Türk Tarih Kurum, Ankara, 2010. Harput Kale Mahallesinde Osmanlı Yaşamı, Ege Yayınları, İstanbul, 2011 (N. Arslan Sevin ve H. Kalsen ile). Van Kalesi Kral Mezarları ve Altıntepe Halk Mezarları, Ege Yayınları, İstanbul, 2012. Neikaia Unutulmuş Bir Antik Kent, Ödemiş Müzesi Yayını I, Ödemiş, 2013 (N. Arslan Sevin ve Sevda Çetin ile). Hakkâri Kazıları 1997-2000: Karanlık Geçmişe Atılan Adımlar (baskıya hazırlanıyor).
Prof. Dr. Veli Sevin
XI
Makaleler ve Bildiriler
“Batı Anadolu’nun Az Bilinen Antik Bir Kenti Hypaipa Tarihi Üzerine Bir Araştırma”, Tarih Dergisi 28-29, 1974-75: 41-53. “Urartu Tapmak Kapılarıyla Anıtsal Kaya Nişleri Arasındaki Bağıntı/The Relation Between Urartian Temple Gates and Monumental Rock Niches”, Belleten 155, 1975: 389-412 (M. T. Tarhan ile). “Kroisos ve Pamphylia”, Belleten 158, 1976: 185-193. “İstanbul Arkeoloji Müzesi’ndeki Urartu Bronz At-Koşum Parçaları”, Tarih Enstitüsü Dergisi 1975: 45-62 (M. T. Tarhan ile). “Urartu Çömlekçiliğinde Kapak”, Anadolu Araştırmaları IV-V, 1976-77: 227-233. “Van Bölgesinde Urartu Araştırmaları I: Askeri ve Sivil Mimariye Ait Yeni Gözlemler”, Anadolu Araştırmaları IV-V, 1976-77: 273-304 (M. T. Tarhan ile). “Van Bölgesinde Urartu Araştırmaları II: Konut Mimarlığı”, Anadolu Araştırmaları IV-V, 1976-77: 347-361 (M. T. Tarhan). “Yeşilalıç Urartu Kutsal Alanı ve Kalesi/Urartian Sacred Area and Fortress at Yeşilalıç”, Anadolu Araştırmaları IV-V, 1976-77: 367-393 (O. Belli ile). “Asur ve Urartu At-Koşum Takımları Üzerine Bir Not/A Comment on the Assyrian and Urartian Horse Trappings”, Anadolu Araştırmaları VI, 1978: 111-132. “Menua Oğlu İnuşpua/Inushpua the son of Menua”, Anadolu Araştırmaları VII, 1979:1-11. “Lydia Devleti’nin Anahatları”, Arkeoloji ve Sanat Dergisi 1979: 14-20. “Van Kalesi’nden Bir Kaya Mezarı ve Urartular’da Ölü Yakma Geleneği/A Rock Cut Columbarium from Van Kale and the Urartian Cremation Rite”, Anadolu Araştırmaları VIII, 1980: 151-164. “İmikuşağı Kazıları, 1981”, IV. Kazı Sonuçları Toplantısı, Ankara, 1982: 121-130. “Anadolu’da Yunanlılar”, Görsel Yayınlar Anadolu Uygarlıkları Ansiklopedisi, İstanbul, 1982: 210-246. “Frygler”, Anadolu Uygarlıkları Ansiklopedisi, İstanbul, 1982: 248-274. “Lydialılar”, Anadolu Uygarlıkları Ansiklopedisi, İstanbul, 1982: 276-308. “Anadolu’da Pers Egemenliği”, Anadolu Uygarlıkları Ansiklopedisi, İstanbul, 1982: 310-332. “İmikuşağı Kazıları, 1982”, V. Kazı Sonuçları Toplantısı, Ankara, 1983: 137-142. “İmikuşağı,1982”, Anatolian Studies 33, 1983: 249-50. “İmikuşağı,1983”, Anatolian Studies 34, 1984: 221-22. “İmikuşağı Kazıları, 1983”, VI. Kazı Sonuçları Toplantısı, İzmir, 1984: 93-102. “Urartu Oda-Mezar Mimarisinin Kökeni Üzerine Bazı Görüşler”, Anadolu Demir Çağları I (ed. A. Çilingiroğlu), İzmir, 1984: 35-52. “Van Bölgesi Yüzey Araştırması, 1984”, III. Araştırma Sonuçları Toplantısı, Ankara, 1985: 287-295. “İmikuşağı,1984”, Anatolian Studies 35, 1985: 195-96. “İmikuşağı Kazıları, 1984”, VII. Kazı Sonuçları Toplantısı, Ankara, 1985: 163-179 (K. Köroğlu ile). “Imikuşağı Kazıları, 1985”, VIII. Kazı Sonuçları Toplantısı I, Ankara, 1986: 181-204. (Z. Derin ile). “Malatya-Elazığ-Bingöl İlleri Yüzey Araştırması, 1985”, IV. Araştırma Sonuçları Toplantısı, Ankara, 1986: 279-300. “İmikuşağı,1985”, Anatolian Studies 36, 1986: 197-98. “Kuzey Marmara Kıyı Şeridinde Yapılan Yüzey Araştırmaları”, IX. Türk Tarih Kongresi, Ankara, 1986: 549-552. “İmikuşağı Kazıları, 1986”, IX. Kazı Sonuçları Toplantısı I, Ankara, 1987: 299-333. “İmikuşağı, 1986”, Anatolian Studies 37, 1987: 93-94. “Urartu Mezar Mimarisine Yeni Katkılar”, Anadolu Araştırmaları X, 1986: 329-340. “Elazığ-Bingöl İlleri Yüzey Araştırması, 1986”, V. Araştırma Sonuçları Toplantısı II, Ankara, 1987: 1-44. “İmikuşağı Kazılarının Işığında Habur Seramiğinin Kuzey Yayılımı”, XXXIV. Uluslararası Assirioloji Kongresi, İstanbul, 1987 (Ankara 1998): 383-391. “The oldest highway: between the regions of Van and Elazığ in Eastern Anatolia”, Antiquity 62/236, 1988: 547-551. “Van Kalesi ve Eski Van Şehri Kazılan 1988”, XI. Kazı Sonuçları Toplantısı I, Antalya, 1989: 355-375 (M. T. Tarhan ile).
XII
Prof. Dr. Veli Sevin
“Van-Gevaş Tarihi Türk Mezarlığı Kurtarma Kazısı, Onarım ve Çevre Düzeni Çalışmaları 1988”, XI. Kazı Sonuçları Toplantısı I, Antalya, 1989: 19-41 (M. T. Tarhan ve M. B. Aşan ile). “Doğu Anadolu Erken Demir Çağı ve Muşkiler Sorunu”, Höyük I, 1988: 51-63. “Van Kalesi ve Eski Van Şehri Kazıları, 1988”, Höyük I, 1988: 65-70 (M. T. Tarhan ile). “Doğu Anadolu’da Dünyanın En Eski Karayolu”, Müze-Museum I, 1989: 32-35. “Urartular’a Ait Dünyanın En Eski Karayolu”, Anadolu Araştırmaları XI, 1989: 47-56. “Elazığ-Bingöl Yüzey Araştırması, 1987”, VI. Araştırma Sonuçları Toplantısı, Ankara, 1989: 451-500. “A Fortified Site to the East of Malatya”, The Eastern Frontier of the Roman Empire II, Oxford 1989: 437-460 (Z. Derin ile). “Üçtepe Kazıları, 1988”, XI. Kazı Sonuçları Toplantısı, Ankara, 1989: 103-123. “Van-Gevaş Tarihi Türk Mezarlığı Kurtarma Kazısı Onarım ve Çevre Düzeni Çalışmaları, 1989”, XII. Kazı Sonuçları Toplantısı II, Ankara, 1990: 405-427 (M. T. Tarhan ve M. B. Aşan ile). “Southward Expansion of Urartu: New Observations”, Anatolian Iron Ages II, Oxford, 1991: 97-112. “The Early Iron Age in the Elazığ Region and the Problem of Mushkians”, Anatolian Studies 4, 1991: 87-97. “Diyarbakır/Üçtepe Höyüğü Orta Tunç Çağı Seramiği”, Orient Express 2, 1992: 12-14. “1991 Yılı Üçtepe Kazıları”, XIV. Kazı Sonuçları Toplantısı, Ankara, 1992: 175-191. “An Old Hittite Rhyton from İmikuşağı”, Istanbuler Mitteilungen 43,1993: 195-198. “Van Kalesi ve Eski Van Şehri Kazıları 1990 Yılı Çalışmaları”, Belleten 220, 1993: 843-861 (M. T. Tarhan ile). “1992 Yılı Diyarbakır Üçtepe Höyüğü Kazıları”, XV. Kazı Sonuçları Toplantısı I, Ankara, l993: 399-416. “An Urartian Lion from Gevaş, Van”, Aspects of Art and Iconography: Anatolia and its Neighbors, Studies in Honor of Nimet Özgüç (eds. M. J. Mellink, E. Porada, T. Özgüç), Ankara, 1993: 565-567. “Van-Gevaş Tarihi Türk Mezarlıkları Kurtarma Kazısı Onarım ve Çevre Düzeni Çalışmaları”, Anadolu’da Türk Mührü Ahlat, Ahlat Kültür Vakfı Yayınları, No. 3 Ankara, 1993: 29-40 (M. T. Tarhan ve M. B. Aşan ile). “The Excavations at the Van Castle Mound”, Anatolian Iron Ages 3, Ankara, 1994: 221-228. “1993 Yılı Mersin/Yumuktepe Kazıları”, XVI. Kazı Sonuçları Toplantısı I, Ankara, 1994: 27-41 (I. Caneva ile). “Van-Karagündüz Erken Demir Çağı Nekropolü Kurtarma Kazıları 1992-1993”, XVI. Kazı Sonuçları Toplantısı I, Ankara, 1994: 331-350 (E. Kavaklı ile). “Three Urartian Rock-Cut Tombs from Palu”, Tel Aviv 21/1, 1994: 58-67. “1994 Yılı Mersin/Yumuktepe Kazıları”, XVII. Kazı Sonuçları Toplantısı, Ankara, 1995: 71-86 (I. Caneva ile). “Karagündüz Höyüğü ve Nekropolü 1994 Yılı Kurtarma Kazıları”, XVII. Kazı Sonuçları Toplantısı, Ankara, 1995: 337-361 (E. Kavaklı ile). “Arkeolojik Belgelerin Işığında Diyarbakır / Üçtepe Höyüğü’nün Tarihi Coğrafyası”, Prof. Dr. Hakkı Dursun Yıldız Armağanı, Ankara, 1995: 449-450. “Van/Ernis (Ünseli) Nekropolü Erken Demir Çağ Çanak Çömlekleri”, Anadolu Araştırmaları Afif Erzen Armağanı XIV, İstanbul, 1996: 439-467. “Kilden Bir Urartu Yontusu”, İ. Metin Akyurt, Bahattin Devam Anı Kitabı (eds. A. Erkanal, et al.) Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul, 1995: 317-320. “Urartular”, İş Bankası Kültür ve Sanat 32, 1996: 16-18. “Van/Karagündüz Erken Demir Çağı Nekropolü”, Belleten 227, 1996: 1-20 (E. Kavaklı ile). “La ceramique de I’âge du Fer ancien dans la region de Van (Turquie de Test)”, Orient Express 1996/3: 89-91. “1995 Yılı Yumuktepe Kazıları”, XVIII. Kazı Sonuçları Toplantısı, Ankara, 1996: 23-41 (I. Caneva, K. Köroğlu ile). “Karagündüz Höyüğü ve Nekropolü 1995-1996 Yılı Kurtarma Kazıları”, XIX. Kazı Sonuçları Toplantısı, Ankara, 1997: 571-589 (E. Kavaklı ve A. Özfırat ile). “Van/Zernaki Tepe: On the Urartian Grid Plan once again”, Anatolica XIII, 1997: 173-180. “Tarihsel Coğrafya”, Kapadokya (ed. M. Sözen), İstanbul, 1998: 46-61. “M.Ö. I. Binyıl: Demir Çağı”, Kapadokya (ed. M. Sözen), İstanbul, 1998: 173-193.
Prof. Dr. Veli Sevin
XIII
“Van/Karagündüz Kazılarının Işığında Doğu Anadolu Geç Demir Çağ Çanak Çömleği”, Karatepe’deki Işık. Halet Çambel’e Sunulan Yazılar (eds. G. Arsebük – M. Mellink – W. Schirmer), İstanbul, 1998: 715-726. “Eski Anadolu Halkları Mozayiğe Genel Bir Bakış/The Peoples of Anctent Anatolia: Overview of a Mosaic”, Palmet II, Sadberk Hanım Müzesi Yıllığı, İstanbul, 1998: 37-50. “Demir Çağında Anadolu-Batı İlişkileri”, Zafer Taşlıklıoğlu Armağanı I (eds. N. Başgelen, G. Çelgin ve V. Çelgin), İstanbul 1999: 113121. “Anadolu’da Yeni Bir Uygarlık/Hakkari Stelleri: Hubuşkia Prensleri”, Arkeoloji ve Sanat 87, 1999: 6-9 (A. Özfırat ile). “Hakkari’nin Çıplak Kralları”, Atlas 79 (Ekim 1999): 70-86. “Origins of the Urartians in the ligh of the Karagündüz Excavations”, Anatolian Iron Ages 4 (eds. A. Çilingiroğlu – R. J. Matthews) Anatolian Studies 49, 1999: 159-164. “Karagündüz Höyüğü 1998 Yılı Kazıları”, 21. Kazı Sonuçları Toplantısı I, Ankara, 2000: 409-413 (E. Kavaklı ve A. Özfırat ile). “1997-1998 Yılı Van / Altıntepe Urartu Nekropolü Kazıları”, 21. Kazı Sonuçları Toplantısı I, Ankara, 2000: 421-434. “Mystery Stelae”, Archaeology (July-August), 2000: 47-51. “Van-Karagündüz Kazıları”, Türkiye Arkeolojisi ve İstanbul Üniversitesi (ed. O. Belli), Ankara, 2000: 168-174 (A. Özfırat ile). “Van/Altıntepe Kazıları”, Türkiye Arkeolojisi ve İstanbul Üniversitesi (ed. O. Belli), Ankara, 2000: 217-222. “Yumuktepe Kazısı ve Çevre Araştırmaları”, Türkiye Arkeolojisi ve İstanbul Üniversitesi (ed. O. Belli), Ankara, 2000: 91-96 (I. Caneva – K. Köroğlu – G. Köroğlu ile). “Adilcevaz Kef kalesi Sarayı Üzerine Bir Not”, E. Bilgiç Hatıra Kitabı (eds. O. Arslanapa ve E. İnsanoğlu), İstanbul, 2000: 303-308. “Hakkâri Stelleri: Zap Irmağı Kıyısında Bozkır Göçebeleri”, TÜBA-AR, Türkiye Bilimler Akademisi Arkeoloji Dergisi 4, 2001: 79-88. “1997-1999 Hakkâri Kazıları”, 22. Kazı Sonuçları Toplantısı 1, Ankara 2001: 355-368 (A. Özfırat ve E. Kavaklı ile). “Evrenin Kralları Urartu”, Atlas 98, 2001: 90-108. “Van/Karagündüz Höyüğü Kazılan”, Belleten 238, 2001: 847-867 (E. Kavaklı ve A. Özfırat ile). “A New Urartian Inscription from Bahçecik, Eastern Anatolia”, Studi Micenei ed-Egeo Anatolici XLIII/1, 2001: 111-119 (M. Payne ile). “Urartu Bahçeleri / Urartian Gardens”, Belleten 240, 2001: 395-414. “Die Stelen aus Hakkari: Steppennomaden in Vorderasien”, Istanbuler Mitteilungen 51, 2001: 9-24. “Hakkâri Stelleri: Doğu Anadolu’da Savaşçı Çobanlar İlk Not”, Belleten 243, 2001: 543-518 (A. Özfırat ile). “1997-1999 Hakkâri Kazıları”, 22. Kazı Sonuçları Toplantısı I, Ankara, 2001:355-368. “Hakkâri Stellerinin Tarihi”, XIV. Türk Tarih Kongresi I, Ankara, 2002: 43-52. “Late Iron Age Pottery of the Van Region, Eastern Anatolia: In the light of the Karagündüz Excavations”, Fetschrift für Manfred Korfmann, Tübingen 2002: 140-148. “The Early Iron Age in the Van Region”, Archaeology in the Borderlands. Investigations in Caucasia and Beyond (eds. A. Smith and K. S. Rubinson), California 2003: 185-196. “Hakkari Stelleri Ön-Türkler’e mi ait ?”, Bilim ve Ütopya 101, Kasım, 2002: 70-73. “Lehmann-Haupt’tan Afif Erzen’e Urartu Araştırmaları, Tarih ve Arkeoloji”, Arkeoloji ve Sanat Dergisi 114, 2003: 3-10. “Hakkari Taşları. Türkler’in Ana Yurdu Orta Asya mıydı?”, Toplumsal Tarih 120, 2003: 42-45. “Kazı Prensipleri ve Yumuktepe Kazısı”, Arkeoloji ve Sanat Dergisi 55, 2003: 115-117. “Doğu Anadolu’nun Kralları:Urartular-Vanlılar”, Toplumsal Tarih 113, Mayıs 2003: 78-81. “Elazığ Müzesi’nden Bir Kemer ve Urartu Narratizmi”, Güven Arsebük İçin Armağan Yazılar (eds. M.Özbaşaran et al.), İstanbul, 2003: 209-217. “Devlet ve Monarşi: İlk Adımlar / State and Monarchy: First Steps”, Palmet V, Sadberk Hanım Müzesi Yıllığı 5, 2004: 1-23. “Doğu Anadolu Orta ve Son Tunç Çağı”, Arkeoatlas 3, 2004: 104-129. “Pastoral Tribes and Early Settlements of the Van Region, Eastern Anatolia”, (ed. A. Sagona), Ancient Near Eastern Studies, Suppl. 12. A View from the Highlands. Archaeological Studies in Honour of Ch. Burney, 2004: 179-200. “Son Tunç ve Erken Demir Çağında Van Bölgesi Kronolojisi. Kökeni Aranan Bir Devlet: Urartu”, Belleten 252, 2005: 355-386.
XIV
Prof. Dr. Veli Sevin
“Who were the naked Warriors of Hakkari?”, Archäologische Mitteilungen aus Iran und Turan 37, 2005: 163-166. “Urartu Bilmecesi Van’ın Sır Taşları”, Atlas 143 (Şubat 2005): 80-88. “Assur İmparatorluğu”, Arkeoatlas 4, 2005: 44-94. “Assur Sanatı”, Arkeoatlas 4, 2005: 56-57. “Giyimli Adak Levhaları”, Arkeoatlas 4, 2005: 93. “Çavuştepe: II. Sarduri’nin Görkemi”, Arkeoatlas 4, 2005: 96-97. “Karagündüz Höyüğü ve Demir Çağ Mezarlığı”, Arkeoatlas 4, 2005: 102-103. “Urartu Çanak Çömleği”, Arkeoatlas 4, 2005: 104-105. “Urartu Sanatı”, Arkeoatlas 4, 2005: 116-117. “Elazığ/Bahçecik Yazıtı ve Urartu Eyalet Sistemi Üzerine Düşünceler”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 15/2, 2005: 379-384. “A Comment on the so-called Urartian Capital City of Toprak Kale”, Armenian Journal of Near Eastern Studies 1, 2006: 143-149. “Eski Anadolu Karayolu Sistemleri ve Zeugma”, Uluslararası Geçmişten Geleceğe Zeugma Sempozyumu (eds. R. Ergeç), Gaziantep, 2006: 161-164. “Keçikıran: Van bölgesinden yarım kalmış bir Urartu Projesi”, Hayat Erkanal Armağanı (eds. A. Öktü, E. Özgen ve diğ.), 2006: 667-674. “Hakkâri Taşları ve Ön-Türkler”, Bilim ve Ütopya 140, 2006: 49-51. “Hakkâri Taşlarının Tarihi”, XIV. Türk Tarih Kongresi, Ankara, 2006: 43-52. “İmikuşağı: Fırat Kıyısında Bir Hitit Kült Merkezi”, Sevim Buluç Anı Kitabı (eds. V. Tolun, T. Takaoğlu), Çanakkale, 2006: 73-82 “Çavuştepe’den Kabartma Bezemeli Eşsiz Bir Tunç Eser”, Belkıs Dinçol ve Ali Dinçol’a Armağan (eds. M. Alparslan ve diğ.), Ege Yayınları, İstanbul, 2007: 721-726. “Urartu: Aşiretten Krallığa”, National Geographic (Ocak 2007): 56-77. “Osmanlı Arkeolojisi Harput Kazıları”, Toplumsal Tarih 159, 2007: 48-53 (N. Arslan Sevin ile). “Eastern Anatolian Beads Through The Ages”, International Bead & Beadwork Conference, 22-25 November 2007, İstanbul, 2007 (N. Arslan Sevin ile). “Harput İç Kale Mahalle Kazısı: Osmanlı’ya Arkeolojik Bir Yaklaşım”, Belleten 264, 2008: 629-641 (N. Arslan Sevin ve H. Kalsen ile). “Çavuştepe’den Kabartma Bezemeli Eşsiz Bir Tunç Eser”, Belkıs Dinçol ve Ali Dinçol’a Armağan (eds. M. Alparslan et al.), İstanbul, 2007: 721-726. “Harput İç Kale Mahalle Kazısı: Osmanlı’ya Arkeolojik Bir Yaklaşım”, Belleten 264, 2008: 329-351 (N. Arslan Sevin ve H. Kalsen ile). “Urartu Boncukları: Boncuklardan Okunan Tarih”, Toplumsal Tarih 171, 2008: 32-38 (N. Arslan Sevin ile). “Assur: Kan ve Dehşet İmparatorluğu”, National Geographic (Ocak 2009): 58-61. “Korucutepe Höyüğü’ndeki Beş Bin Yıllık Boncuk ve Mücevherler”, Toplumsal Tarih 183, 2009: 84-87 (N. Arslan Sevin ile). “Kudüs Haçlı Kralı II. Baudouin’in Hapsedildiği Harput Zindanı”, Toplumsal Tarih 186, 2009: 52-57. “Elmalı/Bayındır ‘Antalya C’ Yontucuğu Üzerine: Hep Urartu Olmaz ki…”, Altan Çilingiroğlu’na Armağan: Yukarı Denizin Kıyısında Urartu Krallığı’na Adanmış Bir Hayat (eds. H. Sağlamtimur et al.), Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul, 2009: 607-618. “Doğu Anadolu’nun Bölgesel Kültürleri (Süs İğneleri Işığında)”, Karadeniz’den Fırat’a Bilgi Üretimleri: Önder Bilgi’ye Armağan Yazılar (eds. A.Öztan, Ş. Dönmez), Bilgin Kültür Sanat Yayınları, Ankara, 2011: 391-402. “Urartu Dönemi Takı Sanatı Üzerine…”, Arkeoloji ve Sanat 136, 2011: 71-88. “Urartu Dönemi Takı Sanatı Üzerine II”, Arkeoloji ve Sanat 137, 2011: 75-88. “Van Bölgesi’nde Post-Urartu Dönemi: Yıkıntılar Üzerinde Yeni Bir Yaşam”, Belleten 276, 2012: 353-370. “Some Considerations on the Urartian Burial Rites”, O.W. Muscarella Fetschrift (baskıda). “Van/Ernis-Evditepe ve Alacahan Mezarlık ve Yerleşmeleri Hakkında Kimi Düşünceler. Demir Çağları Sorunu”, Armağan Erkanal Armağanı (baskıda). “Çavuştepe Aşağı ve Yukarı Kale Kapıları. Urartu Mimarlığında Bir İlk”, armizzi - Engin Özgen’e Armağan / Studies in Honour of Engin Özgen, Asitan Kitap, Ankara, 2014: 227-235.
XV
Prof. Dr. Veli Sevin
Prof. Dr. Afif Erzen ve Asistan M. Taner Tarhan ile birlikte, Çavuştepe Kazısı sırasında Van’ın bir köyünde, 1970
Doktorant Altan Çilingiroğlu ile Çavuştepe Kazısı sırasında Hoşap Kalesinde, 1974
İstanbul Üniversitesi-Van Bölgesi Tarih ve Arkeoloji Araştırma Merkezi laboratuvarında Van Kalesi ve Höyüğü Kazısı ekibi, Prof. Dr. M. Taner Tarhan, MA Aynur Özfırat, Araştırma Merkezi görevlisi Danyal Kuşman, Çavuştepe ören yeri bekçisi Mehmet Kuşman ve kazı ekibinin diğer üyeleri ile, 1988
XVI
Elazığ-İmikuşağı Höyüğü Kazıevinde bir bayram sabahı, Doktorant Aynur Özfırat ile çizim çalışması, 1992
Prof. Dr. Veli Sevin
Elazığ-İmikuşağı Höyüğü Kazısı seramik parkı, arkada höyük, yüksek lisans öğrencisi Aynur Özfırat ile birlikte, 1986
Urfa-Nevali-Çori Kazısı, Prof. Dr. Harald Hauptmann ve doktorant Aynur Özfırat ile birlikte, Diyarbakır-Üçtepe Höyüğü Kazısı gezisi, 1991
İstanbul Üniversitesi-Van Bölgesi Tarih ve Arkeoloji Araştırma Merkezi’nde akşam yemeği, Van Müze Müdürü Ersin Kavaklı ile birlikte, Van-Karagündüz Kazısı ekibi, 1992
XVII
Prof. Dr. Veli Sevin
Van-Karagündüz Kazısı, K1 Mezarı, Doktorant Aynur Özfırat ile çizim çalışması, 1992
Van Müzesi bahçesinde, soldan sağa, Utku Tunak, Veli Sevin, Feride Çiçekoğlu, Van Müze Müdürü Ersin Kavaklı, Kemalettin Köroğlu ve Aynur Özfırat, 1992
İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi’ndeki odasında (404 No’lu oda), 1991
İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi’nde Prof. Dr. Oktay Akşit’in odasında, Prof. Dr. M. Taner Tarhan ile birlikte (406 No’lu oda), 1992
XVIII
Prof. Dr. Veli Sevin
Kültür ve Turizm Bakanı Fikri Sağlar ve Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürü Prof. Dr. Engin Özgen ile birlikte, Ankara, 1996
Hakkari Kazısı M2 Mezarı, 1998
Hakkari Kazı ekibi ve Van Müze Müdürü Ersin Kavaklı ile yola çıkmadan İstanbul Üniversitesi-Van Bölgesi Tarih ve Arkeoloji Araştırma Merkezi merdivenlerinde, 1999
Hakkari Kazısı M1 Mezarı, Dr. Asistan Aynur Özfırat ve Doç. Dr. Necla Arslan Sevin ile birlikte, 1999
Prof. Dr. Veli Sevin
Hakkari Kazısı, Medresede Steller Çalışma, 1999
İzmir-Ödemiş’teki evinde, 2006
Eşi Prof. Dr. Necla Arslan Sevin ile Van’da Hakkariİran kavşağında, 2007
XIX
Hakkari Kazısı, Medresede Steller Çalışma, 1999
XX
Prof. Dr. Veli Sevin
Ağrı Dağı-Bozkurt Kurgan Nekropolü Kazısı, 2010
Ağrı Dağı-Bozkurt Kurgan Nekropolü Kazıevi laboratuvarında kazı ekibiyle, Prof. Dr. Aynur Özfırat, Araş. Gör. Canan Karataş, yüksek lisans öğrencisi Filiz Dolğun, lisans öğrencisi Ebru Künefeci ile, 2013
Ağrı Dağı-Bozkurt Kurgan Nekropolü Kazıevi, öğle yemeği, Doğubayazıt’lı dostumuz Ahmet Öztürk, eşi Prof. Dr. Necla Arslan Sevin, Prof. Dr. Aynur Özfırat, Bakanlık Temsilcimiz Yıldız Şahin ve Dr. Nilgün Coşkun ile öğle yemeği, 2013
Araş. Gör. Gulan Ayaz ile birlikte Ağrı Dağı-Ömerağa Urartu kalesinde çizim yaparken, 2010
İzmir-Ödemiş’teki evinde torunu Güneş ve köpeği Lulu ile, 2011
“…YALNIZCA GEÇMİŞ DEĞİLDİR…” Toprak altında kalmış eski medeniyetler, üzerine kurulan yeni medeniyetleri sessizce ancak derinden etkilemeye devam ederler… Asla tümüyle yok olmadığını bildiğimiz bu medeniyetlerin kalıntıları yaptığımız arkeolojik kazılarla yeryüzüne çıktığında yalnızca geçmiş değildir artık aydınlanan; bugün de anlam kazanmıştır. Bizler geçmişi içine alarak evrilen, değişen, gelişen kültürlerin parçalarıyız. Arkeoloji bilimi bu yüzden değil midir bizler için hep heyecan verici? Bizi var eden tüm kültürel dinamiklerin kaynağına senelerce tanıklık etmiş bir arkeolog olarak geçmiş’in, bugün ve aynı zamanda yarın anlamına geldiğini de gayet iyi bilmekteyim. Dolayısıyla bugün gerçekleştirdiğimiz bilimsel faaliyetler, özveriler, sahip olduğumuz idealizmin yanı sıra bizi mesleki anlamda donatan her şeyin gerisinde de geçmişin dokunuşları olduğunu düşünmekteyim...İşte benim için bu dokunuşların en anlamlılarından biri, eğitim ve meslek hayatımın başlangıç noktası da olan İmikuşağı Höyüğü’ne (Elazığ/ Baskil) ve kazı başkanı sevgili Hocam Veli Sevin’e aittir… Tıpkı toprak altında geleceğe ışık tutan eski medeniyetler gibi “varlığıyla” benim için değerini hep koruyacak olan hocama sonsuz saygılarımla... Gülriz KOZBE
Modern bİr Alarod… Bilim adamı olmak mesleğe sevdalı olmakla bütünlenen bir durum. Coşkuyla yazmak, heyecanla öğretmek, sabırla belletmek….. Veli Sevin olabilmek…. Öğrencisi olduğum yıllarda geç saatteki dersine öğrencilerin yoğun ilgisinin nedenini kendisinden ders almaya başladığımda anladım. Zira öğrencilerin zihinlerindeki zamansal ve mekansal tüm karışıklık günbegün aydın lanmış bir bilgiye dönüşüyordu. Çalışma odası her zaman açıktı, çizim yapan, araştırma peşinde olan, kazıya gitmek isteyen, merak eden, öğrenmek isteyen bütün öğrenciler için, meslektaşları için…. Elimize alabildiğimiz çok az sayıdaki Türkçe kitabın üzerindeki yazar adı aynıydı; Veli Sevin. Gururlanıyorduk öğrencisi olabildiğimiz için… İstanbul’daki yıllarını artık başka üniversitelerde hizmet verme duyarlılığı ile sonlandırdığında gideceği yer için büyük bir şans olduğunu biliyorduk… Çanakkale Üniversitesinden Van’a ısrarla davet edildiği ve tanığı olduğum bir telefon çağrısında, Rektör R. Aydın… kendisine olan ihtiyacı hatırlatarak birkaç yıl daha kalmasını rica etti. Ama bu rica Hocanın yıllarını verdiği Doğu Anadolu coğrafyasında yapacağı görev heyecanını bastıramıyordu. Kurucu Dekanlığını yaptığı fakültenin büyük ölçüde bölümleri açılmış öğrenciler derslerine başlamıştı. Kendine has nezaketiyle artık başka yerlerde hizmet vermek gerektiğini ifade ederek teşekkür etti. Veli Sevin’in artık makalelerinin altındaki imza, Tarabya-İstanbul adresinden, önce Çanakkale-Onsekiz Mart daha sonra ise Van-Yüzüncü Yıl Üniversitesi adresi ile yer değiştiriyordu. O artık meslek yaşamının neredeyse 40 yılı boyunca araştırdığı, kazı yaptığı, yayınlarını üzerine ürettiği coğrafyada bir hoca olarak öğrencilerle buluşabilmenin sevincini yaşıyordu. Çavuştepe’ye, Van Kalesi’ne, Karagündüz Höyüğü’ne sadece 1 saat uzaklıktaydı… Gönül verdiği Urartu memleketinde modern bir Alarod’du artık. Alarodlar Urartu topraklarının gerçek sahipleriydi, gün geldi istilaya uğradılar devletleri yıkıldı ama Urartu İnsanları yaşamlarını Alarodoi olarak sürdürdüler, Urartulu olduklarını unutmadan, yağmadan ve kargaşadan uzak durdular ‘yükseklere’ çekilerek var oldular… İşgalci saldırılar bu kaotik dönemin kazılarında koca bir ‘boşluk’la yitip giderken, bizler tarihin babası Herodotos aracılığı ile Alarodlar’dan yeniden haber aldık… Veli Sevin, Urartuların geride bıraktıkları bir ses, modern bir Alarod… Yetiştirdiği bilim insanlarıyla, yazdığı kitapları ve makaleleriyle, araştırma ve kazılarıyla gerçek bir varoluş hikayesiyle ‘yüksekte yaşayan’ mütevazi bir bilim İNSAN’ı… Hatice KALKAN
ARKEOLOJİNİN ÂLİMİ 20 yılı aşan akademik hayatımda arkeolojinin devam eden bir öğrenme süreci olduğu gerçeğini mesleki bir felsefe olarak daima benimsemişimdir. Arkeoloji öğrencisinin etkilendiği ya da model aldığı hocasını gözlemlemesi ve izlemesi bu öğrenme sürecini başlatan temel olgudur. Bu bağlamda, benim sürecim 1988 yılında Hocam Prof. Dr. Veli Sevin’in ekibine dâhil olmamla başladı. Öğrencilik hayatımın (1988 - 1991) arazi çalışmalarının tamamı İstanbul Üniversitesi’nin yaz araverme dönemlerinde, Haziran – Eylül aylarında Van Kalesi ve Van Kalesi Höyüğü ile Bismil-Üçtepe kazılarında geçti. Bugün bir kazı başkanı olarak öğrencilik dönemlerime baktığımda, yönetimsel kazanımlarımın yanısıra bilimsel yaklaşımlarımın da Veli Hoca’nın yanında temellenmiş ve şekillenmiş olduğunu memnuniyetle görüyorum. Aynı sezonda, Van Kalesi ve Van Kalesi Höyüğü ile Üçtepe kazılarına göre planlanan arkeolojik çalışmalar sırasında Van Bölgesi Tarih ve Arkeoloji Araştırma Merkezi’nin o günler için oldukça iyi sayılabilecek yaşam ve çalışma şartlarından Bismil’in temeli dahi olmayan basit ve konforsuz bir briket apartmanına uzanan Kazıevi standartlarındaki olumsuz değişimlerin bir arkeologun çalışma şevkini ve düzenini etkilemediğini Veli Hoca’yı gözlemleyerek algılıyordum. Bismil’de şartlar gerçekten zordu. Kazıevi çevresindeki hijyen eksikliği dolaylı da olsa, tüm çabalarımıza karşın Kazıevi’ndeki yaşamı olumsuz olarak etkiliyordu. Bu nedenle zaten 8 - 10 kişi civarında olan ekibimizde neredeyse her hafta 2 kişi hastalanıyordu, tabi Veli Hoca da. Fakat Hoca, her olumsuzluğa karşın yalnız işine, çok sevdiği kazısına ve arkeolojiye odaklanıyordu. Anadolu’da Yeni Assur Dönemi kazısı yapan nadir bilim insanlarından biri olmasının mutluluğunu yaşıyor ve bu hissiyatı kazı ekibine çok olumlu biçimde yansıyordu. Prof. Dr. Veli Sevin, Türkiye arkeolojisine çok önemli katkılar yapmış ve halen buna devam eden bir bilim insanıdır. Bugün Urartu, Frig, Yeni Assur ve Pers sanatları dendiğinde akla gelen ilk ve en önemli isimdir. İsim olmak çoğu insanın zannettiği üzere çok yayın yapmakla doğru orantılı değildir. Veli Hoca’nın özelliği eskiçağ tarihi ile tarihsel coğrafyayı arkeolojik çalışmalarda en doğru şekilde yardımcı bilim dalları olarak kullanabilmiş olmasıdır. Özellikle Anadolu ve Mezopotamya Demir Çağlarını bu temelde daha önce hiç kimsenin cesaret edemediği bir derinlik içinde analiz etmiş, daha da önemlisi yayınlarını bu çerçevede yapabilmiştir. Şahsım da dâhil olmak üzere pek çok öğrencisinin Veli Hoca’nın bu tarzından ve bilimsel yaklaşımından etkilenmiş olduğunu belirtmek isterim. Değerli Hocama, saygıdeğer eşi Necla Hanım’la birlikte mutlu bir ömür diliyor, zihnindeki her konuyu yayına dönüştürmesini ve her projeyi hayata geçirmesini bir öğrencisi olarak sabırsızlıkla bekliyorum. Şevket DÖNMEZ
Afrodisias’takİ Semİtİk Kültler Üzerİne Bazı Düşünceler Ferudun ÖZGÜMÜŞ*
Abstract
Two Semitic Cults in Aphrodisias In this paper I have tried to explain the existance and the origin of two semitic cults in the westernmost point of its expansion area in Asia Minor in the case of Aphrodisias. As a Carian city, Aphrodisiasitself, was in close connection with its neighboring kingdom Lydia. This was proven by the discovery of a Lydian Incription and the Lydian Style sherds in the city. Almost all of the Lydian kings, during their trouble with the invading Cimmerians, asked the military help of The Super Power of their time Assyria. We know from the Literary sources that Assyrian kings sent an enourmous number of soldiers to Lydia to help them against the Cimmerians. None of the Sources mention the return of these Mesopotamian solders back to their homeland. They must have stayed in Lydia and joined the Carian and Ionian expeditions of their Lydian Rulers in later years. Our opinion is that those Assyrians must have brought these two semitic cults to this part of Asia Minor and this was proven with some Archaeological discoveries mentioned in this paper.
Türkiye’nin en çekici harabelerine sahip antik kenti Afrodisyas, tarihi coğrafyada Karia diye adlandırılan ve Anadolu’nun güneybatısında bulunan bölgede yer almaktadır1. Bizanslı Stefanus’a göre ilk defa kurulduğunda önceleri Lelegonpolis daha sonra da Ninoe diye adlandırılan şehrin geçmişi MÖ 3. bine kadar gider2. Afrodisyas’da bu döneme ait bir çok buluntu yapılan kazılarla ele geçmiştir3. Günümüze kadar devam eden kazılarda şehrin Prehistorik ve Protohistorik dönemine ait bir çok buluntu açığa çıkartılmıştır4. MÖ 1200-680 yılları arasında çok küçük bir köy yerleşmesi olan Afrodisyas’ta Yunan etkisiyle olsa gerek şehrin koruyucu tanrıçası Afrodit’in kültü öteden beri vardı. Bu kült MÖ 680-645 yılları arasında Karia’yı etkisi altına alan Lidya hakimiyetinde de devam etti ve Lidya kültüründen de çok etkilendi fakat Lidya hakimiyeti Perslerin gelmesiyle son bulmuştur5. Büyük İskender’in Anadolu’yu Pers hakimiyetinden kurtarmasından sonra bağımsızlığını kazanan Afrodisyas İskender sonrası dönemde Hellenistik krallar tarafından yönetilmiş ve bu durum Romalıların gelmesine kadar devam etmiştir. MÖ 81 yılında Roma hakimiyeti sırasında önemi
* Doç. Dr. Ferudun Özgümüş, İstanbul Üniversitesi, Güzel Sanatlar Bölümü, Vezneciler, İstanbul, Türkiye. E.posta:
[email protected] 1 Bean 1980: 189-191.
2 Stephanus of Byzantium 1849: 438; Hirschfeld 1894: 2726; Bean 1980: 189.
3 Excavations in Pekmeztepe, T. K. Erim, Aphrodisias Results of the 1967 Campaign, Türk Arkeoloji Dergisi 16/1, 1967 s. 70. 4 Prehistorik ve Protohistorik buluntular için bkz. Erim 1986: 162. 5 Erim 1986: 28.
356
Ferudun Özgümüş
çok artmış ve komşusu olan antik yerleşme Plarasa ile aynı kent olduğu düşünülmüştür6. Geç Roma devri olan 4. ve 5. yy.’da Hıristiyanlık tam olarak şehre hakim olmuş, Afrodit tapınağı kiliseye çevrilmiş ve şehirde 12. yy.’a kadar oturulmuştur. Bu yüzyıldan sonra terk edilen Afrodisyas sonradan Türk hâkimiyetine girmiştir. Günümüzde buradaki modern köyün adı Geyre’dir. Araştırmacılardan bazıları bu kelimenin Türkçe’de Karia kelimesinin değişik bir şekli olduğuna inanmaktadırlar. Uzun tarihi boyunca Afrodisyas’ta meydana gelen olaylar ve bu olaylarda şehrin oynadığı rol onu Karia’daki diğer Yunan-Roma şehirlerinden daha ayrıcalıklı kılmıştır.
Bunlardan bazıları arkeolojik olarak çok büyük öneme sahip olup şehrin geçirdiği tarihi sürecin ne kadar farklı olaylarla karşılaştığını gösterir. Belki de içlerinde en ilginci Batı Anadolu’nun bu uzak köşesindeki Semitik kültlerdir.
Bunlar şehirdeki diğer Yunan-Roma kültlerine göre daha az çalışılmış olup buradaki varlıkları Afrodisyas hakkındaki araştırmaları çok enteresan bir hale getirmektedir. Bu çalışmada sözü geçen kültler Afrodisyas bağlamında incelenmiş ve bunların Anadolu’nun bu bölgesine nasıl geldikleri açıklanmaya çalışılmıştır.
George Bean, Turkey Beyond the Meander adlı kitabında Afrodisyas’ı anlatırken sözlerine İştar ve Astarte ile başlayıp bu şehirde yerleşmiş olan Zeus Nieudios’den de uzun bahsetmektedir7. Hepimizin bildiği gibi bu kültlerden Ninoe her ne kadar Assur kaynaklarında hiç bahsedilmese de Hellenistik ve Roma dönemlerinde Assurluların efsanevi krallarından olduğu ve Assurluların başkenti Ninive’nin de kurucusu olarak kabul edilmiştir. Ayrıca diğer Semitik kült İştar da bazı araştırmacılara göre Afrodit kültünün orijinidir.8
Afrodisyas ın baş tanrıçası olan Afrodit’in şehirde kendisi adına yapılmış çok güzel bir tapınağı vardır. MÖ l. yy.’da yapılan bina Hadrianus (MS 117-138) döneminde yeniden inşa edilmiştir ve 5. yy.’da kilise olmuştur. Bu yapı yalnızca arkeolojik olarak önemli değil aynı zamanda sözü geçen Semitik kültlerin buralara nasıl geldiğinin açıklanmasında da çok büyük yardımcıdır 9. Bu iki kültten İştar olanı kaynaklarda Ninoe’den daha az bahsedilmiş olup daha kısıtlı bir literatüre sahiptir10.
Afrodisyas Afroditi’nin kökeninin İştar olduğunu açıklayan birçok çalışma mevcuttur. En eski araştırmalardan biri de Almanya’da yapılmış olan bir doktora çalışmasıdır ve bu araştırmada Afrodisyas Afroditi’nin kökenlerindeki İştar kültü belgelere dayanarak açıklanmış ve onun devamı olarak gösterilmiştir11.
Afrodit’in İştar’la bağlantısı ve karakterleri arasındaki benzerlik neredeyse kesin gibidir. Erotik karakterleri bu ikilinin en çok bilinen ortak yönüdür12. Afrodisiyas Afroditi’nin İştar kültünün devamcısı olduğunu söyleyenler bizzat bu şehir üzerine çalışmış kişilerdir ve ikisi arasındaki ilşkiyi çalışmalarında açıkça yazmaktadırlar13. Sadece Afrodisiyas Afroditi değil Karia’daki başka kentlerde bulunan Afrodit kültleri de Semitik karaktere sahiptir ve bu kültlerin Suriye’den geldiğine inanılmıştır14. Bu konuyla ilgili çalışmalar daha sonraki dönemlerde de devam etmiştir15. 6 Magie 1950: 418,432-433; Plarasa diye adlandırılan modern Bingenç için bkz. Erim 1986: 29; Pierobon 1987: 40-44. 7 Bean 1980: l88.
8 Cumont 1896: 1777-1778; Erim 1986: 26; Squarciapino 1987: 68; Diodorus of Sicily 1933: 356-357. 9 Tapınak hakkındaki en son çalışma bkz. Özgümüş 1994: 93-116.
10 Cumont 1896: 1727-1728; Laumonier 1958: 658. Anadolu’daki diğer İştar kültleri ve Afrodisyas ilişkisi için bkz Robert 1963: 501-503; Deli-
vorrias ve diğ. 1984: 2-4. Ayrıca bir Türk araştırmacı yeterli olamasa da bazı kaynaklara dayanarak Afrodisyas Afroditi ve İştar arasında bağıntı kurabilmiştir: Satış 2008: 154.
11 Vagts 1920: 4-5. Onu efsanevi kral Ninos’un karısı Semiramis’le özdeşleştirme çabaları da olmuştur: Lenschau 1940: 1207-1210. 12 Cumont 1896: 1777-1778.
13 Vagts 1920: 4-5; Squarciapino 1987: 68; Pierobon 1987: 40.
14 Hem İştar-Afrodite bağlantısı hem de Knidos Afroditi’nin Suriye kökeni için bkz. Laumonier 1958: 658. 15 Pierobon 1987: 40; Squarciapino 1987: 68.
Afrodisias’taki Semitik Kültler Üzerine Bazı Düşünceler
357
Bu konuyla alakalı şehir hakkındaki diğer çalışmalardan da anlaşıldığı kadarıyla her ne kadar Afrodisyas’taki Afrodit-İştar kültünün buraya kadar nasıl geldiği kaynaklarda tam olarak belirtilmese de iki önemli dayanak bu ilişkiyi açık olarak ortaya koymaktadır. Bunlardan bir tanesi yukarıda açıklandığı şekilde Bizanslı Stefanos’un ifadeleri, diğeri de şehirdeki bu kültleri buraya getirdiğini düşündüğümüz Lidya kültürünün varlığıdır16. Bu kültürün varlığının maddi kanıtları aşağıda açıklanacaktır; zaten bizim tezimiz de bu semitik kültlerin Assur kültürüne ait olduğu ve buralara Lidyalılar vasıtasıyla geldiğidir.
Afrodisyas’taki bir diğer Semitik kült Ninoe’dir. Aynı şekilde G. Bean Afrodisyas’ı anlatırken bu kültten de İştar’la beraber bahsetmekte ve her ikisinin de Assur başkenti Niniveh şehrinin Med ve Babillilerce tahrip edilmesinden sonra Assurluların bu bölgeye gelip bu kültü yerleştirmiş olabileceklerini söylemektedir (“It is likely enough that Assyrians from Niniveh may have established a cult of Ishtar in this rather remote region before or after the destruction of Niniveh by the Medes and Babylonians,’’ G. Bean, Turkey Beyond the Meander, s. 188). Assurluların bahsedilen bu olaydan sonra buralara gelmiş olduğu tarihi kayıtlarda yazılı değildir. Bunların buraya hangi şekilde veya nasıl geldikleri konusunda da G. Bean’in inandırıcı herhangi bir açıklaması yoktur 17. Bu kültlerin Anadolu’nun bu uzak köşesine nasıl gelmiş olabileceğini açıklamaya çalışmadan önce Afrodisyas’taki Ninoe kültünden biraz bahsetmek gerekmektedir. Bu şehirde maddi olarak Assurlulara ait hiçbir şey ele geçmemiştir. Burada anlatılacak olanlar sadece Roma döneminden kalma ve bu kültlerin buradaki varlığını ispatlayan birkaç eser ve kültlerin kendisidir18. Afrodisyas’ın Ninoes’le bağlantısı öteden beri bilinmektedir. İlk bahseden Bizanslı Stefanos’tur19. Bazı kaynaklarda da bu adın Zeus için takma bir ad olduğu ve tanrısal bir anlam ifade ettiği söylenmektedir ama bu takma ad Zeus Nieudios olarak Afrodisyas’a kadar nasıl geldiği belirtilmemiş, açıklanmamıştır20. Bu kültün şehirdeki varlığı bazı buluntularla kesinleşmiştir. Bunların başında Bazilika denen yapıda bulunan mermer bir levhadaki kabartmalar ve bazı yazıtlı levhalardır21. Bunlarda şehrin kurucusu olarak Ninoe ve Zeus Nieudios’ten hep bahsedilmektedir. Hatta bulunan bu parçalardan bir tanesi İstanbul Arkeoloji Müzeleri’ne dahi gelmiştir (Mendel 1912-14 no 516 Env. 238)22. Bir diğer yazıtlı parça da Afrodit tapınağında bulunmuştur. MS l. yy.’a tarihlenen bu kitabe, bronz işi ile uğraşan Meleagros adlı birinin adak kitabesidir23. Bu yazıtta Zeus Nieudios’a yapılan bir adaktan bahsedilmektedir (Res. 1). Zeus Nieudios’un şehirde bir de tapınağı vardı ve burada daha çok halk tabakasından insanlar bir şeye ihtiyaçları olduğu zaman gelip dua ederdi24. Bu tapınağın bir de Dionysisos adlı bir rahibi varmış ama tapınağın yeri şehirde bulunamamıştır25. Ayrıca şehirde yapılan çalışmalarda Ninos adı geçen çeşitli sikkeler de ele geçmiştir26. Tüm bunlara ilaveten kazılarda ele geçmiş Roma dönemine ait Zeus Nieudios tasvirli bir levha vardır ve bunun üzerinde Assur’un efsanevi kralı, Niniveh’in kurucusu Ninoe kurban keser vaziyette tasvir edilmiştir. Kurban 16 Hirschfeld 1894: 2726. 17 Bean 1980: l88.
18 Roma dönemindeki Ninos için bkz. Edzard 1972: 133-134.
19 Stephanus of Byzantium 1849: 438; Hirschfeld 1894: 2726; Robert 1980: 332-333. Burada açıkça Zeus Ninoendes’in ilham aldığı Ninoe’nin
Assur tanrısı olduğu detaylarıyla yazılıdır.
20 Barendestain 1935: 142.
21 Erim 1986: 26-28; Bellefondes 1992: 907-908; Yıldırım 2008: 108. Yazıtlı parçalar için: Monumenta Asiae 1962: 75-76; Smith 1996: 50-51, 55.
22 İstanbul Arkeoloji Müzeleri’ndeki Ninos figürüne ait Afrodisyas Afroditi’ni gösteren bu frize ait 22 figürlü 37 dekoratif panel bilinmektedir.
Smith 1996: 56.
23 Choniates 2004: 393 Res. 9. 24 Choniates 2010: 461.
25 Choniates 2010: 461; Choniates 2008: 65. 26 Robert 1980: 333, Figs. 8-9.
358
Ferudun Özgümüş
kestiği altarın üzerinde de kanatlarını iki yana açmış kartal kabartması görülür. Ninoe’nin başının üzerinde de ismi yazar27 (Res. 2).
Yukarıda bahsedilen İştar-Afrodit ilişkisi ve Zeus Nieudios kültünün şehirdeki fiziki varlığı burada bir Ön Asya kültünün bir zamanlar var olduğunu kesin olarak belirtmektedir28.
Demir çağı ortalarında Anadolu’da hüküm süren krallıklardan en önde geleni şüphesiz Lidya Krallığı idi. Yukarıda bahsedilen Afrodisyas’taki Semitik kültlerin buraya nasıl geldiğini anlamamız için Lidya Krallığı’nın uzun tarihine bakmamız gerekmektedir. Bunun nedeni de Afrodisyas-Lidya ilişkisidir. Şehrin erken tarihinde bu krallıkla olan ilişkiler burada bulunan Lidya kitabelerinden ve seramiklerinden bellidir29. Bu buluntular Lidyalıların bir zamanlar Afrodisyas’a geldiklerinin kesin kanıtlarıdır. Tarihi olaylar da bunu ispatlamakta ve bizim tezimiz olan Lidya ordusundaki Assurluların Semitik kültleri buraya getirmiş olabileceği fikrini doğrulamaktadır30.
MÖ 7. yy.’da sözünü ettiğimiz Lidya Krallığı’nın Kimmer istilasıyla başı derde girince bu tehlikeyi savuşturmak için o zamanın en güçlü devleti olan Assur Krallığı’ndan yardım ister. Günümüze kadar gelebilen Assurbanipal’e ait parça halindeki bir yazıta göre bu ilk yardım isteme olayı Lidya Kralı Gyges (MÖ 680-644) ile Assur kralı Assurbanipal (MÖ 668–627) arasında olmuştur. Gyges’in Assur’a yolladığı ilk elçi Niniveh’ye MÖ 668-665 yılları arasında gitmiştir.
Anlatıldığına göre Kimmer istilasından bunalan Gyges gördüğü bir rüya üzerine Assur’dan yardım istemeye karar verir. Frigya ve Tabal üzerinde at sırtında giden Lidya elçisi sonunda Niniveh’ye ulaşmış ama konuştuğu lisanı Niniveh’de kimse anlamamıştır. Tam olarak Assurbanipal’in yardımı bilinmese de Gyges’e bir tür yardım gelmiş olmalı ki, Gyges’in hediye olarak Assurbanipal’e yakaladığı iki tane Kimmer şefini teşekkür için gönderdiği bilinmektedir. Fakat daha sonra bir Kimmer saldırısında Gyges öldürülmüştür. Assur kaynaklarına göre Gyges, Assur kralına ihanet ettiğinden Kral Assurbanipal’in bedduası yerine gelmiştir31. Gyges’ten sonra tahta çıkan oğlu Ardys II (MÖ 678-629) babasının yaptığı hatayı tekrarlamamış, devam etmekte olan Kimmer saldırılarının meydana getirdiği güç durumdan kurtulmak için tekrar Assurbanipal’e başvurmuş, diplomatik ilişkilere girip yardım istemiştir. Bu durum Assur belgelerinde övünçle anlatılır32. Assur’un yardımına rağmen Kimmerler Sardes’e saldırıp yakıp yıkarlar fakat akropolisi ele geçiremezler. Bu belayı savuşturan Ardys hemen akabinde Ionia’ya karşı sefere girişmiştir. Ardys’ten sonra tahta geçen dengesiz bir kişiliğe sahip olan oğlu Sadyattes aynı şekilde babası ve dedesi gibi o da Anadolu’nun batısına seferlerine devam etmiştir. Fakat esas gelişmeler ve Karia’ya yapılan seferler belki de Lidya tarihinin en büyük krallarından Alyattes II (MÖ 609-560) zamanında olmuştur33. Başa geçtikten sonra Kimmerleri Batı Anadolu’dan çıkaran Alyattes Karia’ya bir sefer düzenleyip onlara boyun eğdirmesini bilmiştir34. 27 Erim 1986: 26.
28 Şunu da hemen belirtelim ki, Anadolu’nun batısında bulunan bu Semitik kültlere bu bölgede tek örnek Afrodisyas değildir. Çok daha başka bir
kült olan Sin kültü Milas yakınlarında bir yerleşmede bulunmuştur. Milas’taki Sinuri mabedi için bkz. Özgümüş 1994: 242-246.
29 Paris ve Holleaux 1885: 80 Nr. 10. Bu makalede ayrıca efsanevi Ninos’tan da bahsetmektedir. Carruba 1970: 195-196. Reynolds 1987: 82.
Afrodisyas’ta bulunan Lidya keramiği için bkz. Pierobon 1987: 44. Lidya İşi de denen bu keramikler siyah figürlüdür (kırmızı üstü siyah). 1968 yılında boyalı bir krater bulunmuş olup MÖ 7. yy.’a tarihlenir. Carruba 1970: 196.
30 Her ne kadar Hellenistik dönemi anlatsa da savaşlar sırasında askerlerin kült transferi için bkn Choniates 2005: 143-166. Bu eser görülemedi fakat
eserin sahibi Prof. Choniates’in bana verdiği bilgiye göre kültlerin savaşlar yoluyla transferi çok görülen bir şeydir ve bu eserde “The Effects of Hellenistic Wars on Religion” (s. 143- 164) başlığı ile anlatılmıştır.
31 The Cambridge Ancient 1991: 644- 645. Bu olaydan sonra Gyges kendisini Kimmerlere karşı güçlü görmüş olmalı ki, daha sonraları Assurbanipal’e
ihanet etmiş ve Mısır’da Assurbanipal’e karşı savaşan Kral Psammatik’e Karialı askerlerden oluşan bir yardım filosu göndermiştir. Bunun üzerine Assurbanipal’in beddu-asını almış ve feci bir sonla karşılaşmıştır. A. T. Olmstead, The Assyrians in Asia Minor, Anatolian Studies. Presented to W. M. Ramsay, W. H. Buckler, W. M. Calder (eds.), London 1923, s. 293-294; Carruba 1970: 195-196; Pierobon 1987: 43; The Cambridge Ancient 1991: 645.
32 Sevin 1982: 251.
33 Chisholm 1910: 776; Sevin 1982: 253.
34 Meyer 1894: 1707-1710; Özgümüş 1994: 100.
Afrodisias’taki Semitik Kültler Üzerine Bazı Düşünceler
359
Gyges dahil Krezus’a kadar olan tüm krallar Lidya’dan Batı Anadolu’ya seferlerde bulunmuşlardır. Bu seferler sırasında Afrodisyas’a geldikleri çok büyük bir ihtimaldir. Özellikle Alyettes’in Karia seferi meşhurdur. Bu kralın Afrodisyas’a gelmesi diğerlerine nazaran daha kuvvetli ihtimaldir çünki tarihi kaynaklarda uzun uzun onun Karia seferi anlatılır. Ne Assur kayıtlarında ne de Lidya kayıt ve buluntularında Gyges, Ardys, Sadyattes ve Alyattes’in ordularındaki Assurlu askerlerin Kimmer savaşı sonrası geriye gittiklerine dair bir bilgi yoktur. Yukarıda bu dört kralın da Assur’la askeri ilişkileri ve yardım alması anlatılmıştı. Afrodisyas’taki Lidya kitabelerinden ve tarihi olaylardan Lidyalıların Afrodisyas’a geldiklerini kesin olarak biliyoruz. Dolayısıyla şehirdeki Semitik kültler olan İştar ve Ninoe’nin buraya Lidya ordusundaki Assur askerleriyle gelmiş olabileceğini düşünmekteyiz. Anadolu arkeolojisinde semitik kültler daha çok Doğu Anadolu’da görülür; bazen Orta Anadolu’da da vardır fakat kayıtlarda bu kadar batıya sokulduklarına dair bilgilerimiz çok kısıtlıdır. Afrodisyas da yapılan kazılarda bu Arkaik döneme ait İştar-Afrodit kültünün figürinleri veya Zeus Nieudios’a ait arkeolojik buluntular bu tezimizi güçlendirecektir ve konu daha fazla açıklık gelecektir35.
Kaynaklar Barendestain 1935
Barendestain, W., “Karische Sprache”, RE Suppl Vl: 142.
Bellefondes 1992
Bellefondes, P. L., “Ninos”, Lexicon Iconographicum Mythologiae Classicae VI/I: 907-908.
Bean 1980
Bean, G., Turkey Beyond the Meander, London.
Carruba 1970 Carruba, O., A Lydian Inscription from Aphrodisias in Caria, JHS 90. Chisholm 1910 Chisholm, H., “Alyattes”, Encyclopedia Brittanica I: 776.
Choniates 2004 Choniates, A., “New Inscriptions from Aphrodisias (1995-2001)”, AJA 108/3.
Choniates 2005 Choniates, A., War in the Hellenistic World: A Social and Cultural History (Ancient World at War), Bodmin.
Choniates 2008 Choniates, A., “Twelve buildings in search of locations”, Aphrodisias Papers 4, Aphrodisias Papers 4 New Research on the City and its Monuments, C. Rouché, R. R. R. Smith (eds.), Portsmuth, Rhode Island: Roman Archaeology Supplementary Series Number 70. Choniates 2010 Choniates, A., “New Evidence from Aphrodisias concerning the Rhodian occupation of Karia and the early history of Aphrodisias”, Hellenistic Caria Proceedings of the First International Conference on Hellenistic Karia, Oxford, 29 June-2 July 2006, R. van Bremen, J. M. Carbon (eds.), Bordeaux. Cumont 1896 Cumont, “Astarte”, RE ll: 1777-1778.
Delivorrias ve diğ. 1984 Delivorrias, A., G. Berger-Doer, A. Kossatz-Deismann, “Aphrodite”, Lexicon Iconographicum Mythologiae Classicae ll/1.
Diodorus of Sicily 1933 “Diodorus of Sicily”, The Library of History Book 1 C.H. 356-357, New York: Oldfather-The Loeb Classical Library. Edzard 1972 Edzard, D.O., “Ninos-Roman”, Der Kleine Pauly Lexikon der Antike 4: 133-134.
Erim 1967 Erim, T. K., “Excavations in Pekmeztepe, Aphrodisias Results of the 1967 Campaign”, Türk Arkeoloji Dergisi 16/1: 70.
Erim 1986 Erim, T. K., Aphrodisias, London.
Erim 1986 Erim, K.T., Aphrodisias City of Venus Aphrodite, London. Hirschfeld 1894
Hirschfeld, G., “Aphrodisias”, RE l: 2726.
Laumonier 1958 Laumonier, A., Les Cultes Indigenes en Carie, Paris.
Lenschau 1940 Lenschau, “Die Sage von Semiramis”, RE 7: 1207-1210. Magie 1950 Magie, D., Roman Rule in Asia Minor l, Princeton. Meyer 1894 Meyer, M., “Alyattes”, RE l: 1707-1710.
Monumenta Asiae 1962 Monumenta Asiae Minoris Antiqua Vlll, W. M. Calder, J. M.R. Cormack (eds.), 75-76.
35 Afrodit’in sanat tarihindeki yeri ve Afrodit kültünün tüm tiplemeleri için bkz. Delivorrias ve diğ. 1984: 10-151. Afrodisyas Afroditi’nin ikonogra-
fisi için Lisa R. Brody tarafından bir kitap çalışması yapılmaktadır fakat henüz yayınlanmamıştır.
360 Özgümüş 1994
Ferudun Özgümüş
Özgümüş, F., Anadolu’da Kiliseye Çevrilmiş Yunan ve Roma Tapınakları, (Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü).
Paris ve Holleaux 1885 Paris, P., M. Holleaux, “Inscriptions de Carie”, Bulletin Correspondance Hellenique IX. Pierobon 1987
Pierobon, R., “İl nome di Aphrodisas”, Aphrodisias de Carie, 40-44, Paris.
Reynolds 1987 Reynolds, J., The Inscriptions, Aphrodisias de Carie Colloque de L’Universite De Lille 13 November 1985, Paris. Robert 1963 Robert, L., Noms indigenes dans l’Asie Mineure greco-romaine, Paris. Robert 1980 Robert, L., A travers l’Asie Mineure, Paris.
Satış 2008 Satış, B., Çifte Balta Labrys, İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
Sevin 1982 Sevin, V., “Lydialılar”, Anadolu Uygarlıkları Ansiklopedisi 2, İstanbul: Görsel Yayınları.
Smith 1996 Smith, R. R. R., Archaeological Research at Aphrodisias 1989-1992, Aphrodisias Papers 3, The Setting and quarries, mythological and other sculptural decoration, Portico of Tiberius, and Tetrapylon, C. Rouché, R. R. R. Smith (eds.), 10-74, JRA Supplementary Series No: 20.
Squarciapino 1987 Squarciapino, M. F., “Aphrodite di Aphrodisias”, Aphrodisias de Carie, 68, Paris. Stephanus of Byzantium 1849 Stephanus of Byzantium, Ethnicorium, G. Reiner (ed.), Beroloni.
The Cambridge Ancient 1991 The Cambridge Ancient History III, Ed. J. Boardman, I. E. S. Edwards, N. G. L. Hammond, E. Sollberger (eds.), Cambridge.
Vagts 1920
Yıldırım 2008
Vagts, R., Aphrodisias in Karien, Leipzig.
Yıldırım, B., “The date of the reliefs from the colonnades of the Civil Basilica”, Aphrodisias Papers 4 New Research on the City and its Monuments, C. Rouché, R. R. R. Smith (eds.), 107-130, Portsmuth, Rhode Island: Roman Archaeology Supplementary Series Number 70.
Afrodisias’taki Semitik Kültler Üzerine Bazı Düşünceler
Res. l Meleagros’un adak kitabesi (A. Choniates’ten)
Res. 2 Altar üzerinde kurban kesen Assurlu Ninoe. Roma Dönemi
361
