Trzecia dekada. Gliwice 1971-1981

Oddział Instytutu Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Katowicach

Bogusław Tracz

Trzecia dekada Gliwice 1971–1981

Katowice 2009

© Copyright by Oddział Instytutu Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Katowicach, Katowice 2009 Recenzenci dr Joanna Januszewska-Jurkiewicz dr Jarosław Neja Redakcja i korekta Marcin Grabski Tłumaczenie streszczeń Peter Polak-Springer (angielskie) Sebastian Rosenbaum (niemieckie) Zdjęcia wykorzystane w książce pochodzą ze zbiorów: Archiwum Państwowego w Katowicach – Oddział w Gliwicach, Muzeum w Gliwicach, Mirosława Rakowskiego oraz osób prywatnych. Zdjęcie na okładce Ulica Dworcowa, lata siedemdziesiąte XX wieku. Fot. Felicjan Tyczyński (Archiwum Państwowe w Katowicach – Oddział w Gliwicach) Skład i łamanie STUDIO NOA Ireneusz Olsza ul. Emerytalna 17c/48, 40-729 Katowice Druk ??? STUDIO NOA www.studio-noa.com.pl

ISBN 978-83-???

Wydawca Oddział Instytutu Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Katowicach

Wstęp

Dzieje Gliwic w drugiej połowie istnienia PRL należą do najmniej znanych i najskromniej opisanych okresów w historii miasta. Pierwsza powojenna monografia ukazała się w 1976 roku1. Biorąc pod uwagę ówczesny – dość długi – proces wydawniczy i koncepcję książki, której treść podporządkowano oficjalnej propagandzie, daje ona niewielki i wyjątkowo mglisty obraz Gliwic u progu lat siedemdziesiątych. Również autorzy artykułów publikowanych w cyklicznie wydawanych wówczas „Zeszytach Gliwickich” niechętnie opisywali otaczającą ich rzeczywistość, a jeśli już to czynili, to jedynie pod kątem indywidualnych osiągnięć i kolektywnych sukcesów, z pominięciem bardziej szczegółowych badań. Podobnie wydany w 1986 roku z okazji czterdziestolecia rządów komunistycznych w Polsce, jubileuszowy numer „Zeszytów Gliwickich” niewiele wnosi do naszej wiedzy o dekadzie lat siedemdziesiątych2. Cenne pod względem poznawczym są natomiast kalendaria wydarzeń kulturalnych, jakie zamieszczano w tym periodyku każdego roku. Autorzy tekstów w „Roczniku Muzeum w Gliwicach”, ukazującym się od drugiej połowy lat osiemdziesiątych, także sporadycznie sięgali po tematy z najnowszej historii miasta. Po 1989 roku, mimo zniesienia cenzury i szerszego dostępu do źródeł, w dalszym ciągu okres Polski Ludowej w dziejach Gliwic był traktowany bardzo ostrożnie, jakby nie chciano napisać więcej, niż wymagały tego ogólne analizy. Metodologicznym kuriozum jest założenie przyjęte przez redaktora ostatniej, wydanej w 1995 roku monografii Gliwic, prof. Jana Drabinę, który we wstępie do części traktującej o mieście w czasach PRL napisał: „Nie podjęliśmy próby analizy życia politycznego i samorządowego w Gliwicach, jak również prezentacji całego zastępu nawet najbardziej zasłużonych ojców miasta. Nie chcemy w tym wypadku zasłaniać się brakiem materiału źródłowego, lecz raczej niechęcią do traktowania o tym elemencie życia, które toczyło się pod dyktando władz partyjnych, wiernie wypełniających polecenia idące z Katowic, Warszawy i Moskwy. Te zaś polecenia, co warte przypomnienia, miały ujednolicić «krajobraz» polityczny w całym kraju i w każdym jego mieście”3. Smutne to, tym bardziej że książka ta ukazała się już w wolnej Polsce i autorzy uzyskali nie tylko większy dostęp do źródeł, ale także możliwość pisania bez obawy o ingerencję cenzora. Na szczęście 1

Gliwice. Zarys rozwoju miasta i okolicy, red. A. Szefer, Warszawa–Kraków 1976. „Zeszyty Gliwickie”, t. 17, red. W. Błaszczyk, Gliwice 1986 [zeszyt specjalny poświęcony rozwojowi społeczno-gospodarczemu, naukowemu i kulturalnemu Gliwic w czterdziestoleciu Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej]. 3 Historia Gliwic, red. J. Drabina, Gliwice 1995, s. 426. 2

3

Wstęp

w ostatnim okresie publikuje się coraz więcej artykułów monograficznych i prac popularyzatorskich, które choć w niewielkim stopniu wypełniają tę białą plamę, jaką wciąż pozostają dzieje Gliwic w Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej. Niniejsza książka jest w pewnym sensie kontynuacją dwóch poprzednich publikacji poświęconych kolejnym dekadom powojennych dziejów miasta, które ukazały się w wydawnictwie Muzeum w Gliwicach4. W pewnym sensie, gdyż mimo podobieństwa i chronologicznego następstwa prezentowanej tematyki jest od swoich poprzedniczek obszerniejsza i bardziej samodzielna, tamte były bowiem w zasadzie katalogami – rodzajem historycznego komentarza do wystaw organizowanych przez Muzeum w Gliwicach. Chronologiczny układ kalendarium ma swoje zalety i wady. Do tych pierwszych zaliczyłbym przede wszystkim przejrzystość tekstu, który – będąc zogniskowany wokół pojedynczych wydarzeń – nie rozrasta się do znacznych rozmiarów, mimo zagęszczenia pojedynczymi faktami w wąskiej przestrzeni minionego czasu. Pozwala również czytelnikowi śledzić zmiany w mieście „z dnia na dzień”, co umożliwia przyjęcie zupełnie innego punktu widzenia niż w wypadku syntez czy monografii tematycznych. Autor zyskuje też możliwość umieszczenia w książce wielu informacji, dla których nie wystarczyłoby miejsca w tekstach pisanych w innym ujęciu, dążących do syntezy lub skupiających się wyłącznie na wybranym fragmencie rzeczywistości. Kalendarium można również czytać od dowolnego miejsca bez większej obawy zagubienia wcześniejszych wątków. Wadą jest z pewnością dominacja konstrukcji nad narracją. Skupiając się na pojedynczych faktach, następujących po sobie wyłącznie chronologicznie, bez osadzenia ich na szerszym tle, trudno jest odnaleźć związki przyczynowo-skutkowe i struktury diachroniczne, na których można by oprzeć syntezę i wyciągnąć wnioski. Nie twierdzę, że jest to niemożliwe. Wnikliwy czytelnik zapewne poradzi sobie z tym problemem. W wielu wypadkach postanowiłem jednak przytaczany fakt rozszerzyć o wydarzenia poprzedzające i jego następstwa – nie dlatego, że nie ufam intelektowi i intuicji czytelnika, ale w celu wyręczenia go w żmudnych poszukiwaniach i ewentualnych domysłach. Tekst wprowadzający do kalendarium jest próbą syntezy, która oczywiście nie pretenduje do odpowiedzi na wszystkie pytania i wątpliwości. Przez odsunięcie punktów widzenia i dzięki rozszerzeniu perspektywy, jest ogólnym wprowadzeniem do lektury bardziej szczegółowego kalendarium. Wprowadziłem do tekstu wiele faktów, które co prawda nie wydarzyły się w Gliwicach, ale bez których – jak sądzę – nie sposób przyjrzeć się miastu i jego mieszkańcom tamtych lat. Podzieliłbym je na dwie podstawowe grupy. Pierwsza to wydarzenia, w których uczestniczyli gliwiczanie lub osoby związane z miastem (na przykład konkursy, zawody sportowe, olimpiady, indywidualne sukcesy mieszkańców). Druga to fakty, które choć miały zasięg ogólnopolski czy nawet ogólnoświatowy, uzyskały 4 B. Tracz, Pierwsza dekada. Gliwice 1945–1956, Gliwice 2006; Idem, Druga dekada. Gliwice 1957–1970, Gliwice 2008.

4

Wstęp

rezonans na obszarze Gliwic i wpłynęły na społeczność lokalną, kształtując postawy i nastroje (na przykład wypadki radomskie w 1976 roku, lot Polaka w kosmos, wybór Karola Wojtyły na papieża, sierpień 1980 roku, kryzys bydgoski). Do tego dochodzą wszystkie decyzje o charakterze ogólnopolskim lub obejmującym obszar całego województwa, które kształtowały ówczesną rzeczywistość także na poziomie miasta (na przykład reforma administracyjna kraju, decyzja o reglamentacji cukru, wprowadzenie stanu wojennego). Chronologicznie kalendarium rozpoczyna się 1 stycznia 1971 roku, czyli w momencie, w którym kończy się „druga dekada”. Jest to data wyłącznie umowna, mająca jednak swoje uzasadnienie historyczne. W sylwestrową noc z 31 grudnia na 1 stycznia kończy się 1970 rok, którego kulminacją była tragedia na Wybrzeżu i zmiana na szczytach władzy. Symbolicznie Polska wchodzi w okres tak zwanej epoki gierkowskiej, do której świetnie pasuje określenie „bigosowego socjalizmu”5. Za koniec tej epoki przyjąłem wprowadzenie stanu wojennego, czyli moment, w którym władza, nie potrafiąc poradzić sobie z kryzysem politycznym i gospodarczym, zdecydowała się użyć siły przeciwko społeczeństwu. Choć w rzeczywistości kalendarium można by zamknąć na dacie 13 grudnia 1981 roku, to uznałem, że lepiej będzie przesunąć zakończenie o dwa tygodnie później, tak żeby koniec roku kalendarzowego był jednocześnie symbolicznym końcem kolejnej dekady, a czytelnik mógł przeczytać, jak wyglądały pierwsze dni stanu wojennego w mieście. Oczywiście jest to data wyłącznie umowna. Książka została przygotowana na podstawie szerokiej kwerendy źródłowej i bibliotecznej, choć bezwzględne ustalenie wszystkich faktów nie było sprawą prostą. W grudniu 1971 roku zmarł Zygmunt Stroński, który przez ponad dziesięć lat, od 1960 roku, pisał kronikę miasta. Maszynopis, w dziesięciu oprawnych woluminach, kończy się na 1970 roku. Następnego tomu autor nie zdążył już napisać. Nikt po nim, aż do lat dziewięćdziesiątych, nie podjął się kontynuowania tego dzieła. Bezcennym źródłem do poznania lat siedemdziesiątych w Gliwicach jest prasa, przede wszystkim ukazujące się od 1956 roku „Nowiny Gliwickie”. Jak większość gazet lokalnych z tamtego okresu, są one bardzo ubogie w informacje dotyczące bolączek życia codziennego, kulis lokalnej władzy i rzeczywistych głosów mieszkańców miasta. Brak w nich również krytycznych felietonów i analiz gospodarczych, tak popularnych w dzisiejszej prasie. Należy pamiętać, że bezpośredni nadzór nad pismem sprawowała lokalna organizacja partyjna, właściwie więc to rządząca miastem PZPR decydowała o tym, kto i jak w jej imieniu pisał o sprawach miasta i powiatu. Sytuacja ta uległa zmianie w czasie „karnawału «Solidarności»”, po sierpniu 1980 roku, a zwłaszcza w 1981 roku. W tym czasie „Nowiny Gliwickie” przeżywały swój najlepszy okres od czasu powstania gazety. Rozpoczęto prawdziwą dyskusję o problemach miasta, dopuszczono na łamy osoby z różnych środowisk, często stojących 5

M. Zaremba, „Bigosowy socjalizm”. Dekada Gierka, [w:] Polacy wobec PRL. Strategie przystosowawcze, red. G. Miernik, Kielce 2003, s. 183–200.

5

Wstęp

w opozycji do stanowiska elit lokalnej władzy. Własną rubrykę otrzymali studenci Politechniki Śląskiej. Publikowano wywiady zarówno z członkami partii komunistycznej, jak i z liderami „Solidarności” oraz członkami Niezależnego Zrzeszenia Studentów. Mimo obowiązującej cenzury i autocenzury pismo zaczęło się przekształcać w autentyczny tygodniki obywatelski. Wprowadzenie stanu wojennego w grudniu 1981 roku położyło kres tej metamorfozie. Gliwicom poświęcały uwagę również dzienniki ukazujące się w stolicy województwa – „Trybuna Robotnicza” i „Dziennik Zachodni”. Pierwszy z nich w latach siedemdziesiątych miał już ambicje ponadregionalne, dlatego informacje lokalne zostały w nim ograniczone do minimum albo publikowano jedynie te, które zyskiwały tło ponadregionalne. Stąd lepszym źródem do poznania dziejów Gliwic jest „Dziennik Zachodni”, który w zasadzie był popularną i bardziej nastawioną na lokalnego czytelnika mutacją „Trybuny Robotniczej”, oba tytuły należały bowiem do partyjnego monopolisty – Robotniczej Spółdzielni Wydawniczej „Prasa Książka Ruch”. Sporadyczne informacje o mieście i okolicy pojawiały się w dwóch czasopismach ilustrowanych, które ukazywały się w Katowicach: tygodniku „Panorama” i dwutygodniku „Poglądy”, w tym ostatnim bardziej pod kątem życia kulturalnego. Można również sięgnąć do prasy centralnej, zwłaszcza w zakresie dorobku Politechniki Śląskiej oraz licznych zakładów i instytutów naukowo-badawczych, którym poświęcano szczególną uwagę w ramach tak zwanej propagandy sukcesu. Wiedzę o niebagatelnym znaczeniu, choć często fragmentaryczną ze względu na wybrakowanie akt, zawierają materiały źródłowe zgromadzone w katowickich archiwach: Archiwum Oddziału Instytutu Pamięci Narodowej oraz Archiwum Państwowym w Katowicach i w jego oddziale w Gliwicach. Pisząc niniejsze kalendarium, prowadziłem poszukiwania w różnych zespołach i jednostkach archiwalnych, wśród których dominującą pozycję zajęły materiały wytworzone przez jednostki terenowe Służby Bezpieczeństwa w Gliwicach (zgromadzone w Archiwum Oddziału Instytutu Pamięci Narodowej) i akta Komitetu Miejskiego PZPR (przechowywane w Archiwum Państwowym w Katowicach). Oprócz tego należałoby wymienić mnóstwo mniejszych, rozsianych zespołów, do których zaglądałem fragmentarycznie, a które z pewnością zawierają jeszcze wiele nieodkrytych przeze mnie faktów i wydarzeń z powojennej historii miasta. Trud poszukiwań i radość odnalezienia pozostawiam innym badaczom. Przypisy i bibliografia mają za zadanie ułatwić dalsze poszukiwania tym wszystkim, których zainteresują Gliwice w latach siedemdziesiątych XX wieku i którzy będą chcieli poszerzyć swoją wiedzę lub po prostu dotrzeć do źródła. Mam również nadzieję, że niniejsza publikacja będzie stanowić punkt wyjścia opracowania szczegółowej monografii.

Gliwice w latach 1971–1981 – próba syntezy

U progu lat siedemdziesiątych XX wieku Gliwice były jednym z większych miast Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego – w 1970 roku liczyły ponad 183 tysiące mieszkańców. W dorosłe życie wchodziło pokolenie dwudziestolatków, którzy przyszli na świat po 1945 roku, już w polskich Gliwicach. Miasto zaludniało się coraz szybciej. Z jednej strony miał na to wpływ wyż demograficzny, z drugiej – coraz więcej absolwentów Politechniki Śląskiej po zakończeniu studiów zostawało w mieście, znajdując zatrudnienie w licznych zakładach i instytutach naukowo-badawczych. Pod koniec dekady na politechnice studiowało blisko 20 tysięcy młodych ludzi. Nie słabła również migracja ze wsi do miasta, i to zarówno z najbliższej okolicy, jak i z bardziej odległych terenów: centralnej Polski, Małopolski, tak zwanej ściany wschodniej. Przybysze pracowali między innymi w kopalniach węgla i zakładach przemysłu ciężkiego. W połowie lat siedemdziesiątych w Gliwicach mieszkało już ponad 200 tysięcy mieszkańców. Miasto dzieliło się wyraźnie na „inteligenckie” centrum, z Politechniką Śląską, placówkami badawczymi, biurami projektowymi, administracją, i bardziej „proletariackie” obrzeża, gdzie mieściły się kopalnie i większe zakłady. Podział ten, sięgający XIX wieku, w zasadzie został utrwalony po drugiej wojnie światowej. W latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych do Gliwic przyłączono nowe dzielnice, a na obrzeżach zbudowano duże osiedla mieszkaniowe, w istocie egalitarne, zasiedlili je bowiem zarówno pracownicy gliwickich biur, jak i robotnicy z hut, kopalń i innych zakładów przemysłowych. W ciągu kilkudziesięciu powojennych lat diametralnie zmienił się układ przestrzenny miasta. W latach 1945–1970 włączono w jego obręb Stare Gliwice i miasteczko Łabędy wraz z wiejską dzielnicą Czechowice. W połowie lat siedemdziesiątych Gliwice powiększyły się o cztery dotychczasowe sołectwa: Bojków, Brzezinkę, Wilcze Gardło i Ostropę. Spowodowało to zmianę ilościową i jakościową. Przyłączono obszary typowo wiejskie, niezwiązane dotychczas mocniej z substancją miejską, które od tej chwili stały się naturalnym terenem ekspansji miasta i dziś stanowią już dzielnice trwale z nim związane, zabudowane i zasiedlone przez nowych mieszkańców. Dekada lat siedemdziesiątych to także okres największych i chyba najbardziej spektakularnych inwestycji budowlanych na terenie Gliwic. Kontynuowano budowę pierwszego osiedla z tak zwanej wielkiej płyty – Sikornika. W nowo wznoszonych blokach powiększono metraż i podniesiono standard mieszkań, rezygnując między innymi z popularnych w dekadzie lat sześćdziesiątych tak zwanych ślepych kuchni. 7

Gliwice w latach 1971–1981 – próba syntezy

Jednocześnie ruszyły budowy kolejnych osiedli, między innymi Góry Chełmskiej, Franciszka Zubrzyckiego, Operetka, Powstańców Śląskich, Gwardii Ludowej, Mikołaja Kopernika, Millenium II. Część z nich, wbrew planom, nie została ukończona przed 1980 rokiem. Największym i najdłużej realizowanym było osiedle Sikornik. Pierwsze budynki zaczęto wznosić jeszcze z cegły w latach sześćdziesiątych, by w następnej dekadzie przejść przez wszystkie technologie, z przewagą najbardziej popularnej, czyli tak zwanej wielkiej płyty. Kolejne, mniejsze osiedla powstawały dużo szybciej, co nie znaczy, że w pełni realizowano założone plany. Preferowano budownictwo mieszkaniowe kosztem mniejszej infrastruktury. Na gotowych blokowiskach długi czas jeszcze brakowało obiektów handlowych, szkół, przedszkoli, przychodni zdrowia. Nie zważano również na zagospodarowanie przestrzeni, wykończenie chodników czy zieleńców. W planach nie uwzględniono budowy nowych kościołów, stąd mieszkańcy nowych osiedli korzystali ze starych świątyń, które nie były w stanie pomieścić wszystkich wiernych. W latach siedemdziesiątych zaczęło się także rozwijać budownictwo indywidualne, a na obrzeżach miasta co zamożniejsze osoby mogły sobie pozwolić na postawienie domu jednorodzinnego. Rozwój tej gałęzi budownictwa blokowały jednak problemy z uzyskaniem zgody na budowę i przepisy, które preferowały dużych, państwowych inwestorów. W drugiej połowie dekady do utrudnień formalnych doszedł kryzys, który odbił się na zaopatrzeniu w podstawowe materiały. W ogromne inwestycje budowlane było zaangażowanych wiele gliwickich przedsiębiorstw i instytucji. W warunkach boomu inwestycyjnego, któremu towarzyszyła nachalna i wszechobecna propaganda sukcesu, opracowano i zatwierdzono plany rozwoju przestrzennego miasta. Marzono o powstaniu „Nowych Gliwic”, które oprócz wielkopłytowych blokowisk miały mieć nowoczesne centrum. W planach tych ujęto między innymi wyburzenie części zabudowy przy ulicy Dworcowej i postawienie w jej miejsce zespołu handlowo-usługowego z hotelem i nowoczesnymi parkingami. Domy wyburzono, ale dalszej realizacji inwestycji poniechano. Kolejną częściowo zrealizowaną inicjatywą była budowa Spółdzielczego Domu Handlowego (obecnie tak zwanego Gliwickiego Centrum Handlowego). Rezultatem planów przebudowy miasta z tego okresu jest trójczłonowy, wielopiętrowy blok wybudowany w kwartale między ulicami Tadeusza Gruszczyńskiego i Dolnych Wałów. Wysoka, kubistyczna bryła z betonu w ogóle nie pasuje do starej zabudowy śródmieścia. Inwestycją wzbudzającą najwięcej emocji była budowa tak zwanego domu organizacji społeczno-politycznych, będącego w rzeczywistości ekskluzywną i nowoczesną siedzibą partii komunistycznej, gdzie miało się również znaleźć miejsce dla organizacji afiliowanych. Przeznaczenie budynku zostało zakwestionowane po sierpniu 1980 roku i ostatecznie, już w latach osiemdziesiątych, ulokował się w nim szpital ginekologiczno-położniczy – bardziej potrzebny mieszkańcom niż nowy dom partii. Dalekosiężne plany zweryfikowała rzeczywistość. Załamanie się gospodarki i kryzys finansowy państwa doprowadził do zaniechania części inwestycji, pozostałe z trudem kontynuowano w następnych latach. Zwrot w polityce gospodarczej, który nastąpił po przejęciu władzy w kraju przez ekipę „śląskich technokratów”, dość szybko spowodował widoczne zmiany w zaopa8

Gliwice w latach 1971–1981 – próba syntezy

trzeniu i dystrybucji dóbr, nie tylko konsumpcyjnych. Na początku dekady wykorzystano rezerwy walutowe i dobrą koniunkturę w handlu zagranicznym. Cieszący się popytem węgiel kamienny był towarem eksportowym numer jeden. Liberalizacja polityki rolnej doprowadziła do wzrostu produkcji żywności i w sklepach po raz pierwszy od wielu lat zapełniły się półki. Pracowników gliwickich zakładów i licznych instytucji pozyskiwano dzięki wzrostowi płac, przy jednoczesnym rozwoju zaplecza socjalnego. Program modernizacji i uprzemysłowienia kraju niósł za sobą nadzieję dla licznych w mieście przedstawicieli inteligencji technicznej. Zwłaszcza że w zaakceptowanym przez partię modelu wychowawczym akcentowano cnotę „dobrej roboty” i wykształcenia, przede wszystkim technicznego. Wzorem osobowym lansowanym przez oficjalną propagandę był bohater serialu Czterdziestolatek – inżynier Karwowski. Wydawało się, że zmianie na szczytach władzy towarzyszy rzeczywista modernizacja, dzięki której uda się „dogonić Zachód” i „zbudować drugą Polskę”.

Nieistniejąca już dziś, północna pierzeja ulicy Dworcowej. Kamieniczki wyburzono pod koniec lat siedemdziesiątych. W ich miejscu miał stanąć ciąg nowoczesnych pawilonów handlowo-usługowych

Pierwsza połowa lat siedemdziesiątych jest do dziś wspominana jako czas niebywałej prosperity, choć z pewnością – jak większość wspomnień – także i to uległo z czasem mitologizacji. Prawdą jest, że gliwicki handel rozwijał się wówczas najszybciej z całego okresu po 1945 roku. Wśród sklepów spożywczych największą renomą cieszyły się tak zwane stare „Delikatesy” i „Soplica” przy ulicy Zwycięstwa – wówczas głównej arterii handlowej miasta, dziś, niestety, ulicy banków i punktów kredyto9

Gliwice w latach 1971–1981 – próba syntezy

wych. Z kolei przy ulicy Marcina Strzody mieściły się tak zwane nowe „Delikatesy”, które aspirowały do rangi nowoczesnego sklepu samoobsługowego w stylu zachodnim. W drugiej połowie lat siedemdziesiątych typ sprzedaży samoobsługowej coraz bardziej się upowszechniał, a w całym mieście powstało wiele większych i mniejszych pawilonów handlowych, którymi zarządzał gliwicki oddział WSS „Społem”. Wiele z nich stoi do dziś, choć niekoniecznie pełni swoją dawną funkcję. Wśród sklepów z odzieżą i artykułami przemysłowymi wyróżniały się zwłaszcza placówki rozlokowane wzdłuż ulicy Zwycięstwa, ze sztandarowym Domem Towarowym „Ikar”, zwanym potocznie „pedetem”6. Zupełnie inną niż dziś rolę odgrywał Rynek, gdzie mieściły się liczne sklepy, na czele z dziecięcym domem towarowym „Balbinka”. Dwa pawilony z odzieżą – „Gracja” dla pań i „Parys” dla panów przy ulicy Dworcowej – były pomyślane jako nowoczesne salony samoobsługowe dla tych, którzy chcieli się coraz lepiej i modniej ubierać, wbrew lansowanej wcześniej socjalistycznej siermiężności. Lata siedemdziesiąte to również rozwój rynku motoryzacyjnego. Na początku dekady popularnym samochodem osobowym wciąż pozostawała syrena, ale już pod koniec lat siedemdziesiątych na przydomowych parkingach stało coraz więcej małych i dużych fiatów. Co zamożniejsi gliwiczanie zaczynali przywozić używane samochody z zagranicy, choć był to w zasadzie promil w skali miasta, ze względu jednak na odmienność bardzo zauważalny. W mieście pojawiły się specjalistyczne sklepy z częściami samochodowymi i akcesoriami dla miłośników czterech kółek, a na obrzeżach powstawały zakłady naprawcze, wulkanizacyjne i punkty diagnostyczne. Zwiększyła się również liczba stacji benzynowych. Mimo to głównym środkiem transportu wciąż pozostawała kolej, na terenie miasta autobusy komunikacji miejskiej, a w powiecie tabor autobusowy Państwowej Komunikacji Samochodowej. W okresie powojennym podupadła gliwicka gastronomia. Nie odrodziły się przedwojenne cukiernie, kawiarnie, restauracje i wyszynki. Tylko gdzieniegdzie kontynuowano dawną tradycję. Zaraz po wojnie powstały prywatne lokale, które jednak nie przetrwały nacjonalizacji. Kultura gastronomiczna upadła ostatecznie w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych – najpierw przez upaństwowienie, a następnie ujednolicenie oferty. Dominował „uspołeczniony zakład gastronomiczny”. Z gliwickich restauracji wysoką renomę utrzymywała jedynie „Myśliwska” przy ulicy Zwycięstwa, ale ze względu na wysokie ceny lokal ten był dostępny jedynie dla nielicznych. Pobliska „Polonia” bezskutecznie pretendowała do miana restauracji wyższej kategorii. Dobrą kuchnią okresowo szczycił się „Zameczek Leśny” przy ulicy Chorzowskiej. Na kulinarnej mapie miasta dominowały jednak bary mleczne i garmażeryjne oraz lokale z piwem, w których można było również zjeść tanie dania barowe. Ze względu na cenę posiłków cieszyły się one popularnością wśród studentów, mieszkańców hoteli robotniczych i mniej zamożnych gliwiczan. W miarę przyzwoity poziom utrzymywały kawiarnie, na czele z najsłynniejszą „Agawą”. W pierwszej połowie dekady w kawiarniach pojawiła się coca-cola, lepsze gatunki alkoholi, a w szatni można było 6

Od skrótu PDT – Państwowy Dom Towarowy.

10

Gliwice w latach 1971–1981 – próba syntezy

kupić papierosy marki Marlboro. Spotkania w kawiarni preferowali zwłaszcza ludzie młodzi. Kawa i papieros były w tym czasie atrybutami elegancji i dobrego smaku. Później, w okresie kryzysu, kawiarnie były czasami jedynymi miejscami, gdzie można się było napić „małej czarnej”. Lata siedemdziesiąte to również złoty okres dziś już legendarnych cukierni: „Śnieżki” i „Wisienki”. Zwłaszcza ta ostatnia zasłynęła w tym czasie pączkami z różą. Pod koniec dekady dołączyła do nich cukiernia „Delicje”, gdzie serwowano lody i różne desery. Z nowinek warto odnotować pierwszą, dziś już nieistniejącą, gliwicką pizzerię „Piccolo”, w której oferowano „podpłomyk neapolitański”, zwany również „pizzą firmową”. Omawiany okres to także czas rozkwitu drobnej gastronomii: frytkarni, smażalni kurczaków, budek z goframi – po których dziś nie ma już nawet śladu. Spragnieni mogli latem skorzystać z pijalni wód mineralnych lub soków, a na najmniej wymagających czekały saturatory rozstawione wzdłuż ulicy Zwycięstwa i na dworcu kolejowym.

Kawiarnia „Agawa” na rogu ulic Zwycięstwa i Dolnych Wałów. W latach siedemdziesiątych ulubione miejsce spotkań miłośników „małej czarnej”

Załamaniu się gospodarki w połowie dekady towarzyszyły pierwsze trudności w zaopatrzeniu rynku, zarówno w artykuły przemysłowe, jak i spożywcze powszechnego użytku. Widoczną oznaką nadciągającego kryzysu były nie tylko kartki na cukier, ale także zamrożenie i w rzeczywistości zaprzestanie realizacji większości sztandarowych inwestycji na terenie Gliwic. Ciężar ukończenia rozpoczętych budów był nie do udźwignięcia dla budżetu miasta. Kasa centralna również okazała się pusta. Marzenie 11

Gliwice w latach 1971–1981 – próba syntezy

miejscowych włodarzy o „nowych Gliwicach” z aluminium, szkła i betonu pozostało w sferze planów, a niedokończone fragmenty konstrukcji centrum handlowo-usługowego przy ulicy Dworcowej straszyły jeszcze w następnych latach. Chylącą się ku upadkowi gospodarkę dobiły silne mrozy i duże opady śniegu w styczniu i lutym 1979 roku. W prasie lokalnej coraz częściej pojawiały się informacje o porach dnia i godzinach, w których wyłączano energię elektryczną. Z miesiąca na miesiąc życie stawało się trudniejsze, a kolejki przed sklepami stały się atrybutem codzienności. W drugiej połowie 1981 roku w Gliwicach brakowało nie tylko mięsa i masła, ale nawet chleba, ziemniaków i innych, najbardziej podstawowych artykułów. Mieszkańcy w różny sposób radzili sobie z kryzysem. W gospodarstwach domowych dominowała autarkia. Szczęśliwi posiadacze ogródków działkowych przerabiali zbiory. Pocztą pantoflową przekazywano sobie przepisy na odświeżanie starego chleba, pieczenie bez użycia tłuszczu, wykorzystywanie różnych produktów zastępczych. Kto miał rodzinę na wsi, przywoził stamtąd poszukiwane produkty. Na targowiskach spekulowano wszelkimi dobrami. Już w 1980 roku poczta gliwicka odnotowała znaczny wzrost liczby paczek nadsyłanych przez rodziny, krewnych i znajomych mieszkających w Niemczech. W pomoc humanitarną zaangażował się również Kościół. Niedoborom towarzyszyła reglamentacja towarów. Jeszcze zanim upowszechniła się sprzedaż „na kartki”, stosowano różne metody sprzedaży dóbr atrakcyjnych i deficytowych. Powszechne były wszelkiego rodzaju „przydziały” i „talony”. Część artykułów rozprowadzano przez sklepy i bufety zakładowe lub rozdzielano na terenie zakładu pracy. W kwietniu 1981 roku w Gliwicach zaczęły obowiązywać kartki na mięso, miesiąc później reglamentacją objęto masło i wyroby zbożowe. Następne miesiące przyniosły poszerzenie sfery artykułów reglamentowanych o kolejne produkty – od używek po środki czystości. Nie poprawiło to jednak sytuacji na rynku, gdyż popyt kartkowy był znacznie większy od zakładanego, a towarów często brakowało nawet na pokrycie przydziałów. Popularne stały się wówczas „wycieczki” w poszukiwaniu towaru. Zmotoryzowani gliwiczanie chętnie odwiedzali pobliskie miasta i miasteczka, w nadziei, że uda się tam kupić to, czego brakowało na lokalnym rynku. Czytając dawne opracowania i prasę z epoki, można odnieść wrażenie, że życie kulturalne na terenie miasta w latach siedemdziesiątych nie tylko kwitło, ale wręcz przeżywało swój złoty okres, najlepszy w całej powojennej historii. Należy jednak pamiętać, że Gliwice wciąż pozostawały oddalone od kulturowych centrów kraju, a tym bardziej Europy. W mieście brakowało mocnego zaplecza artystycznego i humanistycznego, które oddziaływałoby na życie kulturalne i mieszkańców w stopniu tak silnym, żeby można mówić o Gliwicach jako o „prężnym ośrodku kultury”. Nie pełniły tej funkcji również pobliskie miasta Zabrze i Bytom. Także stolica regionu – Katowice – była w pod tym względem niezwykle uboga. Uniwersytet Śląski dopiero raczkował, a większość młodych i zdolnych wolała rozwijać skrzydła poza Górnym Śląskiem. Odległości znaczyły więcej niż dziś, a wyjazd do Krakowa czy Wrocławia był postrzegany jako niecodzienna wyprawa. Stąd trudno mówić o istotnej wymianie kulturalnej między tymi miastami a Gliwicami. W samych Gliwicach działo się 12

Gliwice w latach 1971–1981 – próba syntezy

znacznie mniej, niż to wynika z oficjalnych sprawozdań, w których odnotowano każde, nawet najbardziej marginalne wydarzenie. Miasto wciąż nie doczekało się własnej sceny teatralnej, którą szczyciło się przed 1945 rokiem. Powstała w pewnym sensie w miejsce teatru Operetka Śląska oscylowała między sceną muzyczną a rozrywką ludyczną, dzięki rozprowadzaniu biletów przez zakłady pracy mogła jednak liczyć na komplet widowni. Bardziej elitarny i w swojej istocie nowoczesny był teatr STG, który ze względu na zaangażowanie studentów Politechniki Śląskiej oraz środowiska gliwickich literatów i miłośników nowoczesnego teatru pod koniec lat sześćdziesiątych osiągnął poziom awangardowych scen światowych. W latach siedemdziesiątych miał już co prawda za sobą swój złoty okres, ale wciąż był interesującą propozycją artystyczną i stanowił odskocznię od operetkowego i klasycznego repertuaru Operetki Śląskiej. W 1968 roku miasto opuścił Tadeusz Różewicz. Pustkę po wielkim poecie próbowali zapełnić w drugiej połowie lat siedemdziesiątych młodzi miłośnicy poezji skupieni w Gliwickiej Grupie Literackiej. W dziedzinie sztuk plastycznych warto podkreślić działania członków Związku Polskich Artystów Plastyków, wśród których najbardziej znane było małżeństwo Ireny i Zygmunta Acedańskich. Światowe sukcesy odnosili w tym czasie rzeźbiarze z Gliwic. Do dziś można podziwiać piękne rzeźby w kamieniu z serii „Macierzyństwo” autorstwa Stanisława Słodowego, które stoją na skwerze Doncaster, na tyłach Urzędu Miasta. Pod koniec dekady coraz głośniej było o Janie Śliwce – autorze nowego kierunku w rzeźbie, tak zwanego teatru rzeźb. Gdzieś na uboczu, ale na pewno z pasją, tworzyli artyści nieformalni, najczęściej samoucy, którzy założyli gliwicką grupę malarstwa nieprofesjonalnego „Faun”. Wciąż działało Gliwickie Towarzystwo Fotograficzne – stowarzyszenie skupiające oprócz wielu amatorów także profesjonalistów operujących perfekcyjnym warsztatem, którzy na stałe wpisali się w historię polskiej powojennej fotografii, jak Aleksander Górski, Piotr Janik, Jerzy Lewczyński, Zofia Rydet, Michał Sowiński i inni. Kilkanaście osób z tej organizacji było członkami Związku Polskich Artystów Fotografików, a kilku otrzymało zaszczytny tytuł Artysty Międzynarodowej Federacji Sztuki Fotograficznej. Trzon działań kulturalnych stanowiły jednak imprezy lub widowiska nastawione na masowego odbiorcę, nad którymi – zgodnie ze starą zasadą „chleba i igrzysk” – patronat obejmowała władza. Najlepszym przykładem takich umasowionych akcji na niwie kultury były cyklicznie organizowane Gliwickie Dni Kultury, bardziej znane jako „Gliwicka Wiosna”, które najczęściej łączono z juwenaliami studentów Politechniki Śląskiej. Impreza nawiązywała charakterem do słynnych Dni „Trybuny Ludu”, a składały się na nią zarówno występy artystyczne i koncerty, jak i liczne konkursy oraz zawody sportowe. Nie mogło zabraknąć akcentów politycznych. Organizacją i realizacją imprezy zajmowało się Towarzystwo Przyjaciół Gliwic. Większe i mniejsze imprezy organizowano przez cały rok, najczęściej w okresie świąt państwowych (na przykład 1 Maja, 22 Lipca) i z okazji różnych rocznic (na przykład Dnia Kobiet, Dnia Zwycięstwa, rocznicy przejęcia władzy przez bolszewików). Bardziej niezależne i znacznie mniej zideologizowane życie kulturalne kwitło w licznych klubach studenckich, spośród których najlepszą renomą cieszyły się „Gwa13

Gliwice w latach 1971–1981 – próba syntezy

rek” i „Spirala”. To tutaj gościły zespoły, których daremno by szukać w ramówce ówczesnego radia. Największym powodzeniem cieszył się jazz i rock, choć oficjalna prasa chętniej pisała o wykonawcach bardziej tradycyjnych. Lata siedemdziesiąte to okres świetności Śląskiego Jazz Clubu – gliwickiego stowarzyszenia muzycznego założonego w 1956 roku przez grono entuzjastów muzyki jazzowej. Oprócz klubów studenckich w latach siedemdziesiątych swój złoty okres przeżywał gliwicki Klub Międzynarodowej Prasy i Książki, zwany popularnie „empikiem”. Siedziba klubu przy ulicy Marcina Strzody mieściła nie tylko świetnie zaopatrzoną księgarnię, ale także czytelnię prasy i salę, w której regularnie odbywały się spotkania z czołowymi postaciami świata sztuki, teatru i filmu, muzykami i dziennikarzami. Czytelnia prasy dysponowała również działem zagranicznym, co pozwalało osobom znającym języki poznać świat widziany z trochę innej perspektywy niż ta, jaką prezentowała „Trybuna Ludu”, a uczącym się – podszkolić język obcy, co było szczególnie cenne, gdyż na rynku brakowało kolorowych i nowoczesnych podręczników. Wychodząc naprzeciw tym potrzebom, klub prowadził kursy języków obcych. Po sierpniu 1980 roku sala gliwickiego „empiku” stała się miejscem publicznej debaty, w ramach cyklicznie organizowanych spotkań z decydentami i osobami odpowiedzialnymi za politykę w mieście. Niebagatelną rolę w propagowaniu kultury i upowszechnianiu wiedzy o dziejach miasta i regionu odgrywało gliwickie muzeum. Intensyfikacji działalności placówki towarzyszyła, niestety, znaczna ideologizacja. Nadal obowiązywały ograniczenia cenzuralne i wiele tematów pomijano. W zasadzie nie przedstawiano i nie opracowywano dziejów miasta w okresie, gdy Górny Śląsk znajdował się pod panowaniem austriackim, a następnie pruskim. Całkowicie pomijano wkład kultury niemieckiej, która w XIX wieku zaważyła na obliczu Gliwic i regionu. Wiek XX pokazywano przez pryzmat walki narodowowyzwoleńczej Polaków mieszkających na Górnym Śląsku lub na tle historii ruchu robotniczego. W pierwszej połowie dekady dyrektorami muzeum byli kolejno: dr Ludwik Dubiel (do 1973 roku) i Maria Lipowicz (1973–1975), którzy starali się nie ulegać wyłącznie wytycznym płynącym z Komitetu Miejskiego PZPR i prezydium Miejskiej Rady Narodowej, kładąc nacisk na działalność merytoryczną. Największa ideologizacja działalności placówki w tym okresie przypada na drugą połowę lat siedemdziesiątych, kiedy dyrektorem był Andrzej Wędrychowski (1975–1981). Nieprawdopodobne były moc i zasięg oficjalnej propagandy, która atakowała mieszkańców właściwie wszędzie i o każdej porze, chyba jedynie z wyjątkiem własnego domu i wnętrza kościołów. W odróżnieniu od agresywnej i skoncentrowanej na walce z prawdziwym lub wyimaginowanym wrogiem propagandy lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych, w latach siedemdziesiątych postawiono na podkreślanie odniesionych sukcesów i rozniecanie wiary w nadzieję lepszego jutra. Osiągnięcia systemu, bez względu na to, czy były one realne, czy też jedynie postulowane, miały stanowić dopełnienie jego legitymizacji ideologicznej. Slogan „o budowie drugiej Polski” trafiał na podatny grunt, zwłaszcza kiedy w pierwszej połowie dekady zapełniły się półki 14

Gliwice w latach 1971–1981 – próba syntezy

sklepowe, a kryzys gospodarczy oddalił się na tak bezpieczną odległość, że można było mówić o narodzinach „socjalistycznego konsumpcjonizmu”. Początkowo treści propagandy nie pozostawały w większej sprzeczności z rzeczywistością. Dopiero w drugiej połowie lat siedemdziesiątych dystans między światem przedstawionym a rzeczywistym zaczął się pogłębiać. Mimo to propaganda właściwie do końca na każdym kroku epatowała prawdziwymi i rzekomymi sukcesami. Hucznie obchodzono wszelkie rocznice, wśród których dominowały daty z komunistycznego kalendarza – trzydziestolecie Polski Ludowej i pięćdziesiąt lat od śmierci Włodzimierza Lenina w 1974 roku, sześćdziesiąta rocznica przejęcia władzy przez bolszewików w Rosji w 1977 roku. Najskuteczniejszą tubą propagandy była telewizja, która – zgodnie z hasłem wiszącym w tym czasie w holu gliwickiego dworca PKP – miała stanowić „okno na świat”. Dla wielu w zasadzie jedyne. Obok niej ważną funkcję pełniła prasa. Wspomniane we wstępie „Nowiny Gliwickie” były właściwie głosem partii i – pomijając krótki okres między sierpniem 1980 a grudniem 1981 roku – odgrywały z powodzeniem rolę, którą wyznaczono tytułom regionalnym. Ważnym, jeśli nie najważniejszym propagandowo świętem w oficjalnym kalendarzu był pierwszy dzień maja. Nieprzerwanie każdego roku organizowano tego dnia ogromne pochody, pełniące funkcję manifestacyjnego poparcia dla polityki partii i rządu. W omawianym okresie różne były trasy przemarszów, a według oficjalnych statystyk każdego roku zwiększała się liczba ich uczestników. Najczęściej maszerowano ulicami Zwycięstwa lub Konstytucji, rzadziej ulicą Dworcową. Kiedy liczba uczestników pochodu przekroczyła 100 tysięcy osób, wymarsze odbywały się z rożnych miejsc, ale tak, żeby ostatecznie przejść pod trybuną ustawioną pod budynkiem Prezydium Miejskiej Rady Narodowej. Wyjątkiem w regule była manifestacja na placu Krakowskim w dniu 1 maja 1981 roku, która zastąpiła tradycyjny pochód. Była skromniejsza i dużo bardziej oszczędna. Także od strony propagandowej. W obliczu permanentnego kryzysu i załamania się gospodarki nikt by już i tak nie uwierzył w zapewnienia o „polskiej drodze do sukcesu” pod przewodnictwem Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Gliwickie szkolnictwo długo borykało się z trudną sytuacją lokalową. W pierwszych latach powojennych korzystano z infrastruktury poniemieckiej. Nowe szkoły zaczęto budować w latach pięćdziesiątych. W następnej dekadzie realizowano akcję „Tysiąc szkół na tysiąclecie”. Oprócz szkół podstawowych i średnich w mieście funkcjonowały również szkoły zawodowe: technika, licea zawodowe i przyzakładowe szkoły zawodowe. W latach siedemdziesiątych dokonano reorganizacji szkolnictwa zgodnie z założeniami reformy systemu edukacji uchwalonej w październiku 1973 roku. Część szkół rozwiązano, inne połączono, tworząc nowe placówki. Do końca dekady następował systematyczny spadek liczby uczniów w szkołach podstawowych. Sytuacja ta odwróciła się w latach osiemdziesiątych. Programom nauczania towarzyszyła ideologizacja. Oficjalnie starano się lansować model „patriotyzmu socjalistycznego”. Za wykładnię polityki oświatowej służyły Tezy Programowe KC PZPR, opracowane i zaakceptowane przez Biuro Polityczne partii w 1972 roku. Rok później wprowadzono nowy ceremoniał szkolny. Programy szkolne układano w duchu zasad 15

Gliwice w latach 1971–1981 – próba syntezy

„dyscypliny socjalistycznej” i „laickiego światopoglądu”. Szkoła miała kształtować postawy lojalne wobec PRL oraz dostosowywać młodych ludzi do politycznych i społecznych reguł systemu. Tylko dzięki zdroworozsądkowej postawie części nauczycieli uniknięto ideologicznego ujednolicenia. Władze dążyły do maksymalnego upartyjnienia pracowników oświaty, zwłaszcza że w opinii Komitetu Wojewódzkiego PZPR w gliwickich szkołach wciąż pracowało za mało członków partii. W praktyce to jednak oni zajmowali się opiniowaniem pracy szkoły i czuwali nad „ideowym” wychowaniem uczniów. Członkostwo w PZPR często wiązało się również z możliwością przyspieszenia kariery zawodowej. W szkole panowała uniformizacja. Uczniowie, przynajmniej w młodszych klasach szkół podstawowych, musieli chodzić w fartuszku. W latach siedemdziesiątych tolerowano już dziewczęta w spodniach i coraz częściej akceptowano dłuższe włosy u chłopców.

Pracownicy gliwickiego oddziału Wojewódzkiego Przedsiębiorstwa Handlu Wewnętrznego w pochodzie pierwszomajowym. Pochody, urządzane z wielką pompą każdego roku, były połączeniem festynu i imprezy propagandowej, a dla władzy również miernikiem poparcia społecznego. Jak się okazało pod koniec dekady, liczba uczestników pochodów nie szła w parze z wymiernym poparciem dla polityki władz

Wielu absolwentów szkół średnich decydowało się na podjęcie studiów wyższych. Spośród uczelni młodzi gliwiczanie najczęściej wybierali Politechnikę Śląską i Uniwersytet Śląski. Tylko niewielki procent abiturientów gliwickich szkół średnich decydował się na studia w bardziej oddalonych ośrodkach akademickich: Krakowie, Wrocławiu czy Warszawie. Większość z nich wybierała jednak politechnikę. Decy16

Gliwice w latach 1971–1981 – próba syntezy

dowało o tym kilka czynników: bliskość uczelni, szansa na znalezienie dobrze płatnej pracy po zakończeniu studiów, tradycje rodzinne. W mieście nie brakowało domów, w których kontynuowano tradycje inteligencji technicznej w drugim, a nawet trzecim pokoleniu. Dla wielu młodych ludzi ukończenie studiów technicznych było również szansą awansu społecznego i materialnego, zwłaszcza w obliczu propagandy lansującej dalszy rozwój przemysłu i stosowanie coraz bardziej zaawansowanych technologii. W 1970 roku Politechnika Śląska obchodziła ćwierćwiecze swojego istnienia. W latach 1970–1971 opracowano i wprowadzono nową strukturę organizacyjną. W 1975 roku uczelnia obejmowała macierzystą jednostkę w Gliwicach oraz trzy wydziały zamiejscowe w Katowicach, Dąbrowie Górniczej i Rybniku. Miała czterdzieści instytutów i sześć zakładów. Zajęcia dydaktyczne prowadzono na piętnastu kierunkach. Przez cały ten okres oddawano do eksploatacji nowe budynki. Politechnika stała się drugą co do wielkości wyższą uczelnią techniczną w kraju. Pod koniec dekady działalność dydaktyczną prowadziło już czterdzieści jeden instytutów i trzy zakłady, z których w Gliwicach mieściły się trzydzieści cztery instytuty, trzy zakłady i dwa instytuty międzywydziałowe. Rok akademicki 1979/1980 był szczytowym w rozwoju uczelni. Na szesnastu kierunkach studiowało prawie 20 tysięcy studentów, z których ponad połowę stanowili słuchacze studiów dziennych. W czterdziestu czterech instytutach pracowało ponad 5,5 tysiąca osób, z czego 2,2 tysiąca stanowili nauczyciele akademiccy. Znaczna część absolwentów znajdowała zatrudnienie w zakładach, instytucjach i biurach projektowo-badawczych na terenie miasta. W 1970 roku w gliwickim przemyśle zatrudnionych było ponad 50 tysięcy pracowników. Dziesięć lat później – blisko 55 tysięcy. W mieście funkcjonowały kopalnie, huty i zakłady różnych gałęzi przemysłu. Z kopalń węgla kamiennego na terenie miasta znajdowały się KWK „Gliwice” i KWK „Sośnica”. W tej drugiej pracowali przede wszystkim mieszkańcy dzielnic Sośnica i Ligota Zabrska. Oprócz samych kopalń istniało wiele zakładów produkcyjnych oraz badawczo-projektowych, które pracowały na potrzeby górnictwa. Węgiel wciąż pozostawał głównym artykułem eksportowym i paliwem numer jeden polskiej gospodarki. Budowano nowe kopalnie i modernizowano istniejące. Modernizacja nie była możliwa bez zaplecza technicznego. W Gliwicach znajdowała się większa część górnośląskich zakładów branży górniczej. Z najważniejszych warto wymienić Gliwickie Przedsiębiorstwo Robót Górniczych, Gliwickie Przedsiębiorstwo Budownictwa Węglowego, Centrum Konstrukcyjno-Technologiczne Maszyn Górniczych „Komag”. Drugą historyczną gałęzią gliwickiego przemysłu było hutnictwo. Na terenie działającej od końca XVIII wieku pruskiej Królewskiej Odlewni Żeliwa, zwanej „Starą Hutą”, mieściły się Gliwickie Zakłady Urządzeń Technicznych (GZUT), znane w całym kraju przede wszystkim z wielkoformatowych odlewów. To tutaj powstała większość pomników, które stanęły po drugiej wojnie światowej w wielu polskich miastach. W latach siedemdziesiątych zakład realizował wiele zamówień, z których najbardziej spektakularnymi były: pomnik Włodzimierza Lenina dla Nowej Huty i rekonstrukcja krakowskiego monumentu grunwaldzkiego, zniszczonego w czasie wojny przez 17

Gliwice w latach 1971–1981 – próba syntezy

nazistów. Z gliwickich hut nie można pominąć Huty 1 Maja (dawnej Huty Gliwice) i Huty Łabędy. W pierwszej produkowano między innymi zestawy kolejowe, które w latach siedemdziesiątych eksportowano do Indii czy na Bliski Wschód. Huta Łabędy specjalizowała się w hutnictwie żelaza i stali. Obok niej powstały liczne zakłady przetwórcze i przedsiębiorstwa konstrukcyjne tworzące hutniczy minikombinat. Osobną jednostką produkcyjną były Gliwickie Zakłady Materiałów Ogniotrwałych. Wielu pracowników przedsiębiorstw i instytucji badawczo-projektowych w mieście pracowało na potrzeby modernizacji przemysły hutniczego i realizacji nowych inwestycji. Do najbardziej spektakularnych należała budowa Huty Katowice, w której powstanie zaangażowano między innymi pracowników gliwickiego „Biprohutu”.

Ulica Zwycięstwa w połowie lat siedemdziesiątych

Gliwice były nazywane, w pewnym sensie słusznie, „stolicą polskiej chemii”. Przypominał o tym ogromny napis-neon na dachu budynku Prezydium Miejskiej Rady Narodowej: „Chemia – żywi, leczy, buduje”. Złośliwi postulowali, żeby do sloganu dopisać jeszcze „i truje”. W każdym razie, w drugiej połowie XX wieku przemysł chemiczny zaczynał dominować – dosłownie i w przenośni – nad krajobrazem miasta. W Gliwicach funkcjonowały: Zjednoczenie Przemysłu Syntezy Chemicznej, Zjednoczenie Przemysłu Nieorganicznego, Zjednoczenie Przemysłu Kwasu Siarkowego 18

Gliwice w latach 1971–1981 – próba syntezy

i Nawozów Fosforowych oraz Zjednoczenie Budowy Zakładów Chemicznych „Montochem”. Na potrzeby przemysłu chemicznego działały specjalistyczne biura badawczo-projektowe: „Prosynchem”, „Biprokwas”, „Proerg”, „Metalchem” „Energochem” i wiele innych. Wśród fabryk chemicznych warto wspomnieć chociażby Gliwickie Zakładach Chemiczne „Carbochem”, Polskie Odczynniki Chemiczne POCh, Zakłady Tworzyw Sztucznych „Erg”, Zakłady Maszyn Chemicznych „Metalchem”.

Budynek Prezydium Miejskiej Rady Narodowej, od 1974 roku również siedziba prezydenta miasta. Widoczny słynny napis ułożony z neonów „Chemia – żywi, leczy, buduje”

Nie sposób w tak krótkim opracowaniu wymienić wszystkich fabryk, firm i instytucji, które działały w latach siedemdziesiątych w mieście. Temat ten z pewnością wymaga osobnego opracowania. Bardzo interesujące i właściwie zupełnie nieznane są dzieje gliwickiego przemysłu lekkiego i terenowego oraz mniejszych zakładów produkujących w większości na rynek lokalny, choć nie tylko. Na wspomnienie zasługują między innymi Gliwicka Fabryka Kosmetyków „Viola” i wytwórnia zabawek „Wabis”. Omawiany okres był czasem intensywnej, żeby nie powiedzieć rabunkowej, gospodarki. Jej owocem była katastrofa ekologiczna, która dotknęła obszar Górnego Śląska. Przemysł ciężki i wydobywczy, eksploatowany ponad miarę, stał się źródłem wielu zagrożeń dla zdrowia i życia mieszkańców. Na szczęście główne wyrobiska węgla kamiennego nie znajdowały się tuż pod miastem i Gliwice ominął los pobliskiego Bytomia. I tak jednak zakłady przemysłowe znajdujące się na obrzeżach były źródłem zanieczyszczeń, które odbijały się na zdrowiu mieszkańców. Do najbardziej uciążliwych zaliczano gliwicką koksownię, „Carbochem”, Polskie Odczynniki Chemiczne, 19

Gliwice w latach 1971–1981 – próba syntezy

Zakłady Tworzyw Sztucznych oraz Hutę 1 Maja i Hutę Łabędy. Również przepływająca przez miasto rzeka Kłodnica była w tamtych latach przemysłowym ściekiem, gdzieniegdzie uzupełnianym odpadami naturalnymi. Źródłem zanieczyszczeń wody był nie tyle przemysł gliwicki, ile zakłady z terenu Zabrza, Rudy Śląskiej, Chorzowa i Katowic. Krążących wśród starszych mieszkańców opowieści o rzekomych połowach ryb nikt już nie traktował poważnie. W upalne letnie dni rzeka przecinająca centrum miasta wydzielała trudny do opisania fetor. W warunkach narastającej w tym czasie katastrofy ekologicznej pocieszeniem było to, że miasto leżało na zachodnim krańcu okręgu przemysłowego. Przeważają w tym rejonie wiatry z zachodu i południa, mniej uprzemysłowionego niż tereny na wschód od Gliwic. Nie zmienia to faktu, że zanieczyszczenie atmosfery były widoczne w mieście gołym okiem. Gospodynie domowe narzekały, że okna i parapety w mgnieniu oka pokrywały się warstwą lepkiej sadzy. W wielu wypadkach okien po prostu nie otwierano. Zimą śnieg krótko cieszył oczy nieskazitelną bielą. Po dwóch, trzech dniach pokrywał się ciemnym osadem, a wraz z roztopami zamieniał się w burą, brudną breję. Sytuacji nie poprawiała gwałtownie zwiększająca się w tym czasie liczba samochodów. W sezonie grzewczym nad śródmieściem górowały wyziewy z dziesiątków kominów, z których unosił się trujący czad. Wiele mieszkań w starych kamienicach wciąż jeszcze opalano węglem, często nie najlepszej jakości. Okresowe badania skażenia wód i atmosfery przeprowadzano na Politechnice Śląskiej, do końca lat siedemdziesiątych był to jednak temat tabu i w zasadzie nie poruszano go w mediach. Zmianę przyniósł rok 1980, kiedy coraz głośniej mówiono o zanieczyszczeniu powietrza i wód na Górnym Śląsku oraz domagano się realnych działań zmierzających do poprawy sytuacji. Katastrofie ekologicznej towarzyszyło zwiększenie zachorowalności na choroby cywilizacyjne. Coraz więcej gliwiczan zapadało na choroby układu krążenia i choroby płuc. Wśród dzieci odnotowywano znaczny wzrost schorzeń górnych dróg oddechowych i skłonności do alergii. System polityczny w mieście w latach siedemdziesiątych opierał się na powiązanych ze sobą instytucjach politycznych i administracyjnych, wśród których dominującą rolę odgrywała Polska Zjednoczona Partia Robotnicza. Choć teoretycznie organami władzy w terenie były rady narodowe, to jednak w rzeczywistości partia komunistyczna miała względem nich pozycję nadrzędną. W Komitecie Miejskim PZPR wytyczano kierunki rozwoju miasta i zadania dla poszczególnych instytucji – w tym także dla Miejskiej Rady Narodowej, które później realizowano zgodnie ze wskazówkami partii. Partia skutecznie korzystała ze zwierzchnictwa nad organami administracji i quasi-samorządu, ograniczonego, zwłaszcza od 1975 roku, w zasadzie do funkcji reprezentacyjnych. Polska Zjednoczona Partia Robotnicza była wszechobecna. Jej komórki zainstalowano we wszystkich instytucjach miasta, począwszy od Miejskiej Rady Narodowej, przez sądownictwo, związki zawodowe, lokalne media, instytucje kultury i szkolnictwo. Zapewniało to wpływ na większość dziedzin życia społecznego przez koordynowanie pracy wszystkich organów lokalnej administracji i organizacji społecznych. Partia ściśle kontrolowała wszelkie kanały społecznej artykulacji, zwłaszcza działania takich instytucji, jak Towarzystwo Przyjaciół Gliwic 20

Gliwice w latach 1971–1981 – próba syntezy

(wcześniej Towarzystwo Miłośników Ziemi Gliwickiej), redakcję „Nowin Gliwickich”, Muzeum w Gliwicach, Operetkę Śląską, miejskie i zakładowe domy kultury. Ich bieżące działania, programy i plany bardzo często stanowiły temat posiedzeń władz i partyjnych gremiów. Terenowym organem władzy i administracji państwowej do 1975 roku była, przynajmniej teoretycznie, Miejska Rada Narodowa. Wzorem sowieckim miała ona podwójny charakter – reprezentowała zarówno interesy społeczności lokalnej, jak i – jako terenowy organ władzy – interesy państwa jako całości. Ci sami radni mieli być jednocześnie rzecznikami swoich wyborców i rzecznikami władzy zwierzchniej. Takie rozwiązanie powodowało, że na poziomie miasta nie istniał rozdział władzy centralnej (państwowej) od lokalnej (samorządowej), a obie te funkcje pełniła ta sama instytucja i ci sami ludzie. W Gliwicach przewodniczącym Prezydium Miejskiej Rady Narodowej był zawsze członek Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Członkowie partii stanowili w gliwickiej radzie większość, a radni ze stronnictw i organizacji afiliowanych oraz bezpartyjni nie mieli realnego wpływu na jej postanowienia. W zasadzie wybór przez radę swojego prezydium był poprzedzony ustaleniem jego składu w Komitecie Miejskim Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Ponieważ swoista unia personalna obu tych instytucji była czymś w rodzaju niepisanego prawa, narzucenie przez partię składu osobowego osób mających zarządzać miastem odbywało się przeważnie bez większych oporów. Chociaż z prawnego punktu widzenia Komitet Miejski PZPR nie dysponował formalnymi atrybutami władzy w radzie, a jego polecenia nie musiały być dla prezydium rady wiążące, w praktyce partia zajmowała wobec rady stanowisko zwierzchnie. W latach 1972–1975 przeprowadzono wiele reform, których rezultatem była centralizacja zarządu lokalnego. W listopadzie 1973 roku na mocy ustawy postanowiono, że wraz z nadejściem nowego roku terenowym organem władzy państwowej zostanie, pochodzący z nominacji, prezydent miasta, który będzie pełnił funkcje wykonawcze i zarządzające. Do tego czasu w mieście nie było urzędu prezydenta, a jego funkcję pełnił przewodniczący Miejskiej Rady Narodowej wraz ze swoimi zastępcami. W wyniku reformy prezydium rady stało się organem jej wewnętrznego kierownictwa, a kierownicy wydziałów de facto utracili dotychczasową pozycję terenowego organu administracji państwowej. W grudniu 1973 roku przewodniczącym Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Gliwicach został pierwszy sekretarz Komitetu Powiatowego PZPR Jan Janosz. Była to swoista unia personalna, która potwierdziła stan faktyczny, jakim była służebna funkcja rady wobec partii rządzącej. Praktyka łączenia w jednej osobie funkcji przewodniczącego MRN i szefa miejskiej instancji PZPR przetrwała do 1980 roku. W styczniu 1974 roku urząd prezydenta miasta objął Józef Antosz, również członek Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Ostateczną strukturę organizacyjną rad narodowych i wewnętrznych organów administracji państwowej ustalono w 1975 roku. Już jednak od stycznia 1974 roku podstawowym organem administracji w mieście był prezydent, który sprawował funkcję organu wykonawczego i zarządzającego Miejskiej Rady Narodowej oraz lokalnych organów administracji państwowej. Prezydent miasta 21

Gliwice w latach 1971–1981 – próba syntezy

nie tylko był członkiem partii, ale brał także udział w posiedzeniach plenarnych Komitetu Miejskiego PZPR, przed którym składał sprawozdania ze swojej działalności bieżącej i sytuacji w mieście.

Boczna elewacja budynku Komitetu Miejskiego PZPR przy ulicy Dworcowej (dziś ulica Jana Pawła II), z widocznym propagandowym graffiti „Kwiaty Polski Ludowej”. Tytułowe „kwiaty” to zakłady przemysłowe i ważniejsze miasta na przemysłowej mapie kraju

Partia rządziła miastem i nadzorowała działające na jego terenie przedsiębiorstwa i instytucje również za pośrednictwem systemu nomenklatury. Główną jego zasadą była konieczność uzyskania przez osobę starającą się o określoną funkcję tak zwanej rekomendacji partyjnej, czyli aprobaty – w zależności od rangi stanowiska – Komitetu Wojewódzkiego lub Komitetu Miejskiego PZPR, który dysponował uprawnieniami do obsady tego stanowiska. Tylko w nielicznych wypadkach odchodzono od tej zasady. Partia gwarantowała sobie prawo udzielania rekomendacji na wszystkie stanowiska dyrektorów przedsiębiorstw, prezesów zjednoczeń, przewodniczących 22

Gliwice w latach 1971–1981 – próba syntezy

zarządów organizacji społecznych i zawodowych, dyrektorów szkół. Formalnej kodyfikacji tego systemu dokonano w październiku 1972 roku. Dominacja PZPR w administracyjnym i politycznym systemie na terenie miasta zachwiała się, na krótko, między sierpniem 1980 a grudniem 1981 roku – w okresie „karnawału «Solidarności»”. Kryzys, który narastał w drugiej połowie lat siedemdziesiątych, obnażył niewydolność systemu gospodarczego i dość skutecznie odebrał władzy społeczną legitymizację. Pojawienie się w mieście organizacji niezależnych od partii spowodowało erupcję oddolnych działań obywatelskich, niemożliwych we wcześniejszym okresie. Co prawda inwigilacja struktur miejskiej „Solidarności” i jej częściowe ubezwłasnowolnienie przez Służbę Bezpieczeństwa wymaga jeszcze dalszych badań, pozostaje jednak faktem, że w tym czasie w wielu sprawach zakwestionowano kierowniczą rolę partii komunistycznej w Gliwicach. Polska Zjednoczona Partia Robotnicza została pozbawiona planowanej nowej siedziby, którą przeznaczono na szpital ginekologiczno-położniczy. Będące do tej pory tubą propagandową partii „Nowiny Gliwickie” zaczęły publikować artykuły omawiające rzeczywiste problemy mieszkańców, a gazeta stała się na krótko trybuną obywatelską, jaką w zasadzie nie była od początku swojego istnienia. Własną działalność wydawniczą zaczęły prowadzić niezależne od PZPR organizacje, wśród których wyróżniało się Niezależne Zrzeszenie Studentów Politechniki Śląskiej. Również Kościół mógł mówić o swoich bolączkach głosem wiernych, a zgoda władz na budowę nowych świątyń przerwała kilkunastoletni okres bezowocnych starań ze strony parafian, księży i hierarchów Kościoła o zapewnienie godnych miejsc kultu i modlitwy mieszkańcom nowych osiedli mieszkaniowych. Ważną rolę w lokalnym systemie władzy odgrywała komunistyczna tajna policja. Szczególne zainteresowanie miastem przez funkcjonariuszy Służby Bezpieczeństwa wynikało stąd, że w Gliwicach oprócz Politechniki Śląskiej swoje siedziby miało wiele biur projektowych i ośrodków badawczych o kluczowym znaczeniu dla przemysłu ciężkiego, w tym także zbrojeniowego. Ich pracowników otoczono szczególną „opieką”. Uwagę bezpieki przyciągał również fakt posiadania przez część mieszkańców miasta krewnych i znajomych na zachodzie Europy, zwłaszcza w Republice Federalnej Niemiec. Wreszcie silna pozycja gliwickiego Kościoła była solą w oku władzy. Co prawda po 1954 roku kompetencje i zasięg działania aparatu bezpieczeństwa znacznie ograniczono, a jego struktury włączono w obręb komend Milicji Obywatelskiej, w praktyce jednak zastępca komendanta powiatowego do spraw SB pozostał niezależny i odpowiadał bezpośrednio przez zastępcą komendanta wojewódzkiego do spraw Służby Bezpieczeństwa. W latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych struktury Służby Bezpieczeństwa stopniowo rozbudowywano. Od 1963 roku w większych miastach zaczęli funkcjonować zastępcy komendanta miejskiego, zwani również drugim zastępcą do spraw Służby Bezpieczeństwa. W Gliwicach takie stanowisko powstało w 1969 roku. W 1973 roku w województwie katowickim funkcjonowało dwadzieścia pięć miejskich i powiatowych komend Milicji Obywatelskiej. W osiemnastu z nich działał pion SB, w tym także w Gliwicach. Świadczy to o znaczeniu miasta z punktu wiedzenia operacyjnego dla tajnej policji politycznej. Pierwszemu 23

Gliwice w latach 1971–1981 – próba syntezy

zastępcy komendanta miejskiego MO do spraw SB podlegał sekretariat oraz oficerowie operacyjni odpowiedzialni za kontrwywiad, zwalczanie wszelkich przejawów działalności definiowanej jako „antypaństwowa”, ochronę gospodarki oraz walkę z Kościołem. W Gliwicach realizowano również zadania techniki operacyjnej i rejestrowano oraz obserwowano przebywających w mieście cudzoziemców. Reforma administracji w połowie lat siedemdziesiątych doprowadziła do reorganizacji struktur Służby Bezpieczeństwa. W Komendzie Miejskiej MO zlikwidowano samodzielny pion SB, a w jego miejsce powołano tak zwane Grupy Operacyjne podległe poszczególnym wydziałom Komendy Wojewódzkiej MO w Katowicach. Reorganizacja nie niosła za sobą zmniejszenia liczby etatów. Co więcej, cały czas poszerzano zakres działań i przydzielano nowe zadania. Zwłaszcza kiedy w drugiej połowie lat siedemdziesiątych pojawiły się zalążki opozycji. Rozbudowę etatową i organizacją SB kontynuowano w latach osiemdziesiątych, po wprowadzeniu stanu wojennego. Po 1971 roku nastąpiła częściowa zmiana polityki państwa wobec Kościoła, a dziesięciolecie rządów ekipy Edwarda Gierka jest określane jako czas ograniczonej normalizacji. Ograniczonej, gdyż w gruncie rzeczy rządzący Polską komuniści w dalszym ciągu postrzegali Kościół jako konkurenta w walce o „rząd dusz”, a ich celem było stworzenie państwa świeckiego, par excellence ateistycznego. Nadal inspirowano i prowadzono działania walki i dywersji przeciwko Kościołowi. Skądinąd znaczna część partyjnych decydentów zdawała sobie sprawę z płytkości oficjalnej ideologii i własnej nieudolności w zakresie między innymi przeciwdziałania patologiom społecznym czy problemom rodziny. Stosowano więc metodę „kija i marchewki”, przy czym kij był sprytnie ukryty, marchewka zaś często nadpsuta. Kościół gliwicki szczególnie dotkliwie odczuł rządy komunistów, a lokalni decydenci starali się realizować politykę laicyzacji, wykorzystując w tym celu wszelkie bolączki gliwickiego Kościoła. Władza wykorzystywała między innymi nieuregulowany status prawny Kościoła na terenach należących przed 1939 rokiem do Niemiec. Obszar miasta znalazł się po 1945 roku w granicach Administracji Apostolskiej Śląska Opolskiego. Dopiero w 1972 roku papież Paweł VI erygował diecezję opolską, w której skład wchodziły wszystkie parafie na terenie Gliwic. Już w wolnej Polsce, 25 marca 1992 roku, papież Jan Paweł II bullą Totus Tuus Poloniae Populus utworzył z wydzielonego terytorium diecezji opolskiej, katowickiej i częstochowskiej nową diecezję gliwicką. Jeszcze w latach trzydziestych przedstawiciele Kościoła zwrócili się do ówczesnych, niemieckich władz miejskich o przyznanie terenów pod budowę nowych świątyń. Realizację tych planów przerwała wojna. Po 1945 roku przedstawiciele nowej władzy przez lata sprzeciwiali się jakimkolwiek próbom ożywienia budownictwa sakralnego. W latach siedemdziesiątych wciąż nie chciano wyrazić zgody na budowę nowych kościołów. Tymczasem miasto powiększało się, powstawały nowe osiedla, rosła krzywa urodzeń, a wierni korzystali ze świątyń, które wybudowano na długo przed 1945 rokiem. Ponawiane niemal każdego roku wnioski biskupów oraz petycje parafian były konsekwentnie odrzucane. Polityką zakazów i niezgody władza realizowała swój plan totalnej laicyzacji. Dwie potężne dzielnice mieszkaniowe – osiedla Sikornik i Trynek 24

Gliwice w latach 1971–1981 – próba syntezy

– nie miały na swoim obszarze świątyni, a ich mieszkańcy byli zmuszeni korzystać z przepełnionego kościoła parafialnego św. św. Piotra i Pawła. Również w projektach nowych osiedli nie uwzględniono jakichkolwiek miejsc kultu, kapliczek i krzyży, nie wspominając o nowych świątyniach. Wszelkie próby postawienia choćby najmniejszej kapliczki były kwalifikowane jako „samowola budowlana”. Ewentualne tereny budowy i ludzi zaangażowanych we wspieranie Kościoła w tym trudnym okresie pilnie obserwowała Służba Bezpieczeństwa. Dopiero wizyta polskiego papieża w 1979 roku i głos „Solidarności” w 1980 roku sprawiły, że władze odstąpiły od kategorycznego „nie”. W 1979 roku wydano zgodę na budowę kościoła na Sikorniku, a rok późnej na Trynku. Pierwszą świątynię budowano od podstaw. Na potrzeby drugiej zaadaptowano niedokończoną halę sportową. Lata siedemdziesiąte były okresem podtrzymywania laickiego modelu społeczeństwa. W partii, administracji państwowej, milicji i wojsku obowiązywała postawa ateistyczna, a wielu wypadkach wręcz antyklerykalna. W sferze życia publicznego dominowała przymusowa świeckość, bez uwzględniania praw i uczuć ludzi wierzących. Lansowano ateistyczny model wychowawczy i propagowano świecką obrzędowość. Zamiast chrztu – uroczyste nadanie imienia, zamiast pogrzebu z udziałem kapłana – świecki pochówek. Próbowano tworzyć, często bez powodzenia, nowe zwyczaje, licząc, że z czasem zastąpią stare tradycje. W mieście działania te wspierały Towarzystwo Krzewienia Kultury Świeckiej oraz Towarzystwo Przyjaciół Gliwic. W przeddzień Wszystkich Świętych na cmentarzu Centralnym organizowano uroczysty capstrzyk, w trakcie którego zapalano znicze w „alei zasłużonych”. Starano się, żeby młodzi małżonkowie, jeśli oboje byli członkami partii, po ceremonii zaślubin w Urzędzie Stanu Cywilnego złożyli kwiaty pod pomnikiem Wdzięczności Armii Czerwonej. Organizowano festyny i konkursy dla dzieci i młodzieży w święta kościelne, o takich porach, żeby kolidowały one z uroczystościami religijnymi, na przykład w święto Bożego Ciała. W niedziele lansowano różnego rodzaju tak zwane czyny społeczne, wśród których największy rozgłos nadawano zawsze „niedzieli czynu partyjnego”. O niepowodzeniu polityki laicyzacji lokalna władza przekonała się już w październiku 1978 roku, kiedy gliwickie kościoły zapełniły się wiernymi z okazji wyboru papieża Polaka na Stolicę Piotrową. Latem następnego roku spora część mieszkańców miasta uczestniczyła w spotkaniu z Janem Pawłem II w Częstochowie i w innych miejscach na trasie pielgrzymki. Zamach na papieża znów skonsolidował wiernych, którzy gromadzili się w świątyniach, żeby modlić się za zdrowie głowy Kościoła. Wbrew działaniom władz następne lata przyniosły ożywienie życia religijnego. Przy wspólnotach parafialnych kwitła katechizacja, rozwijały się wspólnoty Ruchu Światło-Życie, a wśród studentów politechniki popularnością cieszyło się Duszpasterstwo Akademickie. Już po wprowadzeniu stanu wojennego powstało gliwickie Duszpasterstwo Ludzi Pracy. Zanim na ulice miasta wjechały czołgi, a na rogatkach stanęły wozy opancerzone, w Gliwicach – podobnie jak w całym kraju – wielu mieszkańców zaangażowało się w tworzenie struktur niezależnych związków zawodowych oraz organizacji społecz25

Gliwice w latach 1971–1981 – próba syntezy

nych i młodzieżowych. W sierpniu 1980 roku informacje z Wybrzeża szybko dotarły na Górny Śląsk. Początkowo w samych Gliwicach do strajków solidarnościowych nie doszło. W mieście nie było ani tradycji strajkowych, ani nie istniały wcześniej Wolne Związki Zawodowe, choć tutaj mieszkał i pracował Włodzimierz Sulecki, jeden ze współtwórców WZZ i aktywny działacz przedsierpniowej opozycji na terenie województwa katowickiego. Nastroje opozycyjne początkowo były jednak słabe, choć z pewnością większość odczuwała zmęczenie pogłębiającym się kryzysem. Być może pewne znaczenie miało to, że w mieście dominowała inteligencja techniczna, wśród której było sporo beneficjantów systemu. Panował co prawda pragmatyzm, który brał górę nad ideologią, ale w obliczu załamania się gospodarki pogłębiały się objawy niezadowolenia i niezgody na dotychczasowe metody sprawowania władzy. Przesilenie nastąpiło w sierpniu 1980 roku, kiedy w całym kraju zastrajkowało ponad siedemset zakładów. W dniu 2 września 1980 roku zastrajkowały gliwickie kopalnie. W następnych tygodniach w mieście zaczęły powstawać komitety założycielskie nowych związków zawodowych, które później przyjęły nazwę Komitetów Założycielskich NSZZ „Solidarność”. Wspólne zebrania działaczy związkowych z terenu miasta odbywały się początkowo w sali domu kultury Zakładów Naprawczych Taboru Kolejowego przy ulicy Chorzowskiej. Liczba komitetów i ich członków stale rosła, a do związku przystępowali kolejni mieszkańcy, w tym także członkowie PZPR rozczarowani polityką kierownictwa swojej partii. Wielu z nich „rzuciło” legitymacje partyjne i opuściło szeregi partii komunistycznej. Gliwiczanie budzili się z apatii. W większości zakładów, biur i zjednoczeń z rąk do rąk przekazywano sobie egzemplarze „Wolnego Związkowca”, a w wolnych chwilach komentowano aktualne wydarzenia. Początkowo sceptyczne nastroje ustąpiły miejsca prawdziwemu zaangażowaniu. Nowy ruch społeczny, jakim w istocie była „Solidarność”, niósł ze sobą nadzieję na rzeczywistą reformę państwa i gospodarki. Drugą siłą dynamizującą posierpniowe zmiany była młodzież. Już we wrześniu 1980 roku na Politechnice Śląskiej powstały pierwsze struktury Niezależnego Zrzeszenia Studentów, organizacji, której członkowie dążyli do demokratyzacji życia akademickiego. Z ich inicjatywy do Gliwic przybywali działacze opozycji, organizowano panele dyskusyjne, wystawy, koncerty. Czas sprzyjał ożywieniu niezależnej kultury studenckiej. W listopadzie 1980 roku powołano do istnienia Komisję Miejską NSZZ „Solidarność” do spraw miasta Gliwic, której celem było koordynowanie działań związku w mieście. Stopień rozpracowania tych struktur przez Służbę Bezpieczeństwa wymaga jeszcze dalszych badań, ale być może tutaj należy doszukiwać się przyczyn słabości gliwickiej „Solidarności” przed grudniem 1981 roku. W okresie swojej legalnej działalności „Solidarność” angażowała się w walkę z korupcją, nepotyzmem i spekulacją w Gliwicach. Szczególnie mocno potępiano próby zawłaszczenia mienia i kradzieży pieniędzy publicznych. Domagano się głośno rozliczenia ludzi władzy ze zdobytego w poprzedniej dekadzie majątku. Do niewątpliwych sukcesów należy zaliczyć przekazanie na szpital ginekologiczno-położniczy obiektu, który budowano z myślą o nowej siedzibie partii komunistycznej i organizacji afiliowanych. Inicjatorem tych działań była Komisja Zakładowa „Bumar-Łabędy”, 26

Gliwice w latach 1971–1981 – próba syntezy

a z ramienia „Solidarności” sprawę pilotowali Władysław Kostrzewski i Bogusław Choina. Sukcesem zakończyła się również walka o odzyskanie domu szkoleń Związku Młodzieży Socjalistycznej – luksusowej poniemieckiej willi przy ulicy Henryka Sienkiewicza – i urządzenie tam ponownie przedszkola. Dzięki staraniom Andrzeja May-Majewskiego udało się również przejąć budynek niedokończonej kręgielni, w którym urządzono poradnię psychiatryczną i ośrodek leczenia uzależnień, bardziej potrzebny miastu i jego mieszkańcom niż kolejny obiekt masowej rozrywki. Władze w różny sposób utrudniały działalność gliwickiej „Solidarności”. Po utworzeniu Delegatury Gliwickiej NSZZ „Solidarność” zwlekano z przyznaniem jej siedziby. W końcu, kiedy wyznaczono odpowiedni lokal, okazało się, że nie było w nim łącza telefonicznego.

Msza święta w intencji ojczyzny na placu Krakowskim 3 maja 1981 roku

Rok 1981 zapisał się wyjątkowo w historii Politechniki Śląskiej. W czerwcu 1981 roku rektorem-elektem został prof. dr hab. Ryszard Petela – pierwszy rektor tej uczelni, który nie należał do Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. W listopadzie, miesiąc przed wprowadzeniem stanu wojennego, zastrajkowali studenci. Powodem protestu były przeciągające się prace nad nową ustawą o szkolnictwie wyższym i solidarność ze strajkującymi studentami Wyższej Szkoły Inżynieryjnej w Radomiu. Strajk trwał do 13 grudnia 1981 roku. Część strajkujących w ostatniej chwili opuściła teren uczelni, a materiały zdeponowano na plebanii kościoła, gdzie mieściło się Duszpasterstwo Akademickie. Stan wojenny zaskoczył działaczy gliwickiej „Solidarności” i członków Niezależnego Zrzeszenia Studentów. Większość z nich zatrzymano jeszcze przed północą, 27

Gliwice w latach 1971–1981 – próba syntezy

w nocy z 12 na 13 grudnia 1981 roku. Wojsko i milicja działały bardzo sprawnie. Na szczęście nie udało się aresztować wszystkich, którzy znajdowali się na specjalnych, wcześniej przygotowanych listach. Część z nich „ocalił” przed zatrzymaniem Władysław Kostrzewski, który służbową karetką zwoził ich na teren Szpitala Miejskiego. W ten dość symboliczny sposób powstały pierwsze zalążki konspiracji solidarnościowej w mieście. Pierwsze dni stanu wojennego były dla mieszkańców Gliwic wyjątkowo uciążliwe. Do wystarczająco trudnych warunków kryzysu dołączyły dodatkowe obostrzenia wynikające z zarządzeń sygnowanych przez Wojskową Radę Ocalenia Narodowego. Narzekano zwłaszcza na ograniczenia w poruszaniu się po kraju i godzinę milicyjną. Zaskoczeni zostali również najmłodsi, gdyż w okresie od 13 grudnia do 3 stycznia 1982 roku zarządzono ferie szkolne. Tym razem jednak należało je spędzić w domu. Dekadę lat siedemdziesiątych można podzielić na dwa okresy. Pierwszy to czas względnej prosperity, kiedy udało się wykorzystać koniunkturę gospodarczą, dzięki czemu wzrosła dostępność artykułów codziennej potrzeby, w mieście zaś realizowano wiele inwestycji i planowano nowe. W tym okresie dotychczas oficjalnie lansowany ascetyzm ustąpił propagowaniu realizacji aspiracji konsumpcyjnych. Obietnica przyśpieszenia modernizacji kraju i postulat „dogonienia Zachodu” trafiał do przekonania, a nowy program partii znajdował poparcie szczególnie u młodej inteligencji technicznej, która widziała w nim szansę dla siebie i możliwość dalszej kariery zawodowej. Gliwice – z Politechniką Śląską i licznymi placówkami naukowo-badawczymi – były miastem, które z nadzieją przyjęło zmiany, jakie nastąpiły po grudniu 1970 roku. Propaganda lansowała „mit technokratyczny”, którego bohaterami byli młodzi, zdolni i wykształceni „socjalistyczni menedżerowie”. Jednocześnie wzywano do solidaryzmu społecznego i narodowego w pracy dla dobra kraju. Obietnice dobrobytu, „lepszego jutra”, budowy silnej i bogatej „drugiej Polski” trafiały na podatny grunt. Gliwicka PZPR powiększała swoje szeregi, a wiele osób zaangażowało się w lokalne działania partii. Zmiany następowały także w kulturze masowej i obyczajowości. W mieście organizowano liczne imprezy plenerowe, koncerty i festyny, z których największą popularnością cieszyła się „Gliwicka Wiosna”. W kinach pojawiło się więcej zachodnich filmów. Spora część mieszkańców korzystała z możliwości wyjazdów turystycznych, zarówno do krajów „demokracji ludowej”, jak i za żelazną kurtynę. Prostsze, choć nie zawsze możliwe, stały się kontakty z rodzinami i krewnymi, którzy opuścili Gliwice po 1945 roku i mieszkali w Republice Federalnej Niemiec. Wszystko to powodowało, że do miasta docierały odpryski mody i trendów obowiązujących w cywilizowanym świecie. Na ulicy Zwycięstwa można było spotkać coraz więcej kobiet w dżinsowych spodniach, a młodzi gliwiczanie ubierali się bardziej kolorowo i w stylu zachodnim, choć oczywiście produktom krajowej produkcji oferowanym w sklepach daleko było do jakości oryginału. Dzięki kredytom konsumpcyjnym w sklepach spożywczych pojawiły się poszukiwane i do tej pory trudno dostępne artykuły: kawa, kakao, owoce cytrusowe. Popularnością wśród posiadaczy zachodnich walut cieszyły się również sklepy sieci Pewex. Szeroko zakrojone plany inwestycyjne obiecywały przemianę Gli28

Gliwice w latach 1971–1981 – próba syntezy

wic w nowoczesny ośrodek miejski o wysokim standardzie życia. Iluzoryczność tych zamierzeń obnażył kryzys, którego symptomy były widoczne już w połowie dekady.

Wbrew wyobrażeniom o latach siedemdziesiątych jako czasie dobrobytu, zaopatrzenie większości sklepów, nawet w okresie gospodarczej prosperity, było dość sztampowe i w zasadzie ograniczało się do podstawowych produktów. Na zdjęciu wnętrze jednego z gliwickich sklepów około 1975 roku

Rok 1976 symbolicznie rozpoczyna drugi okres w życiu miasta i jego mieszkańców – czas kryzysu. Symbolicznie, gdyż pierwsze oznaki załamania gospodarki wystąpiły już wcześniej, ale dopiero planowane podwyżki cen, echa wydarzeń w Radomiu, Ursusie i Płocku oraz wprowadzenie reglamentacji cukru unaoczniły skalę zjawiska. Mimo to jeszcze przez trzy kolejne lata podtrzymywano „propagandę sukcesu”. W tym czasie zaniechano lub odłożono na później większość planowanych wcześniej z takim rozmachem inwestycji. Rok 1980 ukazał niewydolność systemu. Kryzys gospodarczy uruchomił pokłady społecznego niezadowolenia i niezgody na dotychczasową politykę. Wydarzenia lat 1980–1981 w Gliwicach, choć osadzone w nurcie ogólnopolskich sporów i prób przełamania kryzysu, miały swój lokalny koloryt i własną dynamikę. Nigdy wcześniej nie było na terenie Gliwic tak ożywionej debaty publicznej. Stan wojenny brutalnie przerwał próbę demokratyzacji. Na kilka lat władzy udało się poddać hibernacji rozbudzone nadzieje, a działania opozycyjne musiały zejść do podziemia. Rozpoczęła się kolejna, ostatnia dekada Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej. 29

Gliwice

1971 1 stycznia Większość gliwiczan odpoczywała, zwłaszcza ci, którzy hucznie spędzili ostatnią noc starego roku. Tradycja zabaw sylwestrowych pod gołym niebem nie była jeszcze znana. Tylko nieliczni witali nowy rok w lokalach i zakładowych domach kultury. Większość bawiła się w domach, gdzie urządzono zakrapiane prywatki, nieraz połączone z potańcówką7. Można przypuszczać, że tam, gdzie nie starczyło miejsca na tańce i swawole, spotkaniom w mniejszym gronie towarzyszyły dyskusje. Cały kraj żył jeszcze tragicznymi wydarzeniami grudnia 1970 roku na Wybrzeżu, a zmiana ekipy rządzącej i związane z nią nadzieje stanowiły wciąż temat numer jeden. Na pewno życzono sobie jednego – by nowy 1971 rok był lepszy od tego, który właśnie się skończył. 6 stycznia Kierownictwo Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (PZPR), na czele z nowym pierwszym sekretarzem Komitetu Centralnego Edwardem Gierkiem, postanowiło jak najszybciej przywrócić stabilizację, ale bez naruszania istniejącego systemu politycznego. W tym celu postanowiono zaangażować członków partii. W województwie katowickim odbyły się zebrania aktywu partyjnego z miast i powiatów w których wzięli udział członkowie plenum Komitetu Wojewódzkiego PZPR, sekretarze Podstawowych Organizacji Partyjnych (POP) oraz osoby odpowiedzialne za „front ideologiczny i gospodarczy”. Na spotkaniach przedstawiono zadania dla członków partii komunistycznej wynikające z narady, która odbyła się w Komitecie Centralnym PZPR w Warszawie 4 stycznia i plenarnych obrad Komitetu Wojewódzkiego w Katowicach 5 stycznia 1971 roku8. W Gliwicach sekretarz Komitetu Wojewódzkiego PZPR Stanisław Skibiński przekazał zebranym partyjną wykładnię przyczyn wydarzeń grudniowych i ich ocenę, z kolei pierwzy sekretarz gliwickiego Komitetu Powiatowego PZPR Stanisław Cieślik omówił kierunki działania organizacji partyjnej na terenie miasta i powiatu w nowej sytuacji politycznej, w jakiej znalazła się PZPR po grudniu 1970 roku9. 8 stycznia Zgodnie z wytycznymi Biura Politycznego Komitetu Centralnego PZPR, nowy rząd premiera Piotra Jaroszewicza postanowił w latach 1971–1972 nie przeprowadzać podwyżek cen podstawowych artykułów żywnościowych. Przede wszystkim postanowiono „zamrozić” ceny mąki, chleba, kaszy, makaronów i innych przetworów zbożowych, mięsa i przetworów mięsnych, mleka, serów, tłuszczów oraz cukru i soli10. 7

Więcej o spędzaniu sylwestra w omawianym okresie – zob. K. Kosiński, Historia pijaństwa w czasach PRL, Warszawa 2008, s. 468–469. 8 Spotkania aktywu partyjnego miast i powiatów, „Trybuna Robotnicza”, nr 5, 7 stycznia 1971 roku. 9 Trwa wewnątrzpartyjny dialog, „Nowiny Gliwickie”, nr 3, 17 stycznia 1971 roku. 10 Stabilizacja cen detalicznych artykułów żywnościowych, „Trybuna Robotnicza”, nr 7, 9–10 stycznia 1971 roku.

30

1971

10 stycznia Mimo pozornej stabilizacji politycznej władza nie ustawała w ofensywie ideologicznej. Postanowiono zintensyfikować działania członków PZPR w zakładach pracy i szkołach. W całym kraju rozpoczęto wielką kampanię zaciągania przez załogi fabryk i zakładów pracy zobowiązań produkcyjnych, aby „czynem” dowieść poparcia nowej polityki partii i jej kierownictwa11. 28 stycznia Na plenarnym posiedzeniu Komitetu Powiatowego PZPR w Gliwicach poddano analizie pracę nauczycieli i wychowawców wśród młodzieży. Podkreślono konieczność kształtowania młodych ludzi „w duchu światopoglądu socjalistycznego”12. Styczeń W wyniku układu PRL-RFN z grudnia 1970 roku możliwe stały się wyjazdy emigracyjne do Niemiec Zachodnich13. Zgodnie z wytycznymi Komitetu Wojewódzkiego PZPR, podstawą do zaaprobowania podań kandydatów do wyjazdu z terenu miasta i powiatu Gliwice była decyzja specjalnie do tego celu powołanej Komisji Powiatowej pod przewodnictwem pierwszego sekretarza Komitetu Powiatowego PZPR i dwóch tak zwanych zespołów opiniujących, którym przewodzili pozostali sekretarze Komitetu Powiatowego partii. Całą akcję w mieście i powiecie rozpoczęto w styczniu 1971 roku. O zezwolenie na wyjazd emigracyjny do Niemiec ubiegało się wówczas z terenu miasta i powiatu 4170 dorosłych osób wraz z dziećmi. Wnioski w tej sprawie były przyjmowane w Wydziale Paszportów Komendy Wojewódzkiej Milicji Obywatelskiej (MO) w Katowicach, ale w celu wydania opiniowania i podjęcia ostatecznej decyzji przesyłano je następnie do Komisji Powiatowej w Gliwicach. Wytworzyło to paranoidalną sytuację. Petenci musieli wczesnym rankiem jechać z Gliwic do Katowic, żeby tam oczekiwać w długiej kolejce tylko po to, aby ich podanie powróciło po pewnym czasie do Gliwic. W styczniu 1971 roku gliwicka Służba Bezpieczeństwa odnotowała masowe pobieranie metryk, zaświadczeń, druków oraz kompletowanie i składanie przez część mieszkańców dokumentów potrzebnych do uzyskania zgody wyjazd do Republiki Federalnej Niemiec. Mimo podpisanych porozumień postanowiono wszelkimi środkami przeciwdziałać tendencjom emigracyjnym. W tym celu zwołano aktyw PZPR z udziałem pierwszych sekretarzy Komitetów Zakładowych PZPR, w trakcie którego przekazano specjalne wytyczne kierownictwu Prezydium Miejskiej Rady Narodowej, dyrektorom kluczowych zakładów przemysłowych i czołowym działaczom społecznym. Przeprowadzono również tak zwane rozmowy ostrze-

11

A. Friszke, Polska. Losy państwa i narodu 1939–1989, Warszawa 2003, s. 311. Młodzież w awangardzie nowoczesności, „Nowiny Gliwickie”, nr 6, 7 lutego 1971 roku. 13 Układ między PRL a RFN z 7 grudnia 1970 roku, [w:] K. Gelles, Niemiecka polityka wschodnia, Wrocław 2007, s. 268–269. Więcej na temat bilateralnych regulacji w sprawie wyjazdu z Polski do RFN osób podających się za Niemców po 1970 roku – zob. S. Jankowiak, M. Sora, Polityka władz polskich wobec osób ubiegających się o zgodę na wyjazd na pobyt stały z Polski do Niemiec w latach 1950–1984, [w:] Transfer – Obywatelstwo – Majątek. Trudne problemy stosunków polsko-niemieckich, red. W. M. Góralski, Warszawa 2005, s. 69–73. 12

31

Gliwice

gawcze z ubiegającymi się o wyjazd. Wreszcie postanowiono, że na łamach „Nowin Gliwickich” będą publikowane przedruki artykułów z prasy zachodnioniemieckiej, akceptowane przez Wydział Administracyjny Komitetu Wojewódzkiego PZPR, w których negatywnie przedstawiano los osób wyjeżdżających z Polski. Ponieważ wymienione przedsięwzięcia i wiele innych czynności mających zohydzić potencjalnym emigrantom chęć wyjazdu z kraju nie odniosły w pełni zamierzonego skutku, w drugim półroczu 1971 roku, po decyzjach Komitetu Wojewódzkiego PZPR, w celu zahamowania fali migracji zaostrzono kryteria, na podstawie których opiniowano wnioski osób chcących opuścić Polskę14. W sali Operetki Śląskiej zorganizowano spotkanie aktorów i pracowników scen teatralnych z terenu województwa z przedstawicielami partii „po linii kultury” – sekretarzem Komitetu Wojewódzkiego PZPR Wiesławem Kiczanem oraz członkiem egzekutywy Komitetu Wojewódzkiego PZPR, redaktorem naczelnym „Trybuny Robotniczej” Maciejem Szczepańskim15. Komendantem miejskiego sztabu Ochotniczej Rezerwy Milicji Obywatelskiej (ORMO) w Gliwicach został Konstanty Dawidczyk16. Rezerwa była paramilitarną organizacją, której zadaniem było wspieranie milicji, Służby Bezpieczeństwa oraz wojska w działaniach prewencyjnych i operacyjnych, przede wszystkim w zakresie ochrony porządku publicznego i tak zwanych działań profilaktyczno-wychowawczych. Została powołana do istnienia w 1946 roku i przetrwała do końca Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej. Podporządkowano ją aparatowi PZPR, a jej struktura organizacyjna pokrywała się ze strukturami partyjnymi. Na początku lat siedemdziesiątych ORMO liczyła na terenie województwa katowickiego ponad 30 tysięcy członków17. Zakłady Wytwórcze „Społem” w Gliwicach poszerzyły swoją ofertę o drażetki owocowe o nazwie „Harcerskie”, które produkowano na bazie soku jabłkowego w proszku, oraz drażetki „Piccolino”, wytwarzane z mielonych wafli z dodatkiem kakao. Drażetki te sprzedawano w tekturowych tubach, z zatyczką z tworzywa sztucznego. Słodycze można było nabyć w sklepie „Pralinka” przy ulicy Zwycięstwa18. 6–7 lutego W Warszawie obradowało VIII Plenum Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Dokonano kolejnych zmian w kierownictwie partii19. 14

Archiwum Instytut Pamięci Narodowej w Katowicach [dalej: AIPN Katowice], zespół: Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Katowicach [dalej: WUSW Katowice], sygn. IPN Ka 098/29 t. 4, Informacja dot. wyjazdów emigracyjnych w 1971 r. do Niemieckiej Republiki Federalnej, Gliwice 14 IV 1972 r., k. 113–114. 15 Wiesław Kiczan i Maciej Szczepański na spotkaniu w Operetce Śląskiej, „Nowiny Gliwickie”, nr 6, 7 lutego 1971 roku. 16 Nowe kierunki działalności ORMO, „Nowiny Gliwickie”, nr 6, 7 lutego 1971 roku. 17 W. Skrzypczyński, Ochotnicza Rezerwa Milicji Obywatelskiej, [w:] W pierwszym szeregu. 30 lat organów bezpieczeństwa i porządku w województwie katowickim, red. J. Kantyka, Katowice 1974, s. 122–138. 18 Atrakcyjne nowości rynkowe, „Nowiny Gliwickie”, nr 3, 17 stycznia 1971 roku. 19 J. Eisler, Grudzień 1970. Geneza – przebieg – konsekwencje, Warszawa 2000, s. 357.

32

1971

J Prasa pisała W kiosku na Placu Piastów obok kiełbasy z rożna sprzedają także na ogół smaczne, przypiekane z cebulką „krupnioki”. Podaje się je na talerzyku z tektury. Tłuszcz wsiąka w papier. Wygląda to niezbyt estetycznie i nie pobudza apetytu. Jak jednak przystąpić do spożywania tego smakołyku? O tym już sprzedawcy nie pomyśleli. Nie mają oni do dyspozycji ani widelców, ani noży, czy choćby jakiś drewnianych szpikulców. Jak jeść „krupnioki”?, „Nowiny Gliwickie”, nr 7, 14 lutego 1971 roku.

15 lutego Na wspólnym posiedzeniu Biura Politycznego Komitetu Centralnego PZPR i Rady Ministrów postanowiono, że z dniem 1 marca 1971 roku zostaną cofnięte wszystkie podwyżki cen artykułów żywnościowych dokonane 12 grudnia 1970 roku. Odpowiednio postanowiono również obniżyć ceny posiłków w zakładach gastronomicznych i stołówkach20. Wieczorem premier Piotr Jaroszewicz wystąpił w telewizji i ogłosił obniżkę cen wszystkich artykułów żywnościowych, w tym mięsa i jego przetworów, do poziomu sprzed grudnia 1970 roku21. 27 lutego Podwyższono emerytury z tytułu stażu pracy w czasach Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej22. Luty Oddano do użytku nową zajezdnię tramwajową. Jednocześnie przystąpiono do likwidacji i rozbiórki starej zajezdni, która ostatecznie zakończyła swój żywot w maju tego roku. Służyła gliwickim tramwajom od 1894 roku23. 1 marca Zaczęły obowiązywać ceny sprzed 13 grudnia 1970 roku. Kilogram schabu wieprzowego kosztował 56 zł, kilogram mięsa wołowego z kością – 30 zł, kilogram kiełbasy krakowskiej suchej – 90 zł, kilogram kiełbasy zwyczajnej – 44 zł. Za najtańszą kiełbasę, tak zwaną serdelową, trzeba było zapłacić 39 zł za kilogram24. 2 marca W sali wystawowej Domu Plastyków na Rynku otwarto wystawę fotografii „Walczący Wietnam”, której autorem był wschodnioniemiecki reporter Thomas Billhardt. Organizatorem ekspozycji było Gliwickie Towarzystwo Fotograficzne25.

20

Od dziś obniżka cen artykułów żywnościowych, „Trybuna Robotnicza”, nr 50, 1 marca 1971 roku. P. Sasanka, Czerwiec 1976. Geneza – przebieg – konsekwencje, Warszawa 2006, s. 30. 22 Z. Rykowski, W. Władyka, Kalendarium Polskie 1944–1984, Warszawa 1987, s. 89. 23 J. Wyrwich, Kronika komunikacji tramwajowej, „Zeszyty Gliwickie”, t. 23, Gliwice 1994, s. 94–95. 24 Od dziś obniżka cen artykułów żywnościowych, „Trybuna Robotnicza”, nr 50, 1 marca 1971 roku. 25 „Walczący Wietnam” w Domu Plastyków, „Nowiny Gliwickie”, nr 10, 7 marca 1971 roku; J. Lewczyński, Fotografia w Gliwicach 1951–2000, [w:] Fenomeny i fantomy. Gliwickie środowisko fotograficzne w latach 1951–2000, red. A. Kwiecień, Gliwice 2006, s. 39. Wietnamskie zdjęcia Billhardta zostały opublikowane w wydawnictwach albumowych: Sehnsucht Frieden-Vietnam, Leipzig 1973; T. Billhardt, P. Jacobs, Hanoi. Am Tage vor dem Frieden, Berlin 1973. 21

33

Gliwice

5–6 marca W Katowicach odbyła się konferencja sprawozdawczo-wyborcza PZPR. Pierwszym sekretarzem katowickiego Komitetu Wojewódzkiego PZPR został Zdzisław Grudzień26. Obradom przyglądał się pierwszy sekretarz Komitetu Centralnego PZPR Edward Gierek. Członkiem egzekutywy Komitetu Wojewódzkiego został ponownie rektor Politechniki Śląskiej prof. dr inż. Jerzy Szuba. 7 marca Zakończyły się miejsko-powiatowe eliminacje X Jubileuszowego Konkursu Piosenki Radzieckiej. Pierwsze miejsce zdobyła gliwiczanka Grażyna Świtała27. 8 marca Z okazji dwudziestopięciolecia Ochotniczej Rezerwy Milicji Obywatelskiej z członkami gliwickiej ORMO spotkali się oficerowie MO, Służby Bezpieczeństwa, przedstawiciele władz wojewódzkich ORMO oraz lokalni liderzy Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Gliwicach przyznało odznaczenia „25-lecia Gliwic” sześćdziesięciu dziewięciu członkom ORMO z terenu miasta28. Marzec Po długim remoncie oddano do użytku bar mleczny „Dworcowy” przy ulicy Bohaterów Getta Warszawskiego. Bar należał do Gliwickich Zakładów Gastronomicznych, które zadbały o nowoczesne – jak na tamte czasy – zaplecze z kuchnią wyposażoną w urządzenia ze stali nierdzewnej oraz szatnią i natryskami dla personelu. Główną salę wyłożono kolorowymi kafelkami i postawiono tam stoliki, które mogły pomieścić jednorazowo stu klientów29. Przy bufecie zastosowano tak zwany szwedzki system sprzedaży30. Pracownicy Miejskiego Zarządu Zieleni Miejskiej przystąpili do wiosennych porządków. Grabili trawniki, przycinali róże i malowali ławki. Przygotowano również miejsca pod sadzenie kwiatów. Sadzonki bratków i stokrotek wyhodowano w tym celu w miejskich ogródkach przy ulicach Kozielskiej i Kozłowskiej31. Gliwickie sklepy zmieniły swoją ofertę handlową na wiosenną. W sklepie sportowym przy ulicy Zwycięstwa pojawiły się trampki, tenisówki i tak zwane pionierki – turystyczne buty skórzane na głęboko żłobionej podeszwie, a także cieszące się ogromnym powodzeniem komplety do gry w badmintona (kometkę)32.

26 27 28 29 30 31 32

Z. Rykowski, W. Władyka, op. cit., s. 89. Laureaci konkursu piosenki radzieckiej, „Nowiny Gliwickie”, nr 11, 14 marca 1971 roku. Na ORMO-wców można zawsze liczyć, „Nowiny Gliwickie”, nr 11, 14 marca 1971 roku. „Dworcowy” po remoncie, „Trybuna Robotnicza”, nr 73, 26 marca 1971 roku. W piękniejszej szacie, „Nowiny Gliwickie”, nr 12, 21 marca 1971 roku. Ponad 200 tys. kwiatów na gliwickich skwerach, „Trybuna Robotnicza”, nr 73, 26 marca 1971 roku. Wiosna w placówkach handlowych, „Trybuna Robotnicza”, nr 73, 26 marca 1971 roku.

34

1971

J Prasa pisała Rosnące osiedle spółdzielcze na Górze Chełmskiej wchłania coraz więcej mieszkańców. Nękają ich jednak kłopoty podobne do tych, jakie mają wszyscy wprowadzający się do domów budujących się na osiedlach. Skarżą się mianowicie na nieuprzątnięty wokół teren, a zwłaszcza trudne dojście do bloków. Skoro na całkowite uporządkowanie osiedla trzeba będzie poczekać, aż opuszczą go budowlani, może wystarczyłoby tymczasem zasypać doły i koleiny żużlem? O ile łatwiej wtedy byłoby przemierzać uciążliwą drogę. Jak dotrzeć do domu, „Trybuna Robotnicza”, nr 73, 26 marca 1971 roku.

1 kwietnia W prasie zapowiedziano, że jeszcze przed świętami wielkanocnymi zostaną zwiększone dostawy żywności i wyrobów spożywczych, a zwłaszcza mięsa i jego przetworów33. 5 kwietnia W związku ze zbliżającym się Świętem Pracy w wyznaczonych sklepach: przy ulicy Marcelego Nowotki (obecnie ulica Ignacego Daszyńskiego), w sklepie sportowym na Rynku i w pawilonie handlowym w Sośnicy rozpoczęto „preferencyjną” sprzedaż płótna białego i czerwonego do dekoracji miasta. Oprócz płótna nie brakowało również takich artykułów, jak drzewce i uchwyty do flag oraz ozdobne skrzynki do okien na kwiaty34. Kwiecień Gliwice odwiedziła, bawiąca na Śląsku, delegacja Centralnego Zarządu Towarzystwa Przyjaźni Radziecko-Polskiej z członkiem Rady Najwyższej Związku Socjalistycznych Republik Sowieckich (ZSRS), przewodniczącym sowieckiej Unii Międzyparlamentarnej Aleksiejem Szytikowem35. 1 maja Każdego roku wyjątkowo uroczyście obchodzono Święto Pracy. Było ono najważniejszym ze świąt w partyjnym i państwowym kalendarzu. Władza nie oszczędzała sił i środków, żeby podkreślić znaczenie pierwszego dnia maja, a przez to przekonać społeczeństwo do głoszonej ideologii i pokazać siłę jej oddziaływania. Rytualny pochód był również jedną z form legitymizacji władzy, a zobowiązani do przemarszu ulicami miasta byli właściwie wszyscy – począwszy od uczniów szkół podstawowych, a skończywszy na rencistach i emerytach36. W Gliwicach uczestnicy pochodu jak zwykle przeszli przed trybuną. Na maszerujących z zadowoleniem spoglądali rządzący miastem i powiatem: pierwszy sekretarz Komitetu Powiatowego PZPR Stanisław Cieślik, przewodniczący Prezydium Miejskiej Rady Narodowej Zenon Cieślak i przewodniczący Prezydium Powiatowej Rady Narodowej Zbigniew Farenholz. Obok nich 33

Kartki z PRL. Ludzie, fakty, wydarzenia 1971–1989, t. 2, red. W. Władyka, Poznań–Warszawa 2006, s. 10. Gdzie nabyć materiały dekoracyjne?, „Nowiny Gliwickie”, nr 14, 4 kwietnia 1971 roku. 35 Wizyta radzieckich przyjaciół, „Nowiny Gliwickie”, nr 18, 2 maja 1971 roku. 36 A. Dytman-Stasieńko, Święto zawłaszczonych znaczeń. 1 maja w PRL. Ideologia, rytuał, język, Wrocław 2006, s. 46. 34

35

Gliwice

stał członek Egzekutywy Komitetu Wojewódzkiego PZPR, pełniący jednocześnie funkcję rektora Politechniki Śląskiej, prof. dr inż. Jerzy Szuba37. Pochód trwał około trzech godzin i – według oficjalnych danych – uczestniczyło w nim prawie 100 tysięcy osób. Podobne, mniejsze pochody odbyły się w dwóch dzielnicach miasta: Sośnicy i Łabędach38. 6 maja W Politechnice Śląskiej rozpoczęła się międzynarodowa konferencja na temat automatyzacji zabezpieczeń w elektroenergetyce. Wzięło w niej udział kilkudziesięciu uczonych z Polski, Związku Sowieckiego, Niemieckiej Republiki Demokratycznej (NRD), Bułgarii, Francji, Szwajcarii i Wielkiej Brytanii39. 8 maja Komuniści w celu legitymizacji swojej władzy czerpali z różnych źródeł, niejednokrotnie zawłaszczając symbole dalekie od oficjalnej ideologii. Eksponowano ludowy charakter powstań śląskich40. W Katowicach odbyły się centralne obchody pięćdziesiątej rocznicy wybuchu trzeciego powstania śląskiego. Na uroczystości wyjechały z Gliwic delegacje zakładów pracy i szkół, którym przewodzili weterani zrzeszeni w Związku Bojowników o Wolność i Demokrację (ZBOWiD)41. 9 maja Na ulicy Dolnych Wałów doszło do czołowego zderzenia dwóch tramwajów linii nr 4, w wyniku czego czterdzieści osób odniosło niewielkie obrażenia, a tylko jedna wymagała hospitalizacji. Na szczęście obyło się bez ofiar42. 20 maja W całym kraju rozpoczął się cykl narad aktywu wojewódzkiego PZPR pod hasłem: „Inicjatywa – dyscyplina – odpowiedzialność”43. Maj Z okazji dni kultury „Gliwicka Wiosna 1971” na parkingu przed gmachem Prezydium Miejskiej Rady Narodowej otwarto wystawę „Wczoraj import – dziś produkujemy sami”, której celem było pokazanie osiągnięć i sukcesów gliwickiego przemysłu chemicznego44.

37

1 maja – Gliwice, „Trybuna Robotnicza”, nr 103, 3 maja 1971 roku. Manifestacja jedności, „Nowiny Gliwickie”, nr 19, 9 maja 1971 roku. 39 Międzynarodowa konferencja naukowa w Gliwicach, „Trybuna Robotnicza”, nr 106, 6 maja 1971 roku. 40 Archiwum Państwowe w Katowicach [dalej: AP Katowice], zespół: Komitet Wojewódzki Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej w Katowicach [dalej: KW PZPR Katowice], Wydział Propagandy, sygn. 84, Założenia ideowo-polityczne i organizacyjne uroczystości związanych z odsłonięciem Pomnika Powstańców Śląskich w Chorzowie w 1971 r., k. 159–160. 41 Kartki z PRL, op. cit., s. 12. 42 Zderzenie tramwajów, „Nowiny Gliwickie”, nr 20, 16 maja 1971 roku. 43 Z. Rykowski, W. Władyka, op. cit., s. 89. 44 Słońce i ciepło towarzyszą „Gliwickiej Wiośnie”, „Nowiny Gliwickie”, nr 20, 16 maja 1971 roku. 38

36

1971

Dyrekcja Gliwickich Zakładów Gastronomicznych zorganizowała konkurs wiedzy społeczno-politycznej dla kelnerów i bufetowych. Do finału dotarło jedenaście osób. Finaliści odpowiadali na pytania dotyczące życia partii, polityki międzynarodowej oraz spraw gospodarczych. Pierwsze miejsce zajęła Bogumiła Szatanik z jadłodajni „Jarosz”45. J Prasa pisała Jedyna w Gliwicach przy ul. Dolne Wały stołówka WSS „Społem” udostępniona szerszemu ogółowi mieszkańców miasta każdego dnia wydaje ponad 500 obiadów. Posiłki są smaczne i przydałoby się ich o wiele więcej. Niestety stołówka nie posiada odpowiedniego zaplecza kuchennego. Dwie niewielkie salki konsumpcyjne również nie mieszczą wszystkich spożywających posiłki. Trzeba więc wyczekiwać na zdobycie miejsca. Potrzebna jeszcze jedna stołówka, „Trybuna Robotnicza”, nr 134, 8 czerwca 1971 roku.

10 czerwca W parafii Świętej Rodziny przy ulicy Chorzowskiej, administrowanej przez Księży Misjonarzy Świętej Rodziny, odbyły się uroczystości pięćdziesięciolecia istnienia polskiej prowincji tego zgromadzenia, na które przybyli przedstawiciele władz zakonu z Rzymu, biskup opolski Franciszek Jop, pięćdziesięciu sześciu księży diecezjalnych i zakonnych oraz liczni zaproszeni goście. Uroczystości były pilnie obserwowane przez funkcjonariuszy gliwickiej Służby Bezpieczeństwa46. 22 czerwca Uruchomiono bezpośrednią, automatyczną łączność telefoniczną Gliwic z Warszawą – na razie tylko między godziną 14.00 a 6.00 rano. Aby uzyskać połączenie ze stolicą, należało na tarczy telefonu wykręcić trzycyfrowy numer kierunkowy 122, a następnie – po usłyszeniu sygnału ciągłego centrali automatycznej w Warszawie – wybrać żądany numer abonenta47. Czerwiec W pogodne czerwcowe weekendy uznaniem mieszkańców miasta cieszyły się rejsy po Kanale Gliwickim statkiem pasażerskim „Tryton”. W tygodniu stateczek zabierał uczniów szkół i wycieczki z zakładów pracy48. 12 lipca O 1200 zł obniżono ceny telewizorów czarno-białych marki „Beryl” (odbiornik kosztował teraz 10 700 zł), pralek importowanych z NRD, koronek syntetycznych i niektórych rodzajów pończoch oraz skarpetek49. 45

Kelnerzy i polityka, „Nowiny Gliwickie”, nr 22, 30 maja 1971 roku. AIPN Katowice, WUSW Katowice, sygn. IPN Ka 056/55 t.12, Meldunek zastępcy Komendanta Miejskiego MO ds. SB w Gliwicach do Naczelnika Wydziału IV SB KWMO w Katowicach, Gliwice 12 VI 1971 r., k. 8; P. Ludwig MSF, W duchu Rodziny Nazaretańskiej, „Rocznik Muzeum w Gliwicach”, t. 15/1, Gliwice 2000, s. 507. 47 Automatyczna łączność ze stolicą, „Nowiny Gliwickie”, nr 26, 4 czerwca 1971 roku. 48 „Trytonem” po Kanale Gliwickim, „Trybuna Robotnicza”, nr 134, 8 czerwca 1971 roku. 49 Kartki z PRL, op. cit., s. 16. 46

37

Gliwice

25 lipca Na Stadionie Dwudziestolecia w Gliwicach zakończył się XXVIII Międzynarodowy Wyścig Kolarski Dookoła Polski. Pierwsze miejsce na podium zajął francuski kolarz Regis Ovion50. 31 lipca W hali sportowej przy ulicy Katowickiej wystąpił wraz z zespołem rockowym multiinstrumentalista, muzyk i piosenkarz w jednej osobie Czesław Niemen. Artysta przedstawił repertuar ze swojej najnowszej płyty studyjnej Niemen, zwanej od koloru okładki „czerwonym albumem”. Bilet wstępu kosztował 30 zł51. Lipiec W księgarniach ukazał się album Gliwice z widokami miasta autorstwa gliwickiego artysty fotografika Piotra Janika i wstępem katowickiego pisarza i publicysty Wilhelma Szewczyka. Album zawierał około dwustu fotografii czarno-białych i kosztował 100 zł52. W Warszawie przewodniczący Rady Państwa Józef Cyrankiewicz wręczył nominacje profesorskie. Wśród wyróżnionych ludzi nauki znaleźli się także pracownicy Politechniki Śląskiej. Tytuł profesora zwyczajnego otrzymał Zbigniew Jedliński, a tytuły profesorów zwyczajnych Antoni Bogucki, Adam Gierek i Antoni Starczewski53. 12 sierpnia Ratalną sprzedażą objęto samochody osobowe marki Syrena – jeden z najbardziej popularnych pojazdów czasów Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej. Produkcję prototypów syreny rozpoczęto w 1953 roku, a ostatnie sztuki tego samochodu zjechały z taśmy produkcyjnej trzydzieści lat później, w czerwcu 1983 roku. Do pojawienia się małego fiata 126p to właśnie syrena stanowiła podstawę indywidualnego transportu, choć i tak mogli sobie na nią pozwolić nieliczni54. Latem 1971 roku auto kosztowało 74 tysiące zł. Pierwsza wpłata musiała wynosić 20 procent wartości, resztę można było rozłożyć na dwadzieścia cztery raty55. Sierpień Na czas remontu jedyną w mieście poradnię laryngologiczną i okulistyczną przeniesiono z budynku przy ulicy Ziemowita 4 do lokalu na oddalonym od centrum osiedlu Sikornik56. Było to utrudnienie zwłaszcza dla osób starszych, gdyż nowe osiedle pozostawało wciąż terra incognigta, a komunikacja miejska łącząca centrum z tamtejszą placówką zdrowia pozostawiała wiele do życzenia. 50 51 52 53 54 55 56

Ostatni akord WDP na Stadionie Dwudziestolecia, „Nowiny Gliwickie”, nr 31, 1 sierpnia 1971 roku. Czesław Niemen w hali MOSTiW, „Nowiny Gliwickie”, nr 31, 1 sierpnia 1971 roku. Album Piotra Janika o Gliwicach, „Nowiny Gliwickie”, nr 28, 11 lipca 1971 roku. Nowi profesorowie Politechniki Śl., „Nowiny Gliwickie”, nr 29, 18 lipca 1971 roku. K. J. Mórawski, Syrena. Samochód PRL, Warszawa 2005, s. 7–8. Kartki z PRL, op. cit., s. 18. Przeniesienie poradni koniecznością, „Trybuna Robotnicza”, nr 189, 11 sierpnia 1971 roku.

38

1971

W tym samym czasie na osiedlu Sikornik otwarto sklep rybny57 oraz drugi sklep warzywno-owocowy58. 1 września Rozpoczął się nowy rok szkolny. W szkołach całego kraju zniesiono nakaz chodzenia w miękkich pantoflach59. Dyscyplina ubioru szkolnego uległa w tym czasie większej liberalizacji. Częściej zezwalano, żeby dziewczęta przychodziły do szkoły w spodniach, a młodzieży dano większą swobodę w doborze uczesania. Nadal obowiązywały fartuszki szkolne, lecz i w tym wypadku – zwłaszcza w starszych klasach – można było uzyskać dyspensę60. W sklepie spożywczym przy ulicy Zwycięstwa 40 wprowadzono usługę roznoszenia pieczywa do domów klientów. Przedmiotem dostawy objęto bułki w cenie 0,50 zł za sztukę, chleb zakopiański 0,5 kilograma w cenie 3,30 zł za jeden bochenek i chleb mazowiecki 0,8 kilograma w cenie 4,00 zł za bochenek. Dostawa pieczywa odbywała się w godzinach od 5.00 do 7.00 rano, a odpłatność za świadczoną usługę wynosiła 12 procent wartości zamówienia61. 12 września W kościele Podwyższenia Krzyża Świętego odbyła się konsekracja odnowionego ołtarza – dokonał jej biskup opolski Franciszek Jop, który celebrował Najświętszą Ofiarę i wygłosił kazanie. Według obliczeń funkcjonariuszy SB, w uroczystości wzięło udział około 1,2 tysiąca wiernych62. 20 września Na skutek awarii głównego rurociągu doprowadzającego wodę do miasta w kranach pojawiła się zanieczyszczona woda. Awarię usunięto następnego dnia w godzinach przedpołudniowych63. 26 września W Gliwicach gościł członek Biura Politycznego PZPR Józef Tejchma, któremu towarzyszył pierwszy sekretarz Komitetu Wojewódzkiego PZPR Zdzisław Grudzień64. Józef Tejchma zapisał w swoim dzienniku: „Spotkałem się w Gliwicach z kilkusetosobową grupą ludzi z ośrodków naukowo-przemysłowych. Najżywiej reagowali na

57

Nowe sklepy, „Nowiny Gliwickie”, nr 34, 22 sierpnia 1971 roku. Drugi sklep warzywniczy na Sikorniku, „Nowiny Gliwickie”, nr 35, 29 sierpnia 1971 roku. 59 Kartki z PRL, op. cit., s. 19. 60 K. Kosiński, Oficjalne i prywatne życie młodzieży w czasach PRL, Warszawa 2006, s. 330. 61 Usługi w zakresie roznoszenia pieczywa do domów klientów, „Nowiny Gliwickie”, nr 35, 29 sierpnia 1971 roku. 62 AIPN Katowice, WUSW Katowice, sygn. IPN Ka 056/55 t.12, Meldunek zastępcy Komendanta Miejskiego MO ds. SB w Gliwicach do Naczelnika Wydziału IV SB KWMO w Katowicach, Gliwice 14 IX 1971 r., k. 5. 63 W kranach już czysta woda, „Nowiny Gliwickie”, nr 39, 26 września 1971 roku. 64 Nauka wyznacza tempo rozwoju gospodarki, „Nowiny Gliwickie”, nr 40, 3 października 1971 roku. 58

39

Gliwice

moje wypowiedzi, że przemysł rozwijał się dotąd przy słabym udziale nauki, bo nie były doceniane nakłady na jej rozwój”65. 1 października Początek kolejnego roku akademickiego. Wprowadzono nową strukturę organizacyjną w Politechnice Śląskiej. Zniesiono istniejące dotychczas wzorem uniwersyteckim katedry, a w ich miejsce powołano do istnienia trzydzieści sześć Instytutów Wydziałowych i dwa Instytuty Międzywydziałowe. Ponadto w ramach Wydziału Budownictwa i Architektury powstał Instytut Architektury i Urbanistyki, który z czasem przekształcił się w samodzielny wydział66. Decyzją Komisji Cen przy Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Katowicach wprowadzono nowe ceny warzyw i owoców na terenie całego województwa katowickiego. Kilogram pomidorów kosztował 12 zł, kilogram pieczarek – 20 zł, a kilogram ziemniaków – 2,80 zł. Za brzoskwinie z importu żądano 20 zł za kilogram67. 2 października Z okazji przypadającego 7 października Święta Milicjanta w sali posiedzeń Prezydium Miejskiej Rady Narodowej odbyło się spotkanie członków egzekutywy Komitetu Powiatowego PZPR w Gliwicach i władz miasta z przodującymi funkcjonariuszami MO i Służby Bezpieczeństwa68. 5 października W Hucie 1 Maja ośmiuset członków i kandydatów zakładowej organizacji partyjnej wzięło udział w spotkaniu z pierwszym sekretarzem Komitetu Wojewódzkiego PZPR Zdzisławem Grudniem, któremu towarzyszyli partyjni liderzy z miasta i powiatu69. 26 października Tematem obrad Miejskiej Rady Narodowej w Gliwicach był stan dróg i komunikacji miejskiej. Stwierdzono między innymi, że w związku z rozbudową miasta i wzrostem liczby osób dojeżdżających do pracy, szkół i na politechnikę tabor autobusowy komunikacji miejskiej jest w dalszym ciągu zbyt skromny. Miasto odczuwało również brak nowoczesnych zajezdni oraz funkcjonalnego dworca autobusowego dla pojazdów WPK i PKS. Postanowiono przeprowadzić modernizację terenu wokół dworca kolejowego i zlokalizować w jego pobliżu dworzec autobusowy70.

65

J. Tejchma, Odszedł Gomułka, przyszedł Gierek. Notatki z lat 1971–1973, Toruń 2006, s. 111. M. Mikrut, W. Pluskiewicz, Kalendarium pięćdziesięciolecia Politechniki Śląskiej, „Zeszyty Gliwickie”, t. 24, Gliwice 1995, s. 23. 67 Nowe ceny warzyw i owoców, „Trybuna Robotnicza”, nr 233, 1 października 1971 roku. 68 Spotkanie egzekutywy KP PZPR z aktywem MO, „Nowiny Gliwickie”, nr 41, 10 października 1971 roku. 69 Cenny wkład hutników w dyskusję przedzjazdową, „Nowiny Gliwickie”, nr 41, 10 października 1971 roku. 70 Urząd Miejski w Gliwicach [dalej: UM Gliwice], Miejski Serwis Internetowy – Samorząd Miasta Gliwice (http://www.um.gliwice.pl) [dalej: MSI Gliwice], Uchwała nr XVII/70/71 MRN w Gliwicach z dnia 26 X 1971 r. w sprawie stanu komunikacji na terenie miasta Gliwice. 66

40

1971

Zakupiono licencję na samochód osobowy produkcji włoskiego koncernu z Turynu fiat 126, któremu dodano do nazwy literkę „p” (wyprodukowano w Polsce)71. Nowe auto, które przeszło do historii pod pieszczotliwą nazwą „maluch”, stało się szybko najbardziej popularnym, ale i najmniej wygodnym pojazdem w dziejach powojennej Polski. Październik W trakcie październikowej sesji Miejskiej Rady Narodowej poddano krytyce transport miejski. Mówiono między innymi o spóźnieniach autobusów na najbardziej uczęszczanych trasach: Gliwice–Katowice i Gliwice–Bytom. Sporo krytycznych uwag poświęcono również kolei. Narzekano nie tylko na opóźniające się pociągi, ale także na przedłużający się remont zadaszeń peronów72. Władze miasta postanowiły, aby do 1975 roku przeznaczyć kolejne 40 hektarów ziemi na Pracownicze Ogródki Działkowe. W Gliwicach było już wówczas trzydzieści ogrodów działkowych obejmujących prawie 230 hektarów ziemi73. W całym powojennym okresie ogrody działkowe traktowano jako remedium na problemy z zaopatrzeniem i odciążenie rolnictwa z dostaw warzyw i owoców. Przy okazji uważano, że „działki” spełniają ważne funkcje społeczne, umożliwiając swoiście pojmowaną rekreację i ruch na świeżym powietrzu. Na przełomie października i listopada, w ramach akcji o kryptonimie „Porządek”, funkcjonariusze Milicji Obywatelskiej zatrzymali na terenie Gliwic pięćdziesięciu siedmiu młodych długowłosych mężczyzn, określanych jako członkowie lub sympatycy ruchu „hippies”. Wszystkich ostrzyżono74. J Prasa pisała Pijalnie soków owocowych w Gliwicach zyskały sobie z miejsca popularność. Gliwiczanie chętnie piją czarną porzeczkę, cocktaile jabłkowe, poziomkowe i inne. Przyjęły się też soki warzywne. Popularność zdobył również barszcz czerwony, zawierający sok z buraków poddany naturalnej fermentacji mlekowej, doprawiony cukrem, solą i czosnkiem. Jest również w pijalniach sok z kiszonej kapusty zalecany przy dolegliwościach przewodu pokarmowego. Ostatnio wprowadzono również wg własnych receptur sprzedaż soku z kiszonych ogórków. Pijanie soków coraz popularniejsze, „Trybuna Robotnicza”, nr 249, 20 października 1971 roku.

1 listopada Wszystkich Świętych. Gliwiczanie tradycyjnie udali się na cmentarze, żeby odwiedzić groby swoich bliskich.

71

Z. Rykowski, W. Władyka, op. cit., s. 91. Z sesji MRN w Gliwicach, „Trybuna Robotnicza”, nr 257, 29 października 1971 roku. 73 Więcej ogródków działkowych, „Trybuna Robotnicza”, nr 243, 13 października 1971 roku. 74 AIPN Katowice, WUSW Katowice, sygn. IPN Ka 098/29, t. 4, Sprawozdanie z wykonanych zadań służbowych w myśl wytycznych kolegium MSW przy Komendzie Miejskiej MO w Gliwicach za okres od 20 X do 10 XI 1971 r., k. 230. 72

41

Gliwice

J Z archiwów Służby Bezpieczeństwa

Zgodnie z zaleceniem Kierownika Wydziału II Służby Bezpieczeństwa z dnia 30 XI 1971 r. dokonano w mieście i powiecie gliwickim sprawdzenia b. miejsc ekshumacji zwłok b. żołnierzy Wehrmachtu i tak w dniu 1 XI 1971 r. poddano sprawdzeniu 17 miejsc ekshumowanych zwłok i tylko w 2 miejscach [zaobserwowano] pielęgnację grobu b. żołnierzy Wehrmachtu tj. w ogrodzie posesji przy ul. Gipsowej / ul. Rybnickiej w Gliwicach i w lesie obok gromady Tworóg Mały, gdzie jest pojedyncza mogiła nieznanego żołnierza, która co roku jest odnawiana przez dzieci tej miejscowości. Podczas sprawdzania paliły się na niej świeczki. Ponadto na Cmentarzu Komunalnym w Gliwicach w miejscu gdzie złożone zostały prochy z mogił innych miejscowości terenu gliwickiego stwierdzono, że w tym miejscu 6 pojedynczych grobów jest odnowionych i paliły się na nich świeczki. Stwierdzono również, że obok kostnicy na tym cmentarzu jest miejsce na którym w 1940-1944 grzebani byli polegli żołnierze armii niemieckiej, obecnie rodziny te groby pielęgnują. Stwierdzono 16 odnowionych mogił i paliły się nich świeczki. W roku 1970 było odnowionych było 18 mogił. Źródło: AIPN Katowice, WUSW Katowice, sygn. IPN Ka 098/27, Informacja dot. sprawdzenia jaki jest obecnie stan faktyczny kultywowania miejsc ekshumacji zwłok b. żołnierzy Wehrmachtu w mieście Gliwicach i powiecie gliwickim, Gliwice 4 XI 1971 r.

4 listopada Przy ulicy Raciborskiej 21 oddano do użytku nową przychodnię zdrowia. Znalazły się w niej między innymi: poradnia „K”, gabinet internistyczny z aparaturą EKG, gabinet stomatologiczny oraz laboratorium analityczne75. 15 listopada W warszawskim Belwederze wręczono odznaczenia państwowe zasłużonym pedagogom. Order Sztandaru Pracy II klasy otrzymał rektor Politechniki Śląskiej prof. dr Jerzy Szuba76. 20 listopada W Gliwicach rozpoczęły się Dni Książki pod hasłem „Człowiek – Świat – Polityka”. Oprócz kiermaszu książek zaplanowano również imprezy propagandowe, których organizatorem był gliwicki Klub Międzynarodowej Prasy i Książki (KMPiK). Zaproszono między innymi redaktora Edmunda Menclewskiego, dr. Longina Pastusiaka i redaktora Mariana Podkowińskiego. Spotkaniom towarzyszyła wystawa książek o tematyce społeczno-politycznej77. 24 listopada W czasie plenum Komitetu Powiatowego PZPR w Gliwicach dokonano zmian w składzie kierownictwa gliwickiej instancji partyjnej. W związku z przejściem Stanisława Cieślika do pracy w Komitecie Wojewódzkim partii w Katowicach zwolnio75 76 77

Nowa przychodnia zdrowia w Gliwicach, „Trybuna Robotnicza”, nr 263, 5 listopada 1971 roku. Sztandar pracy dla prof. dr Jerzego Szuby, „Nowiny Gliwickie”, nr 47, 27 listopada 1971 roku. Dni Książki „Człowiek – Świat – Polityka”, „Nowiny Gliwickie”, nr 47, 27 listopada 1971 roku.

42

1971

no go z funkcji pierwszego sekretarza Komitetu Powiatowego PZPR w Gliwicach. Biorący udział w obradach pierwszy sekretarz Komitetu Wojewódzkiego PZPR Zdzisław Grudzień zaproponował na stanowisko szefa partii w Gliwicach Jana Janosza, pełniącego do tej pory obowiązki sekretarza organizacji partyjnej w Tychach. Propozycję Zdzisława Grudnia przyjęto jednogłośnie i tym samym Jan Janosz objął funkcję pierwszego sekretarza Komitetu Powiatowego PZPR w Gliwicach78. Nowy szef gliwickiej PZPR urodził się w 1929 roku w Bielanach. Do partii wstąpił w maju 1955 roku. Wyższe studia ekonomiczne ukończył w Związku Sowieckim. Od 1963 roku był zatrudniony w aparacie partyjnym: początkowo jako instruktor, a następnie straszy instruktor w Wydziale Nauki i Oświaty Komitetu Wojewódzkiego PZPR w Katowicach. Od 1967 roku był sekretarzem ekonomicznym w Komitecie Powiatowym PZPR Tychach79. Listopad Przy ulicy Nikosa Belojanisa (obecnie ulica gen. Władysława Andersa) otwarto nową kawiarnię o nazwie „Kolorowa”, pod egidą Gliwickich Zakładów Gastronomicznych. Lokal miał osiemdziesiąt miejsc oraz taras letni. Można było kupić tam ciastka i pączki na wynos bez tak zwanego dodatku konsumpcyjnego, czyli po takich samych cenach jak w sklepie80. W kinie „Bajka” przy ulicy Dolnych Wałów odbyły się Dni Filmu Radzieckiego, podczas których zaprezentowano między innymi komedię Ilija Gurina Przejazdem w Moskwie, dramat o początkach władzy bolszewików Plac Czerwony w reżyserii Ryszarda Ordyńskiego i Króla Leara według Szekspira w reżyserii Grigorija Kozincewa81. W hallu KMPiK przy ulicy Marcina Strzody 5 pod koniec listopada otwarto kącik Polskiego Stowarzyszenia Jazzowego, w którym można było się zaopatrzyć w zdjęcia, plakaty i wydawnictwa o tematyce muzycznej82. W całym kraju odnotowano wzrost zachorowań na grypę83. 1 grudnia Sprzedażą ratalną objęto kolejne grupy towarów, między innymi importowane meble, stereofoniczne odbiorniki radiowe, gramofony, aparaty fotograficzne, golarki elektryczne, kuchenki gazowe. Ponadto obniżono pierwsze wpłaty przy ratalnej sprzedaży samochodów z dotychczasowych 20 na 10 procent, a resztę spłat rozłożono na trzy, nie zaś dwa lata – jak było wcześniej84. 78

Tow. Jan Janosz I sekretarzem KP PZPR w Gliwicach, „Nowiny Gliwickie”, nr 48, 28 listopada 1971 roku. AP Katowice, KW PZPR Katowice, Karta osobowa Jana Janosza (opracowanie udostępnione przez T. Szafrona). 80 „Kolorowa” – najnowsza kawiarnia Gliwic, „Trybuna Robotnicza”, nr 268, 11 listopada 1971 roku. 81 Festiwal filmów radzieckich, „Nowiny Gliwickie”, nr 45, 7 listopada 1971 roku. 82 W hallu KMPiK, „Nowiny Gliwickie”, nr 48, 28 listopada 1971 roku. 83 Kartki z PRL, op. cit., s. 24. 84 Ibidem, s. 25. 79

43

Gliwice

6–11 grudnia W Warszawie podczas VI Zjazdu PZPR ostatecznie zatwierdzono zmiany kadrowe i kierunki polityki partii, które nastąpiły od grudnia 1970 roku. Jednocześnie zaakceptowano założenia lansowanej przez nowe kierownictwo polityki „dynamicznego rozwoju kraju”85. Dzięki uproszczeniu mechanizmów decyzyjnych, wykorzystaniu rezerw walutowych i sprzyjającej polskiemu eksportowi koniunkturze gospodarczej wydawało się, że Polska Ludowa ma już za sobą problemy gospodarcze, tak charakterystyczne dla okresu rządów poprzedniej ekipy. Do rangi symbolu dekady urosło propagowane przed zjazdem i w czasie zjazdu hasło: „Aby Polska rosła w siłę, a ludzie żyli dostatniej”86. Partyjni dygnitarze uwierzyli w możliwość zdynamizowania rozwoju gospodarczego i podniesienia standardu życia Polaków bez dekonstrukcji systemu politycznego. Na czele grupy delegatów z Gliwic i powiatu gliwickiego stał sekretarz Komitetu Wojewódzkiego PZPR Stanisław Cieślik87. Po raz pierwszy program telewizyjny nadano w kolorze – było to bezpośrednie sprawozdanie z otwarcia obrad VI Zjazdu partii88. Kolorowym widokiem partyjnych delegatów mogli się jednak cieszyć nieliczni, gdyż odbiorniki telewizyjne przystosowane do odbioru kolorowej telewizji długo jeszcze pozostały rynkowym rarytasem. 22 grudnia W wieku osiemdziesięciu sześciu lat zmarł Zygmunt Stroński (ur. 1889), który przez ponad dwadzieścia lat prowadził, na prośbę władz miasta i Towarzystwa Miłośników Ziemi Gliwickiej, kronikę Gliwic. Swój dorobek pomieścił w dwudziestu dwóch oprawnych tomach maszynopisu89. Nikt po nim nie podjął już trudu spisywania bieżącej historii miasta. 24 grudnia W wigilijne przedpołudnie na posiedzeniu Powiatowej Komisji Porozumiewawczej Partii i Stronnictw Politycznych, któremu przewodniczył pierwszy sekretarz Komitetu Powiatowego PZPR Jan Janosz, przekazano zebranym wytyczne do pracy na terenie miasta i powiatu według wykładni przyjętej w czasie obrad VI Zjazdu Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej90.

85

P. Sasanka, op. cit., s. 33. Ibidem, s. 47. 87 Uczestniczyliśmy w historycznym wydarzeniu..., „Nowiny Gliwickie”, nr 51, 19 grudnia 1971 roku. 88 Dzieje Polski. Kalendarium, red. A. Chwalba, Kraków 1999, s. 775. 89 Zygmunt Stroński – kronikarz miejski, „Nowiny Gliwickie”, nr 1, 2 stycznia 1972 roku. 90 Posiedzenie Powiatowej Komisji Porozumiewawczej Partii i Stronnictw Politycznych, „Nowiny Gliwickie”, nr 1, 2 stycznia 1972 roku. 86

44

1972

1972 1 stycznia Weszło w życie porozumienie o otwarciu granicy między Polską Rzeczpospolitą Ludową a Niemiecką Republiką Demokratyczną. Od tej chwili każdy dorosły obywatel na podstawie dowodu osobistego mógł udać się w celach turystycznych do wschodniego sąsiada. Szybko okazało się, że wyjazdy nabrały charakteru wycieczek handlowych91. 11 stycznia W sali Prezydium Miejskiej Rady Narodowej odbyła się sesja popularnonaukowa z okazji trzydziestej rocznicy powstania komunistycznej Polskiej Partii Robotniczej (PPR). Andrzej Szefer ze Śląskiego Instytutu Naukowego w Katowicach przedstawił dzieje PPR na Górnym Śląsku i w Zagłębiu Dąbrowskim. Wiesław Dudek z Instytutu Nauk Społeczno-Politycznych Politechniki Śląskiej mówił na temat wizji rozwoju społeczno-gospodarczego kraju w programie PPR, a Maria Lipowiczowa z Muzeum w Gliwicach przedstawiła działalność PPR na ziemi gliwickiej92. 13 stycznia Na sesji Miejskiej Rady Narodowej zatwierdzono nazwy osiedli, które w najbliższych latach miały powstać na terenie miasta. Postanowiono, że będą one nosiły imiona: astronoma Mikołaja Kopernika, Powstańców Śląskich, Gwardii Ludowej i Franciszka Zubrzyckiego93. O ile dwie pierwsze nazwy nie budziły większych kontrowersji, o tyle pozostałe do dziś są przedmiotem sporów i polemik. Utworzona w 1942 roku Gwardia Ludowa stanowiła zbrojne ramię Polskiej Partii Robotniczej. W 1944 roku została przemianowana na Armię Ludową. W okresie swojej działalności formacja ta podejmowała działania zbrojne wynikające z realizacji priorytetów polityki Józefa Stalina. Nigdy nie była częścią sił zbrojnych Polskiego Państwa Podziemnego. Większość jej członków po wojnie włączyła się w budowę struktur systemu stalinowskiego w Polsce – partii, Urzędów Bezpieczeństwa i Milicji Obywatelskiej. Franciszek Zubrzycki był członkiem PPR od 1942 roku. Pod pseudonimem „Mały Franek” objął dowództwo nad grupą młodych komunistów, którzy „wyróżnili” się między innymi napadem na polską leśniczówkę w Mieszczanach i na leśniczego, żołnierza Armii Krajowej, któremu zabrano dubeltówkę i 5 tysięcy złotych. W sierpniu 1942 roku Franciszek Zubrzycki został aresztowany przez Niemców na dworcu kolejowym w Tomaszowie Mazowieckim i zginął podczas próby ucieczki. W PRL wykreowano go na legendarnego dowódcę i gorliwego patriotę94. Nazwy ostały się po 1989 roku. W dniu 18 września 2008 roku Rada Miejska w Gliwicach postanowiła zwrócić 91

Kartki z PRL, op. cit., s. 26. Sesja popularnonaukowa zobrazowała dorobek Polskiej Partii Robotniczej, „Nowiny Gliwickie”, nr 3, 16 stycznia 1972 roku. 93 Wydarzenia kulturalne w Gliwicach i powiecie w 1972 r., „Zeszyty Gliwickie”, t. 10, Gliwice 1973, s. 247. 94 P. Gontarczyk, Polska Partia Robotnicza. Droga do władzy 1941–1944, Warszawa 2003, s. 167–172. 92

45

Gliwice

się do mieszkańców z zapytaniem o wyrażenie zgody na przemianowanie osiedli95. Konsultacje społeczne wypadły negatywnie – nazwy pozostały96. J Z akt Miejskiej Rady Narodowej

Osiedle mieszkaniowe tzw. „Trynek C” przewidziano na 12.000 mieszkańców, w czym zakłada się bardzo poważny procent młodzieży i młodych małżeństw. Ponadto w rejonie tego osiedla planowana jest budowa domów akademickich Politechniki Śląskiej. Nadanie osiedlu imienia „Franka Zubrzyckiego” złoży się w pewnej części na kształtowanie wzorca postawy obywatelskiej i patriotycznego zaangażowania, tworząc przy tym kolejny moment kultywowania szczytnych tradycji polskiej walki zbrojnej z hitlerowskim najeźdźcą. Bohaterska sylwetka „Franka Zubrzyckiego” winna przeniknąć do świadomości młodych mieszkańców jako wzór charakteru, męstwa i samozaparcia prawdziwego patrioty i wielkiego Polaka. Osiedle mieszkaniowe położone przy zbiegu ulic Belojanisa i Kozielskiej, a przylegające do osiedla im. Belojanisa przewidziano na 8.000 mieszkańców. Idea nadania temu osiedlu imienia „Gwardii Ludowej” w sposób właściwy upamiętni na terenie miasta polityczną i społeczną działalność PPR oraz wielkie zasługi, jakie dla wyzwolenia naszego kraju położyły jej organizacje zbrojne. Źródło: UM Gliwice, MSI Gliwice, Uchwała nr XVIII/78/72 MRN w Gliwicach z dnia 13 I 1972 r. w sprawie nadania nazw planowanym do zabudowy osiedlom mieszkaniowym.

24 stycznia Na cmentarzu Centralnym przy ulicy Kozielskiej pochowano długoletniego sekretarza Komitetu Powiatowego PZPR w Gliwicach, ambasadora PRL w Maroku Feliksa Niedbalskiego (1920–1972). Uroczystościom pogrzebowym nadano charakter obrzędu państwowego. Do godziny 13.00 trumnę z ciałem zmarłego wystawiono w sali posiedzeń Miejskiej Rady Narodowej, gdzie wartę honorową pełnili przedstawiciele władz, delegaci zakładów pracy i młodzież. O godzinie 15.00 straż przy trumnie zaciągnęli członkowie kierownictwa Komitetu Wojewódzkiego PZPR w Katowicach, na czele ze Zdzisławem Grudniem. Przy dźwiękach marsza żałobnego Fryderyka Chopina wiceminister spraw zagranicznych Józef Czyrek udekorował trumnę Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski. Następnie kondukt pogrzebowy wyruszył w kierunku cmentarza Centralnego. Pożegnalne przemówienia wygłosili między innymi Zdzisław Grudzień i Józef Czyrek. Trumnę opuszczono do ziemi przy dźwiękach Międzynarodówki97. Styczeń W Gliwicach gościł członek sekretariatu Komitetu Centralnego PZPR, pełniący jednocześnie funkcję posła na Sejm PRL z ziemi gliwickiej, historyk Andrzej Werblan98. 95

Uchwała XVIII/591/2008 Rady Miejskiej w Gliwicach z 18 IX 2008 r. w sprawie przeprowadzenia konsultacji z mieszkańcami Gliwic dotyczących przemianowania ulic będących symbolem okresu PRL. 96 Jak głosowali gliwiczanie, „Miejski Serwis Informacyjny. Gliwice”, nr 47, 20 listopada 2008 roku. 97 Ostatnia droga wiodła ulicami Gliwic, „Nowiny Gliwickie”, nr 5, 30 stycznia 1972 roku. 98 Tow. Andrzej Werblan w Gliwicach, „Nowiny Gliwickie”, nr 2, 9 stycznia 1972 roku.

46

1972

Zapadła decyzja dotycząca rozpoczęcia wiosną 1972 roku budowy nowego osiedla mieszkaniowego w dzielnicy Trynek, między ulicami Jana Kochanowskiego i Michała Ossowskiego. Zaplanowano, że w ciągu pięciu lat zostaną wybudowane dwadzieścia cztery wysokie bloki i dziesięć niższych budynków typu „Domino”99. Tymczasem sześćdziesięcioro nowych lokatorów otrzymało klucze do mieszkań w blokach przy ulicy Jurija Gagarina, a kolejnych pięćdziesięcioro pięcioro na osiedlu Sikornik100. Z okazji trzydziestej rocznicy powstania PPR w głównym budynku Miejskiej Biblioteki Publicznej przy ulicy Tadeusza Kościuszki można było oglądać wystawę książek i publikacji poświęconych polskiemu ruchowi komunistycznemu. Podobne, mniejsze ekspozycje zorganizowano również w filiach biblioteki101. W Klubie Międzynarodowej Prasy i Książki pokazano wystawę fotografii poświęconych trzydziestej rocznicy powstania Polskiej Partii Robotniczej. Z kolei w gliwickim muzeum otwarto wystawę „PPR na Śląsku”. Z inicjatywy władz partyjnych zorganizowano również spotkania młodzieży z działaczami PPR mieszkającymi w Gliwicach102. 1 lutego Weszło w życie porozumienie w sprawie otwarcia granicy dla ruchu turystycznego między Polską a Niemiecką Republiką Demokratyczną103. 18 lutego W prasie opublikowano listy kandydatów na posłów do Sejmu Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej. W okręgu wyborczym nr 24 w Gliwicach na pierwszym miejscu znalazł się minister sprawy wewnętrznych płk Wiesław Ociepka104. Pełnił funkcję szefa MSW od grudnia 1971 roku105. 25 lutego Na plenarnym posiedzeniu Komitetu Powiatowego PZPR w Gliwicach gościł sekretarz Komitetu Wojewódzkiego PZPR Stanisław Cieślik. Obrady plenum poświęcono problemom gliwickiej wsi106. Luty Nadal trwały obchody trzydziestej rocznicy powstania Polskiej Partii Robotniczej. W zorganizowanym z tej okazji konkursie dla uczniów gliwickich szkół podstawowych uczestniczyło 1820 dziewcząt i chłopców107. 99

Rusza budowa nowego osiedla, „Nowiny Gliwickie”, nr 3, 16 stycznia 1972 roku. Wprowadzają się do nowych mieszkań, „Dziennik Zachodni”, nr 24, 29 stycznia 1972 roku. 101 Książki o partii, „Nowiny Gliwickie”, nr 2, 9 stycznia 1972 roku. 102 Wydarzenia kulturalne w Gliwicach i powiecie w 1972 r., op. cit., s. 247. 103 Z. Rykowski, W. Władyka, op. cit., s. 91. 104 Kandydaci FJN na posłów do Sejmu PRL z województwa katowickiego, „Dziennik Zachodni”, nr 41, 18 lutego 1972 roku. 105 Aparat bezpieczeństwa w Polsce. Kadra kierownicza, t. 2: 1956–1975, red. P. Piotrowski, Warszawa 2006, s. 35. 106 Rolnictwo gliwickie przykładem nowoczesnej gospodarki na wsi, „Nowiny Gliwickie”, nr 10, 5 marca 1972 roku. 107 Wydarzenia kulturalne w Gliwicach i powiecie w 1972 r., op. cit., s. 248. 100

47

Gliwice

Pracownik Politechniki Śląskiej dr inż. Stanisław Tochowicz otrzymał z rąk przewodniczącego Rady Państwa Józefa Cyrankiewicza tytuł profesora nadzwyczajnego108. Zespół Szkół Zawodowych nr 2 przy ulicy Stefana Okrzei otrzymał imię Marii Skłodowskiej-Curie. Z tej okazji w sali Operetki Śląskiej zorganizowano uroczystą akademię z udziałem nauczycieli i wychowanków szkoły109. Na posiedzeniu Prezydium Miejskiej Rady Narodowej rozważano możliwość wyeliminowania ruchu kołowego z centrum śródmieścia, szczególnie z Rynku i ulicy Zwycięstwa. Jednym z najczęściej podnoszonych argumentów było to, że ruch samochodów na tej ulicy już dawno przekroczył wszystkie dopuszczalne normy, a zanieczyszczenie atmosfery spalinami samochodowymi było w tym rejonie największe w całych Gliwicach110. Pomysł ten będzie się pojawiać cyklicznie przez następne lata. Ostatecznie nie został zrealizowany. Po remoncie oddano do użytku jadłodajnię „Jarosz” przy ulicy Dworcowej i bar „Starówka” przy ulicy Raciborskiej111.

Jadłodajnie „Jarosz” i „Smak” przy ulicy Dworcowej 108 109 110 111

Nominacje profesorskie, „Nowiny Gliwickie”, nr 10, 5 marca 1972 roku. Maria Skłodowska-Curie patronuje gliwickiej szkole, „Nowiny Gliwickie”, nr 7, 13 marca 1972 roku. Ulica Zwycięstwa traktem pieszym, „Nowiny Gliwickie”, nr 8, 20 lutego 1972 roku. „Jarosz” i „Starówka” otwarte, „Nowiny Gliwickie”, nr 8, 20 lutego 1972 roku.

48

1972

J Prasa pisała Nastał sezon na połowy dorsza. Coraz więcej dostawać będziemy tej ryby w stanie świeżym, nie na tyle wszakże, by poprawiło się zaopatrzenie w filety. Podobno dorsz staje się gatunkiem coraz rzadszym. Niedobór uzupełniamy „dorszowatymi” – równie smacznymi, np. powodzeniem cieszy się mrożony morszczuk importowany z ZSRR. W najbliższym czasie zwiększy się także podaż solonych śledzi. Morszczuk smażony, „Dziennik Zachodni”, nr 32, 8 lutego 1972 roku.

7 marca W przededniu Dnia Kobiet w sali Prezydium Miejskiej Rady Narodowej odbyło się spotkanie działaczek organizacji kobiecych z przedstawicielami władz miasta i aktywem partyjnym112. 14 marca Premier Piotr Jaroszewicz zaapelował do mieszkańców polskich miast, żeby „podjęli prace nad poprawą wyglądu estetycznego miast i wsi”113. J Z archiwów Służby Bezpieczeństwa

W dniu 18 marca [1972 roku] w godzinach wieczornych do K[omitetu] P[owiatowego] PZPR w Gliwicach doręczona została skarga części mieszkańców Osiedla Trynek. Treścią skargi jest chroniczny brak wody z Wodociągu Miejskiego. Autorzy zwracają uwagę, że kilkakrotnie interweniowali u odpowiedzialnych czynników jednak bez rezultatów. Zwracając się do powiatowej instancji partyjnej autorzy proszą o zainteresowanie się tą sprawą, a w końcu skargi stwierdzają, że w poczuciu obywatelskim wezmą udział w wyborach. Skargę podpisało 30 mieszkańców. Wyjaśnienia wykazały, że braki wody wynikają z ogólnej trudności gospodarką wody w tym rejonie. Źródło: AIPN Katowice, WUSW Katowice, sygn. IPN Ka 098/18, t. 2, Meldunek 14/72.

19 marca Wybory do Sejmu PRL szóstej kadencji. Wyniki obwieszczono już następnego dnia. Według oficjalnych statystyk, frekwencja na terenie Gliwic wyniosła 95,70 procent114. Posłami z okręgu wyborczego nr 24, który obejmował Gliwice wraz z powiatem oraz miasto Zabrze, zostali: Wiesław Ociepka, Henryk Zieliński, Jerzy Nawrocki, Jerzy Siebielec, Józef Spyt i Zygmunt Pogonowski115. W nowym Sejmie zasiadło 460 posłów, z których do PZPR należało 255, do Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego (ZSL) – 117, do Stronnictwa Demokratycznego (SD) – 39. Bezpartyjnych było 49 posłów116.

112 113 114 115 116

Z okazji Dnia Kobiet, „Nowiny Gliwickie”, nr 11, 12 marca 1972 roku. Z. Rykowski, W. Władyka, op. cit., s. 92. Wyniki wyborów, „Dziennik Zachodni”, nr 68, 21 marca 1972 roku. Przedstawiamy posłów z Okręgu Wyborczego nr 24, „Nowiny Gliwickie”, nr 13, 26 marca 1972 roku. Kartki z PRL, op. cit., s. 30.

49

Gliwice

Marzec Wprowadzono nowe zasady praktyk zawodowych studentów szkół wyższych117. Praktyki zawodowe miały na celu „wychowanie przez pracę”. Każdego roku w miesiącach wakacyjnych studenci pierwszych lat studiów musieli uczestniczyć w zorganizowanych wyjazdach, podczas których pracowali fizycznie. Z praktyk były zwolnione dzieci rolników, z natury rzeczy obeznane z pracą fizyczną na gospodarstwie, osoby, które pracowały już wcześniej w charakterze robotników lub posiadały tytuł robotnika wykwalifikowanego, oraz ci, którzy wcześniej pracowali w ramach Ochotniczych Hufców Pracy. Nieuzasadnione opuszczenie praktyk groziło skreśleniem z listy studentów118. W klubie studenckim „Spirala” gościł aktor teatralny i filmowy Emil Karewicz, a w sali klubu sportowego „Piast” z recitalem wystąpiła aktorka i piosenkarka Kalina Jędrusik119. 11 kwietnia Zgodnie z zarządzeniem Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Gliwicach pusty plac między ulicami Mikołowską i Dworcową został po raz kolejny wyznaczony na miejsce stacjonowania lunaparku. To, że „wesołe miasteczko” znów rozlokowało się dosłownie przy murach ormiańskiego kościoła Trójcy Świętej wywołał oburzenie wiernych i liczne protesty. Takie traktowanie i bagatelizowanie oraz kpiny z uczuć wiernych i całego społeczeństwa polskiego zakrawa na premedytację. Przecież ob. Gierek w 1971 roku, w pierwszym przemówieniu podniósł najwyraźniej, że Polska i cały naród polski jest wierzący i w Polsce obowiązuje wolność wiary i wyznania. I cóż z tego, kiedy zaraz jednostki Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Gliwicach łamią ideę Narodu, społeczeństwa i z premedytacją chcą udowodnić, że idee społeczeństwa nic się nie liczą. Takie zarządzenie Prezydium MRN w Gliwicach jest demoralizujące. Przecież w zeszłym roku mury kościoła były zupełnie zanieczyszczone odchodami fizjologicznymi, a w przedsionku kościoła były zanieczyszczenia pijaków, którzy sobie właśnie ten obiekt obrali bo tu dobrze można się schować. Również urządzali profanacje w czasie nabożeństw liturgicznych, a dookoła kościoła i pod murem wielkiego ołtarza urządzali sobie pijatyki i wrzaski, zanieczyszczając i zaśmiecając to miejsce. Kościół św. Trójcy został odnowiony w październiku 1971 r. i cóż z tego, gdy po kilku miesiącach zostaje narażony na nową prowokację i zniszczenie. Zaznaczyć należy, że przy zwróceniu się do MO o interwencję w sprawie nieodpowiedniego zachowania się czynników aspołecznych, funkcjonariusze MO po prostu sprawę bagatelizują. Pismo protestacyjne mieszkańców Gliwic do władz miejskich w sprawie lekceważenia uczuć religijnych, Gliwice 12 IV 1972, [w:] J. Kowalczyk, Ormianie nad Kłodnicą, „Rocznik Muzeum w Gliwicach”, t. 15/2, Gliwice 2000, s. 940–941.

117

Z. Rykowski, W. Władyka, op. cit., s. 92. M. Sikora, Praca, „wino, kobiety i śpiew”, [w:] Donosem i pałką. Z działań Służby Bezpieczeństwa na Górnym Śląsku i w Zagłębiu Dąbrowskim w latach 1956–1980, red. A. Dziuba, Katowice 2008, s. 127–128. 119 Wydarzenia kulturalne w Gliwicach i powiecie w 1972 r., op. cit., s. 249. 118

50

1972

21 kwietnia W Gliwickich Zakładach Urządzeń Technicznych nastąpiło uroczyste przekazanie monumentalnego pomnika Władysława Broniewskiego, który odjechał z Gliwic do Płocka – rodzinnego miasta poety. Autorem projektu, z którego odlano dwudziestotonową bryłę, był rzeźbiarz prof. Gustaw Zemła z Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie120. 28 kwietnia Na osiedlu Sikornik oddano do użytku przychodnię lekarską, w której mieściły się trzy poradnie ogólne, poradnia chirurgiczna, poradnia „K”, gabinet stomatologiczny i zabiegowy, laboratorium analityczne i poradnia dziecięca121. Kwiecień Obchody trzydziestej rocznicy powstania PPR zaczęły przybierać formę nerwicy natręctw. Szczególnie agresywną propagandę kierowano do dzieci i młodzieży szkolnej. W dzielnicy Sośnica zorganizowano międzyszkolny turniej wiedzy na temat Polskiej Partii Robotniczej. Podobne konkursy zorganizowały drużyny Związku Młodzieży Socjalistycznej na terenie powiatu122. 1 maja Do Święta Pracy w 1972 roku przygotowywano się szczególnie uroczyście ze względu na przypadającą trzydziestą rocznicę powołania do istnienia Polskiej Partii Robotniczej. W przeddzień 1 Maja członkowie egzekutywy Komitetu Powiatowego PZPR w Gliwicach udali się do Sosnowca, gdzie zaciągnęli warty honorowe przed pomnikiem Czynu Rewolucyjnego. Dnia 1 maja pochód ruszył ulicą Zwycięstwa około godziny 10.00 rano, po wysłuchaniu przez głośniki przemówienia radiowego pierwszego sekretarza Komitetu Centralnego PZPR Edwarda Gierka. Przez trzy godziny maszerowano przed trybuną, na której stanęli liderzy Komitetu Powiatowego PZPR, członkowie egzekutywy, przedstawiciele Miejskiej Rady Narodowej oraz zaproszeni goście123. 4 maja Główny Urząd Statystyczny wydał komunikat, w którym stwierdzono, że w ciągu roku budżety rodzinne zwiększyły się o 1588 zł, a oszczędności w PKO wzrosły o 16 procent. Według obliczeń GUS, wydatki w tak zwanej rodzinie pracowniczej wyglądały następująco: 45,6 procent dochodu (około 7,6 tysiąca zł/osobę) przeznaczano na żywność, 14,9 procent (2,6 tysiąca zł/osobę) na odzież i obuwie, 13,5 procent (około 2,3 tysiąca zł/osobę) na mieszkanie i opłaty związane z jego eksploatacją. Najmniej wydawano na higienę, gdyż jedynie 3,3 procent (588 zł/osobę) na rok124. 120 121 122 123 124

Pomnik Władysława Broniewskiego, „Dziennik Zachodni”, nr 95, 22 kwietnia 1972 roku. Nowoczesna przychodnia lekarska, „Dziennik Zachodni”, nr 101, 29 kwietnia 1972 roku. Wydarzenia kulturalne w Gliwicach i powiecie w 1972 r., op. cit., s. 249. Manifestacja 1-Majowa, „Nowiny Gliwickie”, nr 19, 7 maja 1972 roku. Kartki z PRL, op. cit., s. 33.

51

Gliwice

7 maja Rozpoczęła się „Gliwicka Wiosna ’72” – cykl imprez kulturalno-rozrywkowych organizowanych przez Towarzystwo Miłośników Ziemi Gliwickiej przy udziale jednostki Wojsk Ochrony Pogranicza i Zarządu Głównego Związku Zawodowego Chemików125. 15 maja Obniżono ceny niektórych odbiorników telewizyjnych i magnetofonów szpulowych126. 19 maja W siedzibie Gliwickiego Towarzystwa Fotograficznego odbył się pokaz fotografii „Polska w oczach Szwedów”127. 25 maja Sejm ratyfikował układ polsko-niemiecki z grudnia 1970 roku128. Wśród części mieszkańców Gliwic wiadomość ta została przyjęta z nadzieją na poprawę stosunków polsko-niemieckich, a co za tym idzie – na zwiększenie możliwości wyjazdów zarówno emigracyjnych, jak i turystycznych. J Z archiwów bezpieki

Jak wynika z posiadanych informacji od tajnych współpracowników ps. „Skoda”, „Holz”, „Felek”, „Antek”, „Paweł”, „Albatros” i „Karol” ludzie miejscowi w swoich wypowiedziach wykazują duże zainteresowanie sprawą ratyfikacji układu Polska-NRF, szczególnie ze względu na liczenie się w razie jego ratyfikacji z możliwością szerszych kontaktów z rodzinami jak i znajomymi zamieszkałymi w NRF. Jak również szerszymi widokami na wyjazdy emigracyjne do NRF. Kwestia tendencji wyjazdowych nie maleje, np. tw. ps. „Holz” stwierdza, że w rejonie dzielnicy Wójtowa Wieś jest nadal duże zainteresowanie wyjazdami emigracyjnymi i szczególnie są nimi zainteresowani młodzi ludzie. Starsze pokolenie więcej zwraca uwagę na normalizację stosunków dyplomatycznych między Polską a NRF co będzie sprzyjało czasowym kontaktom międzyludzkim. Źródło: AIPN Katowice, WUSW Katowice, sygn. IPN Ka 098/13, t. 2, Meldunek Służby Bezpieczeństwa KM MO w Gliwicach dot. sytuacji społeczno-politycznej w mieście i powiecie, Gliwice 17 V 1972 r., k. 25.

27 maja W świetlicy Zakładu Energetycznego otwarto jubileuszową wystawę z okazji dwudziestu lat działalności Gliwickiego Towarzystwa Fotograficznego129.

125 126 127 128 129

Rozpoczyna się Gliwicka Wiosna, „Nowiny Gliwickie”, nr 19, 7 maja 1972 roku. Z. Rykowski, W. Władyka, op. cit., s. 92. J. Lewczyński, op. cit., s. 40. Kartki z PRL, op. cit., s. 34. J. Lewczyński, op. cit., s. 40.

52

1972

Maj Ogłoszono wyniki konkursu plastycznego „Ziemia Gliwicka w malarstwie i grafice”. W kategorii malarstwa pierwsze miejsce zajął Jerzy Duda-Gracz za swój obraz – panoramę Gliwic, z kolei w kategorii grafiki zwyciężył Roman Starak130. Przy ulicy Zwycięstwa Gliwickie Zakłady Gastronomiczne otworzyły bistro „Miś”, w którym można było kupić lody włoskie i napoje chłodzące. Na okres jesienny przewidziano zmianę oferty na pączki angielskie i herbatę131. 8 czerwca Na spotkanie z komunistycznym dyktatorem Kuby Fidelem Castro w katowickim „Spodku” udała się delegacja członków i sympatyków PZPR z Gliwic, na czele z pierwszym sekretarzem gliwickiego Komitetu Powiatowego PZPR Janem Janoszem132. 10 czerwca Na lotnisku gliwickiego Aeroklubu krótko po starcie runął na ziemię samolot treningowy PZL-104 „Wilga” z trzema osobami załogi na pokładzie. Wszyscy zginęli133. 12 czerwca Zmieniono ceny detaliczne niektórych artykułów przemysłowych – taniej można było kupić elektryczne maszynki do golenia, lodówki, pralki automatyczne i mydło, a więcej trzeba było płacić za wyroby ze skóry134. 19 czerwca Zakończono, prowadzoną od początku roku, wspólną akcję milicji i Służby Bezpieczeństwa przeciwko gliwickim hipisom i osobom podejrzanym o zażywane środków odurzających. Czterdzieści osób skierowano na leczenie135. 28 czerwca Bulla papieża Pawła VI Episcoporum Poloniae coitus o administracji kościelnej w Polsce położyła kres tymczasowej organizacji Kościoła na ziemiach zachodnich i północnych. Papież erygował diecezję opolską, którą podporządkował metropolii wrocławskiej. Gliwice znalazły się w jej granicach. Zwierzchnikiem diecezji został biskup Franciszek Jop, który do tej pory pełnił funkcję administratora apostolskiego Śląska Opolskiego136.

130

Laureaci konkursu „Ziemia Gliwicka w malarstwie i grafice”, „Nowiny Gliwickie”, nr 21, 21 maja 1972 roku. Nowe zakłady gastronomiczne, „Nowiny Gliwickie”, nr 20, 14 maja 1972 roku. 132 Spotkanie z Fidelem Castro, „Nowiny Gliwickie”, nr 25, 18 czerwca 1972 roku. 133 Tragiczny wypadek na lotnisku, „Nowiny Gliwickie”, nr 25, 18 czerwca 1972 roku; AIPN Katowice, WUSW Katowice, sygn. IPN Ka 030/97, Meldunek do Naczelnika Wydziału III Służby Bezpieczeństwa KWMO w Katowicach, Gliwice 15 VI 1972 r., k. 96. 134 Z. Rykowski, W. Władyka, op. cit., s. 93. 135 AIPN Katowice, WUSW Katowice, sygn. 098/13, t. 2, Informacja o stopniu realizacji Dyrektywy nr 3 kierownictwa MSW z dnia 19 I 1972 r. przez Referat SB KMMO w Gliwicach, Gliwice 19 VI 1972 r., k. 36. 136 H. Olszar, Dzieje kościoła katolickiego na Ziemi Gliwickiej, „Rocznik Muzeum w Gliwicach”, t. 15/1, Gliwice 2000, s. 149–150; P. Raina, Kościół w PRL. Dokumenty (1960–1974), t. 2, Poznań 1995, s. 594–595. 131

53

Gliwice

Czerwiec Na terenie nowej zajezdni tramwajowej Wojewódzkiego Przedsiębiorstwa Komunikacji w Gliwicach pracownicy umieścili niewielkich rozmiarów figurę św. Katarzyny Aleksandryjskiej – patronki kolejarzy i tramwajarzy. Na polecenie władz partyjnych figura została jednak usunięta. Pracownicy ponowili próbę jej umieszczenia na terenie zajezdni w listopadzie137. J Z archiwów Służby Bezpieczeństwa

W dniu 8 VI 1972 r. uzyskaliśmy informację, że w nocy ok. godz. 1.00-1.30 na terenie Sali konduktorskiej nowej zajezdni WPK w Gliwicach została umieszczona figurka św. Katarzyny i wstawiona na znajdującej się tam szafie. Figurka ta jest wielkości ok. 60 cm., która poprzednio znajdowała się w starej zajezdni od 1945 r. W końcu miesiąca kwietnia br przed wyprowadzeniem się WPK ze starej zajezdni figura ta została zabrana przez nieznaną osobę i przechowywana do czasu jej postawienia w nowej zajezdni. [...] W wyniku naszego przeciwdziałania i przeprowadzonych rozmów figura ta w dniu 9.06.1972 r. została usunięta z terenu zajezdni i przeniesiona do kościoła św. Kamila w Zabrzu. W dniach 9 i 10.06.1972 r. pracownicy WPK Gliwice rozpoczęli zbierać podpisy pod petycją napisaną do władz centralnych i wojewódzkich PZPR domagając się postawienia figurki na zakładzie. Podpisów tych zebrano ok. 70. [...] Jak ustalono aktualnie na zakładzie WPK praca przebiega normalnie, bez żadnych zakłóceń. Wśród osób, które podpisały petycję panuje nastrój wyczekiwania na odpowiedź na petycję do władz partyjnych. Źródło: AIPN Katowice, WUSW Katowice, sygn. 056/135, t. 1, Meldunek zastępcy komendanta miejskiego ds. Służby Bezpieczeństwa KMMO w Gliwicach do Naczelnika Wydziału IV SB KWMO w Katowicach, Gliwice 1 VII 1972 r., k. 25.

Opublikowano wyniki współzawodnictwa kin w ramach Dni Filmu Radzieckiego. Gliwickie kino „Bajka” zajęło pierwsze miejsce w województwie. Z tej okazji Ministerstwo Kultury i Sztuki oraz Towarzystwo Przyjaźni Polsko-Radzieckiej przyznały kierownikowi kina Józefowi Snieżkowi dyplom uznania za osobisty wkład w rozpowszechnianie filmów i szerzenie sowieckiej kultury filmowej138. Z wieczorem autorskim w Klubie Międzynarodowej Prasy i Książki wystąpił aktor teatralny i filmowy Jerzy Fijewski139. 6 lipca Ustawowo przedłużono urlopy macierzyńskie do szesnastu i osiemnastu tygodni, z jednoczesną możliwością przedłużenia urlopu bezpłatnego do trzech lat140.

137

AIPN Katowice, WUSW Katowice, sygn. 098/13, t. 2, Informacja Służby Bezpieczeństwa KM MO w Gliwicach do I sekretarza Komitetu Powiatowego PZPR w Gliwicach, Gliwice 6 XII 1972 r., k. 112. 138 Wyróżnienie kina „Bajka”, „Nowiny Gliwickie”, nr 27, 2 lipca 1972 roku. 139 Wydarzenia kulturalne w Gliwicach i powiecie w 1972 r., op. cit., s. 252. 140 Z. Rykowski, W. Władyka, op. cit., s. 93.

54

1972

8 lipca Na łące między Bojkowem a Gliwicami, w odległości 1 kilometra od lotniska gliwickiego Aeroklubu, spadł na ziemię samolot sportowy typu „ZLIN SP-C” kierowany przez trzydziestojednoletniego pilota, który zginął na miejscu141. 10–11 lipca Z udziałem pierwszego sekretarza Komitetu Wojewódzkiego PZPR Zdzisława Grudnia oraz ministra spraw wewnętrznych i jednocześnie posła ziemi gliwickiej na Sejm PRL Wiesława Ociepki odbyła narada gliwickiego aktywu partyjnego142. Następnego dnia te same osoby spotkały się z władzami administracyjnymi miasta143. Lipiec W Warszawie nominacje profesorskie z rąk przewodniczącego Rady Państwa PRL Henryka Jabłońskiego odebrali pracownicy Politechniki Śląskiej: Urszula Szałajko, Adolf Maciejny i Jerzy Olszewski. Gliwicki rzeźbiarz Stanisław Słodowy był pierwszym i jedynym Polakiem, który znalazł się w gronie stu dwudziestu dwóch rzeźbiarzy z całego świata eksponujących swoje prace na V Międzynarodowym Biennale Rzeźby Współczesnej w Muzeum Rodina w Paryżu. Polonia francuska nagrodziła artystę samochodem osobowym marki Citroen, w dowód uznania za popularyzację sztuki polskiej we Francji144. W sklepach typy „Delikatesy” pojawiły się pierwsze partie tak zwanego masła roślinnego145. 26 sierpnia W Monachium rozpoczęły się XX Igrzyska Olimpijskie. Trwały do 11 września. Polacy zdobyli dwadzieścia jeden medali: siedem złotych, pięć srebrnych i dziewięć brązowych146. 30 sierpnia Podczas treningowych skoków spadochronowych na lotnisku gliwickiego Aeroklubu zginął jeden ze skoczków, który z niewiadomych przyczyn nie otworzył głównego spadochronu. Nie zadziałał również automat otwierający spadochron zapasowy147.

141

AIPN Katowice, WUSW Katowice, sygn. IPN Ka 030/97, Meldunek do Naczelnika Wydziału III Służby Bezpieczeństwa KWMO w Katowicach, Gliwice 11 VII 1972 r., k. 95. 142 Narada aktywu partyjnego w Gliwicach, „Dziennik Zachodni”, nr 163, 11 lipca 1972 roku. 143 Gospodarska debata nad poprawą warunków życiowych ludności, „Nowiny Gliwickie”, nr 29, 16 lipca 1972 roku. 144 Rzeźba gliwickiego artysty eksponowana w Paryżu, „Nowiny Gliwickie”, nr 31, 30 lipca 1972 roku. 145 Kartki z PRL, op. cit., s. 37. 146 Z. Rykowski, W. Władyka, op. cit., s. 93. 147 AIPN Katowice, WUSW Katowice, sygn. IPN Ka 030/97, Meldunek do Naczelnika Wydziału III Służby Bezpieczeństwa KWMO w Katowicach, Gliwice 31 VIII 1972 r., k. 94.

55

Gliwice

1 września Przy ulicy Robotniczej oddano do użytku nową szkołę podstawową, która otrzymała imię Polskiej Partii Robotniczej. Na uroczyste otwarcie przybył przewodniczący Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej gen. Jerzy Ziętek i pierwszy zastępca ministra górnictwa i energetyki Eryk Porąbka148. 4 września Ogłoszono zmianę cen niektórych wyrobów przemysłowych – obniżono ceny koszul i bluzek, podwyższono ceny włóczki wełnianej i tkanin z jedwabiu naturalnego149. 28 września Na sesji Miejskiej Rady Narodowej radni debatowali nad zaopatrzeniem miasta oraz jakością usług świadczonych przez jednostki handlu detalicznego i zakłady gastronomiczne150. Z zadowoleniem stwierdzono, że „przedsiębiorstwa handlowe i gastronomiczne na przestrzeni lat 1966–1972 osiągnęły pozytywne wyniki w działalności gospodarczej, realizacji planów obrotu towarowego i usług gastronomicznych”. Zwłaszcza w ciągu ostatniego roku zaobserwowano poprawę zaopatrzenia, zarówno w artykuły spożywcze, jak i przemysłowe. Radni dostrzegli jednak, że „na przestrzeni 1972 r. zarysował się wyraźnie dalszy wzrost zapotrzebowania na artykuły spożywcze i przemysłowe oraz usługi gastronomiczne, a istniejąca baza produkcyjna i handlowa nie nadąża za tym wzrostem potrzeb ludności. Istniejące garmażerie pokrywają tylko w pewnym procencie zapotrzebowanie ludności na wyroby garmażeryjne i produkty gotowe, a ponadto ich stan techniczny i sanitarny pozostawia wiele do życzenia”151. Postanowiono podjąć działania zmierzające do zmiany tego stanu rzeczy. Wrzesień Z okazji trzydziestej trzeciej rocznicy wybuchu drugiej wojny światowej w Klubie Międzynarodowej Prasy i Książki odczyt Nowe spojrzenie na Wrzesień przedstawił historyk i publicysta Leszek Moczulski152. 1 października Podniesiono opłaty za niektóre usługi pocztowe i telekomunikacyjne. Znaczek na list zwykły miejscowy podrożał z 40 gr do 1 zł, a zamiejscowy z 60 gr do 1,5 zł. Cenę listu ekspresowego określono na 5 zł. Podniesiono również koszt instalacji telefonu – z 1 tysiąca do 2 tysięcy zł, oraz abonamentu telefonicznego – z 60 do 100 zł153. Zmianie cen nie towarzyszyła jednak zmiana czasu oczekiwania na przyznanie numeru. W śródmieściu Gliwic wiele rodzin czekało na telefon kilka, a nierzadko kilkanaście lat.

148

Piękny prezent dla młodzieży, „Nowiny Gliwickie”, nr 37, 10 września 1972 roku. Z. Rykowski, W. Władyka, op. cit., s. 93. 150 Zaopatrzenie i usługi tematem sesji MRN, „Nowiny Gliwickie”, nr 40, 1 października 1972 roku. 151 UM Gliwice, MSI Gliwice, Uchwała nr XXI/93/72 MRN w Gliwicach z dnia 28 IX 1972 r. w sprawie oceny zaopatrzenia mieszkańców miasta Gliwic w zakresie usług handlowych i gastronomicznych. 152 Wydarzenia kulturalne w Gliwicach i powiecie w 1972 r., op. cit., s. 253. 153 Kartki z PRL, op. cit., s. 41. 149

56

1972

Rozpoczął się dwudziesty ósmy rok akademicki Politechniki Śląskiej. W przemówieniu inauguracyjnym rektor prof. dr Jerzy Szuba podkreślił, że dynamiczny rozwój uczelni jest związany z realizacją zadań, jakie zostały sprecyzowane w uchwale VI Zjazdu Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej154. J Z archiwów Służby Bezpieczeństwa

Ogólnie rzecz biorąc zapotrzebowanie na artykuły przemysłowe i spożywcze na terenie miasta jest dobre, z wyjątkami. W branży obuwniczej odczuwalny jest niedosyt obuwia młodzieżowego i dziecięcego. W branży mięsnej brak jest mięsa wołowego i cielęciny. W branży odzieżowej za mało jest tańszych płaszczy zimowych, zarówno damskich jak i męskich w cenie do 1500 zł. [...] Zaobserwowano w ostatnim czasie na terenie Gliwic masowy wykup wódki czystej i spirytusu, ponieważ rozeszła się pogłoska, że wódka czysta ma być wycofana z produkcji a na jej miejsce ma zostać wprowadzona wódka „Popularna” w cenie 64 zł. Istotnie chwilowo brak było w sklepach wódki czystej w cenie 58 zł za butelkę 0,5 l. co wynikało z tego, iż dostawca (Wrocławskie Zakłady Spirytusowe) posiadały awarię urządzeń destylacyjnych, w związku z czym był odczuwalny brak tego towaru. Obecnie zapotrzebowanie jest dobre i nie notuje się dalszego, masowego wykupu tych napoi. Źródło: AIPN Katowice, WUSW Katowice, sygn. 098/13, t. 2, Notatka służbowa dot. sytuacji rynkowej na terenie Gliwice, Gliwice 26 X 1972 r., k. 78.

31 października Rząd podjął decyzję w sprawie tak zwanej stabilizacji cen detalicznych na artykuły żywnościowe. Od tej chwili zostały „zamrożone” ceny mięsa i przetworów mięsnych, mąki, chleba, kasz, makaronów i przetworów zbożowych, mleka, serów, tłuszczów, cukru i soli155. W telewizji i radio z przemówieniem wystąpił premier Piotr Jaroszewicz. Październik W całym kraju zmodyfikowano funkcjonowanie systemu nomenklatury. Było to w rzeczywistości sformalizowanie praktyki zawłaszczania państwa przez ludzi związanych z partią. Biuro Polityczne PZPR precyzyjnie określiło zasady powoływania ludzi wskazanych przez instancje partyjne na stanowiska kierownicze. Od tej chwili, aby zostać prezesem zrzeszenia, dyrektorem przedsiębiorstwa, zakładu pracy czy szkoły, trzeba było uzyskać aprobatę lokalnych władz Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej156. Operetka Śląska obchodziła dwudziestolecie swojej działalności157. Podjęto decyzję o wyburzeniu zabudowy i uporządkowaniu terenu między ulicami: Zwycięstwa, Dworcową i Norberta Barlickiego, a następnie budowy w tym kwartale

154 155 156 157

Gaudeamus po raz dwudziesty ósmy, „Nowiny Gliwickie”, nr 41, 8 października 1972 roku. Z. Rykowski, W. Władyka, op. cit., s. 94. P. Sasanka, op. cit., s. 65. Wydarzenia kulturalne w Gliwicach i powiecie w 1972 r., op. cit., s. 253.

57

Gliwice

zespołu domów handlowych – tak zwanej superjednostki handlowej158. Ostatecznie projekt częściowo zrealizowano dopiero pod koniec lat osiemdziesiątych. Dziś w budynku mieści się Gliwickie Centrum Handlowe.

Makieta tak zwanej superjednostki handlowej. Budowa obiektu trwała blisko dwie dekady i ostatecznie nie została zakończona

25 listopada W dzień wspomnienia św. Katarzyny Aleksandryjskiej – patronki kolejarzy i tramwajarzy – pracownicy Wojewódzkiego Przedsiębiorstwa Komunikacji w Gliwicach ponownie postanowili ustawić na terenie zajezdni tramwajowej figurę świętej. Funkcjonariusze Służby Bezpieczeństwa przeszkodzili w przygotowaniach do uroczystości i figura ostatecznie znalazła się w pobliskim kościele w Zabrzu-Maciejowie. W związku z tym grupa pracowników zajezdni postanowiła udać się do Warszawy i osobiście interweniować w tej sprawie w Komitecie Centralnym Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej159. 29 listopada Uchwalenie przez Sejm reformy władz terenowych. Postanowiono zmienić obowiązującą od 1958 roku ustawę o radach narodowych i zdecydowano o utworzeniu gmin, które stały się najniższą jednostką podziału terytorialnego. W Gminnych Radach Narodowych (GRN) rozdzielono funkcje stanowiące od wykonawczych. Prezydium

158

Nowoczesny Dom Towarowy, „Nowiny Gliwickie”, nr 43, 22 października 1972 roku. AIPN Katowice, WUSW Katowice, sygn. 098/13, t. 2, Informacja Służby Bezpieczeństwa KM MO w Gliwicach do I sekretarza Komitetu Powiatowego PZPR w Gliwicach, Gliwice 6 XII 1972 r., k. 112.

159

58

1972

GRN utraciło charakter organu wykonawczego i zarządzającego i stało się organem wewnętrznym, kierującym działalnością rady160. Listopad Przez cały miesiąc w różny sposób świętowano pięćdziesiątą piątą rocznicę przejęcia władzy w Rosji przez bolszewików oraz pięćdziesiątą rocznicę powstania Związku Sowieckiego. W Klubie Międzynarodowej Prasy i Książki prezentowano wystawę fotografii „50 lat ZSRR”161. We wszystkich szkołach i zakładach pracy zorganizowano z tej okazji okolicznościowe masówki, wiece i zebrania. Zwieńczeniem obchodów była uroczysta akademia w sali Operetki Śląskiej na którą przybył pułkownik Armii Czerwonej Walenty Michajłowicz Winokurow162. Miasto odwiedziła delegacja francuskich kombatantów – weteranów francuskiego ruchu oporu, którzy przyjechali do Polski na zaproszenie Zarządu Głównego Związku Bojowników o Wolność i Demokrację. W Gliwicach złożyli kwiaty pod pomnikiem żołnierzy francuskich na cmentarzu przy ulicy Kozielskiej163. W kinoteatrze „X” wystąpił z własnym recitalem wykonawca piosenki autorskiej Wojciech Młynarski164. Grudzień Na Politechnice Śląskiej obyła się sesja naukowa poświęcona pięćdziesiątej rocznicy powstania Związku Sowieckiego. Organizatorem był Komitet Powiatowy PZPR i Instytut Nauk Społecznych przy Politechnice Śląskiej. Publiczność stanowili pracownicy uczelni, nauczyciele, młodzież i przedstawiciele zakładów pracy165.

160 161 162 163 164 165

M. Kallas, A. Lityński, Historia ustroju i prawa Polski Ludowej, Warszawa 2000, s. 167. Wydarzenia kulturalne w Gliwicach i powiecie w 1972 r., op. cit., s. 254. Gliwice uczciły 55 rocznicę Rewolucji Październikowej, „Nowiny Gliwickie”, nr 46, 12 listopada 1972 roku. Francuscy kombatanci w naszym mieście, „Nowiny Gliwickie”, nr 46, 12 listopada 1972 roku. Wydarzenia kulturalne w Gliwicach i powiecie w 1972 r., op. cit., s. 254. Uroczysta sesja naukowa, „Nowiny Gliwickie”, nr 52, 24 grudnia 1972 roku.

59

Gliwice

1973 1 stycznia Zgodnie z ustawą z listopada 1972 roku, zmienił się układ administracyjny powiatu gliwickiego. Z dotychczasowych osiemnastu gromad powstało siedem gmin: Kamieniec, Poniszowice, Rudziniec, Sośnicowice, Toszek, Wielowieś i Żernica166. Na terenie całego kraju zaczęły obowiązywać kody pocztowe. Wprowadzono również tak zwane książeczki walutowe, w których rejestrowano zakupy walut obcych i wszystkie operacje dewizowe. Jednocześnie podniesiono do równowartości 7 tysięcy zł na osobę wysokość rocznego przydziału dewiz na wyjazdy do krajów „demokracji ludowej”. Wyjątkiem objęto jedynie NRD, gdzie na wyjazd ograniczono zakup do 200 marek wschodnioniemieckich i ogłoszono listę towarów, których nie wolno wywozić z tego kraju do Polski. Na granicy PRL-NRD przywrócono także odprawy celne167. 15 stycznia Na czas remontu zamknięto „Delikatesy” przy ulicy Zwycięstwa. Postanowiono przebudować sklep, powiększyć jego zaplecze i powierzchnię handlową. Tymczasowo patronackie stoiska cukiernicze „Wedla”, „Hanki” i „Olzy” oraz kącik sprzedaży win przeniesiono na ulicę Zwycięstwa 47, do dawnego sklepu monopolowego, który ulokował się przy ulicy Raciborskiej 17168. 25 stycznia W uroczystościach z okazji dwudziestej ósmej rocznicy wkroczenia do miasta Armii Czerwonej wziął udział gen. płk Iwan Korownikow – dowódca 59. Armii, która w styczniu 1945 roku wchodziła w skład I Frontu Ukraińskiego. Sowiecki gość wziął udział w uroczystej sesji Miejskiej Rady Narodowej, którą z tej okazji zorganizowano w sali Operetki Śląskiej. Zwiedził również Politechnikę Śląską i Zakłady Tworzyw Sztucznych169. Styczeń Na osiedlu Sikornik uruchomiono jadłodajnię „Kormoran”170. 18 lutego W całym kraju zainaugurowano obchody pięćsetnej rocznicy urodzin Mikołaja Kopernika171. 166

J. Stobiecki, Rozwój przestrzenny miasta i powiatu, [w:] Gliwice. Zarys rozwoju miasta i okolicy, red. A. Szefer, Warszawa–Kraków 1976, s. 311. 167 Kartki z PRL, op. cit., s. 46–47. 168 Modernizacja „Delikatesów”, „Nowiny Gliwickie”, nr 3, 21 stycznia 1973 roku. 169 W rocznicę wyzwolenia, „Nowiny Gliwickie”, nr 5, 4 lutego 1973 roku. 170 Zakłady Gastronomiczne w Gliwicach zawiadamiają, „Nowiny Gliwickie”, nr 3, 21 stycznia 1973 roku. 171 Z. Rykowski, W. Władyka, op. cit., s. 95.

60

1973

28 lutego W katastrofie lotniczej pod Szczecinem zginął minister spraw wewnętrznych płk Wiesław Ociepka, który pełnił jednocześnie honory posła ziemi gliwickiej na Sejm Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej172. J Prasa pisała Od godziny 4.00 nad ranem, z piękną wiązanką białych goździków w ręku, oczekiwał w poniedziałek na otwarcie kas PKO pierwszy gliwicki „nabywca” polskiego Fiata 126p. Zgodnie z przewidywaniami, w bogato udekorowanym planszami reklamowymi lokalu oddziału PKO, pojawiło się w tym dniu bardzo wielu zainteresowanych polskim samochodem popularnym. Starannie przygotowane do przyjęcia nowych klientów, miłe panie, sprawnie radziły sobie ze wzmożonym ruchem panującym przed okienkami. W pierwszym dniu akcji przyjmowania przedpłat na „małego Fiata” w Gliwicach wydano ok. 300 książeczek PKO z odnotowanymi wkładami zarówno ratalnymi, jak i wnoszonymi jednorazowo w całości. W oddziale PKO uzyskaliśmy dla naszych czytelników informacje, że polski Fiat 126p zaprezentowany zostanie gliwickiej publiczności w bieżącym miesiącu: 17–19 bm. w godz. 10.00–17.00 w hallu Prezydium MRN, 20 bm. w godz. 11.00–16.00 na terenie kopalni „Sośnica”, 21 bm. w godz. 11.00–20.00 na Wydziale Górniczym Politechniki Śląskiej i 22–23 bm. w godz. 11.00–20.00 w Domu Kultury Zakładów Mechanicznych „Łabędy”. Z kwiatami po „Fiata 126p”, „Nowiny Gliwickie”, nr 6, 11 lutego 1973 roku.

Luty Proporzec przechodni za zajęcie pierwszego miejsca we współzawodnictwie wojewódzkim otrzymała gliwicka organizacja Ochotniczej Rezerwy Milicji Obywatelskiej173. Muzeum w Gliwicach zainicjowało cotygodniowe „czwartki muzealne” – wykłady otwarte dla zainteresowanych historią miasta i regionu174. 2 marca Rząd podjął decyzję o budowie Huty Katowice175. W projekty kombinatu i ich praktyczną realizację było zaangażowanych w następnych latach wiele zakładów badawczo-projektowych i przedsiębiorstw z Gliwic, na czele z Biurem Projektów Przemysłu Hutniczego „Biprohut”, który w tym celu nawiązał współpracę z dziesiątkami zagranicznych i krajowych ośrodków naukowo-badawczych176. 5–6 marca Zespół kontroli społecznej Powiatowej Rady Związków Zawodowych przy współpracy z Państwową Inspekcją Handlową przeprowadził kontrolę w gliwickich zakła172

Nekrolog Wiesława Ociepki, „Dziennik Zachodni”, nr 52, 2 marca 1973 roku. Gliwiccy ormowcy najlepsi w województwie, „Nowiny Gliwickie”, nr 9, 4 marca 1973 roku. 174 Z. Czajkowski, Wydarzenia kulturalne w Gliwicach w 1973 r., „Zeszyty Gliwickie”, t. 11, Gliwice 1974, s. 241. 175 Z. Rykowski, W. Władyka, op. cit., s. 95. 176 B. Wasylewicz, Biuro Projektów Przemysłu Hutniczego „Biprohut” w Gliwicach – zarys historii przedsiębiorstwa, „Rocznik Muzeum w Gliwicach”, t. 20, Gliwice 2006, s. 309. 173

61

Gliwice

dach gastronomicznych. Zauważono między innymi., że bar „Ekspres”, w którym teoretycznie powinien być duży wybór potraw, dysponował tylko dwoma daniami – gołąbkami i kurczakiem. Stwierdzono również, że w barze „Adria” i piwiarni „Tyskiej” sprzedawano piwo znacznie „okrojone” na ilości. Z kolei w kawiarni „Kos” na Sikorniku kelnerka kasowała za kieliszek koniaku o 1,7 zł więcej niż powinna177. J Z archiwów Służby Bezpieczeństwa

Naszym problemem jest przeciwdziałanie wpływom NRF w szerokim tego słowa znaczeniu. Widzimy to w aspekcie kontrwywiadowczego zabezpieczenia terenu i obiektów, ochrony międzynarodowego ruchu osobowego i zapobiegania dywersji ideologicznej i politycznej w różnych dziedzinach. Koła i ośrodki w NRF liczą na poczynania odśrodkowe ludzi zamieszkałych na dawnych terenach administrowanych przez Rzeszę. Od lat z terenu miasta i powiatu Gliwice ubiega się na wyjazd stały do NRF ponad 10.000 osób. Te i inne osoby mają powiązania rodzinne i towarzyskie z Niemcami Zachodnimi. W roku ubiegłym na naszym terenie przybywało 1008 obywateli NRF, natomiast w NRF czasowo przebywało 1172 obywateli PRL [z terenu miasta i powiatu]. Źródło: AIPN Katowice, WUSW Katowice, sygn. 098/29, t. 5, Wystąpienie Komendanta Miejskiego MO ds. SB w Gliwicach na rocznej naradzie partyjno-służbowej kierownictw MO i SB w Katowicach, Gliwice 15 III 1973 r., k. 126.

26 marca Rozpoczęto unifikację organizacji młodzieżowych. Na VIII Kongresie Związku Studentów Polskich utworzono Socjalistyczny Związek Studentów Polskich – jednolitą masową organizację studencką178. Nowy związek był podporządkowany Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Jego członkowie prowadzili działalność ideologiczno-propagandową, socjalną, kulturalną oraz sportowo-turystyczną. 30 marca W Gliwickich Zakładach Urządzeń Technicznych, w obecności członków komitetów wojewódzkich PZPR w Katowicach i Krakowie oraz autora projektu, rzeźbiarza Mariana Koniecznego, przekazano „społeczeństwu Krakowa” pomnik przywódcy bolszewików Włodzimierza Lenina, którego odsłonięcie zaplanowano na 28 kwietnia w Nowej Hucie179. 12 kwietnia Sejm podjął uchwałę „O zadaniach narodu i państwa w wychowaniu młodzieży i jej udziale w budowie socjalistycznej Polski”180. Kwiecień Każdego dnia tłumy przychodziły do świetlicy Zakładu Energetycznego przy ulicy Zwycięstwa, gdzie prezentowano wystawę fotografii artystycznej aktu kobiecego 177 178 179 180

Co wykazała kontrola w zakładach gastronomicznych?, „Nowiny Gliwickie”, nr 11, 18 marca 1973 roku. Z. Rykowski, W. Władyka, op. cit., s. 95. Pomnik W. I. Lenina – nowym dziełem GZUT, „Nowiny Gliwickie”, nr 14, 8 kwietnia 1973 roku. Z. Rykowski, W. Władyka, op. cit., s. 96.

62

1973

„Wenus 72”. Na gliwickiej retrospektywie krakowskiej wystawy można było zobaczyć dwieście fotogramów artystów z Polski, Europy, Stanów Zjednoczonych i Japonii181. 1 maja Święto Pracy. Młodzież z gliwickich szkół idąca w pochodzie pierwszomajowym niosła nad sobą hasła: „Nasz cel – Polska ludzi światłych”, „Jesteśmy dobrymi współpartnerami dorosłych” i „Pod kierunkiem Partii zbudujemy drugą Polskę – Polskę naszych pragnień i marzeń”182.

Pochód pierwszomajowy w Gliwicach, lata siedemdziesiąte. Po lewej stronie jadłodajnia „Jarosz”. W głębi widoczne propagandowe graffiti z flagami państw – członków Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej

10 maja W sąsiadującym z Gliwicami Zabrzu rozpoczęto rozruch technologiczny w licencyjnej wytwórni coca-coli183. Już za kilka tygodni przeciętny Polak mógł poczuć smak prawdziwego Zachodu. Jesienią 1972 roku w Warszawie sprzedawano około

181 182 183

Wystawa „Wenus 72”, „Nowiny Gliwickie”, nr 16, 22 kwietnia 1973 roku. W majowym pochodzie, „Nowiny Gliwickie”, nr 18, 6 maja 1973 roku. „Coca-Cola” z Zabrza, „Dziennik Zachodni”, nr 110, 10 maja 1972 roku.

63

Gliwice

100 tysięcy butelek tego napoju dziennie184. W Gliwicach „amerykańska oranżada” była dostępna w „Delikatesach”, lepszych lokalach i w pijalni wód mineralnych przy ulicy Bednarskiej. 11–12 maja Z „przyjacielską” wizytą przebywał w Polsce przywódca sowiecki Leonid Breżniew185. 13 maja Leonid Breżniew co prawda do Gliwic nie zawitał, ale „na pocieszenie” miasto gościło czteroosobową delegację działaczy sowieckiego związku młodych komunistów „Komsomoł” z Donbasu186. 18 maja Przez miasto przeszedł barwny pochód studentów, który rozpoczął IX Igry Żaków Gliwickich187. Maj W całym mieście trwały imprezy z okazji „Gliwickiej Wiosny ’73”188.

Otwarcie „Gliwickiej Wiosny ’73” 184 185 186 187 188

Z. Zblewski, Leksykon PRL-u, Kraków 2000, s. 29. Z. Rykowski, W. Władyka, op. cit., s. 96. Spotkania przyjaciół, „Nowiny Gliwickie”, nr 20, 20 maja 1973 roku. Igry Żaków, „Nowiny Gliwickie”, nr 21, 27 maja 1973 roku. Z. Czajkowski, op. cit., s. 244.

64

1973

J Prasa pisała „Sikornik” zamieszkany przez około 15 tysięcy ludzi jest największym osiedlem w Gliwicach. Ale chyba także najmniej udanym. Podobnych osiedli w naszym województwie jest sporo, wymieńmy więc na co najbardziej narzekają mieszkańcy. Może obudzimy z letargu odpowiedzialnych za ten stan rzeczy? Już sam wygląd „Sikornika” budzi smutne refleksje. Szaro tu, smutno i brudno. Chyba od 6 lat, to znaczy do czasu, kiedy zaczęto wznosić pierwsze domy, nikt z lokatorów nie widział, by zamiatano ulice, porządkowano trawniki. Na osiedlu nie ma ani jednego kosza na śmieci. Nikt nie interesuje się zniszczonymi drogami i chodnikami. Na ul. Kormoranów są już potężne wyboje. Jeszcze trochę, a żaden samochód tędy nie przejedzie. [...] Dlaczego zapomniano, że większość mieszkańców osiedla to młode małżeństwa z dziećmi? Potrzebne są place zabaw, boiska sportowe itd. Tymczasem projektanci wybrali najmniej racjonalne rozwiązanie – trawa, parę drzewek, gdzieniegdzie piaskownice. Dla prawidłowego funkcjonowania osiedla niezbędna jest też sieć placówek handlowych i usługowych. Sytuacja w ostatnim czasie poprawiła się, ale... Wiele do życzenia pozostawiają godziny otwarcia sklepów. Trudno zrozumieć uruchomienie na osiedlu placówki „Motozbytu”, wtedy kiedy podstawowe artykuły wozi się z centrum miasta. Zirytowani czytelnicy ślą listy do naszej redakcji, pytając: „Kiedy otwarty zostanie na Sikorniku sklep z fortepianami?”. Nowe osiedle, stare błędy, „Dziennik Zachodni”, nr 110, 10 maja 1973 roku.

29 czerwca Z aktywem partyjnym i przodującymi hutnikami Huty Łabędy spotkał się pierwszy sekretarz Komitetu Wojewódzkiego PZPR Zdzisław Grudzień, który w tym dniu gościł w Gliwicach. Odwiedził także budowę ośrodka wypoczynkowego w Pławniowicach i przemysłową fermę tuczników w Rzeczycach189. Czerwiec Zgodnie z wytycznymi rządu, władze miasta rozpoczęły działania profilaktyczne w celu ograniczenia plagi alkoholizmu. W lokalach wyróżniających się znaczną konsumpcją alkoholu, cieszących się uznaniem amatorów wyskokowych trunków, ograniczono sprzedaż do godziny 20.00. Jednocześnie między godziną 14.00 a 16.00 wprowadzono w nich zakaz sprzedaży piwa. Zarządzenie to dotyczyło barów: „Adria”, „Trynek”, „Barbara” i „Popularny”. Skrócono również czas otwarcia barów: „Myśliwski”, „Adria”, „Trynek”, „Pod Jeleniem” i „Sośniczanka”. Zdecydowano się również na ograniczenie sprzedaży piwa w sklepach w godzinach porannych i popołudniowych, żeby zmniejszyć jego spożycie przez mężczyzn idących do pracy i powracających do domów190. Rozpoczął się kolejny sezon wycieczkowy na Kanale Gliwickim. W czerwcu 1973 roku z rejsu stateczkiem „Tryton” skorzystało trzy tysiące pasażerów. „Tryton” mógł zabierać jednorazowo dwieście osób. Miał tak zwany pokład słoneczny zaopatrzony w leżaki do opalania i bufet z napojami chłodzącymi oraz tak zwany pokład taneczny

189 190

Wykorzystać twórczą aktywność ludzi pracy, „Nowiny Gliwickie”, nr 27, 8 lipca 1973 roku. Ograniczenie sprzedaży alkoholu, „Nowiny Gliwickie”, nr 24, 17 czerwca 1973 roku.

65

Gliwice

i własne nagłośnienie – radiolę. Ceny biletów wynosiły 35 zł, a w niedzielę i święta – 62 zł od osoby191. Ukazał się dziesiąty tom „Zeszytów Gliwickich”192. W gliwickiej palmiarni zakwitł rzadki gatunek kaktusa Echinopsis subdenudata, zwany „kwiatem jednej nocy”193. 2 lipca Ustanowiono kredyty dla młodych małżeństw, czyli par, których zalegalizowany związek trwał nie dłużej niż pięć lat, a przynajmniej jeden z małżonków nie miał skończonych trzydziestu lat. Młodzi małżonkowie mogli kupić, korzystając z kredytu o preferencyjnych warunkach, trudno osiągalne towary, takie jak firanki, kołdry, koce, wyposażenie kuchni194. W wielu wypadkach była to jedyna okazja, żeby zdobyć dobra, dzięki którym można było żyć nie tylko godnie, ale także wygodnie. 21 lipca W przededniu święta Polski Ludowej specjalną uchwałą egzekutywy Komitetu Wojewódzkiego PZPR w Katowicach wpisano do Księgi Ludzi Zasłużonych dziewięćdziesiąt pięć nowych nazwisk. Wśród osób wyróżnionych znaleźli się gliwiczanie, między innymi Jan Gałązka – zastępca przewodniczącego prezydium Powiatowej Rady Narodowej, Tadeusz Laskowski i Władysław Plaskura – pracownicy naukowi Politechniki Śląskiej, Stanisław Sikora – dyrektor naczelny Huty Łabędy oraz Jerzy Szuba – rektor Politechniki Śląskiej i długoletni, aktywny działacz Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej195. 24 lipca Czterech speleologów, członków Akademickiego Klubu Grotołazów z Gliwic, stanęło na dnie jaskini Spluga Della Preta w pobliżu Werony we Włoszech. Głęboka na 882 metry jaskinia jest uważana za jedną z bardziej niedostępnych na świecie196. Lipiec W ramach akcji „Porządek” funkcjonariusze Milicji Obywatelskiej i Służby Bezpieczeństwa dokonali rewizji w ośmiu mieszkaniach należących do członków subkultury hipisów. Siedmiu osobom anulowano przy okazji pieczątki w dowodach osobistych, uprawniające do przekroczenia granicy państwa, pozbawiając ich tym samym możliwości udania się do sąsiednich krajów „demokracji ludowej”197. 191

Atrakcyjne wycieczki „Trytonem”, „Nowiny Gliwickie”, nr 28, 15 lipca 1973 roku. Zeszyty Gliwickie, „Dziennik Zachodni”, nr 152, 28 czerwca 1973 roku. 193 Zakwitł kwiat jednej nocy, „Dziennik Zachodni”, nr 158, 5 lipca 1973 roku. 194 Kartki z PRL, op. cit., s. 56. 195 Gliwiczanie w Księdze Ludzi Zasłużonych, „Nowiny Gliwickie”, nr 30, 29 lipca 1973 roku. 196 Światowy sukces gliwickich grotołazów, „Dziennik Zachodni”, nr 211, 6 września 1973 roku. 197 AIPN Katowice, WUSW Katowice, sygn. 098/13, t. 3, Meldunek SB Komendy Miejskiej MO w Gliwicach do Naczelnika Wydziału III SB Komendy Wojewódzkiej MO w Katowicach, Gliwice 27 VII 1973 r., k. 193. 192

66

1973

Na stoiskach piekarniczych w gliwickich sklepach pojawił się nowy, opakowany w folię, chleb słodowy oraz chleb o nazwie „dietetyczny”, polecany szczególnie osobom skarżącym się na niedomagania przewodu pokarmowego198. Dobiegł końca, trwający prawie pół roku, remont „Delikatesów” przy ulicy Zwycięstwa199. Rozpoczęto remont kina „Bajka” przy ulicy Dolnych Wałów200. 11 sierpnia W ramach „gospodarskiej wizyty” sekretarz Komitetu Wojewódzkiego PZPR Stanisław Cieślik odwiedził Kąpielisko Leśne. Partyjny decydent pozytywnie ocenił plany modernizacji i rozbudowy obiektu oraz pochwalił pomysł budowy hotelu w Lesie Łabędzkim, tuż obok kąpieliska201. 21 sierpnia Specjalna komisja powołana przez dyrektora gliwickiego oddziału PKO przeprowadziła publiczne losowanie dodatkowych uprawnień do wcześniejszego nabycia samochodów osobowych marki Polski Fiat 126p. W losowaniu wzięło udział dwustu piętnastu posiadaczy książeczek, a szczęście uśmiechnęło się do sześciu gliwiczan. Obiecano im, że jeszcze w 1973 roku powinni otrzymać możliwość realnego zakupu samochodu202. Sierpień Na rogu ulic Powstańców (obecnie ulica Powstańców Warszawy) i Młyńskiej zbudowano automatyczną myjnię samochodów, której właścicielem była Powiatowa Spółdzielnia Usług Wielobranżowych. W myjni zainstalowano węgierskie urządzenia czyszczące oraz specjalne suszarki. Mycie samochodu trwało od 6 do 10 minut203. 3 września W Gliwicach-Sośnicy otwarto nową szkołę podstawową. W uroczystości wziął udział pierwszy sekretarz Komitetu Wojewódzkiego PZPR Zdzisław Grudzień. Szkole nadano imię pisarza Stefana Żeromskiego. Po zakończeniu uroczystości pierwszy sekretarz wraz z towarzyszącą mu świtą udał się do kopalni „Sośnica”, gdzie przyjął meldunek o podjęciu przez załogę zobowiązania dla uczczenia Krajowej Konferencji Partyjnej204.

198

Nowe pieczywo, „Nowiny Gliwickie”, nr 27, 8 lipca 1973 roku. Delikatesy nowoczesną placówką, „Nowiny Gliwickie”, nr 30, 29 lipca 1973 roku. 200 Po modernizacji „Bajka” będzie najpiękniejszym kinem na Śląsku, „Nowiny Gliwickie”, nr 30, 29 lipca 1973 roku. 201 Sekretarz KW PZPR tow. Stanisław Cieślik wizytował Kąpielisko Leśne, „Nowiny Gliwickie”, nr 33, 19 sierpnia 1973 roku. 202 Szerokiej drogi!, „Nowiny Gliwickie”, nr 34, 26 sierpnia 1973 roku. 203 Mycie samochodu tylko 6–10 minut, „Nowiny Gliwickie”, nr 34, 26 sierpnia 1973 roku. 204 Nowa szkoła w Sośnicy, „Nowiny Gliwickie”, nr 36, 9 września 1973 roku. 199

67

Gliwice

20 września Opublikowano wyniki sondaży, z którego wynikało, że już prawie każda rodzina na terenie województwa katowickiego miała w domu odbiornik telewizyjny205. 30 września Po raz pierwszy ogłoszono Ogólnopolską Niedzielę Czynu Partyjnego, w czasie której członkowie partii wraz z rodzinami, jak również bezpartyjni, w tak zwanym czynie społecznym wykonywali drobne prace fizyczne i porządkowe na placach budów, osiedlach, skwerach i nieużytkach. W związku z tym kardynał Stefan Wyszyński wystąpił dzień wcześniej z protestem przeciwko zakłócaniu niedzieli i burzeniu świątecznego wypoczynku206. Wrzesień W Klubie Międzynarodowej Prasy i Książki odbył się wykład historyka i dziennikarza Leszka Moczulskiego Geneza Ludowego Wojska Polskiego207. Na apel Komitetu Wojewódzkiego PZPR w całym mieście trwała akcja „Witaminy”, której celem była zmiana nawyków kulinarnych klientów przez zachęcanie do ich zakupu po preferencyjnych cenach warzyw i owoców, w tym także zrobienia zapasów na zimę. Dystrybucją towaru zajmowały się rady zakładowe208. Z inicjatywy Wydziału Kultury Prezydium Miejskiej Rady Narodowej, Społecznego Komitetu Przeciwalkoholowego i Gliwickiej Poradni Kulturalno-Oświatowej w hotelach robotniczych na terenie miasta zorganizowano imprezy kulturalno-oświatowe pod hasłem: „Zawsze w niedzielę”209. Dotychczasowy dyrektor Muzeum w Gliwicach dr Ludwik Dubiel przeszedł na siostrzane stanowisko w Bytomiu. Nowym dyrektorem gliwickiego muzeum została Maria Lipowicz210. Pod koniec września w Gliwicach uruchomiono, pierwszy w województwie, sklep firmowy warszawskiej wytwórni „Cora”, która specjalizowała się w produkcji luksusowych (jak na tamte czasy) serii odzieży. W sklepie można było kupić płaszcze, kurtki, spodnie i spódnice oraz modne wówczas sztuczne futra211. 8 października Radni Miejskiej Rady Narodowej podjęli uchwałę o nadaniu nowym ulicom na osiedlu Franciszka Zubrzyckiego następujących nazw: Młodych Patriotów, Szarych Szeregów, Franka Zubrzyckiego, Związku Walki Młodych. W uzasadnieniu stwier205 206 207 208 209 210 211

Każda rodzina ma telewizor, „Dziennik Zachodni”, nr 223, 20 września 1973 roku. Kartki z PRL, op. cit., s. 59. Z. Czajkowski, op. cit., s. 246. Akcja „Witaminy”, „Nowiny Gliwickie”, nr 39, 30 września 1973 roku. Z. Czajkowski, op. cit., s. 246. Ibidem, s. 247. Tylko dla pań, „Dziennik Zachodni”, nr 235, 4 października 1973 roku.

68

1973

dzono, że proponowane nazwy są integralnie związane z nazwą osiedla noszącego imię dowódcy komunistycznej partyzantki Franka Zubrzyckiego, którego arbitralnie uznano za „prawdziwego patriotę i wielkiego Polaka”212.

Ulica Zwycięstwa w pierwszej połowie lat siedemdziesiątych

Tego samego dnia radni zatwierdzili program wychowawczej urawniłowki i indoktrynacji młodzieży, określony jako „realizacja zadań wynikających z tez programowych VII Plenum Komitetu Centralnego PZPR i uchwały Sejmu PRL o zadaniach narodu i Państwa w wychowaniu młodzieży i jej udziale w budownictwie socjalistycznym Polski, a dostosowanych do potrzeb rozwoju społeczno-gospodarczego miasta na lata 1973–1975”. Radni uznali tezy programowe VII Plenum Komitetu Centralnego partii komunistycznej za „ogólnonarodowy program wychowania młodego pokolenia”213. J Z akt Miejskiej Rady Narodowej

W okresie ostatnich lat, a w szczególności po VI Zjeździe PZPR nastąpiła w naszym mieście intensyfikacja pracy ideowowychowawczej wśród dzieci i młodzieży, głównie poprzez doskonalenie metod ideowego oddziaływania na młodzież, poszerzenia form działalność wychowawczej oraz zaktywizowania społecznego środowiska wychowawczego i samej młodzieży. Poważne efekty osiągnięto w zakresie wdrażania jednolitego systemu socjalistycznego wychowania pozyskując szerszy krąg sojuszników takich jak: rodzina, zakład pracy, organizacje młodzieżowe 212

UM Gliwice, MSI Gliwice, Uchwała nr XXVIII/115/73 MRN w Gliwicach z dnia 8 X 1973 r. w sprawie nadania nazw nowym ulicom. 213 UM Gliwice, MSI Gliwice, Uchwała nr XXVIII/116/73 MRN w Gliwicach z dnia 8 X 1973 r. w sprawie ideowego wychowania młodzieży i aktualnych zadań w tej dziedzinie.

69

Gliwice

i organizacje społeczno-polityczne. [...] W realizacji hasła zbudowania drugiej Polski istnieje niezbędna i konieczna potrzeba zwiększenia skutecznego oddziaływania wychowawczego na młodzież poprzez pełne włączenie się do realizacji programu jednolitego systemu wychowawczego wszystkich jednostek rady narodowej, organizacji młodzieżowych i społecznych, instytucji wychowawczych, oświatowych i kulturalnych, zakładów pracy, rodziców oraz całego społeczeństwa miasta Gliwic. Źródło: UM Gliwice, MSI Gliwice, Uchwała nr XXVIII/116/73 MRN w Gliwicach z dnia 8 X 1973 r. w sprawie ideowego wychowania młodzieży i aktualnych zadań w tej dziedzinie.

11 października W przeddzień rocznicy bitwy pod Lenino w sali Operetki Śląskiej odbyła się uroczysta akademia z okazji trzydziestolecia Ludowego Wojska Polskiego. Okolicznościowe przemówienie do kombatantów wygłosił pierwszy sekretarz Komitetu Powiatowego PZPR Jan Janosz214. 13 października Sejm PRL podjął uchwałę o reformie systemu edukacji. Nowy system oświatowy miał się opierać na dziesięcioletniej szkole powszechnej, jednolitej programowo w mieście i na wsi215. Orędownikiem takiego modelu edukacyjnego był minister oświaty i wychowania Jerzy Kuberski, stąd reforma szybko otrzymała miano „reformy Kuberskiego”. Proponowane zmiany zostały przyjęte przez społeczeństwo z obawą, ze względu na rozbudowanie programów nauczania oraz znacznie upolitycznienie niektórych przedmiotów, zwłaszcza historii i języka polskiego. „Dziesięciolatka” ostatecznie ruszyła dopiero w 1978 roku i przetrwała dwa lata216. 15 października Do zakładów mięsnych w całym kraju rozesłano nowe receptury wyrobu wędlin. W gotowych wyrobach zwiększono ilość wody, a część mięsa zastąpiono tłuszczem, przez co pogorszyła się ich jakość. Ilość wody w kabanosach zwiększono o 10 procent, w kiełbasie jałowcowej – o 5 procent, w krakowskiej suchej – o 4 procent, w myśliwskiej – o 6 procent. Jednocześnie zmniejszono ilość mięsa w mortadeli o 15 procent i w serdelkach o 7 procent. Nie zmieniono cen217. 21 października Do Gliwic przyjechał biskup opolski Franciszek Jop, który odprawił mszę w kościele św. św. Piotra i Pawła dla pracowników i studentów Politechniki Śląskiej z okazji zbliżającego się rozpoczęcia kolejnego roku akademickiego. W wygłoszonym kazaniu życzył studentom dobrych wyników, a pracownikom zadowolenia z pracy naukowej. Nadmienił również, aby w codziennej pracy nie zapominali oni o Bogu, który powinien 214 Uroczysta akademia w XXX rocznicę Ludowego Wojska Polskiego, „Nowiny Gliwickie”, nr 41, 14 października 1973 roku. 215 Z. Rykowski, W. Władyka, op. cit., s. 97. 216 Z. Zblewski, op. cit., s. 48. 217 Kartki z PRL, op. cit., s. 60.

70

1973

być dla nich ostoją i pomocą w realizacji ich zamierzeń. Pobyt biskupa oraz wiernych uczestniczących w mszy w mieście bacznie obserwowała Służba Bezpieczeństwa218. 28 października Biskup Franciszek Jop ponownie odwiedził Gliwice, tym razem z okazji trzechsetnej rocznicy konsekracji kościoła Podwyższenia Krzyża Świętego219. Październik W gliwickim muzeum otwarto wystawę „Ludowa ceramika i tekstylia republik ZSRR”220. 22 listopada W ramach kolejnego etapu reformy administracyjnej kraju postanowiono, żeby jednoosobowe sprawowanie władzy rozszerzyć na miasta, powiaty i województwa, powierzając ją wojewodom, prezydentom miast (powyżej 100 tysięcy mieszkańców), naczelnikom miast, powiatów, dzielnic i gmin. Nowo utworzone urzędy podlegały administracji rządowej, a nie coraz bardziej fasadowym radom narodowym221. Rady narodowe pozostały, ale przestały zajmować się administrowaniem, a ich funkcję ograniczono do ogólnikowych zadań, jak „oddziaływanie”, „inspirowanie” i pełnienie funkcji kontrolnych. Rzeczywistym zarządcą miasta stawał się prezydent, który – zgodnie z ustawą – podlegał rządowi222. 1 grudnia Zmarł duszpasterz gliwickich Ormian, ks. Kazimierz Romaszkan. Miał sześćdziesiąt pięć lat. Był polskim Ormianinem. Przed wojną ukończył Collegium Armenicum w Rzymie i w 1935 roku otrzymał święcenia kapłańskie. Po powrocie z Rzymu osiadł we Lwowie, gdzie pełnił obowiązki sekretarza arcybiskupa lwowskiego obrządku ormiańskiego, ks. Józefa Teofila Teodorowicza. Był również wikariuszem przy katedrze ormiańskiej. W czasie okupacji sowieckiej i niemieckiej aktywnie wspomagał polską konspirację niepodległościową. W lipcu 1945 roku został administratorem parafii ormiańskiej w Brzeżanach. Aresztowany w styczniu 1946 roku przez NKWD i deportowany na Syberię, powrócił do Polski dopiero dziesięć lat później. We wrześniu 1967 roku biskup Franciszek Jop mianował go rektorem kościoła ormiańskiego Trójcy Świętej w Gliwicach. Od listopada 1971 roku był duszpasterzem dla wiernych obrządku ormiańskiego z całej Polski223. 218

AIPN Katowice, WUSW Katowice, sygn. IPN Ka 098/22, Meldunek sytuacyjny z terenu miasta i powiatu Gliwice, 22 X 1973 r., k. 334. 219 AIPN Katowice, WUSW Katowice, sygn. IPN Ka 0103/153, t. 3, Meldunek zastępcy Komendanta Miejskiego MO ds. SB w Gliwicach do Naczelnika Wydziału IV SB KWMO w Katowicach, Gliwice 29 X 1973 r., k. 206. 220 Z. Czajkowski, op. cit., s. 247. 221 P. Sasanka, op. cit., s. 65–66. 222 J. Karpiński, Wykres gorączki. Polska pod rządami komunistycznymi, Lublin 2001, s. 326. 223 J. Kowalczyk, Ormianie nad Kłodnicą, „Rocznik Muzeum w Gliwicach”, t. 15/2, Gliwice 2000, s. 933– 934, 945–946.

71

Gliwice

J Z archiwów Służby Bezpieczeństwa

W dniu 3 grudnia 1973 r. uzyskano informację o śmierci ks. ROMASZKAN Kazimierza s. Mikołaja, duszpasterza obrządku ormiańskiego w Gliwicach. Pogrzeb w/w odbył się w dniu 4 grudnia 1973 r. w Gliwicach. Uroczystości pogrzebowe rozpoczęły się w parafii Piotra i Pawła z udziałem biskupa ADAMIUKA, który przybył do Gliwic samochodem marki „Opel Rekord” nr rej. HX 44-90. Biskup w kazaniu wygłoszonym podczas mszy poruszał sprawy wyłącznie religijne, jak również nakreślił działalność duszpasterską ks. ROMASZKANA. Oprócz biskupa w uroczystościach pogrzebowych brało udział 25 księży. Część z nich przybyła z Wrocławia, Zabrza i Katowic. Na mszy było ok. 300 wiernych, w przeważającej ilości kobiet starszych. W kondukcie pogrzebowym wzięło udział 6 ministrantów, 10 sióstr zakonnych, delegacje górników wraz ze sztandarem z kop. „Gliwice”, 25 księży oraz 200 wiernych. Kondukt przeszedł pieszo na cmentarz, gdzie biskup wygłosił krótkie przemówienie nad trumną zmarłego. Źródło: AIPN Katowice, WUSW Katowice, sygn. 098/22, Meldunek dot. pogrzebu ks. Kazimierza Romaszkana, k. 233.

9 grudnia Wybory do rad narodowych. Kilka dni później odbyła się pierwsza sesja nowej Miejskiej Rady Narodowej. Na samym początku zaproponowano kandydaturę pierwszego sekretarza Komitetu Powiatowego PZPR Jana Janosza na przewodniczącego Miejskiej Rady Narodowej. Propozycję przyjęto jednogłośnie. Kontrkandydatów nie było. Nowy przewodniczący stwierdził, że Miejska Rada Narodowa będzie wypełniać wszystkie stojące przed nią zadania zgodnie z uchwałami Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej224. 28 grudnia W całym kraju wprowadzono obowiązek posiadania kart rowerowych i rejestracji motorowerów225. 29 grudnia W Urzędzie Wojewódzkim w Katowicach wojewoda katowicki gen. Jerzy Ziętek wręczył nominacje Prezesa Rady Ministrów nowo powołanym prezydentom miast, naczelnikom powiatów i ich zastępcom. Nominację na stanowisko prezydenta Gliwic otrzymał Józef Antosz, a na naczelnika powiatu – Henryk Starczyk226. Grudzień Kopalnia „Gliwice” została uhonorowana Orderem Sztandaru Pracy pierwszej klasy. Sztandar zakładowy udekorował odznaczeniem przewodniczący Prezydium WRN w Katowicach gen. Jerzy Ziętek227.

224 225 226 227

Wzrost poziomu życia ludności nadrzędnym celem, „Nowiny Gliwickie”, nr 51–52, 23–30 grudnia 1973 roku. Kartki z PRL, op. cit., s. 64. W ub. sobotę..., „Nowiny Gliwickie”, nr 1, 6 stycznia 1974 roku. Order Sztandaru Pracy I kl. dla kopalni „Gliwice”, „Nowiny Gliwickie”, nr 49, 9 grudnia 1973 roku.

72

1974

1974 18 stycznia W Warszawie rozpoczęło się XII Plenum Komitetu Centralnego PZPR. Przywódca partii Edward Gierek zapowiedział prowadzenie w dalszym ciągu „polityki niezmiennych cen na podstawowe artykuły spożywcze”228. Te „mniej podstawowe” podrożały trzy dni później. 21 stycznia Podwyżka cen alkoholu i benzyny oraz marż gastronomicznych229. Wódki podrożały średnio o 23 procent, wina – o 25–33 procent. Cena pół litra wódki „Czystej” o zawartości 40 procent spirytusu wzrosła z 63 do 85 zł, „Żytniej” – z 80 do 100 zł. Wino owocowe produkcji krajowej zdrożało z 28,5 do 40 zł. Piwo podrożało średnio o 1 zł za butelkę230. J Z archiwów Służby Bezpieczeństwa

Ogólne niezadowolenie zostało wywołane podniesieniem ceny paliw płynnych oraz olejów przy minimalnym, bo jedynie ok. 30 proc. zbilansowaniu przez podniesienie cen na usługi przewozowe. Taksówkarze wyliczyli, że w stosunku dziennym potracili ok. 100-150 zł. Dotychczas taksówkarze przeciętnie dziennie pracowali po 10-12 godzin, obecnie z ich wyliczeń wynika, że będą musieli pracować po 14-16 godzin na dobę, aby utrzymać ten sam pułap zarobków. W tej chwili 18 taksówkarzy zgłosiło z dniem 1 lutego chęć oddania koncesji. Najbardziej niezadowoleni są taksówkarze starsi wiekiem oraz tacy, którzy nie mają innego zawodu, ponieważ trudno otrzymać jest im odpowiednią pracę. Źródło: AIPN Katowice, WUSW Katowice, Meldunek informacyjny do Naczelnika Wydziału III SB Komendy Wojewódzkiej MO w Katowicach, Gliwice 24 I 1974 r.

28 stycznia Prowincjał Towarzystwa Jezusowego o. Jan Popiel przybył z wizytacją do parafii św. Bartłomieja, którą zarządzali ojcowie jezuici. Zlecił przeniesienie z Krakowa do Gliwic cudownego obrazu Matki Bożej Kochawińskiej i umieszczenie go w głównym ołtarzu kościoła231. 4 lutego Drugi program Telewizji Polskiej rozpoczął emisję we wszystkie dni tygodnia232.

228

P. Sasanka, op. cit., s. 95. Z. Rykowski, W. Władyka, op. cit., s. 98. 230 Kartki z PRL, op. cit., s. 65. 231 L. Grzebień SJ, Obecność Jezuitów na Ziemi Gliwickiej od XVI do XX wieku, „Rocznik Muzeum w Gliwicach”, t. 15/1, Gliwice 2000, s. 449. 232 Kartki z PRL, op. cit., s. 67. 229

73

Gliwice

18 lutego W katowickiej hali widowiskowo-sportowej „Spodek” zorganizowano Spotkanie Ludzi Twórczej Pracy Śląska i Zagłębia, na które przybyło 9 tysięcy przodowników pracy i „ludzi dobrej roboty” z całego województwa233. Luty Gliwice odwiedziła delegacja parlamentarzystów ze Zgromadzenia Narodowego Republiki Francji. Goście zwiedzili Politechnikę Śląską i złożyli kwiaty na mogile żołnierzy francuskich, którzy polegli na Górnym Śląsku w okresie plebiscytu234. Wojewoda katowicki gen. Jerzy Ziętek wizytował miasto i powiat. Towarzyszyli mu: pierwszy sekretarz Komitetu Powiatowego PZPR i przewodniczący Miejskiej Rady Narodowej w jednej osobie Jan Janosz, prezydent miasta Józef Antosz i naczelnik powiatu Henryk Starczyk235. W gliwickim Klubie Chemika odbyły się miejskie eliminacje XIII Ogólnopolskiego Konkursu Piosenki Radzieckiej236. 23 marca Zakończył się, trwający dziewięć miesięcy, remont restauracji „Myśliwska” przy ulicy Zwycięstwa. Wnętrze utrzymano w staromodnej, nieco klasycyzującej konwencji. Specjalnością szefa kuchni był bogracz i zraz po myśliwsku237. Marzec W przychodni lekarskiej przy placu Bohaterów Stalingradu (obecnie plac marsz. Józefa Piłsudskiego) uruchomiono gabinety, czynne w godzinach od 18.00 do 20.00, oraz niedzielne pogotowie stomatologiczne238. Muzeum w Gliwicach wzbogaciło się o sztandary polskich organizacji komunistycznych we Francji, które wraz z powracającymi do kraju po drugiej wojnie światowej działaczami trafiły do Komitetu Powiatowego PPR, a następnie PZPR w Gliwicach239. 10 kwietnia Sejm PRL uchwalił ustawę o ewidencji ludności i dowodach osobistych, na mocy której uprawnienia do wydawania tych dokumentów odebrano komendom Milicji Obywatelskiej i przekazano organom administracji państwowej szczebla miejskiego i powiatowego240. 233 234 235 236 237 238 239 240

Z. Rykowski, W. Władyka, op. cit., s. 98. Wizyta parlamentarzystów francuskich w Gliwicach, „Nowiny Gliwickie”, nr 8, 24 lutego 1974 roku. Gospodarska wizyta wojewody Jerzego Ziętka, „Nowiny Gliwickie”, nr 9, 3 marca 1974 roku. Piosenki radzieckie podbijają serca publiczności, „Nowiny Gliwickie”, nr 9, 3 marca 1974 roku. „Myśliwska” w nowej szacie, „Nowiny Gliwickie”, nr 13, 31 marca 1974 roku. Krótsza droga do lekarza, „Nowiny Gliwickie”, nr 14, 7 kwietnia 1974 roku. „Wracamy, by pomóc braciom w kraju...”, „Dziennik Zachodni”, nr 68, 21 marca 1974 roku. Kartki z PRL, op. cit., s. 71.

74

1974

Kwiecień Na początku miesiąca odbyło się spotkanie członków Sekretariatu Komitetu Powiatowego PZPR z pracownikami redakcji „Nowin Gliwickich”. Partyjni dygnitarze udzielili wskazówek i przedstawili najważniejsze zadania, które, ich zdaniem, stały przed dziennikarzami. W dyskusji podkreślono, że celem gazety lokalnej powinno być „kształtowanie socjalistycznej świadomości poprzez szerokie popularyzowanie przykładów postaw obywatelskich i ukazywanie ideowych motywacji ludzkiego działania”241. Gliwicki ośrodek „Praktyczna Pani” przy ulicy Ormowców znalazł się, jako jedyna tego typu placówka z województwa katowickiego, wśród ośmiu laureatów ogólnopolskiego konkursu o tytuł Przodującego Ośrodka „Praktyczna Pani”242. Pod koniec miesiąca w mieście bawił kierownik Sektora Planowania i Finansów Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego Leonid Kostin. Sowiecki decydent odwiedził między innymi Zjednoczenie Przemysłu Farb i Lakierów243. J Z archiwów Służby Bezpieczeństwa

W dniu dzisiejszym [29 kwietnia 1974 roku] ujawniono w skrzynkach pocztowych 22 szt. kartek papieru o rozmiarze 11×8 cm białego maszynowego, na których nieznany sprawca umieścił 4 wrogie hasła: „Pasożytnicze zdradzieckie pachołki radzieckie”. Stwierdzono, że 17 [ulotek] umieszczonych było w centrum miasta, a 5 sztuk przy ul. Jagiellońskiej w Gliwicach w godzinach popołudniowych. Podjęto natychmiast czynności penetracyjne, które nie ujawniły kolportażu. Źródło: AIPN Katowice, WUSW Katowice, sygn. IPN Ka 098/20, t. 2, Meldunek informacyjny dot. sytuacji w mieście i powiecie gliwickim, Gliwice 29 IV 1974 r., k. 62.

25 kwietnia Od tego dnia w mieście ogłoszono przecenę na artykuły dziewiarskie, konfekcję, obuwie i tkaniny. Akcja, choć szeroko reklamowana w lokalnych mediach, nie spotkała się z uznaniem gliwiczan, gdyż w wyznaczonych sklepach po prostu... brakowało towaru244. Załoga kawiarni „Gondola”, w której serwowano również drobne przekąski, otrzymała wyróżnienie dyrekcji śląskiej gastronomii w konkursie na najlepszą potrawę jarską – była nią zapiekanka warzywna o takiej samej nazwie, jak nagrodzony lokal245.

241 Spotkanie kierownictwa KP PZPR z zespołem redakcyjnym „Nowin Gliwickich”, „Nowiny Gliwickie”, nr 15, 14 kwietnia 1974 roku. 242 Gliwicka „Praktyczna Pani” w krajowej czołówce, „Nowiny Gliwickie”, nr 15, 14 kwietnia 1974 roku. 243 Przyjacielska wizyta, „Nowiny Gliwickie”, nr 18, 5 maja 1974 roku. 244 AIPN Katowice, WUSW Katowice, sygn. IPN Ka 0103/153, t. 3, Meldunek zastępcy Komendanta Miejskiego MO ds. SB w Gliwicach dot. sytuacji w mieście i powiecie gliwickim, Gliwice 29 IV 1974 r., k. 458. 245 Najsmaczniejsza „gondola”, „Dziennik Zachodni”, nr 97, 25 kwietnia 1974 roku.

75

Gliwice

Wnętrze kawiarni „Gondola”

1 maja Święto Pracy. W pochodzie, który przeszedł ulicami miasta, wzięło udział, według oficjalnych danych, około 130 tysięcy mieszkańców246. Na trybunie honorowej stanęli członkowie Egzekutywy Komitetu Powiatowego z pierwszym sekretarzem Janem Janoszem i prezydentem miasta Józefem Antoszem na czele247. Przed rozpoczęciem manifestacji milicja przeszkodziła grupie około trzydziestu gliwickich hipisów urządzić happening pod pomnikiem Wdzięczności Armii Czerwonej248. 12 maja W kościele św. Bartłomieja odbyła się uroczystość wprowadzenia Obrazu Matki Bożej Kochawińskiej, który do 1943 roku znajdował się w ołtarzu kościoła w Kochawinie, około 60 kilometrów na południe od Lwowa. W obliczu zbliżającego się frontu proboszcz kochawińskiej parafii polecił sporządzić kopię, a oryginał przewieźć w bezpieczne miejsce. Cudowny obraz trafił do Starej Wsi koło Brzozowa, a stamtąd – już po wojnie – na polecenie arcybiskupa Eugeniusza Baziaka przewieziono go do Krakowa, gdzie po niezbędnych zabiegach konserwacyjnych został umieszczony w klasztorze ojców jezuitów na Małym Rynku. Na początku 1972 roku za radą ojca prowincjała Jana Popiela obraz postanowiono przekazać do kościoła św. Bartłomieja 246

Gliwice – nasz dorobek naszą dumą, „Dziennik Zachodni”, nr 103, 2 maja 1974 roku. W pierwszomajowym pochodzie, „Nowiny Gliwickie”, nr 18, 5 maja 1974 roku. 248 AIPN Katowice, WUSW Katowice, sygn. IPN Ka 098/20, t. 2, Meldunek informacyjny dot. sytuacji w mieście i powiecie gliwickim, Gliwice 1 V 1974 r., k. 70. 247

76

1974

w Gliwicach. W uroczystości wzięli udział hierarchowie: biskup Antoni Adamiuk i biskup Franciszek Jop. Towarzyszyło im kilka tysięcy wiernych – w większości dawnych mieszkańców Kresów Wschodnich, którzy po wojnie zamieszkali w Gliwicach, Bytomiu i Opolu249. Przybyli również dawni czciciele Matki Bożej Kochawińskiej, których po wojnie przesiedlono na ziemie zachodnie, między innymi około siedemdziesięciu osób z ówczesnego województwa szczecińskiego. Nie zabrakło również garstki rodaków zza Buga oraz Ślązaków mieszkających w Niemczech250. 23 maja Miejska Rada Narodowa podjęła uchwałę o zmianie, z dniem 30 września 1974 roku, nazw ulic: Dworcowej – na 1 Maja Henryka Wiatreka – na Feliksa Dzierżyńskiego Teodora Lelka – na PKWN Marii Skłodowskiej-Curie – na Łowicką Mikołaja Kopernika – na Kurpiowską Feliksa Dzierżyńskiego – na Kasztanową Parkowej – na Marii Skłodowskiej-Curie251. Widać wyraźny zwrot w polityce ideologizacji przestrzeni publicznej, skoro niemieckich komunistów, członków Komunistycznej Partii Niemiec, Henryka Wiatreka (właśc. Heinrich Wiatrek) i Teodora Lelka (właśc. Theodor Lellek), zamieniono na „bardziej polskich” patronów: Feliksa Dzierżyńskiego i Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego252. Podczas tej samej sesji Miejskiej Rady Narodowej radni uchwalili, że miasto będzie miało swój sztandar. Przewodniczącego Miejskiej Rady Narodowej upoważniono do określania okoliczności jego używania, a prezydenta miasta zobowiązano do zorganizowania fundacji i zlecenia wykonania oraz ustalenia miejsca przechowywania sztandaru253. 24 maja W dwudziestą dziewiąta rocznicę powstania Politechniki Śląskiej aula nr 200 na Wydziale Górniczym otrzymała imię Stanisława Skibińskiego – zmarłego w 1973 roku 249

AIPN Katowice, WUSW Katowice, sygn. IPN Ka 056/77, Meldunek zastępcy Komendanta Miejskiego MO ds. SB w Gliwicach do Naczelnika Wydziału IV SB KWMO w Katowicach, Gliwice 17 V 1974 r., k. 187; T. Kukiz, Madonny kresowe i inne obrazy sakralne z Kresów w diecezji gliwickiej, Wrocław 1997, s. 19–29. 250 L. Grzebień SJ, op. cit., s. 449. 251 UM Gliwice, MSI Gliwice, Uchwała nr III/22/74 MRN w Gliwicach z dnia 23 V 1974 r. w sprawie zmian w nazewnictwie ulic. 252 Więcej o osobach T. Lelka (Lellka) i H. Wiatreka – zob. R. Dermin, Współpraca Komunistycznej Partii Polski z Komunistyczną Partią Niemiec na pograniczu polsko-niemieckim w latach 1922–1938, Opole 1978, s. 175, 192–193, 195. 253 UM Gliwice, MSI Gliwice, Uchwała nr III/19/74 MRN w Gliwicach z dnia 23 V 1974 r. w sprawie ustanowienia sztandaru Miasta Gliwic.

77

Gliwice

sekretarza Komitetu Wojewódzkiego PZPR w Katowicach, absolwenta Politechniki Śląskiej, doktora nauk technicznych. Rektor Politechniki Śląskiej prof. Jerzy Szuba w wygłoszonym z tej okazji przemówieniu powiedział między innymi: „Stanisław Skibiński, wielki komunista, był nie tylko naszym kierownikiem politycznym, ale także jednym z najbliższych nam ludzi, który wniósł duży wkład w rozwój szkoły. To duży zaszczyt dla uczelni, że nasz wychowanek był sekretarzem Komitetu Wojewódzkiego PZPR. Chcemy uczcić jego pamięć po wsze czasy”254. 6 czerwca O godzinie 14.14 z lotniska gliwickiego Aeroklubu przy ulicy Rybnickiej wystartował samolot treningowy „Jak-18” z instruktorem szybowcowym Stanisławem Hajdukiem i jego żoną Ireną na pokładzie. Po kilku minutach samolot zniknął z pola widzenia obsługi lotniska. Po pół godzinie wszczęto alarm i poinformowano Centralny Ośrodek Koordynacji Lotów w Warszawie oraz dowództwo śląskiej jednostki Wojsk Ochrony Pogranicza. Poszukiwania nie dały rezultatu255. Miesiąc później funkcjonariusze Służby Bezpieczeństwa ustalili, że pilot i jego żona szczęśliwie wylądowali w Austrii, gdzie zwrócili się do tamtejszych władz o prawo pobytu i zamieszkali w obozie dla uchodźców256. 13 czerwca W Monachium (RFN) rozpoczęły się X Mistrzostwa Świata w piłce nożnej257. 16 czerwca Szefem Służby Bezpieczeństwa w Gliwicach został mjr Władysław Fabian, który objął stanowisko pierwszego zastępcy komendanta miejskiego MO do spraw SB Komendy Miejskiej Milicji Obywatelskiej w Gliwicach258. Jego poprzednik, ppłk Wiesław Sołdyk, przeszedł na równorzędne stanowisko w pobliskim Zabrzu259. Nowy szef gliwickiej bezpieki miał czterdzieści jeden lat. Karierę służbową rozpoczął w 1954 roku w ówczesnym Wojewódzkim Urzędzie Bezpieczeństwa Publicznego w Stalinogrodzie (jak nazywały się wówczas Katowice). W lipcu 1969 roku awansował na zastępcę naczelnika Wydziału III Komendy Wojewódzkiej Milicji Obywatelskiej w Katowicach260.

254

Aula im. Stanisław Skibińskiego, „Nowiny Gliwickie”, nr 22, 2 czerwca 1974 roku. AIPN Katowice, WUSW Katowice, sygn. IPN Ka 030/97, Meldunek specjalny dot. uprowadzenia samolotu sportowego „Jak-18”, Gliwice 7 VI 1974 r., k. 31–34. 256 AIPN Katowice, WUSW Katowice, Wyciąg z notatki służbowej z dnia 2 VII 1974 r., Gliwice 30 VIII 1974 r., k. 88. 257 Z. Rykowski, W. Władyka, op. cit., s. 99. 258 AIPN Katowice, WUSW Katowice, sygn. IPN Ka 0231/193, Akta osobowe Władysława Fabiana (biogram oprac. M. Niedurny). 259 AIPN Katowice, WUSW Katowice, sygn. IPN Ka 0229/257, t. 1, Akta osobowe Wisława Sołdyka (biogram oprac. M. Paszek). 260 AIPN Katowice, WUSW Katowice, sygn. IPN Ka 0231/193, op. cit. 255

78

1974

Czerwiec Prezydent Gliwic Józef Antosz został laureatem „Czerwonej Róży” – wyróżnienia przyznawanego „najlepszym spośród najlepszych” przez zespół redakcyjny „Trybuny Robotniczej”261. Letni lifting przeszła gliwicka gastronomia. We flagowej restauracji „Myśliwskiej” przy ulicy Zwycięstwa oddano do użytku nowoczesne zaplecze. Z kolei obok dworca kolejowego stanął blaszany pawilon, w którym serwowano między innymi placki ziemniaczane, hamburgery i kurczaki z rożna. Nowością było wprowadzenie w tym czasie ciepłych dań do niektórych kawiarni – między innymi „Gondoli” przy placu Krakowskim i „Romy” przy ulicy Marcelego Nowotki (obecnie ulica Ignacego Daszyńskiego), gdzie obok ciastek i kawy pojawiły się ciepłe przekąski, wśród nich flaki z parmezanem262. 7 lipca W Monachium zakończyły się X Mistrzostwa Świata w piłce nożnej, które większą część męskiej populacji skutecznie przykuły do odbiorników telewizyjnych. Reprezentacja polski, pod wodzą trenera Kazimierza Górskiego, zajęła trzecie miejsce, zwyciężając w ostatnim meczu z drużyną Brazylii. Tytuł mistrza świata zdobyła drużyna Republiki Federalnej Niemiec263. 15 lipca W związku ze zbliżającym się świętem trzydziestolecia PRL zostały zwiększone dostawy wędlin we wszystkich gatunkach264. 19 lipca Miasto odwiedził konsul generalny Związku Sowieckiego w Polsce Lew Wachraniejew265. 20 lipca Specjalnie dobrani gliwiczanie, członkowie PZPR, którzy otrzymali rekomendacje swoich partyjnych zwierzchników, wzięli udział w manifestacji ku czci sowieckiego przywódcy Leonida Breżniewa w katowickim „Spodku”. Gliwickie zakłady pracy i szkoły wysłały również swoich przedstawicieli w okolice Bytomia, na trasę przejazdu dyktatora, który z okien samochodu zwiedził miasta okręgu przemysłowego266. Rozdano czerwone i biało-czerwone chorągiewki oraz zapewniono prowiant, tak że oczekiwanie na „przywódcę postępowego świata” nabrało charakteru pikniku. Lubiący splendor i zaszczyty Leonid Breżniew musiał być zadowolony z wizyty na Górnym 261

„Czerwona Róża” dla najlepszych, „Nowiny Gliwickie”, nr 24, 16 czerwca 1974 roku. Gastronomia na cenzurowanym, „Nowiny Gliwickie”, nr 24, 16 czerwca 1974 roku. 263 Dzieje Polski. Kalendarium, op. cit., s. 778. 264 AIPN Katowice, WUSW Katowice, sygn. 098/32, Notatka służbowa dot. zaopatrzenia m. Gliwice w artykuły spożywcze, Gliwice 17 VII 1974 r., k. 82. 265 Konsul generalny ZSRR w Polsce z wizytą w Gliwicach, „Nowiny Gliwickie”, nr 30, 28 lipca 1974 roku. 266 Braterska wizyta Leonida Breżniewa, „Nowiny Gliwickie”, nr 30, 28 lipca 1974 roku. 262

79

Gliwice

Śląsku. Do posiadanych już tytułów mógł dołączyć miano honorowego członka załogi Huty Katowice i honorowego górnika Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej. Z tej okazji otrzymał między innymi mundur galowy, czapkę z zielonym pióropuszem, lampkę i symboliczny kilof górniczy267. 19–22 lipca W całym kraju trwały obchody trzydziestolecia Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej. 21 lipca Rektor Politechniki Śląskiej prof. dr inż. Jerzy Szuba został odznaczony Orderem Budowniczych Polski Ludowej – najwyższym odznaczeniem w czasach Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej268. 22 lipca Uchwałą Rady Państwa PRL miasto Gliwice zostało odznaczone Krzyżem Wielkim Orderu Odrodzenia Polski269. 1 sierpnia Do 1200 zł podwyższono najniższą płacę270. 29 sierpnia Na wspólnym posiedzeniu Prezydium Miejskiej Rady Narodowej i Miejskiego Komitetu Frontu Jedności Narodu odbyło się uroczyste przekazanie nowego sztandaru miasta, na którym widniał orzeł biały bez korony i herb Gliwic oraz hasło „Siły i trud nasz w służbie narodu”271. 1 września W Liceum Ogólnokształcącym nr IV im. Józefa Wieczorka (obecnie im. Orląt Lwowskich) przy ulicy Kozielskiej odbyła się miejska inauguracja roku szkolnego 1974/1975272. W I Liceum Ogólnokształcącym im. Edwarda Dembowskiego przy ulicy Zimnej Wody wprowadzono nowy przedmiot nauczania pod nazwą „podstawy informatyki”. Gliwicka szkoła znalazła się wśród siedmiu wytypowanych liceów w kraju, obok Kielc, Krakowa, Poznania, Łodzi, Warszawy i Słupska. W programie przewidziano między innymi podstawy cybernetyki, algorytmy, elementy programowania i podstawy wiedzy o maszynach obliczeniowych273.

267

P. Sasanka, op. cit., s. 44–45. Order budowniczego Polski Ludowej dla prof. dr inż. Jerzego Szuby, „Nowiny Gliwickie”, nr 30, 28 lipca 1974 roku. 269 Krzyż Wielki Orderu Odrodzenia Polski dla Gliwice, „Nowiny Gliwickie”, nr 30, 28 lipca 1974 roku. 270 Kartki z PRL, op. cit., s. 76. 271 Dar zakładów dla społeczeństwa Gliwic, „Nowiny Gliwickie”, nr 35, 1 września 1974 roku. 272 Uroczysta inauguracja nowego roku szkolnego, „Nowiny Gliwickie”, nr 36, 8 września 1974 roku. 273 Informatyka w programie I Liceum Ogólnokształcącego, „Nowiny Gliwickie”, nr 36, 8 września 1974 roku. 268

80

1974

Elewacja Prezydium Miejskiej Rady Narodowej z propagandową dekoracją „Polska rośnie w siłę, a ludzie żyją dostatniej”

Wrzesień Z okazji zbliżającego się kolejnego, trzydziestego roku akademickiego na Politechnice Śląskiej otwarto wystawę obrazująca dorobek naukowy i dydaktyczny uczelni. Otwarcia wystawy dokonał pierwszy sekretarz Komitetu Wojewódzkiego PZPR Zdzisław Grudzień w towarzystwie: sekretarza Komitetu Wojewódzkiego Zdzisława Gorczycy, pierwszego sekretarza Komitetu Powiatowego PZPR w Gliwicach Jana Janosza, pierwszego sekretarza Komitetu Uczelnianego PZPR Stanisława Janiczka i rektora Politechniki Śląskiej prof. dr inż. Jerzego Szuby274.

274

Centralna inauguracja roku akademickiego, „Nowiny Gliwickie”, nr 40, 6 października 1974 roku.

81

Gliwice

1 października W Katowicach odbyła się centralna, ogólnopolska inauguracja roku akademickiego. Honorowym gościem i jednocześnie protektorem uroczystości był pierwszy sekretarz Komitetu Centralnego PZPR Edward Gierek. W imieniu rektorów i senatu wyższych uczelni województwa katowickiego wystąpił z przemówieniem rektor Politechniki Śląskiej prof. dr inż. Jerzy Szuba. W czasie uroczystości Edward Gierek udekorował sztandar Politechniki Śląskiej Orderem Sztandaru Pracy pierwszej klasy275. Po uroczystości przedstawiciele miasta złożyli na ręce pierwszego sekretarza meldunek o „realizacji zobowiązań wartości 470 milionów złotych podjętych przez społeczeństwo Gliwic dla uczczenia 30-lecia PRL”276. J Prasa pisała Szczególnie gorąco przyjmują zebrani końcowy fragment przemówienia Edwarda Gierka – mówiący o tym, że przyznanie uchwałą Rady Państwa Politechnice Śląskiej im. Wincentego Pstrowskiego w Gliwicach Orderu Sztandaru Pracy I klasy jest wyrazem uznania dla osiągnięć tej uczelni w dziedzinie wychowania i kształcenia młodej kadry technicznej, wyników badań naukowych i wdrażania ich w codzienną praktykę przemysłu. Zebrani wstają z miejsc i skandują: POLSKA – PARTIA – MŁODZIEŻ! Zbliża się poczet sztandarowy. Przy dźwiękach hymnu państwowego Edward Gierek dekoruje sztandar tej zasłużonej uczelni. Na tle czerwieni – obok godła państwowego, obok symboli Politechniki Śląskiej – Order Sztandaru Pracy I klasy. Rektor Jerzy Szuba przyjmuje od Edwarda Gierka nadania tego wysokiego odznaczenia i gratulacje. Następnie dziękuje za nie i za słowa uznania dla działalności uczelni, za opiekę i pomoc i zapewnia I Sekretarza KC PZPR, że kadra naukowo-dydaktyczna i wychowankowie Politechniki Śląskiej dołożą jeszcze większych starań, aby przyczynić się do tego „by Polska rosła w siłę, a ludziom żyło się dostatniej”. Honorowemu protektorowi obchodów XXX-lecia Politechniki Śląskiej przekazano następnie miniatury insygniów rektorskich. [...] Odśpiewanie „Międzynarodówki” zakończyło podniosłe uroczystości inauguracji nowego roku akademickiego – trzydziestego w Polsce Ludowej. Centralna inauguracja roku akademickiego 1974/75, „Dziennik Zachodni”, nr 231, 2 października 1974 roku.

3 października Z okazji trzydziestolecia istnienia Milicji Obywatelskiej i Służby Bezpieczeństwa w budynkach Komendy Miejskiej i Komendy Powiatowej MO odsłonięto tablice z brązu poświęcone funkcjonariuszom milicji i bezpieki, którzy polegli „w walce o utrwalenie władzy ludowej” na ziemi gliwickiej. W uroczystości obok władz miasta, powiatu i decydentów partyjnych wziął także udział ppłk Władysław Leś z Komendy Wojewódzkiej MO w Katowicach. Tego samego dnia wieczorem w sali Operetki Śląskiej odbyła się uroczysta akademia, której przyglądali się funkcjonariusze MO i SB wraz z rodzinami. W części artystycznej wystąpił zespół estradowy Górnośląskiej Brygady Wojsk Ochrony Pogranicza277. 275

Ibidem. Centralna inauguracja roku akademickiego 1974/75, „Dziennik Zachodni”, nr 231, 2 października 1974 roku. 277 Powszechny szacunek i uznanie dla ludzi w stalowych mundurach, „Nowiny Gliwickie”, nr 41, 13 października 1974 roku. 276

82

1974

9 października W sali sesyjnej Urzędu Miejskiego odbyło się spotkanie Egzekutywy Komitetu Powiatowego PZPR z członkami partii – funkcjonariuszami milicji i Służby Bezpieczeństwa z miasta i powiatu278. 20 października We wszystkich kościołach na terenie miasta i powiatu księża odczytali list pasterski biskupa opolskiego Franciszka Jopa, w którym duszpasterz poruszył między innymi potrzebę wybudowania nowych kościołów na terenie diecezji. Szczególnie podkreślił brak świątyń na gliwickich osiedlach Sikornik i Trynek279. Październik Instytut Transportu i Komunikacji działający na Wydziale Metalurgicznym Politechniki Śląskiej stał się samodzielnym instytutem pełniącym funkcję wydziału280. Listopad O rezygnację z funkcji rektora Politechniki Śląskiej poprosił prof. dr inż. Jerzy Szuba. Prośbę swoją uzasadnił pragnieniem poświęcenia się pracy naukowo-dydaktycznej. Nowym rektorem uczelni został prof. dr inż. Jerzy Nawrocki281. Ósmy rektor Politechniki Śląskiej urodził się w 1926 roku w Trzcianie koło Rzeszowa. Od 1952 roku był członkiem Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. W 1955 roku ukończył Politechnikę Śląską w Gliwicach, na której przeszedł następnie kolejne szczeble kariery naukowej. W latach 1970–1974 był jej prorektorem. We wrześniu 1980 wchodził w skład Komisji Rządowej, która prowadziła negocjacje, a następnie – 3 września 1980 roku – zawarła porozumienie ze strajkującymi w KWK „Manifest Lipcowy” w Jastrzębiu Zdroju. W lipcu 1981 został ministrem nauki, szkolnictwa wyższego i techniki w rządzie Edwarda Babiucha. W latach 1985–1989 był członkiem Rady Państwa. Sprawował również funkcję posła na Sejm PRL szóstej, siódmej, ósmej i dziewiątej kadencji. Jako naukowiec zajmował się przeróbką kopalin stałych, był twórcą nowych technologii w przeróbce kopalin, projektował i konstruował nowoczesne maszyny i urządzenia przeróbcze. Był autorem lub współautorem ponad dwustu prac naukowych, publikowanych w periodykach polskich i zagranicznych. Zmarł 28 kwietnia 1990 roku w Katowicach282. J Prasa pisała Okręgowa Spółdzielnia Mleczarska wprowadziła – w opakowaniach z folii – sprzedaż maślanki, która cieszy się dużym popytem wśród mieszkańców Gliwic. [...] Dzięki uruchomieniu nowego zakładu w Zabrzu-Mikulczycach spółdzielnia rozpoczęła produkcję serów homogenizowanych tłustych i chudych, zalecanych szczególnie dla dzieci i osób 278

Ibidem. AIPN Katowice, WUSW Katowice, sygn. IPN Ka 098/13, t. 4, Informacja dot. sytuacji w poszczególnych środowiskach na terenie miasta i powiatu, Gliwice 22 XI 1974 r., k. 139. 280 M. Mikrut, W. Pluskiewicz, op. cit., s. 24. 281 Podziękowanie za 10 lat owocnej pracy, „Nowiny Gliwickie”, nr 47, 24 listopada 1974 roku. 282 M. Mikrut, W. Pluskiewicz, op. cit., s. 31; T. Mołdawa, Ludzie władzy 1944–1991, Warszawa 1991. 279

83

Gliwice

starszych, a także śmietany luksusowej w opakowaniach plastikowych o pojemności 0,25 l. Szkołom zaoferowano mleko dla uczniów w butelkach 0,25 l – pasteryzowane, nadające się do bezpośredniego spożycia, oraz mleko kakaowe. Gliwickie Zakłady Przemysłu Terenowego skoncentrowały swoją działalność na zabezpieczeniu zaopatrzenia mieszkańców Gliwic w kiszonki i przetwory owocowe na zimę. Kapusty kiszonej z własnej wytwórni w Toszku powinno być pod dostatkiem. Przygotowano kompoty z czarnych jagód oraz śliwek – węgierek i renklod; mniej niestety będzie przetworów z czereśni i wiśni, ale to już wina nieurodzaju na te owoce. Nowe artykuły spożywcze, „Nowiny Gliwickie”, nr 47, 24 listopada 1974 roku.

J Z archiwów Służby Bezpieczeństwa

Zaopatrzenie rynku w warzywa systematycznie się poprawia, lecz nadal nie jest zadowalające. Przedsiębiorstwa handlowe chcąc wyrównać popyt z podażą wysłały do innych województw swoich przedstawicieli, celem dokonania zakupów tych warzyw i owoców, których na terenie m. Gliwice jest za mała ilość. Prócz tego przedsiębiorstwa te uruchomiły wcześniejszą niż zwykle sprzedaż warzyw i owoców mrożonych oraz zwiększyły zamówienia na mrożonki. Mimo tych przedsięwzięć na rynku nadal odczuwa się dotkliwe braki niektórych, podstawowych warzyw. Systematycznie brak jest w sklepach warzywnych cebuli. Sporadyczne dostawy nie zaspokajają zaopatrzenia, przez co po dostawie tworzą się kolejki i cebula znika z półek. Ustalona z dniem 21 XI 1974 r. cena cebuli zeschniętej na 8,5 zł za kilogram jest za niska. Producenci sprzedają na targowiskach przy ul. Świerczewskiego [obecnie ulica Lipowa] cebulę, często nadgniłą, po 12–14 zł za kilogram, a prowadzący zawodowo handel warzywno-owocowy na targowisku przy ul. Pod Murami w ogóle nie prowadzą sprzedaży cebuli. [...] Na straganach targowiska warzywno-owocowego przy ul. Pod Murami można w tej chwili nabyć jedynie owoce. Oferujący do sprzedaży warzywa drobni producenci żądają wysokich cen. W sklepach handlu uspołecznionego nadal w ogóle nie ma ogórków kiszonych, buraków ćwikłowych, czosnku i pietruszki. Na wspomnianym wyżej targowisku pietruszkę sprzedaje się na sztuki po 2-3 zł za sztukę, co daje ok. 15-18 zł za kilogram, podczas gdy cennik nakazuje pobierać 8 zł. Analogicznie sprawa wygląda z marchewką, czosnkiem i innymi jarzynami. [...] Z pozostałych artykułów spożywczych nadal brak jest miodu, mąki ziemniaczanej, maku, bakalii, makaronu „nitki”, kaszy i kilku innych, już mniej niezbędnych towarów. Niektóre z brakujących towarów są importowane ze Związku Radzieckiego, np. cebula, miód, pieprz. Prawie pod dostatkiem jest jabłek i gruszek, seleru, rzodkiewki, kapusty kiszonej oraz surowej. Wkrótce nadejdą dostawy owoców cytrusowych. Mięsa i przetworów mięsnych gorszych gatunków jest pod dostatkiem. W sklepach spożywczych już się rozpoczęły zakupy świąteczne i panuje wzmożony ruch. W branży art. przemysłowych jest w zasadzie pełne zaopatrzenie, jednak pod względem asortymentu, szczególnie w odzieży występują poważne braki. Źródło: AIPN Katowice, WUSW Katowice, sygn. 098/32, Notatka informacyjna dot. sytuacji rynkowej i zaopatrzenia ludności m. Gliwic ze szczególnym uwzględnieniem artykułów spożywczych, Gliwice 29 XI 1974 r., k. 35.

84

1974

16 grudnia Narodowy Bank Polski wypuścił do obiegu nowy banknot o nominale 500 zł z wizerunkiem Tadeusza Kościuszki. Był to początek wymiany pieniędzy papierowych. Nowe banknoty miały ujednolicone wymiary i były wykonane z lepszej jakości papieru. W styczniu 1975 roku ukazał się banknot o nominale 100 zł z podobizną działacza rewolucyjnego Ludwika Waryńskiego, w lipcu 1975 roku – o nominale 1000 zł z Mikołajem Kopernikiem, a w listopadzie 1975 roku – o nominale 50 zł z komunistycznym generałem Karolem Świerczewskim283. Grudzień W „Nowinach Gliwickich” uroczyście ogłoszono zakończenie prac na osiedlu Sikornik. Jego budowa trwała ponad dziesięć lat284. Teoretycznie. W praktyce jeszcze przez kilka następnych lat niwelowano niedoróbki i kończono drobną infrastrukturę. Na osiedlu wciąż było za mało sklepów, brakowało chodników, parkingów, a wiele mieszkań czekało na wykończenie. Z inicjatywy miejscowego oddziału Związku Polskich Artystów Plastyków na parterze Domu Plastyków w Rynku otwarto salon sztuki współczesnej, w którym oferowano między innymi prace malarskie i grafiki, tkaniny artystyczne, rzeźby i dzieła sztuki użytkowej. Salon był prowadzony przez Spółdzielnię „Plastyka” z Bytomia w kooperacji ze Związkiem Polskich Artystów Plastyków285.

283 284 285

Kartki z PRL, op. cit., s. 82. Ostatni szlif osiedla Sikornik, „Nowiny Gliwickie”, nr 51–52, 22–29 grudnia 1974 roku. Salon Sztuki Współczesnej w Rynku, „Nowiny Gliwickie”, nr 50, 15 grudnia 1974 roku.

85

Gliwice

1975 6–7 stycznia W Warszawie podczas obrad XVI Plenum Komitetu Centralnego PZPR dyskutowano nad problemem „dalszego ideowo-politycznego i organizacyjnego umocnienia partii”. Edward Gierek stwierdził z zadowoleniem, że „obecnie możemy uznać sytuację polityczną w naszym kraju za dobrą”286. 15 stycznia W obiegu pojawiły się banknoty o nominale 100 zł nowej emisji. Widniał na nich wizerunek dziewiętnastowiecznego działacza ruchu robotniczego Ludwika Waryńskiego, od którego wywodzili swój ideowy rodowód polscy komuniści. Na odwrocie banknotu zamieszczono reprodukcję winiety tytułowej pisma „Proletaryat”287. 27 stycznia Hucznie obchodzono trzydziestą rocznicę zajęcia miasta przez Armię Czerwoną. Najważniejszą z wielu zaplanowanych z tej okazji imprez było uroczyste przekazanie Gliwicom Krzyża Wielkiego Orderu Odrodzenia Polski, którym pierwszy sekretarz Komitetu Centralnego PZPR Edward Gierek udekorował sztandar miejski288. Uroczystość odbyła się w sali Operetki Śląskiej, której gmach przystrojono na ten dzień hasłem „Społeczeństwo Gliwic twórczym realizatorem programu Partii”. Limuzyny z szefem partii, jego świtą i towarzyszącymi mu przedstawicielami władz wojewódzkich podjechały pod budynek operetki o godzinie 9.25. W przemówieniu inauguracyjnym szef gliwickiej PZPR Jan Janosz zapewnił Edwarda Gierka: „Przyjmijcie drogi Towarzyszu I Sekretarzu nasze zapewnienie, że każda inicjatywa podejmowana przez Was, przez centralne i wojewódzkie władze partyjne, znajdzie w Gliwicach oddanych realizatorów – tak bowiem rozumiemy swoje obowiązki Polaków i komunistów”. Na zakończenie Edward Gierek otrzymał paterę z brązu, wykonaną w Gliwickich Zakładach Urządzeń Technicznych, na której widniały symboliczne klucze do miasta. Imprezę zakończono odśpiewaniem Międzynarodówki. Następnie delegacja udała się do budynku Urzędu Miejskiego, gdzie zorganizowano drobny poczęstunek, po którym odbyło się spotkanie szefa partii z władzami miasta. Pobyt Edwarda Gierka w Gliwicach zakończył się około południa. Tuż po godzinie 12.00 goście wsiedli do samochodów i odjechali w stronę Katowic289.

286

Z. Rykowski, W. Władyka, op. cit., s. 101. Od jutra nowe stuzłotówki, „Dziennik Zachodni”, nr 11, 14 stycznia 1975 roku. 288 Gliwice zawsze wierne Ojczyźnie-Polsce, „Dziennik Zachodni”, nr 23, 28 stycznia 1975 roku. 289 Najwyższe uznanie dla pracowitości społeczeństwa gliwickiego, „Nowiny Gliwickie”, nr 5, 2 lutego 1975 roku; AIPN Katowice, WUSW Katowice, sygn. IPN Ka 098/32, Notatka służbowa dot. zabezpieczenia operacyjnego pobytu delegacji partyjno-rządowej na terenie Gliwic w dniu 27 I 1975 r., Gliwice 27 I 1975 r., k. 272. 287

86

1975

J Z archiwów Służby Bezpieczeństwa [Okrzyki, które „spontanicznie” wznosili uczestnicy spotkania z Edwardem Gierkiem w Operetce Śląskiej] Okrzyki z sali: Polska Zjednoczona Partia Robotnicza – kierownicza siła narodu – niech żyje! Nasza ukochana ojczyzna Polska Ludowa – niech żyje! Komitet Centralny Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej z I sekretarzem towarzyszem Edwardem Gierkiem – niech żyje! Klasa robotnicza – czołowa siła narodu – niech żyje! Nierozerwalna przyjaźń między narodami Polskim i Radzieckim – niech żyje! Zebrani odpowiadają trzykrotnym „niech żyje!” Towarzyszu Gierek – na ludzi pracy Gliwic Partia zawsze może liczyć. Towarzyszu Gierek – nasza odpowiedź na wysokie odznaczenie to coraz efektywniejsza praca i lepsze gospodarowanie. Źródło: AIPN Katowice, WUSW Katowice, sygn. IPN Ka 098/32, Szczegółowy scenariusz uroczystości związanych z odznaczeniem miasta Gliwice Krzyżem Wielkim Orderu Odrodzenia Polski w dniu 27 I 1975 r., k. 315–317.

Styczeń Przy ulicy Ormowców (obecnie ulica Krupnicza), w miejscu, gdzie jeszcze niedawno stały zdewastowane kamieniczki, otwarto pawilon spożywczy z blachy i szkła. Początkowo sklep wyznaczono do sprzedaży wyłącznie mrożonek i koncentratów spożywczych290.

Ulica Ormowców (obecnie ulica Krupnicza) w latach siedemdziesiątych 290

Tylko mrożonki i koncentraty, „Dziennik Zachodni”, nr 19, 23 stycznia 1975 roku.

87

Gliwice

Luty W sklepach w całym kraju coraz częściej brakowało mięsa291. Marzec Po prawie dwuletnim remoncie oddano do użytku kino „Bajka” przy ulicy Dolnych Wałów. Miłośnicy X Muzy otrzymali salę z nowoczesnym i luksusowym, jak na ówczesne standardy, wystrojem, powiększonym ekranem, klimatyzacją i szatnią292. 4 kwietnia W całym kraju rozpoczęto wymianę legitymacji partyjnych. Pierwszą nową legitymację PZPR otrzymał na spotkaniu z aktywem KWK „Sosnowiec” Edward Gierek293. 30 kwietnia W przeddzień Święta Pracy pod pomnikiem Wdzięczności Armii Czerwonej i na cmentarzu żołnierzy sowieckich oraz w dzielnicach Łabędy i Sośnica, w miejscach „walki i męczeństwa” złożono wieńce i wiązanki kwiatów294. Kwiecień W ramach Dni Kultury Radzieckiej, urządzanych z okazji trzydziestej rocznicy podpisania układu „o przyjaźni” ze Związkiem Socjalistycznych Republik Sowieckich, w kinie „Bajka” zaprezentowano film produkcji sowieckiej Kobieta z lancetem w reżyserii Wiktora Titowa. Projekcji towarzyszyło spotkanie z Aleksandrem Filipowem, przewodniczącym Komitetu do spraw Kinematografii Rosyjskiej Federacyjnej Republiki Rad, i aktorkami – odtwórczyniami głównych ról w filmie295. Przy ulicy Kłodnickiej odbywały się zdjęcia plenerowe do filmu Doktor Judym według scenariusza opartego na powieści Stefana Żeromskiego. Reżyserem obrazu był Włodzimierz Haupe, a w rolach głównych wystąpili Jan Englert, Anna Nehrebecka i Wojciech Pszoniak296. Powołano Gliwicki Powiatowy Komitet Obchodów Święta Pracy. Na jego czele stanął pierwszy sekretarz Komitetu Powiatowego PZPR Jan Janosz. Postanowiono, że drugą połowę miesiąca wypełnią okolicznościowe akademie w zakładach pracy i szkołach. 1 maja Święto Pracy. W mieście pochód przeszedł ulicami: Wrocławską, Klementa Gottwalda (dziś ulica Częstochowska), Jagiellońską, Bohaterów Getta Warszawskiego i Zwycięstwa297. Na ulicach obok flag o barwach narodowych i czerwonych widniały 291

Kartki z PRL, op. cit., s. 86. I. Więckowska, Wydarzenia kulturalne w Gliwicach w 1975 r., „Zeszyty Gliwickie”, t. 12, Gliwice 1977, s. 256. 293 Z. Rykowski, W. Władyka, op. cit., s. 101. 294 Powiatowy Komitet Obchodów Święta Pracy, „Nowiny Gliwickie”, nr 17, 27 kwietnia 1975 roku. 295 I. Więckowska, op. cit., s. 257. 296 Przy ulicy Kłodnickiej..., „Nowiny Gliwickie”, nr 17, 27 kwietnia 1975 roku. 297 Radosny pochód 1-Majowy, „Nowiny Gliwickie”, nr 19, 11 maja 1975 roku. 292

88

1975

flagi w barwach miasta. Szczególnie wyeksponowano hasła propagandowe mówiące o uchwałach VI Zjazdu Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Na budynku Urzędu Miejskiego, tuż za trybuną honorową, wisiała wielka dekoracja nawiązująca do trzydziestolecia rządów komunistycznych i roli PZPR jako „przywódczyni” narodu. Naprzeciw umieszczono wielki portret Włodzimierza Lenina oraz ogromnych rozmiarów liczbę „30” – na tle flag narodowych Polski i Związku Sowieckiego – symbolizująca trzydzieści lat „przyjaźni” z Sowietami. Na trasie przemarszu, jak i w samym pochodzie wyeksponowano osiemset portretów działaczy międzynarodowego i polskiego ruchu robotniczego oraz sześćset portretów przodowników pracy, ludzi nauki i osób zasłużonych dla miasta i regionu. Osobno wzdłuż trasy pochodu dodatkowo rozlokowano sto dużych portretów przodowników pracy i ludzi partii298.

Trybuna honorowa 1 maja 1975 roku. Z przywileju oglądania pochodu korzystali między innymi pierwszy sekretarz Komitetu Powiatowego PZPR Jan Janosz, prezydent miasta Józef Antosz i naczelnik powiatu Henryk Starczyk

4 maja Kolejna Ogólnopolska Niedziela Czynu Partyjnego299. 8 maja W przeddzień rocznicy zakończenia drugiej wojny światowej na ścianie Dworu Fryderyka von Zetritza (nazywanego Zamkiem Piastowskim) odsłonięto tablicę 298

AP Katowice, KM PZPR Gliwice, sygn. 112, Informacja dot. przebiegu uroczystości pierwszomajowych na terenie miasta i powiatu gliwickiego, Gliwice maj 1975 r., k. 113–116. 299 Kartki z PRL, op. cit., s. 89.

89

Gliwice

z brązu upamiętniającą trzydziestolecie „powrotu Ziemi Gliwickiej do macierzy”. Symbolicznego odsłonięcia dokonał pierwszy sekretarz Komitetu Powiatowego PZPR Jan Janosz300. Redakcja „Nowin Gliwickich” otrzymała, na wniosek Egzekutywy Komitetu Powiatowego PZPR, złotą odznakę „Zasłużonemu w rozwoju województwa katowickiego”. W uzasadnieniu podkreślono, że „«Nowiny Gliwickie» swoimi publikacjami zjednują społeczne poparcie dla polityki Partii, wyjaśniając i upowszechniając stawiane przez nią zadania, pogłębiając więź Partii z całym społeczeństwem”301. 8–25 maja W radio i telewizji relacjonowano XXVII kolarski Wyścig Pokoju – największy amatorski wyścig kolarski po drugiej wojnie światowej w Europie Wschodniej. Zwycięzcą został polski kolarz Ryszard Szurkowski302. 28 maja Sejm PRL uchwalił nowy, dwustopniowy podział administracyjny kraju. Postanowiono zlikwidować powiaty, zachowując jednocześnie wprowadzone w 1972 roku gminy i nadrzędne wobec nich województwa. Utworzono czterdzieści dziewięć województw, zamiast dotychczasowych siedemnastu303. Gliwice pozostały w okrojonym województwie katowickim. Maj W Gliwicach przebywała kilkuosobowa delegacja Francuskiej Partii Komunistycznej. Towarzysze znad Loary zwiedzili między innymi Politechnikę Śląską i spotkali się z miejscowymi władzami Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej304. W całym mieście zorganizowano wiele imprez z okazji „Gliwickiej Wiosny ’75” i towarzyszących jej juwenaliów studentów Politechniki Śląskiej305. W auli V Liceum Ogólnokształcącego im. Andrzeja Struga przy ulicy Górnych Wałów uroczyście odsłonięto popiersie patrona szkoły. W uroczystości wzięła udział żona pisarza, Nely Strug306. 1 czerwca W ramach reformy administracyjnej kraju do Gliwic włączono cztery dotychczasowe sołectwa: Bojków, Brzezinkę, Wilcze Gardło i Ostropę. Tym samym obszar miasta zwiększył z 1910 do 4770 hektarów. Zmianie uległa struktura społeczna i gospodarcza Gliwic, gdyż nowe dzielnice były wówczas terenami o charakterze rolniczym. 300 301 302 303 304 305 306

W XXX rocznicę historycznego zwycięstwa nad faszyzmem, „Nowiny Gliwickie”, nr 20, 18 maja 1975 roku. „Nowiny Gliwickie” wyróżnione, „Nowiny Gliwickie”, nr 20, 18 maja 1975 roku. J. Ferenc, Sport w służbie polityki. Wyścig pokoju 1948–1989, Warszawa 2008, s. 221. Kartki z PRL, op. cit., s. 89. Przyjacielska wizyta francuskich komunistów, „Nowiny Gliwickie”, nr 20, 18 maja 1975 roku. I. Więckowska, op. cit., s. 258. Ibidem.

90

1975

O ile przed reformą użytki rolne stanowiły około 20 procent powierzchni miasta, o tyle po przyłączeniu czterech kolejnych dzielnic zwiększyły się do 50 procent307. W związku z reorganizacją Służby Bezpieczeństwa odszedł jej dotychczasowy szef, ppłk Władysław Fabian, który został zastępcą naczelnika Wydziału III „A” Komendy Wojewódzkiej Milicji Obywatelskiej w Katowicach308. W Komendzie Miejskiej MO zlikwidowano samodzielny pion SB, a w jego miejsce powołano tak zwane Grupy Operacyjne podległe poszczególnym wydziałom Komendy Wojewódzkiej MO w Katowicach. Zastępcą naczelnika Wydziału II Grupy Operacyjnej w Gliwicach KW MO w Katowicach został mjr Alfred Puss, który do tej pory stał na czele pionu SB Komendy Miejskiej MO w Rudzie Śląskiej309. Kierownikiem Sekcji Wydziału Paszportów KM MO w Gliwicach został kpt. Tymoteusz Piętka, dotychczasowy drugi zastępca komendanta do spraw SB Komendy Miejskiej Milicji Obywatelskiej w Gliwicach310. 4 czerwca Pośrednim skutkiem reformy administracyjnej kraju była reorganizacja struktur terenowych partii. Na posiedzeniu plenarnym Komitetu Powiatowego postanowiono przekształcić go w Komitet Miejski PZPR w Gliwicach. Przysłuchujący się obradom pierwszy sekretarz Komitetu Wojewódzkiego partii Zdzisław Grudzień zarekomendował na funkcję szefa Komitetu Miejskiego PZPR w Gliwicach Jana Janosza – dotychczasowego pierwszego sekretarza Komitetu Powiatowego. Propozycję tej „kosmetycznej” zamiany przyjęto jednomyślnie311. Zmiany w organizacji partii zatwierdził ostatecznie VII Zjazd PZPR w grudniu 1975 roku312. 11 czerwca Na sesji Wojewódzkiej Rady Narodowej w Katowicach pożegnano gen. Jerzego Ziętka, który zrezygnował ze stanowiska wojewody katowickiego. Zastąpił go Stanisław Kiermaszek. Czerwiec Wojewódzka Spółdzielnia Pracy Fotografów „Fotoplan” w Katowicach uruchomiła w Gliwicach przy ulicy Zwycięstwa laboratorium fotografii barwnej, które wyposażono w maszyny produkcji włoskiej i z NRD. Czas oczekiwania na wywołanie kolorowego negatywu i wykonanie odbitek wynosił czternaście dni313. 307

J. A. Haber, Życie gospodarcze w mieście, [w:] Historia Gliwic, op. cit., s. 481–482. AIPN Katowice, WUSW Katowice, sygn. IPN Ka 0231/193, op. cit. 309 AIPN Katowice, WUSW Katowice, sygn. IPN Ka 0229/177, Akta osobowe Alfreda Pussa (biogram oprac. M. Sikora). 310 AIPN Katowice, WUSW Katowice, sygn. IPN Ka 0229/381, t. 2–3, Akta osobowe Tymoteusza Piętki (biogram oprac. A. Grochowiec). 311 AP Katowice, KM PZPR Gliwice, sygn. 42, Protokół z plenarnego posiedzenia Komitetu Powiatowego PZPR w Gliwicach z dnia 4 VI 1975 r., k. 61. 312 Uchwała VII Zjazdu Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej w sprawie zmian i uzupełnień w statucie PZPR, [w:] VII Zjazd Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, 8–12 grudnia 1975. Podstawowe dokumenty i materiały, Warszawa 1975, s. 205. 313 Wywoływania barwnych fotografii, „Dziennik Zachodni”, nr 135, 16 czerwca 1975 roku. 308

91

Gliwice

1 lipca Weszło w życie rozporządzenie o możliwości wcześniejszego przechodzenia na emeryturę. Prawo takie otrzymały kobiety, które ukończyły pięćdziesiąty piąty rok życia i miały trzydziestoletni staż pracy lub skończyły sześćdziesiąt lat i przepracowały minimum piętnaście lat oraz inwalidzi, którzy mieli wymagany staż pracy i ukończyli sześćdziesiąt lat (mężczyźni) i pięćdziesiąt pięć lat (kobiety)314. 11 lipca Na oddziale ginekologiczno-położniczym Szpitala Miejskiego w Gliwicach przyszły na świat trojaczki: dwie dziewczynki i chłopiec315. Lipiec W sklepach pojawiły się brzoskwinie, morele i pomidory sprowadzane z Bułgarii i Rumunii. Z owoców cytrusowych były dostępne tylko cytryny316. W ciągu niespełna trzech tygodni przebudowano i zmodernizowano węzeł komunikacyjny na placu Piastów. Przedłużono ulicę 1 Maja (obecnie ulica Dworcowa) i tym samym zlikwidowano uciążliwy objazd wokół zieleńca. Na powstałym w ten sposób nowym skrzyżowaniu zainstalowano sygnalizację świetlną317. 7 sierpnia W Bonn parafowano polsko-niemieckie porozumienie w sprawie łączenia rodzin318. 16 sierpnia Podwyżka cen papierosów. Najtańsze „Sporty” (bez filtra) kosztowały 6 zł, a uważane za ekskluzywne „Carmeny” – 24 zł319. Sierpień Na dworcu kolejowym oddano do użytku restaurację „Wars”320. Sklepy i lokale w mieście zostały oznaczone neonami. Reklama świetlna zachęcała między innymi do odwiedzin restauracji „Myśliwskiej”, zrobienia zakupów dla dzieci w „Cypisku” i wizyty w pawilonie mody męskiej „Parys” oraz bliźniaczej „Gracji”, gdzie oferta była skierowana dla pań. Szczególne zainteresowanie wzbudzał animowany neon „Parysa” – siedzący na krawędzi dachu łucznik świetlnymi strzałami zapalał kolejne litery składające się na nazwę sklepu321. W latach siedemdziesiątych nastąpiła, mimo pozornej liberalizacji ustroju, ideologizacja wielu sfer życia prywatnego, które do tej pory bardziej lub mniej skutecznie 314 315 316 317 318 319 320 321

Kartki z PRL, op. cit., s. 92. Gliwickie „trojaczki”, „Nowiny Gliwickie”, nr 29, 20 lipca 1975 roku. Duży wybór warzyw, „Nowiny Gliwickie”, nr 29, 20 lipca 1975 roku. Nowe skrzyżowanie usprawni ruch, „Dziennik Zachodni”, nr 162, 23 lipca 1975 roku. Kartki z PRL, op. cit., s. 89. Z. Rykowski, W. Władyka, op. cit., s. 102. Dworzec PKP doczekał się..., „Nowiny Gliwickie”, nr 32, 10 sierpnia 1975 roku. Gliwickie neony, „Nowiny Gliwickie”, nr 32, 10 sierpnia 1975 roku.

92

1975

broniły się przed zakusami państwa. Szczególnie preferowano tak zwaną świecką obrzędowość, dla której propagowania wytyczne opracowano jeszcze w latach sześćdziesiątych322. W ramach upowszechniania „nowych świeckich tradycji” prasa ze szczegółami opisała ślub funkcjonariusza Milicji Obywatelskiej i młodej pracownicy Politechniki Śląskiej. Postępowa para młoda zawarła związek małżeński w Urzędzie Stanu Cywilnego, skąd nowożeńcy udali się na plac Bohaterów Stalingradu (obecnie plac marsz. Józefa Piłsudskiego), gdzie złożyli wiązanki kwiatów u stóp pomnika Wdzięczności Armii Czerwonej323. 1 września Podwyższono ceny przejazdów kolejowych. Jednocześnie podniesiono wynagrodzenia pracownikom kolei324. Honorowe wyróżnienie ministra oświaty i wychowania – Medal Dwustulecia Komisji Edukacji Narodowej – otrzymało IV Liceum Ogólnokształcące im. Józefa Wieczorka (obecnie im. Orląt Lwowskich)325. Przy ulicy Zwycięstwa dobiegła końca modernizacja sklepu „Soplica”, w którym oferowano delikatesy spożywcze i słodycze. Po remoncie zwiększyła się liczba stoisk i przybyła lada chłodnicza. Wprowadzono specjalizację – w sklepie od tej chwili można było kupić różne gatunki win, wyroby cukiernicze oraz sery i przetwory z drobiu. Zrezygnowano za to ze sprzedaży pieczywa326. Na Rynku oddano do użytku pierwsze dwa piętra Domu Handlowego „Balbinka”, z asortymentem dla najmłodszych klientów327. 19 września Na posiedzeniu Egzekutywy Komitetu Miejskiego PZPR omawiano problem chuligaństwa i bandytyzmu w mieście. W specjalnie na tę okazję przygotowanym opracowaniu miejscami najbardziej zagrożonymi przestępczością uznano: dzielnicę Zatorze, szczególnie park i okolice „Zameczku Leśnego”, plac Piastów, zwłaszcza rejon restauracji „Piast”, okolice ulicy Robotniczej i dzielnicę Sośnica328. Wrzesień Ogłoszono wyniki konkursu na zagospodarowanie śródmieścia, który na zlecenie władz miasta ogłosiła Gliwicka Międzyzakładowa Spółdzielnia Mieszkaniowa. Zwyciężył zespół projektantów z Zakładu Projektów i Usług Inwestycyjnych „Inwest322

Ł. Marek, O świeckiej obrzędowości słów kilka, „Biuletyn IPN” 2007, nr 7, s. 44. Ach, co za ślub!, „Nowiny Gliwickie”, nr 34, 24 sierpnia 1975 roku. 324 Z. Rykowski, W. Władyka, op. cit., s. 102. 325 Honorowe wyróżnienie IV LO, „Nowiny Gliwickie”, nr 36, 7 września 1975 roku. 326 „Soplica” w nowej szacie, „Nowiny Gliwickie”, nr 36, 7 września 1975 roku. 327 Nowy dom handlowy dla miasta, „Nowiny Gliwickie”, nr 36, 7 września 1975 roku. 328 AP Katowice, KM PZPR Gliwice, sygn. 113, Analiza stanu chuligaństwa w mieście opracowana przez KM PZPR w Gliwicach dla Egzekutywy KM, materiał omawiany na posiedzeniu Egzekutywy KM w dniu 19 IX 1975 r., k. 352. 323

93

Gliwice

projekt”. Zaplanowano wyburzenie zabudowy w kwartale między ulicami: 1 Maja (obecnie ulica Dworcowa), Dolnych Wałów (od budynku poczty) i Marcina Strzody. W miejscu małych kamieniczek planowano wznieść betonową zabudowę, na którą miały się składać trzy bloki połączone ciągami pieszymi i pasażami handlowo-usługowymi329.

Ulica Wrocławska, wygląd pierzei północnej przed wyburzeniem

Gliwicki oddział Towarzystwa Przyjaźni Polsko-Radzieckiej, wspólnie z redakcją „Nowin Gliwickich”, ogłosił konkurs na wspomnienia z pobytu w Związku Sowieckim330. J Z archiwów Służby Bezpieczeństwa

Zadania dla Komisariatu I MO w Gliwicach, Gliwice 22 IX 1975 r. TAJNE! Na osiedlu Sikornik w Gliwicach, które jest w rejonie Komisariatu I [Milicji Obywatelskiej], istnieje zagrożenie nielegalnym budownictwem sakralnym. W związku z tym, funkcjonariusze MO pełniący służbę w tym rejonie, powinni zwrócić uwagę czy nie prowadzi się nielegalnych zbiórek pieniędzy, czy nie zwozi się materiału budowlanego na działki prywatne, zwrócić też uwagę na prowadzenie prac ziemnych, stawianie i odnawianie krzyży, figurek kultu religijnego, ogrodzeń oraz innych prac ziemno-budowlanych. Źródło: AIPN Katowice, WUSW Katowice, sygn. IPN Ka 030/155, Zadania dla Komisariatu I MO w Gliwicach, Gliwice 22 IX 1975 r., k. 34.

1 października Rektor Politechniki Śląskiej prof. dr hab. Jerzy Nawrocki przewodniczył inauguracji trzydziestego pierwszego roku akademickiego na gliwickiej uczelni331. 329 330 331

Pierwsza „przymiarka” do przebudowy śródmieścia, „Nowiny Gliwickie”, nr 40, 5 października 1975 roku. I. Więckowska, op. cit., s. 260. 31 rok działalności Politechniki Śląskiej, „Dziennik Zachodni”, nr 216, 2 października 1975 roku.

94

1975

3 października Na plenum Komitetu Miejskiego PZPR dyskutowano między innymi o planach rozwoju miasta i problemach budownictwa mieszkaniowego. Uczestniczący w obradach wiceprezydent Gliwic Janusz Krajewski powiedział: „W rozwój miasta są zaangażowane niewątpliwie ogromne środki, jednak musimy stwierdzić, że poza programem znajduje się cały szereg problemów nie rozwiązanych w poprzednich okresach. [...] Na plan pierwszy wysuwają się dwa zasadnicze i najważniejsze dla Gliwic problemu, a mianowicie budownictwo mieszkaniowe i infrastruktura. Niewątpliwie najistotniejszą sprawą dla każdego mieszkańca jest posiadanie własnego mieszkania. Niedobór mieszkań w obecnej 5-latce wynosi ponad 11 tys., a okres wyczekiwania na mieszkanie dochodzi do 8–9 lat. [...] Na czoło wysuwa się przede wszystkim niekompleksowość oraz nie zawsze dobra jakość budownictwa mieszkaniowego. Zbyt duża ilość usterek, słabe wykończenie budynków i ich otoczenie, mało urozmaicone kolorystycznie i plastycznie elewacje budynków”332. 9 października Strona niemiecka podpisała parafowane w sierpniu umowy polsko-niemieckie. Jedna z nich dotyczyła możliwości wyjazdu z Polski do Niemiec ponad 120 tysięcy osób pochodzenia niemieckiego lub mających w RFN członków rodziny333. Osoby wyjeżdżające miały zwracać się do Rady Państwa z prośbą o zwolnienie z obywatelstwa polskiego. Postanowiono również, że osoby uznane za „szczególnie przydatne” polskiej gospodarce oraz rodziny z małymi dziećmi otrzymają paszport konsularny, gdyby wyraziły w przyszłości chęć ewentualnego powrotu334. Październik W ciągu handlowym przy ulicy Zwycięstwa 11 otwarto nowy sklep z obuwiem, który utworzono z połączenia dwóch dawnych, mniejszych sklepów – warzywniczego i obuwniczego. W pierwszym dniu sprzedaży obrót sklepu przekroczył 260 tysięcy zł335. W tym samym czasie na Rynku ruszyła sprzedaż na kolejnych stoiskach w „Balbince” – domu handlowym ulokowanym w jednej z kamieniczek, w którym oferowano artykułu dla dzieci i młodzieży poniżej osiemnastego roku życia336. 10 listopada Radni Miejskiej Rady Narodowej podjęli uchwałę w sprawie zmiany nazw ulic miejscowości Brzezinka, Bojków, Ostropa i Wilcze Gardło, które Rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 22 maja 1975 roku zostały włączone w obręb miasta Gliwice. Przyjęto następujący klucz:

332

AP Katowice, KM PZPR Gliwice, sygn. 42, Stenogram dyskusji na plenarnym posiedzeniu Komitetu Miejskiego PZPR w Gliwicach z dnia 3 X 1975 r. 333 Kartki z PRL, op. cit., s. 97. 334 S. Jankowiak, M. Sora, op. cit., s. 72. 335 Nowy sklep obuwniczy w centrum miasta, „Nowiny Gliwickie”, nr 41, 12 października 1975 rok. 336 Maluchy mają własny sklep, „Dziennik Zachodni”, nr 222, 9 października 1975 roku.

95

Gliwice

• Osiedle Bojków – nazwy rolniczo-ogrodnicze (na przykład Żytnia, Snopowa, Glebowa, Warzywna, Łąkowa), • Osiedle Brzezinka – nazwy miast polskich (na przykład Bydgoska, Kielecka, Łódzka, Zamojska, Żywiecka), • Osiedle Ostropa – nazwy zawodów (na przykład Architektów, Geodetów, Rybacka, Traktorzystów, Ceramików), • Osiedle Wilcze Gardło – nazwy kwiatów (na przykład Tulipanów, Krokusów, Goździkowa, Begonii, plac Jaśminu). Nowe nazwy zaczęły obowiązywać od 1 stycznia 1976 roku337. Listopad W czasie Dni Filmu Radzieckiego zorganizowanych w kinie „Apollo” przy ulicy Kozielskiej wyświetlano między innymi dramat wojenny Blokada oraz komedię Niezwykłe przygody Włochów w Rosji338.

Kino „Apollo” na skrzyżowaniu ulic Kozielskiej, Józefa Wieczorka i Pawła Findera (dziś ulica Jasnogórska)

W ostatniej dekadzie miesiąca w księgarniach, bibliotekach i domach kultury w całym mieście zorganizowano Dni Książki pod hasłem „Człowiek – Świat – Polityka”. Ich celem była popularyzacja literatury politycznej i propagandowej339. W ostatnich dniach listopada oddano do użytku nową centralę telefoniczną, która obsługiwała osiedle Sikornik. Jak przewidywano, liczba abonentów na osiedlu miała się zwiększyć o kilkaset osób, a w całym mieście miało przybyć około 3 tysięcy telefonów340. 337

UM Gliwice, MSI Gliwice, Uchwała nr X/52/75 MRN w Gliwicach z dnia 10 XI 1975 r. w sprawie zmian w nazewnictwie ulic. 338 Dni Filmu Radzieckiego, „Nowiny Gliwickie”, nr 46, 16 listopada 1975 roku. 339 Wydawnictwa dla wszystkich, „Nowiny Gliwickie”, nr 46, 16 listopada 1975 roku. 340 Sikornik podłączony do nowej centrali telefonicznej, „Nowiny Gliwickie”, nr 49, 7 grudnia 1975 roku; Auto-

96

1975

8–12 grudnia W Warszawie odbył się VII Zjazd Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. W założeniu organizatorów miał on być triumfalnym podsumowaniem pięciu lat rządów ekipy Edwarda Gierka. Zarówno kampanię przedzjazdową, jak i sam zjazd cechowała huraoptymistyczna propaganda, która jednak odbiegała od rzeczywistych nastrojów społeczeństwa za sprawą coraz gorszego zaopatrzenia sklepów341. Zapewne czując zbliżające się, coraz trudniejsze dni, szef partii stwierdził w swoim referacie między innymi: „Wciąż musimy dbać o zwiększenie ofensywności i bojowości, a przede wszystkim skuteczności działania naszego frontu ideologicznego. W dziedzinie ideologii mamy aktywnych przeciwników klasowych zarówno wewnątrz kraju, jak i zwłaszcza usiłujących oddziaływać z zagranicy. Siły antykomunistyczne nie schodzą z pola bez oporu. Ponosząc klęski polityczne, zaostrzają one walkę ideologiczną i starają się deformować świadomość społeczną. Ataki tych sił koncentrują się przede wszystkim na realnie istniejącym socjalizmie, na zasadach naszej państwowości, naszej demokracji i kierowniczej roli partii. [...] Siła i bojowość naszej partii, jej jedność ideowo-polityczna i sprawność działania, niezłomna wierność zasadom marksizmuleninizmu każdą nam z optymizmem patrzeć w przyszłość. Polska Zjednoczona Partia Robotnicza – tak jak dotychczas – nie zawiedzie oczekiwań narodu”342. Z Gliwic pojechało do Warszawy dwunastu delegatów, wśród nich znaleźli się między innymi Jan Janosz i Jerzy Szuba343. Grudzień Kończący się rok nie napawał optymizmem. Gwałtownemu załamaniu uległa hodowla trzody chlewnej. Nieurodzaj spowodował deficyt pasz, który pogłębił się wraz z ograniczeniem importu. Okazało się, że przy rosnących płacach i utrzymaniu od 1971 roku niezmienionych cen żywności około 15 procent dochodów ludności nie miało pokrycia w towarach. Wystąpiły pierwsze pod rządami ekipy Edwarda Gierka poważne trudności w zaopatrzeniu rynku w artykuły spożywcze344. Kiełbasa zwyczajna, uważana za najpodlejszą z wędlin, kosztowała tylko 44 zł za kilogram, a i tak coraz częściej brakowało jej na sklepowych hakach345.

matyczna centrala telefoniczna w Gliwicach-Sikorniku, „Dziennik Zachodni”, nr 264, 28 listopada 1975 roku. 341 P. Sasanka, op. cit., s. 74–75. 342 VII Zjazd Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, 8–12 grudnia 1975. Podstawowe materiały i dokumenty, Warszawa 1975, s. 123, 129. 343 Nasi delegaci na VII Zjazd PZPR, „Nowiny Gliwickie”, nr 50, 14 grudnia 1975 roku. 344 A. Friszke, op. cit., s. 324. 345 Kartki z PRL, op. cit., s. 101.

97

Gliwice

1976 13 stycznia W gliwickich szkołach podstawowych, zawodowych i średnich przeprowadzono Olimpiadę Wiedzy o Partii. Jej tematem były „osiągnięcia narodu polskiego dokonane pod kierunkiem Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej między VI i VII Zjazdem PZPR”. Organizatorem było Kuratorium Oświaty i Wychowania w Katowicach346. 15 stycznia Tygodnik „Nowiny Gliwickie” obchodził swoje dwudziestolecie347. J Z archiwów PZPR

Poczynając od koncertów Szkoły Muzycznej i Społecznych Ognisk Artystycznych, poprzez estradowe i muzyczne zespoły artystyczne klubów, świetlic i domów kultury, na szerokim uczestnictwie w konkursach: recytatorskim i poezji śpiewanej, Piosenki Radzieckiej, Piosenki Żołnierskiej kończąc, poprzez właściwy dobór repertuaru i treści dokonuje się samowychowanie artystów amatorów oraz wychowanie publiczności dla której występują. Trzeba tu podkreślić wagę osiągnięcia, jakim jest niewątpliwie odpór dany niewłaściwym tendencjom napływającym z Zachodu. Zamiast uprawiania bezideowego pesymizmu i malkontenctwa nasi artyści amatorzy sięgają po repertuar polski i Krajów Demokracji Ludowej, repertuar odpowiadający kierunkom socjalistycznej kultury. Źródło: AP Katowice, KM PZPR Gliwice, sygn. 115, Praca ideowo-wychowawcza w placówkach kulturalnych m. Gliwice, materiał na posiedzenie Egzekutywy KM z 28 I 1976 r.

31 stycznia Miejska Rada Narodowa uchwaliła na obszarze miasta podatek od posiadania psów, który wynosił rocznie: • 150 zł – od pierwszego psa • 400 zł – od drugiego psa • 600 zł – od każdego następnego psa Od podatku były zwolnione psy będące pomocą dla osób niewidomych, głuchoniemych i niedołężnych, a inwalidzi, emeryci i renciści posiadający tylko jednego czworonoga otrzymali ulgę podatkową w wysokości 70 procent348. Styczeń W sklepie perfumeryjnym „Viola” przy ulicy Zwycięstwa uruchomiono kącik bezpłatnych porad kosmetycznych. W każdy wtorek i czwartek między godziną 14.00 a 16.00 klientki mogły skorzystać z konsultacji dyplomowanej kosmetyczki. Do sko346

Olimpiada Wiedzy o Partii, „Nowiny Gliwickie”, nr 3, 18 stycznia 1976 roku. „Nowiny Gliwickie” obchodzą..., „Dziennik Zachodni”, nr 17, 22 stycznia 1976 roku. 348 UM Gliwice, MSI Gliwice, Uchwała nr XI/59/76 MRN w Gliwicach z dnia 31 I 1976 r. w sprawie wprowadzenia podatku od posiadania psów. 347

98

1976

rzystania z porad zachęcano również panów – w celu zapoznania się ze środkami wspomagającymi walkę z łysiną i kosmetykami do pielęgnacji włosów, względnie układania męskich fryzur349. 2 lutego W siedzibie KMPiK przy ulicy Marcina Strzody spotkała się ze swoimi fanami lekkoatletka Irena Szewińska350. 10 lutego Sejm PRL uchwalił zmiany w Konstytucji Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej. Wprowadzono między innymi zapisy o tym, że PZPR jest „przewodnią siła polityczną społeczeństwa w budowie socjalizmu”, a PRL w swojej polityce „umacnia przyjaźń i współpracę z ZSRR i innymi państwami socjalistycznymi”. Do konstytucji wprowadzono również zapis: „Obywatele PRL powinni rzetelnie wypełniać swoje obowiązki wobec ojczyzny i przyczyniać się do jej rozwoju”351. J Prasa pisała Osiedle mieszkaniowe na ponad 600 rodzin przy Alei Majowej jest doskonale pomyślane – są krzewy ozdobne, żywopłoty, zieleńce, duży plac dla dzieci – ostatnio, niestety nieco zaniedbany. W ogóle przydałoby się poczynić tu generalne porządki. W niektórych klatkach schodowych brak spisu mieszkańców, nie świecą numery domów, chodniki nie są posprzątane od kilku miesięcy. Przydałoby się też ustawić ze dwie lampy od strony cmentarza, bo w tej stronie osiedla jest wieczorami ciemno i nieprzyjemnie. Kiedy pojaśnieje na osiedlu?, „Dziennik Zachodni”, nr 51, 3 marca 1976 roku.

8 marca Rada Państwa PRL nadała Edwardowi Gierkowi honorowy tytuł „Zasłużonego Górnika PRL”. Decyzję umotywowano pięćdziesiątą rocznicą rozpoczęcia przez niego pracy w górnictwie352. 21 marca Wybory do Sejmu PRL i rad narodowych stopnia wojewódzkiego. Spośród 460 posłów w nowym Sejmie PRL 261 zostało wybranych z PZPR, 113 – z ZSL, 37 – z SD i 49 bezpartyjnych353. Wybory odbyły się pod hasłem: „Aby Polska nadal rosła w siłę, a ludziom żyło się coraz dostatniej”354. Wyniki ogłoszono dwa dni później. Z okręgu wyborczego nr 23 w Gliwicach do Sejmu PRL weszli: Sylwester Kaliski, Jan Konieczny, Jerzy Kułtuniak, Jerzy Nawrocki, Stanisław Krzemień, Bożena Hager-Małecka i Jan Golonka355. Według oficjalnego komunikatu Centralnej Komisji Wyborczej, za 349

Nie ma kobiet brzydkich – bywają tylko zaniedbane, „Nowiny Gliwickie”, nr 3, 18 stycznia 1976 roku. Irena Szewińska w Gliwicach, „Nowiny Gliwickie”, nr 5, 1 lutego 1976 roku. 351 Kartki z PRL, op. cit., s. 103. 352 Z. Rykowski, W. Władyka, op. cit., s. 104. 353 Kartki z PRL, op. cit., s. 105. 354 Wybory posłów do Sejmu PRL i radnych wojewódzkich rad narodowych, „Dziennik Zachodni”, nr 66, 22 marca 1976 roku. 355 Lista posłów wybranych do Sejmu PRL VII kadencji, „Dziennik Zachodni”, nr 67, 23 marca 1976 roku. 350

99

Gliwice

kandydatami Frontu Jedności Narodu opowiedziało się 99,43 procent głosujących. Przywódcy państwa i partii zinterpretowali wyniki wyborów w duchu „powszechnej akceptacji nowej konstytucji i uznania PZPR jako partii narodu”356. Marzec Przy ulicy Pawła Findera (obecnie ulica Jasnogórska) otwarto sklep specjalistyczny o nazwie „Czystość samochodu”. W sklepie można było kupić między innymi pokrowce na siedzenia do samochodów marki Syrena i Polski Fiat, kolorowe dywaniki z litej gumy, gąbki do mycia karoserii i lakiery samochodowe w aerozolu357. 23 kwietnia Zdecydowano o zastąpieniu tak zwanej wkładki paszportowej, uprawniającej do wyjazdów do krajów „demokracji ludowej” na terenie Europy, odpowiednim wpisem do dowodu osobistego, udzielanym bezterminowo po złożeniu stosownego podania i uiszczeniu jednorazowej opłaty358. 28–29 kwietnia Założycielski zjazd Związku Socjalistycznej Młodzieży Polskiej – jednolitej komunistycznej organizacji młodzieżowej utworzonej z połączenia Związku Młodzieży Socjalistycznej, Związku Socjalistycznej Młodzieży Wiejskiej i Socjalistycznego Związku Młodzieży Wojskowej359. Kwiecień Do Gliwic zawitał „wielki świat”. W lokalu u zbiegu ulic Zwycięstwa i Stanisława Dubois otwarto placówkę Polskich Linii Lotniczych „LOT”, w której można było zamówić rezerwację i kupić bilety na przelot samolotami na liniach krajowych i zagranicznych. Te ostatnie były dostępne tylko dla nielicznych – za okazaniem ważnego paszportu i po załatwieniu skomplikowanych formalności wizowych360. Jednocześnie zapowiedziano, że niebawem zostanie uruchomione połączenie autobusowe z lotniskiem w Pyrzowicach361. W porównaniu z kilkoma poprzednimi latami, znacznie pogorszyło się zaopatrzenie w gliwickich sklepach. Coraz częściej brakowało na rynku ubrań i odzieży – zwłaszcza dla dzieci i młodzieży. Trudną sytuację próbował rozwiązać gliwicki oddział „Społem”, uruchamiając w sklepie przy ulicy Bytomskiej stoisko z wyrobami dziewiarskimi produkowanymi chałupniczym sposobem przez współpracujące ze spółdzielnią panie362.

356 357 358 359 360 361 362

P. Sasanka, op. cit., s. 105. Samochodowy salon kosmetyczny, „Nowiny Gliwickie”, nr 13, 28 marca 1976 roku. Kartki z PRL, op. cit., s. 107. Z. Rykowski, W. Władyka, op. cit., s. 105. Nowa placówka PLL „Lot”, „Nowiny Gliwickie”, nr 15, 8 kwietnia 1976 roku. Placówka LOT-u w Gliwicach, „Dziennik Zachodni”, nr 80, 8 kwietnia 1976 roku. Sweterek jak marzenie, „Dziennik Zachodni”, nr 87, 16 kwietnia 1976 roku.

100

1976

J Prasa pisała Namnożyło się ostatnio skarg Czytelników na ciemne ulice, nieczynne reklamy w mieście. [...] Dowiedzieliśmy się, że sytuację spowodowały tzw. przyczyny obiektywne. Jest to wprawdzie pojęcie nadużywane i przez to budzące wątpliwości, ale w tym wypadku jest prawdziwe. Otóż w minionym szczycie jesienno-zimowym nastąpił pewien deficyt mocy w energetyce, konieczne więc były pewne oszczędności energii. Stąd ograniczano oświetlenie ulic, wystaw, wnętrz sklepowych i reklam, ale mimo trudności nie wyłączano światła mieszkańcom. Liczy się każda zgaszona żarówka, „Dziennik Zachodni”, nr 85, 14 kwietnia 1976 roku.

Elewacja prezydium Miejskiej Rady Narodowej z propagandową dekoracją

101

Gliwice

1 maja Jak co roku, przez miasto przeszedł pochód z okazji Święta Pracy. Tym razem oprawa propagandowa była jeszcze bardziej rozdmuchana niż przed rokiem. Tego samego dnia po południu, na posiedzeniu władz partyjnych, sekretarz Komitetu Miejskiego PZPR Włodzimierz Krzak stwierdził, że „zdała egzamin nowa forma wystroju kolumn zakładowych, które oprócz tradycyjnych metod propagandowych zastosowały po raz pierwszy wyroby, względnie ich modele”363. Pochwalono także nową trasę pochodu, który kończył się pod pomnikiem Wdzięczności Armii Czerwonej364. 9 maja Przed gmachem Urzędu Miejskiego zorganizowano kiermasz książek, płyt i reprodukcji. Impreza była częścią „Dni Kultury, Oświaty, Książki i Prasy”365. 16 maja Kolejna Ogólnopolska Niedziela Czynu Partyjnego. W Gliwicach prowadzono prace naprzeciwko dworca kolejowego, w okolicy placu Piastów i na podmiejskich terenach rekreacyjnych366. Maj Podczas „Gliwickiej Wiosny ’76” odbyło się wiele imprez, spotkań i koncertów, w których wystąpili między innymi Marek Grechuta z zespołem „Anawa”, Ewa Demarczyk, kabaret „Elita”. Ze swoimi czytelnikami spotkali się na wieczorach autorskich literaci: Hanna Ożogowska, Wojciech Żukrowski, Edmund Niziurski i Roman Jasiński367. 9 czerwca Premier Piotr Jaroszewicz, w towarzystwie pierwszego sekretarza Komitetu Wojewódzkiego PZPR w Katowicach Zdzisława Grudnia i wojewody katowickiego Stanisława Kiermaszka, gościł w Gliwicach. Szef rządu odwiedził Zakłady Budowy Automatyki Chemicznej „Metalchem” i Zakłady Tworzyw Sztucznych „Erg”. W Urzędzie Miasta goście wpisali się do księgi pamiątkowej368. 24 czerwca Na posiedzeniu Sejmu PRL premier Piotr Jaroszewicz przedstawił propozycje rządu w sprawie „zmian w strukturze cen detalicznych” oraz „zasad rekompensaty społeczeństwu skutków tych zmian”369. Ceny miały wzrosnąć średnio o 30 do 100 procent: 363

AP Katowice, KM PZPR Gliwice, sygn. 116, Protokół z posiedzenia Egzekutywy Komitetu Miejskiego PZPR w Gliwicach z dnia 1 V 1976 r., k. 85–86. 364 Ibidem. 365 Nie licho obłowili się gliwiccy bibliofile, „Nowiny Gliwickie”, nr 20, 16 maja 1976 roku. 366 Szeroki front robót, „Nowiny Gliwickie”, nr 20, 16 maja 1976 roku. 367 I. Więckowska, Wydarzenia kulturalne w Gliwicach w 1976 r., „Zeszyty Gliwickie”, t. 12, Gliwice 1977, s. 264. 368 Piotr Jaroszewicz i Zdzisław Grudzień gościli w gliwickich zakładach przemysłowych, „Nowiny Gliwickie”, nr 25, 20 czerwca 1976 roku. 369 Z. Rykowski, W. Władyka, op. cit., s. 105.

102

1976

na mięso o 69 procent, na drób o 30 procent, na masło i sery o 50 procent, cukier o 100 procent. Przeciętna miesięczna pensja wynosiła wówczas około 3,5 tysiąca zł (35 dolarów amerykańskich według kursu czarnorynkowego), podczas gdy męski garnitur kosztował 2 tysiące zł, a samochód marki Polski Fiat 125p – 225 tysięcy zł370. Postanowiono, że w dniach 25–26 czerwca odbędą się tak zwane konsultacje społeczne, a podwyżki wejdą w życie 28 czerwca371. 25 czerwca W Gliwicach rozpoczęły się tak zwane konsultacje społeczne, których celem było wysondowanie nastrojów i stosunku pracowników do planowanych podwyżek. Zorganizowano je w stu trzydziestu trzech zakładach pracy na terenie miasta i wzięło w nich udział około 12 tysięcy osób. Ich przebieg był spokojny, choć – jak zauważył partyjny sprawozdawca – „dyskutanci uważali, że proponowane ceny są zbyt wysokie”. Podnoszono również sprawę fatalnej jakości produktów spożywczych, zwłaszcza wędlin i wyrobów wędliniarskich372. Jednocześnie w wielu miejscach w kraju zastrajkowały załogi zakładów pracy. Największe protesty zorganizowano w Radomiu i Płocku, gdzie doszło do starć z oddziałami Zmotoryzowanych Oddziałów Milicji Obywatelskiej. Choć tym razem władza nie pokusiła się o użycie broni palnej, nie obeszło się bez ofiar, byli pobici i ranni. Wielu spośród uczestników demonstracji aresztowano. Wieczorem premier Piotr Jaroszewicz odwołał planowane podwyżki cen373. Decyzja o wycofaniu się z podwyżek nie zmieniła jednak tego, że w następnych miesiącach nadal coraz bardziej brakowało podstawowych produktów, a kolejki przed sklepami spożywczymi wcale się nie zmniejszyły. Od tej chwili „okresowe braki” stały się smutną codziennością. 26–30 czerwca W całym kraju zorganizowano wiece i masówki pod hasłami: „potępiamy warchołów i wichrzycieli” oraz „udzielamy pełnego poparcia tow. Gierkowi”374. 28 czerwca W Katowicach zorganizowano manifestację z udziałem ponad 200 tysięcy osób, których zwieziono w tym celu z terenu całego województwa, aby w ten sposób „zamanifestować swoją nierozerwalną więź z Polską Zjednoczoną Partią Robotniczą – przewodniczką narodu, z jej leninowskim Komitetem Centralnym i jego I sekretarzem Edwardem Gierkiem oraz kierownictwem rządu z prezesem Rady Ministrów

370

Dzieje Polski. Kalendarium, op. cit., s. 781. Kartki z PRL, op. cit., s. 109; P. Sasanka, op. cit., s. 127. 372 AP Katowice, KM PZPR Gliwice, sygn. 116, Protokół z posiedzenia Egzekutywy KM PZPR w Gliwicach z dnia 30 VI 1976 r., k. 494. 373 Więcej o wydarzeniach 25 czerwca 1976 roku – zob. P. Sasanka, op. cit., s. 169–261. 374 Ibidem. 371

103

Gliwice

Piotrem Jaroszewiczem”375. Z Gliwic wyjechało na ten wiec blisko 4 tysiące specjalnie dobranych członków zakładowych organizacji partyjnych376. J Prasa pisała Gdy tow. Zdzisław Grudzień wzniósł okrzyk na cześć naszej najukochańszej Ojczyzny – Matki Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, na cześć partii i władzy ludowej, I sekretarza Komitetu Centralnego PZPR Towarzysza Edwarda Gierka i premiera Towarzysza Piotra Jaroszewicza, manifestanci podjęli go potężnym, trzykrotnym „Hura!”. W poczuciu więzi z partią i jej przywódcą górnikiem, wiernym synem klasy robotniczej, który kierując bezpośrednio katowicką wojewódzką organizacją, a następnie całą partią i narodem, wykuł i rozwija zasadę pracy z ludźmi i dla ludzi, 200 tysięcy uczestników wiecu skandowało: „Partia – Gierek, partia – Gierek, partia – Gierek”, „Naprzód z partią, naprzód z partią, naprzód z partią”. Zaintonowano „Międzynarodówkę”. Gdy zabrzmiały słowa proletariackiego hymnu walki i zwycięstwa nad głowami ludzi podniosły się zaciśnięte pięści. To komuniści, a za nimi wszyscy uczestnicy manifestacji wznieśli je w geście jedności i siły, z którym całe pokolenia bojowników o robotniczą sprawą szły do walki o sprawiedliwość i zwycięstwo ludu pracującego. Dziś ten gest wyrażał zdecydowaną wolę realizacji programu partii, odporu wobec wszystkich jej przeciwników. 200 tysięcy uczestników wiecu w Katowicach, „Trybuna Robotnicza”, nr 147, 29 czerwca 1976 roku.

30 czerwca W dwudziestu ośmiu najważniejszych gliwickich instytucjach i zakładach zorganizowano posiedzenia egzekutyw komitetów zakładowych i podstawowych organizacji partyjnych PZPR, których tematem była ocena „klimatu i atmosfery” panujących w mieście. Członkowie partii lojalnie opowiedzieli się za „słuszną polityką tow. Gierka i Komitetu Centralnego PZPR”377. J Z archiwów PZPR

Przy prezydencie miasta powołany został Zespół ds. Koordynacji Zaopatrzenia Rynku. Na jego czele stanął prezydent Gliwic. W skład zespołu weszli dyrektorzy najważniejszych jednostek handlowych. Zespół ten na bieżąco analizował sytuację na rynku gliwickim. Stwierdzono wzrost sprzedaży cukru, w związku z czym wydano zalecenia utrzymania ciągłości jego sprzedaży. [...] Przy dziennej sprzedaży ok. 20-30 ton cukru dziennie w ciągu ostatnich dni sprzedano na terenie miasta 300 ton. Zalecono ograniczenie sprzedaży [cukru] do 5 kg jednorazowo. Komendant Miasta MO w Gliwicach poinformował, że od 24 czerwca na terenie Gliwic nie zanotowano żadnych incydentów tj. ulotek lub jakichkolwiek napisów. Pozytywnym objawem jest również fakt, iż w okresie tym nie nasiliły się przestępstwa kryminalne. Jedynie w sklepie przy ul. Zygmunta Starego zatrzymano osobę, która wykupiła 20 kg cukru. Społeczeństwo samo zareagowało na ten przypadek. Zabezpieczono również samochód „Żuk”, który

375

Rzetelną pracą i obywatelską postawą wyrażamy pełne poparcie dla polityki partii i rządu, „Dziennik Zachodni”, nr 147, 29 czerwca 1976 roku. 376 Twórcza, ambitna i rytmiczna praca – oto cel na dziś i jutro, „Nowiny Gliwickie”, nr 27, 4 lipca 1976 roku. 377 AP Katowice, KM PZPR Gliwice, sygn. 116, Protokół z posiedzenia Egzekutywy KM PZPR w Gliwicach z dnia 30 VI 1976 r., k. 483–484.

104

1976

wiózł 100 kg cukru. [...] Notuje się znaczny wzrost sprzedaży pieczywa. W ostatnim okresie o ponad 30 proc. Jednocześnie zalecono wszystkim jednostkom zwrócenie szczególnej uwagi na jakość wędlin i przetworów mięsnych. Zalecono aby w gastronomii na jakiś czas wprowadzono dania jarskie, kosztem dań mięsnych. Zakłady Mięsne podjęły produkcję podwędzanych kaszanek, których trwałość jest dłuższa. Źródło: AP Katowice, KM PZPR Katowice, sygn. 116, Protokół z posiedzenia Egzekutywy KM PZPR w Gliwicach z dnia 30 VI 1976 r., k. 484–487.

Czerwiec Gliwicki artysta, rzeźbiarz Stanisław Słodowy, jako jedyny Polak wystawiał swoje prace na VI Międzynarodowym Biennale Rzeźby Współczesnej zorganizowanym w Muzeum Rodina w Paryżu378. W miejscu baru „Oaza”, na rogu ulic PKWN (obecnie ulica Wojciecha Korfantego) i Tadeusza Kościuszki, otwarto – pod tą samą nazwą – restaurację na sto miejsc. Specjalnością zakładu były potrawy z drobiu oraz kuchnia śląska379. 2 lipca W hali widowiskowo-sportowej „Spodek” w Katowicach odbyło się wyreżyserowane spotkanie Edwarda Gierka i Piotra Jaroszewicza ze społeczeństwem województwa katowickiego, zorganizowane w ramach akcji „poparcia” dla polityki partii i rządu380. Hasłem spotkania było: „PZPR zawsze z ludźmi – dla ludzi!”381. 17 lipca – 1 sierpnia XXI Igrzyska Olimpijskie w Montrealu. Polacy zdobyli dwadzieścia cztery medale, w tym siedem złotych382. Spośród gliwickich sportowców do olimpiady zakwalifikowali się dwaj szermierze z Gliwickiego Klubu Sportowego „Piast” – Jacek Bierkowski i Zbigniew Matwiejew383. 25 lipca Podczas mszy świętej, w kazaniu skierowanym do pielgrzymów przybyłych na Górę św. Anny, biskup Wacław Wycisk stwierdził, że największą bolączką Kurii Opolskiej jest brak pozwoleń na budowę nowych kościołów. Na pierwszym miejscu wśród parafii potrzebujących nowej świątyni wymienił parafię św. św. Piotra i Pawła w Gliwicach, która oprócz części śródmieścia obejmowała wówczas dwa duże osiedla mieszkaniowe: Sikornik i Trynek384.

378

I. Więckowska, Wydarzenia kulturalne w Gliwicach w 1976 r., op. cit., s. 265. „Oaza” w nowej szacie, „Nowiny Gliwickie”, nr 27, 4 lipca 1976 roku. 380 Kartki z PRL, op. cit., s. 112. 381 PZPR zawsze z ludźmi – dla ludzi!, „Dziennik Zachodni”, nr 151, 5 lipca 1976 roku. 382 Dzieje Polski. Kalendarium, op. cit., s. 781. 383 Nasi olimpijczycy, „Nowiny Gliwickie”, nr 29, 18 lipca 1976 roku. 384 AIPN Katowice, WUSW Katowice, sygn. IPN Ka 030/155, Plan operacyjnych przedsięwzięć do sprawy obiektowej krypt. „Sikornik”, Katowice 30 IV 1977 r., k. 22. 379

105

Gliwice

Lipiec Zakończono modernizację placu naprzeciwko dworca kolejowego, gdzie w miejsce zburzonej zabudowy ulokowano parking dla samochodów, a nieopodal – nowy dworzec dla autobusów PKS. Planowano jeszcze postawienie w rejonie dworca nowoczesnych pawilonów handlowych, pomysł ten jednak pozostał tylko na papierze385. W całym kraju odnotowano załamanie się rynku wewnętrznego. Brakowało zwłaszcza cukru, a bieżące dostawy szybko znikały ze sklepowych półek386. 12 sierpnia Obwieszczono decyzję o wprowadzeniu reglamentacji (zakupu na „bilety towarowe”) cukru. Limit wynosił od tej chwili 2 kilogramy miesięcznie na osobę (rolnicy otrzymali prawo do zakupu jedynie 1,5 kilograma). Cena pozostała bez zmian i wynosiła 10,50 zł za kilogram. Jednocześnie uruchomiono sprzedaż w wybranych sklepach po tak zwanych cenach komercyjnych – 26 zł za kilogram. W propagandowych uzasadnieniach odpowiedzialnością za wprowadzenie reglamentacji cukru obarczono tych członków społeczeństwa, którzy rzekomo wykupywali cukier w celu spekulacji lub po prostu bez większego uzasadnienia387. 30 sierpnia Szkole Podstawowej nr 4 nadano imię działacza partyjnego i pracownika Politechniki Śląskiej Stanisława Skibińskiego. W uroczystości wzięli udział dygnitarze PZPR z miasta, powiatu i stolicy województwa. Na tablicy, którą odsłonięto z tej okazji, widniał napis: „Stanisław Skibiński patronem naszej szkoły. Służył wiernie Partii i Narodowi Polskiemu, był wzorem patrioty i wychowawcy młodego pokolenia Polaków. I my pójdziemy jego śladem”388. Sierpień W księgarniach ukazała się monografia Gliwice – zarys rozwoju miasta i okolicy, napisana przez zespół autorów pod redakcją Andrzeja Szefera389. Była to pierwsza całościowa próba opisu historii miasta podjęta po wojnie przez polskich badaczy. Opracowana pod auspicjami upolitycznionego Śląskiego Instytutu Naukowego w Katowicach, już od pierwszej strony zdradzała kierunek, jakim podążył redaktor i autorzy. Po otwarciu książki oczom czytelnika ukazywało się, na kredowej wkładce, zdjęcie pierwszego sekretarza Komitetu Centralnego PZPR Edwarda Gierka w chwili dekoracji sztandaru miasta Krzyżem Wielkim Orderu Odrodzenia Polski. Przedmowę do książki napisał (a raczej podpisał) pierwszy sekretarz Komitetu Wojewódzkiego PZPR w Katowicach Zdzisław Grudzień. Dopiero po niej następował krótki wstęp redaktora, który 385

Zmodernizowany plac przy dworcu PKP, „Nowiny Gliwickie”, nr 28, 11 lipca 1976 roku. Kartki z PRL, op. cit., s. 113. 387 P. Sasanka, op. cit., s. 384. 388 Gliwicka szkoła nosi imię Stanisława Skibińskiego, „Nowiny Gliwickie”, nr 36, 5 września 1976 r.; Stanisław Skibiński patronem gliwickiej szkoły, „Dziennik Zachodni”, nr 198, 31 sierpnia 1976 roku. 389 I. Więckowska , Wydarzenia kulturalne w Gliwicach w 1976 r., op. cit., s. 265. 386

106

1976

stwierdził między innymi: „Przygotowana w Śląskim Instytucie Naukowym praca zbiorowa o Gliwicach i okolicy powstała z inicjatywy miejscowych władz politycznych i administracyjnych. Szczególnie wiele wysiłku w jej opracowanie i wydanie włożył Komitet Miejski PZPR w Gliwicach”390. Dzieje miasta i regionu zostały przedstawione zgodnie z paradygmatem historiografii marksistowskiej, w której stosunki ekonomiczne stanowiły dominantę biegu dziejów, przemian społecznych i swoiście rozumianego postępu. Jego spełnieniem i ukoronowaniem miała być Polska Ludowa, której poświęcono najwięcej miejsca, kosztem czasów nowożytnych, a zawłaszcza okresu pruskiego i niemieckiego w historii Gliwic391. 1 września Nowy rok szkolny. W następnych dniach zebrał się Szkolny Komitet Środowiskowy PZPR w Gliwicach, którego członkowie poddali krytycznej analizie zagadnienie pracy partyjnej w środowisku nauczycieli szkół ogólnokształcących typu licealnego. Zarówno liczba członków partii wśród kadry nauczycielskiej, jak i osiągane przez nich wyniki w propagowaniu polityki partii wśród młodzieży uznano za niezadawalające392. J Z archiwów PZPR

Stopień upartyjnienia nauczycieli i pracowników szkół jest zbyt niski i przedstawia się następująco: I LO 6 członków 21,4 proc. II LO 9 członków 30,7 proc. III LO 12 członków 36,3 proc. IV LO 7 członków 31,5 proc. V LO 13 członków 31,7 proc. VI LO 1 członek 6,6 proc. Średni procent upartyjnienia w liceach ogólnokształcących wynosi 29,6 proc. Źródło: AP Katowice, KM PZPR Gliwice, sygn. 117, Ocena działalności liceów ogólnokształcących na terenie m. Gliwic. Koreferat opracowany przez Komitet Środowiskowy PZPR Szkolny, Gliwice IX 1976 r., k. 380.

11 września W kinoteatrze „X” przeprowadzono po raz pierwszy wybory najładniejszej gliwiczanki. Do rywalizacji mogły przystąpić jedynie panny w wieku od szesnastu do dwudziestu lat. Imię finalistki ogłoszono następnego dnia w czasie rewii plenerowej zorganizowanej na stadionie „XX-lecia”393. 24 września Zmarł zwierzchnik gliwickiego Kościoła, biskup opolski Franciszek Jop. Miał siedemdziesiąt dziewięć lat394.

390

A. Szefer, Wstęp, [w:] Gliwice. Zarys rozwoju miasta i okolicy, op. cit., s. 15. Gliwice. Zarys rozwoju miasta i okolicy, op. cit. (publikacja liczyła 654 strony). 392 AP Katowice, KM PZPR Gliwice, sygn. 117, Ocena działalności liceów ogólnokształcących na terenie m. Gliwic. Koreferat opracowany przez Komitet Środowiskowy PZPR Szkolny, Gliwice IX 1976 r., k. 379. 393 Wybory miss Gliwic, „Nowiny Gliwickie”, nr 37, 12 września 1976 roku. 394 H. Olszar, op. cit., s. 150. 391

107

Gliwice

Wrzesień W całym kraju drastycznie pogorszyło się zaopatrzenie sklepów. Badania socjologiczne przeprowadzone między kwietniem a wrześniem 1976 roku wykazały, że w odczuciu większości społeczeństwa takie produkty, jak masło, mięso wołowe z kością, kiszka pasztetowa, konserwy mięsne, ryby słodkowodne, śledzie, ryż, kasza manna i miód, osiągnęły wskaźnik dostępności poniżej 25 procent. Mięso wołowe bez kości było dostępne na rynku na poziomie około 5 procent, a dostępność wieprzowiny obniżyła się z 7 do 0,6 procent, czyli właściwie nie można było jej kupić395.

Zaplecze sklepu mięsnego

Na gliwickim Rynku zorganizowano z inicjatywy Towarzystwa Przyjaciół Gliwic targi staroci. Postanowiono, że będą się one odbywać cyklicznie w każdą drugą niedzielę miesiąca396. Liczba ludności w mieście przekroczyła 200 tysięcy mieszkańców397. 1 października Ustalono maksymalne ceny warzyw, owoców i mięsa sprzedawanego na targowiskach przez tak zwanych indywidualnych producentów. Cena tych produktów nie mogła przekraczać cen w tak zwanym handlu uspołecznionym więcej niż o 40 procent398. 395 396 397 398

P. Sasanka, op. cit., s. 388. I. Więckowska, Wydarzenia kulturalne w Gliwicach w 1976 r., op. cit., s. 266. Gliwice miastem 200 tysięcznym, „Nowiny Gliwickie”, nr 37, 12 września 1976 roku. Kartki z PRL, op. cit., s. 117.

108

1976

Październik Przy ulicy Norberta Bończyka rozpoczęto wypiek chleba i bułek w piekarni „Gigant”399. Nowy zakład był oczkiem w głowie władz i miał ostatecznie rozwiązać problemy w zaopatrzeniu miasta w pieczywo. Szybko się okazało, że chleb jakością daleko odbiegał od wypieków tradycyjnych, małych piekarni.

W gliwickiej piekarni „Społem”, druga połowa lat siedemdziesiątych

Przy ulicy Zwycięstwa zakończył się remont wraz modernizacją sklepu spożywczego (zwanego potocznie „Okrąglakiem”). Nietypowa i jednocześnie bardzo interesująca była ceramiczna ozdoba elewacji autorstwa artysty rzeźbiarza Jana Borowczaka400. W Domu Plastyków na Rynku przyjmowano prace plastyków amatorów na II Wojewódzki Konkurs Plastyki Nieprofesjonalnej „Barwy przyjaźni”. Tematyką prac była praca ludzi sowieckich, osiągnięcia ZSRS oraz piękno krajobrazu i architektury wschodniego sąsiada401. W odlewni Gliwickich Zakładów Urządzeń Technicznych zakończono odtwarzanie, zniszczonego z polecenia okupacyjnych władz niemieckich, krakowskiego pomnika Grunwaldzkiego402. 399 400 401 402

40 ton pieczywa, „Nowiny Gliwickie”, nr 41, 10 października 1976 roku. „Okrąglak” w nowej szacie, „Nowiny Gliwickie”, nr 41, 10 października 1976 roku. Konkurs dla plastyków amatorów, „Nowiny Gliwickie”, nr 41, 10 października 1976 roku. I. Więckowska, Wydarzenia kulturalne w Gliwicach w 1976 r., op. cit., s. 266.

109

Gliwice

Listopad Przy ulicy Jagiellońskiej otwarto Dom Usług403. Był to ukłon w stronę gliwickiego rzemiosła, marginalizowanego w latach powojennych. W ogólnopolskim konkursie literackim „Głosy ’76”, zorganizowanym w Katowicach, najwyższe uznanie jurorów uzyskała praca Andrzeja Otrębskiego z Gliwic404. 19 grudnia W salach wystawowych Związku Polskich Artystów Plastyków otwarto jubileuszową wystawę z okazji dwudziestopięciolecia działalności Gliwickiego Towarzystwa Fotograficznego405. 25–26 grudnia Boże Narodzenie. Przez dwa dni wiał porywisty, przenikliwy wiatr i padał śnieg. Wichura uszkodziła trakcję elektryczną w rejonie Paczyny. W drugi dzień świąt prawie całkowicie były zasypane torowiska i rozjazdy kolejowe wokół miasta. Do akcji odśnieżania zaangażowano wojsko406. W niewielkiej księgarni przy ulicy Zwycięstwa, tuż obok „Delikatesów”, otwarto punkt zakupu i sprzedaży używanych książek – pierwszy i przez następne lata jedyny antykwariat (a raczej stoisko antykwaryczne) w mieście407.

403

Szeroki wachlarz usług, „Nowiny Gliwickie”, nr 46, 14 listopada 1976 roku. Gliwiczanie na liście laureatów, „Nowiny Gliwickie”, nr 48, 28 listopada 1976 roku. 405 J. Lewczyński, op. cit., s. 41. 406 Śnieżna zamieć nie przerwała ruchu na kolejowych szlakach, „Nowiny Gliwickie”, nr 1, 2 stycznia 1977 roku. 407 Mini-antykwariat, „Dziennik Zachodni”, nr 281, 10 grudnia 1976 roku. 404

110

1977

1977 Styczeń Współpracujący z Komitetem Obrony Robotników gliwiczanin Władysław Sulecki wystosował wniosek do Sejmu PRL o powołanie komisji do zbadania okoliczności wydarzeń, do których doszło w czerwcu 1976 roku. Władysław Sulecki (1931–2004) w Gliwicach mieszkał od lat pięćdziesiątych. W latach 1955–1956 służył jako funkcjonariusz MO w Łabędach, skąd został zwolniony i podjął pracę jako górnik w KWK „Zabrze-Wschód”, a następnie w KWK „Gliwice”. W czerwcu 1960 roku brał udział w demonstracji ulicznej w obronie krzyża przy kościele Najświętszego Serca Pana Jezusa w Gliwicach. Po powstaniu Komitetu Obrony Robotników został jego współpracownikiem, kolportował niezależne pisma i wydawnictwa. Był jednym ze współzałożycieli Wolnych Związków Zawodowych Wielokrotnie zatrzymywany, szykanowany w pracy, po długotrwałych i wielostronnych naciskach ze strony bezpieki w 1979 roku wyemigrował wraz z rodziną do Niemiec Zachodnich. Zmarł w Hagen, na emigracji408. Restauracja „Myśliwska” znalazła się wśród szesnastu zakładów gastronomicznych – laureatów ogólnopolskiego konkursu o „Srebrną Patelnię”. Za wybitne uznano oferowane w „Myśliwskiej” potrawy: kurczak po myśliwsku, tradycyjne zrazy staropolskie (tak zwane suropieki z kaszą gryczaną), boczek staropolski, kotlet belwederski i jabłka w cieście409. Według komunikatu Głównego Urzędu Statystycznego, przeciętna płaca wynosiła w styczniu 1977 roku 3963 zł410. J Prasa pisała Błagamy o litość! – wołają niepalący, a wraz z nimi Czytelnik Stefan N. z ul. Opawskiej. Kupując bilet na „Trędowatą” w kinie „Bajka” w Gliwicach miał okazję zauważyć, że wielu w kolejce pali papierosy. Palą również ci, którzy nie wybierają się na film, ale wstępują na papierosa do hallu, bo jest w nim ciepło. Najgorsze, że gryzące w oczy opary nikotyny po otwarciu drzwi przenikają do poczekalni i do sali kinowej. Czy nie ma na to rady? Wędzenie kinomanów, „Dziennik Zachodni”, nr 13, 18 stycznia 1977 roku.

Luty Uroczyście obchodzono jubileusz dwudziestopięciolecia Operetki Śląskiej411.

408 J. Neja, Władysław Sulecki, [w:] Opozycja w PRL. Słownik biograficzny, t. 3, red. J. Skórzyński, Warszawa 2006, s. 267–268. 409 Ogólnopolski sukces „Myśliwskiej”, „Nowiny Gliwickie”, nr 2, 9 stycznia 1977 roku; Srebrna patelnia, „Dziennik Zachodni”, nr 31, 9 lutego 1977 roku. 410 Kartki z PRL, op. cit., s. 123. 411 I. Więckowska, Wydarzenia kulturalne w 1977 r., „Zeszyty Gliwickie”, t. 13, Gliwice 1978, s. 254.

111

Gliwice

7 marca Podrożała kawa. Za 10 dekagramów marki „Super” trzeba było zapłacić 48 zł (dotychczas 40 zł), a za lepszą gatunkowo „Extra-Selekt” – 60 zł (zamiast dotychczasowych 50 zł)412.

Młode ekspedientki – uczestniczki tak zwanej warty młodzieżowej ZSMP w jednym z gliwickich sklepów

17 marca W nocy nieznani sprawcy zrzucili z grobowca na cmentarzu Starokozielskim odlew z brązu – figurę kobiety zwaną „Panią na zębatym kole”, będąca w rzeczywistości alegorią Industrii, która zdobiła miejsce wiecznego spoczynku gliwickiego przemysłowca Augusta Wilhelma Hegenscheidta (1823–1891). Złodzieje zdewastowali pomnik i próbowali odpiłować głowę kobiety, zapewne z myślą o sprzedaży fragmentu zabytku. Z niewiadomych przyczyn nie udało im się dokonać dzieła zniszczenia. Figura została zabezpieczona przez pracowników Miejskiego Przedsiębiorstwa Gospodarki Komunalnej413. 24 marca Miejska Rada Narodowa uchwaliła plan społeczno-gospodarczego rozwoju miasta do 1980 roku. Przewidziano w nim między innymi budowę 14,3 tysiąca nowych 412 413

Kartki z PRL, op. cit., s. 125. Dlatego, że piękna..., „Dziennik Zachodni”, nr 94, 27 kwietnia 1977 roku.

112

1977

mieszkań w ramach tak zwanego uspołecznionego budownictwa wielorodzinnego i 1,5 tysiąca mieszkań w budownictwie jednorodzinnym, a także oddanie na terenie miasta czterdziestu nowych sklepów, nowych domów handlowych, budowy dużego Spółdzielczego Domu Handlowego, szesnastu punktów tak zwanej małej gastronomii, dwóch przedszkoli, żłobka i wielu innych, niezbędnych obiektów. Jednocześnie postanowiono upoważnić prezydenta miasta do „poszerzenia planu społeczno-gospodarczego o zadania wynikające z programu czynów społecznych, programu działania dla ujawnienia rezerw, programu przeglądu dzielnic i programu realizacji uchwał V i VI Plenum Komitetu Centralnego PZPR”414. Po zakończeniu remontu budynku przy ulicy Zwycięstwa, należącego do Towarzystwa Przyjaźni Polsko-Radzieckiej, wznowił swoją działalność gliwicki „Klub TPPR”415.

Siedziba Towarzystwa Przyjaźni Polsko-Radzieckiej przy ulicy Zwycięstwa

28–29 marca W Warszawie odbył się VI Zjazd Związku Harcerstwa Polskiego. Pod hasłem „Jutro socjalistycznej Polski budujemy dziś” spotkali się instruktorzy harcerscy z całej Polski416. 414

UM Gliwice, MSI Gliwice, Uchwała nr XVIII/86/77 MRN w Gliwicach z dnia 24 X 1977 r. w sprawie uchwalenia planu społeczno-gospodarczego rozwoju miasta Gliwic. 415 Klub TPPR wznawia działalność, „Dziennik Zachodni”, nr 67, 24 marca 1977 roku. 416 Z. Rykowski, W. Władyka, op. cit., s. 108.

113

Gliwice

13 kwietnia Zgodnie z postanowieniami nowej instrukcji, wydanej w marcu 1977 roku przez dyrektora Departamentu IV MSW417, zastępca Naczelnika Wydziału IV Komendy Wojewódzkiej KM w Katowicach podjął decyzję o rozpoczęciu tak zwanej sprawy obiektowej o kryptonimie „Sikornik”, której celem było ostateczne uniemożliwienie budowy kościoła na osiedlu o tej samej nazwie418. Kuria Diecezjalna w Opolu od końca lat sześćdziesiątych prosiła władze o otrzymanie zgody na budowę nowej świątyni. Wciąż bezskutecznie419. Podobnymi działaniami, mającymi „zmierzać do neutralizacji inicjatyw kleru i aktywu parafialnego” prowadzących do uzyskania zezwolenia na budowę kościoła, objęto tereny osiedla Trynek i obszar parafii św. Michała, nadając im kryptonim „Trynek”420.

Elewacja domu towarowego „Ikar” przyozdobiona portretami działaczy ruchu komunistycznego. Drugi z prawej Feliks Dzierżyński – szef pierwszych sowieckich organów bezpieczeństwa, zwolennik terroru, mający na sumieniu tysiące ludzi. W Polsce Ludowej lansowany był na bohatera i wzór do naśladowania 417

Instrukcja nr 001/77 dyrektora Departamentu IV MSW w sprawie kategorii osób, na które powinny być prowadzone kwestionariusze ewidencyjne oraz obiektów i zagadnień na które powinny być prowadzone sprawy obiektowe, Warszawa 15 III 1977, [w:] Metody pracy operacyjnej aparatu bezpieczeństwa wobec kościołów i związków wyznaniowych, red. A. Dziurok, Warszawa 2004, s. 527–532. 418 AIPN Katowice, WUSW Katowice, sygn. IPN Ka 030/155, Wniosek o wszczęcie sprawy obiektowej kryptonim „Sikornik”, Katowice 13 IV 1977 r., k. 6. 419 AIPN Katowice, WUSW Katowice, sygn. IPN Ka 030/155, Plan operacyjnych przedsięwzięć dot. parafii św. Piotra i Pawła w Gliwicach, Gliwice 17 I 1972 r., k. 18. 420 AIPN Katowice, WUSW Katowice, sygn. IPN Ka 030/158, Plan do sprawy obiektowej krypt. „Trynek”, Katowice 24 V 1978 r., k. 25.

114

1977

1 maja Święto Pracy – jak zwykle odbył się pochód pierwszomajowy. Najniższa płaca wzrosła do 1400 zł, a najniższa emerytura do 1255 zł (plus 500 zł dodatku dla seniorów)421. 4 maja Władysław Sulecki, gliwicki opozycjonista i aktywny współpracownik Komitetu Obrony Robotników, został dotkliwie pobity przez funkcjonariuszy Milicji Obywatelskiej i Służby Bezpieczeństwa. Zaatakowano go we własnym mieszkaniu przy ulicy Królewskiej Tamy, wywleczono za włosy i bito aż do utraty przytomności. W wyniku otrzymanych ciosów nastąpiła ciężka kontuzja prawej strony klatki piersiowej422. J Ze wspomnień Władysława Suleckiego Czwartego maja [...] przyszedł esbek do mieszkania i zażądał pokazania dowodu osobistego. A było tak, że żona zamieniła się z sąsiadką mieszkaniami. Myśmy z górnego pietra przeprowadzili się na jej miejsce niżej, bo dziewczynki często spadały ze schodów i chodziły potłuczone. Zgłosiliśmy to w administracji mieszkań, ale w dowodach osobistych zostało po staremu. Jak esbek zobaczył, że adres się nie zgadza, zażądał, żebym natychmiast opuścił mieszkanie, w którym byłem. A gdy odmówiłem, zapytał jeszcze, czy nie będę uciekał i upewniwszy się, że nie zapowiedział, że za pół godziny będzie z powrotem. W zapowiedzianym czasie pojawiło się dwóch milicjantów i znany porucznik [Janusz] Ryszkiewicz. Jeden z milicjantów zapytał mnie: – To co, panie hrabio Sulecki, ignoruje pan nasze polecenia? Proszę się ubierać! Ponieważ podlewałem w ogródku kwiatki, poszedłem do mieszkania, umyłem się, wytarłem i ubrałem. Cały czas stało za mną dwóch milicjantów. Przy wyjściu z kuchni do sieni była framuga. Jak mnie złapali za ręce obydwaj i potrząsnęli mną, uderzając o framugę, to od razu straciłem przytomność. Odzyskałem ją, jak mnie złapali za włosy i ciągnęli po schodach do radiowozu. Sąsiedzi, widząc to i wrzeszczącą w niebogłosy córkę Grażynkę wołali do tych zbirów: – Panowie, puśćcie go, bo dziecko zawału dostanie! Na co jeden z nich odkrzyknął: – Dziecko na bok odrzucić! Znalazłem się znów w SB na Barlickiego. Stamtąd zawieziono mnie na pogotowie, ale lekarka po rozmowie z esbekiem zamiast mnie badać, próbowała się dowiedzieć po co byłem w Warszawie. W końcu dała mi skierowanie do szpitala miejskiego przy ulicy Kościuszki. A tam zrobiono mi prześwietlenie, którego do ręki nie dostałem. Poszedłem do kopalnianej przychodni, gdzie czterech lekarzy wypytywało mnie znowu o powody pobytu w Warszawie. Dali mi trzy dni zwolnienia – i to wszystko. Jeszcze kierowniczka przychodni skierowała mnie do okulisty, na szczęście oczy były w porządku. Zwolnienia z pracy dłuższego nie dostałem, do roboty iść nie mogłem, bo bolało jak diabli, nawet z łóżka wstać nie potrafiłem. Co robić? Źródło: Władysław Sulecki, Czarna owca z wilczym biletem, „Biuletyn IPN” 2008, nr 4, s. 91.

421 422

Kartki z PRL, op. cit., s. 128. J. J. Lipski, KOR, Warszawa 2006, s. 232.

115

Gliwice

Tego samego dnia w Urzędzie Stanu Cywilnego w uroczystej świeckiej oprawie nadano imiona najmłodszym gliwiczankom. Dziewczynki oprócz imion otrzymały również puste książeczki mieszkaniowe423. 15 maja Kolejna niedziela „czynu partyjnego”. Tym razem przewidziano, że 3,5 tysiąca członków PZPR z terenu Gliwic powinno swój wolny czas poświęcić na porządkowanie okolic parku Bolesława Chrobrego424. Maj Na skwerze za Urzędem Miasta (obecnie skwer Doncaster) stanęły dwie kamienne rzeźby z serii „Macierzyństwo” autorstwa gliwickiego artysty rzeźbiarza Stanisława Słodowego425. Zorganizowano wiele imprez w ramach „Gliwickiej Wiosny ’77” i towarzyszących jej „Igrów Żaków”, czyli juwenaliów studentów Politechniki Śląskiej426. J Prasa pisała Gliwice wciąż jeszcze nie posiadają odpowiedniej sieci przedszkoli. Istniejące obecnie obiekty dysponują 3,5 tys. miejsc, z których z konieczności korzysta 4270 maluchów. Rzeczywiste potrzeby młodych mieszkańców miasta wynoszą zaś nie mniej niż pięć tysięcy miejsc. To są oczywiście dane średnie dla całej aglomeracji; w poszczególnych dzielnicach sytuacja znacznie się różnicuje. W Łabędach przykładowo funkcjonuje aż sześć placówek, które posiadają nawet pewne luzy, podczas gdy w Sośnicy i [na] Sikorniku problem przedszkoli nadal czeka na rozwiązanie. W ponad dwudziestotysięcznej Sośnicy zamieszkałej głównie przez rodziny górników znajduje się zaledwie jeden obiekt – urządzone w zaadaptowanych pomieszczeniach hotelu robotniczego zakładowe przedszkole kopalni „Sośnica”. Miejsc jest 150, dzieci 200. Na razie również Sikornik posiada tylko jedno przedszkole, także przeludnione: na 120 miejsc przypada 210 dzieci. Potrzeby w tym względzie wynoszą ok. 500 miejsc. Rodzice radzą sobie częściowo zawożeniem swoich pociech do przedszkoli w innych dzielnicach, ale jest to bardzo kłopotliwe i nie stanowi nawet połowicznego rozwiązania problemu. W przedszkolach nadal tłoczno, „Dziennik Zachodni”, nr 128, 8–9 czerwca 1977 roku.

11 czerwca Sekretariat Komitetu Centralnego PZPR w Warszawie „uszczelnił” system nomenklatury, czyli obsady stanowisk kierowniczych z nadania partii i według klucza partyjnego. Postanowiono zwiększyć kierowniczą rolę instancji partyjnych oraz poszerzono listę stanowisk, których obsada personalna musiała być zatwierdzona przez partię427.

423 424 425 426 427

Uroczyste nadanie imion, „Nowiny Gliwickie”, nr 20, 15 maja 1977 roku. Dla polepszenia warunków życia mieszkańców, „Nowiny Gliwickie”, nr 20, 15 maja 1977 roku. Plac za gmachem..., „Nowiny Gliwickie”, nr 20, 15 maja 1977 roku. I. Więckowska, Wydarzenia kulturalne w 1977 r., op. cit., s. 256–257. Kartki z PRL..., op. cit., s. 130.

116

1977

23 czerwca Pochodzący z Gliwic jezuita ks. Marcin Strzoda (1587–1649) musiał być solą w oku rządzących Gliwicami członków partii, skoro postanowili, żeby jego imię zniknęło z przestrzeni miasta. Uchwałą Miejskiej Rady Narodowej dotychczasowa ulica Marcina Strzody na odcinku od ulicy Wrocławskiej do ulicy 1 Maja (obecnie ulica Dworcowa) otrzymała imię pierwszego rektora Politechniki Śląskiej i działacza komunistycznego Władysława Kuczewskiego, a od ulicy 1 Maja do placu Bohaterów Stalingradu (obecnie plac marsz. Józefa Piłsudskiego) została przemianowana na ulicę Konstytucji428. 25 czerwca Nowym zwierzchnikiem gliwickiego Kościoła – biskupem opolskim – został mianowany ks. Alfons Nossol (ur. 1932), kapłan diecezji opolskiej i profesor Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego429.

Stoisko cukiernicze w „Nowych Delikatesach”

28 czerwca Na plenarnym posiedzeniu zebrał się Komitet Miejski PZPR w Gliwicach. Dyskutowano między innymi o pogarszającej się sytuacji na rynku. Szef gliwickiej organizacji

428 429

Patronowie naszych ulic. Władysław Kuczewski, „Nowiny Gliwickie”, nr 11, 12 marca 1978 roku. H. Olszar, op. cit., s. 150–151.

117

Gliwice

partyjnej Jan Janosz skrytykował konsumpcyjne zakusy gliwiczan, stwierdzając: „Silny, bezprecedensowy wzrost dochodów ludności i dokonujące się głębokie zmiany jakościowe naszego życia społeczno-gospodarczego stawiają przed nami również niezwykle ważny problem związany z kształtowaniem socjalistycznego sposobu życia i konsumpcji. Nie może to być na pewno wzorzec i sposób życia związany wyłącznie z dążeniem do maksymalnego zaspokojenia potrzeb materialnych, a któremu hołduje część naszego społeczeństwa, ulegając obcym socjalizmowi wpływom. Problem ten występuje szczególnie wyraźnie w środowisku inteligencji pracującej inżynieryjnotechnicznej naszego miasta, która mając możność szerszych kontaktów z krajami kapitalistycznymi bezkrytycznie przyjmuje takie wzory i sposób życia, w którym gromadzenie dóbr materialnych i ich konsumpcja odgrywają decydujące znaczenie”430. Czerwiec Na Festiwalu Piosenki Radzieckiej w Zielonej Górze gliwiczanin Adam Wroński zdobył nagrodę Ministra Oświaty i Wychowania – Złoty Samowar431. Lipiec Dokonano zmian w systemie sprzedaży samochodów, między innymi przyspieszając termin zakupu nowego pojazdu. Po dodaniu 33 tysięcy zł do 87 tysięcy zł ceny „zwykłej” można było odebrać nowego „malucha” w ciągu miesiąca432. Wszedł do obiegu banknot o nominale 2000 zł z wizerunkami pierwszych władców Polski: księcia Mieszka I i króla Bolesława Chrobrego433. J Prasa pisała Lokal handlowy przy ul. Marcelego Nowotki 9 w Gliwicach [obecnie ulica Ignacego Daszyńskiego – uwaga B.T.] od wielu lat z coraz dłuższymi przerwami czynny był jako skup butelek – fachowo: „opakowań szklanych”. Proporcja między okresami działalności, a domniemanych remontów przechylała się na korzyść tych drugich. Ostatnia – ponad roczna przerwa jest z pewnością najdłuższa i świadczy o tym, że skup nie jest nikomu potrzebny. Znajdujący się w pobliżu sklep przejął funkcję zamarłej placówki, podczas gdy ona sama straszy zniszczonym wnętrzem, które z pewnością nie prędko uda się doprowadzić do stanu używalności. Ten lokalowym nieużytek, przy ulicy, która jest na tyle ruchliwa, że może służyć handlowi, powinien zmienić wygląd i być zagospodarowany. Zapomniany sklep, „Dziennik Zachodni”, nr 158, 14 lipca 1977 roku.

20 sierpnia Na ten dzień zaplanowano zmianę numerów telefonicznych w Gliwicach. Dotychczasowa pierwsza cyfra „9” została zastąpiona cyfrą „3”. Pozostałe pięć cyfr numeru nie uległo zmianie434. 430

AP Katowice, KM PZPR Gliwice, sygn. 45, Referat wygłoszony jako wprowadzenie do dyskusji na plenum Komitetu Miejskiego PZPR w Gliwicach dnia 28 VI 1977 r. 431 I. Więckowska, Wydarzenia kulturalne w 1977 r., op. cit., s. 258. 432 Kartki z PRL, op. cit., s. 131. 433 Ibidem. 434 Trójka zamiast dziewiątki, „Dziennik Zachodni”, nr 181, 12 sierpnia 1977 roku.

118

1977

Sierpień Powódź w południowo-zachodnich rejonach kraju. Padające przez kilka dni ulewne deszcze podniosły stan wód w górskich dopływach Odry. Żywioł dotknął zwłaszcza województwa jeleniogórskie i legnickie, w mniejszym stopniu wałbrzyskie, wrocławskie i opolskie435. Długotrwałe opady deszczu sprawiły, że barki z portu w Gliwicach mogły pływać tylko do Koźla, a i to z przeszkodami. Poziom wody podniósł się do tego stopnia, że w jednostkach, które na co dzień bez przeszkód przepływały pod mostem w Łabędach, musiano rozmontowywać kabiny sterownicze436. 1 września W Szkole Podstawowej nr 36, która nosiła wówczas imię Polskiej Partii Robotniczej, obyła się miejska inauguracja nowego roku szkolnego. Z tej okazji szkole przekazano sztandar „ufundowany przez społeczeństwo i zakłady pracy”. Odsłonięto także tablicę pamiątkową poświęconą trzydziestej piątej rocznicy powstania Polskiej Partii Robotniczej437. W ramach kolejnego etapu reformy systemu edukacyjnego sześciolatków objęto obowiązkowym wychowaniem przedszkolnym, tak zwaną zerówką438. Uruchomiono nową linię autobusową nr 624, która połączyła z centrum miasta dzielnicę Wilcze Gardło. Do tego czasu dojechać do tego osiedla można było tylko autobusem PKS439. Wrzesień Rozpoczęto budowę kolejnego dużego osiedla mieszkaniowego – imienia Mikołaja Kopernika. W blokach różnej wielkości z tak zwanej wielkiej płyty miało zamieszkać w najbliższych latach 12 tysięcy osób. Pod budowę wyznaczono okolice ulicy Toszeckiej i „Kąpieliska Leśnego”. Koniec realizacji inwestycji przewidziano na 1980 rok440. W rzeczywistości teren osiedla zagospodarowywano jeszcze dziesięć lat później. 1 października Na Politechnice Śląskiej rozpoczął się rok akademicki 1977/1978. Z dotychczasowego Wydziału Budownictwa i Architektury zostały wyodrębnione dwa nowe: Wydział Architektury i Wydział Budownictwa441. 16 października W gliwickich kościołach odczytano wiernym słowo biskupa opolskiego Alfonsa Nossola w sprawie budownictwa sakralnego w diecezji opolskiej. W komunikacie tym 435

Kartki z PRL, op. cit., s. 132. Żegluga podczas deszczu, „Dziennik Zachodni”, nr 179, 10 sierpnia 1977 roku. 437 Sztandar dla Szkoły Podstawowej nr 36 w Gliwicach, „Dziennik Zachodni”, nr 198, 1 września 1977 roku. 438 Z. Rykowski, W. Władyka, op. cit., s. 109. 439 Lepsze połączenie z Wilczym Gardłem, „Nowiny Gliwickie”, nr 35, 28 sierpnia 1977 roku. 440 Rusza budowa 12-tysięcznego osiedla. „Nowiny Gliwickie”, nr 36, 4 września 1977 roku. 441 M. Mikrut, W. Pluskiewicz, op. cit., s. 24. 436

119

Gliwice

biskup stwierdził między innymi: „W okręgu przemysłowym, w Bytomiu, Zabrzu i Gliwicach, w których to miastach żyje 680 tysięcy mieszkańców, w ciągu 30 lat nie uzyskano ani jednego zezwolenia na budowę nowego kościoła, a trzeba wspomnieć, że w 1945 r. uległy zniszczeniu na tym terenie dwa kościoły (św. Ducha w Zabrzu i św. Michała w Gliwicach), których dotychczas nie odbudowano. W tych miastach powstały liczne, wielotysięczne osiedla pozbawione kościołów. Zamieszkują je w większości górnicy i hutnicy. Zaspokojenie potrzeb religijnych, to podstawowe prawo człowieka, a o tych prawach tak wiele mówi się i pisze i zapewnia, że są one u nas respektowane. Tłumaczenie władz wojewódzkich w Katowicach, że nie ma materiałów budowlanych lub że są ważniejsze potrzeby, nie jest przekonujące. Należałoby zapytać mieszkańców tych osiedli, czy chcą mieć kościoły i liczyć się z ich zdaniem. Ufamy, że to się zmieni i że w najbliższych miesiącach otrzymamy zezwolenie na budowę kościołów tam, gdzie są naprawdę konieczne”442. Październik Instytut Nauk Społecznych, będący ideologicznym zapleczem partii na Politechnice Śląskiej, zorganizował międzynarodową konferencję z okazji sześćdziesiątej rocznicy przejęcia przez bolszewików władzy w Rosji. Przedstawione referaty obejmowały zagadnienia z filozofii marksistowskiej, ekonomii socjalistycznej oraz problemy wychowania młodzieży w duchu i literze leninowskiej wersji komunizmu443. Pracownicy studium wojskowego Politechniki Śląskiej urządzili Izbę Tradycji. Oprócz zdjęć pracowników i najlepszych studentów w izbie umieszczono również urnę z ziemią spod Lenino444. W gliwickim muzeum otwarto wystawę „Feliks Dzierżyński – wielki Polak i rewolucjonista”445. 4 listopada W sali Operetki Śląskiej odbyła się akademia i uroczysty koncert z okazji sześćdziesiątej rocznicy przejęcia przez bolszewików władzy w Rosji. Podczas uroczystości odczytano list gratulacyjny „od społeczeństwa Gliwic”, wystosowany z tej okazji do sekretarza generalnego Komunistycznej Partii Związku Sowieckiego Leonida Breżniewa. Tego samego dnia wieczorem pod pomnikiem Wdzięczności Armii Czerwonej obył się apel poległych, skąd zgromadzeni przeszli pochodem na cmentarz żołnierzy sowieckich przy ulicy Jana III Sobieskiego, gdzie zapalono znicze i złożono kwiaty446.

442

AIPN Katowice, WUSW Katowice, sygn. IPN Ka 030/155, Komunikat Biskupa Alfonsa Nossola w sprawie budownictwa sakralnego w Diecezji Opolskiej, k. 43. 443 Międzynarodowa konferencja poświęcona Wielkiemu Październikowi, „Nowiny Gliwickie”, nr 45, 6 listopada 1977 roku. 444 Izba tradycji w Politechnice Śląskiej, „Dziennik Zachodni”, nr 237, 18 października 1977 roku. 445 Tydzień w obiektywie, „Nowiny Gliwickie”, nr 45, 6 listopada 1977 roku. 446 Uroczyste obchody jubileuszu Wielkiego Października, „Nowiny Gliwickie”, nr 46, 13 listopada 1977 roku.

120

1977

5 listopada Nadal świętowano rocznicę bolszewickiej rewolty. Członkowie władz partyjnych miasta i wydelegowani, specjalnie dobrani przedstawiciele gliwickich zakładów pracy wzięli udział w uroczystym składaniu wieńców i zaciągnięciu wart honorowych u stóp pomnika Czynu Rewolucyjnego w Sosnowcu447. 9 listopada Rząd podjął decyzję o przekazywaniu w ręce prywatne (tak zwana ajencja) małych sklepów, kiosków i punktów sprzedaży detalicznej. Jednocześnie zastrzeżono, że nie może być w nich dokonywany handel mięsem, wyrobami garmażeryjnymi, jubilerskimi i alkoholem powyżej 8 procent. Ajentów uprawniono do zaopatrywania się u rolników, ogrodników i rybaków, a także do sprzedawania produktów z własnej działki i wyrobów produkcji chałupniczej. Zatwierdzono także rozszerzenie sieci tak zwanych sklepów komercyjnych, w których sprzedawano mięso i wędliny oraz garmażerkę po wyższych cenach448. Na łamach prasy poinformowano o rozpoczęciu budowy autostrady łączącej Kraków z Gliwicami. Miała to być supernowoczesna, bezkolizyjna droga o szerokich pasach ruchu i wyjątkowo równej nawierzchni. Zakładano, że autostrada zostanie w całości oddana do użytku po 1980 roku449. W rzeczywistości nastąpiło to ćwierć wieku później. 20 listopada Na deskach kinoteatru „X” wystąpił zespół teatralny „Eclipse” z Londynu ze sztuką Tadeusza Różewicza Śmieszny staruszek450. 26 listopada Zespół Szkół Zawodowych „Montochem” otrzymał imię Bolesława Rumińskiego – komunisty, działacza partyjnego, jednego ze współtwórców Naczelnej Organizacji Technicznej451. Listopad Przy Towarzystwie Przyjaciół Gliwic założono grupę artystów nieprofesjonalnych „Faun”452. 7 grudnia W KWK „Gliwice” na skutek zwalenia się źle zabezpieczonego stropu zginęło dwóch górników453.

447 448 449 450 451 452 453

Ibidem. Kartki z PRL, op. cit., s. 136–137. Autostrada Kraków – Gliwice, „Dziennik Zachodni”, nr 254, 9 listopada 1977 roku. Londyński teatr „Eclipse”, „Nowiny Gliwickie”, nr 47, 20 listopada 1977 roku. Bolesław Rumiński patronem Zespołu Szkół Zawodowych, „Nowiny Gliwickie”, nr 49, 4 grudnia 1977 roku. I. Więckowska, Wydarzenia kulturalne w 1977 r., op. cit., s. 260. „Robotnik” 1978, nr 8, s. 4.

121

Gliwice

29 grudnia Przekazano do użytku Centralną Magistralę Kolejową łączącą Górny Śląsk z Warszawą454. Grudzień Na wniosek Kuratorium Oświaty i Wychowania powołano w Gliwicach Miejski Zespół do spraw Resocjalizacji i Profilaktyki Społecznej. Jego zadaniem było koordynowanie działań szkół, sądu, milicji, ORMO, samorządów osiedlowych i organizacji młodzieżowych w zakresie opieki nad dzieckiem i przeciwdziałanie patologiom wśród młodzieży. Pracom dwunastoosobowego zespołu przewodniczyła Irena Waszczuk455. Przy ulicy Kozielskiej 24 otwarto kolejną placówkę Ochotniczej Rezerwy Milicji Obywatelskiej456. Zdemontowano stary most nad Kłodnicą w biegu ulicy 1 Maja (obecnie ulica Dworcowa). Demontaż mostu trwał jedynie dwadzieścia cztery godziny457. W Domu Plastyków na Rynku prezentowano poplenerową wystawę „Instytut Metali Nieżelaznych w malarstwie”458.

454 455 456 457 458

Z. Rykowski, W. Władyka, op. cit., s. 110. W trosce o wychowanie dzieci i młodzieży, „Dziennik Zachodni”, nr 15, 19 stycznia 1978 roku. Nowa placówka ORMO, „Nowiny Gliwickie”, nr 1, 1 stycznia 1978 roku. Akcja „Most”, „Nowiny Gliwickie”, nr 51, 18 grudnia 1977 roku. I. Więckowska, Wydarzenia kulturalne w 1977 r., op. cit., s. 261.

122

1978

1978 1 stycznia Podniesiono wysokość najniższych emerytur do kwoty 1450 zł miesięcznie459. Zmianie uległy godziny otwarcia wszystkich sklepów i placówek handlowych znajdujących się przy ulicy Zwycięstwa – głównej ulicy miasta. Od teraz sklepy były czynne jedenaście godzin dziennie: od 8.00 do 19.00. Ponadto dwie godziny dłużej, do 21.00, pracował personel spożywczych „Delikatesów”460. W wyremontowanym lokalu jednej z kamieniczek na Rynku otwarto salon Przedsiębiorstwa Państwowego DESA, w którym bardziej majętni gliwiczanie mogli kupić, a potrzebujący gotówki oddać w komis dzieła sztuki, antyki, przedmioty rzemiosła artystycznego i biżuterię461. 4 stycznia Pierwsze kopalnie węgla kamiennego przeszły na nowy, czterobrygadowy system pracy462. 6 stycznia Stu gliwiczan znalazło się wśród liczącej trzysta osób grupy, która wyruszyła tak zwanym Pociągiem Przyjaźni na trasę Mińsk–Moskwa–Leningrad–Wilno463. 11 stycznia Przyjęto deklarację wyborczą obowiązującą uczestników wyborów do rad narodowych. Jej podstawą uczyniono wytyczne II Krajowej Konferencji Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Znalazło się tam między innymi sformułowanie: „Nigdy w tak krótkim czasie Polska nie dokonała tak wielkiego kroku naprzód w rozwoju społeczno-gospodarczym, jak w latach siedemdziesiątych”464. 24 stycznia Z okazji trzydziestej trzeciej rocznicy wkroczenia do Gliwic Armii Czerwonej w sali sesyjnej Urzędu Miejskiego odbyła się uroczystość nadania wyróżniającym się górnikom, pracownikom przedsiębiorstw i instytucji wysokich odznaczeń państwowych, wojewódzkich i resortowych. Po południu w Operetce Śląskiej odbył się koncert poświęcony „ludziom dobrej roboty”465.

459

Z. Rykowski, W. Władyka, op. cit., s. 110. Nowe godziny handlu w Gliwicach, „Dziennik Zachodni”, nr 294, 29 grudnia 1977 roku. 461 I. Więckowska, Wydarzenia kulturalne – rok 1978, „Zeszyty Gliwickie”, t. 14, Gliwice 1980, s. 153. 462 Z. Rykowski, W. Władyka, op. cit., s. 110. 463 Pociąg Przyjaźni, „Nowiny Gliwickie”, nr 2, 8 stycznia 1978 roku. 464 Kartki z PRL, op. cit., s. 140. 465 W 33 rocznicę wyzwolenia Gliwic, „Nowiny Gliwickie”, nr 5, 29 stycznia 1978 roku; W 33 rocznicę wyzwolenia Gliwic, „Dziennik Zachodni”, nr 21, 26 stycznia 1978 roku. 460

123

Gliwice

Styczeń Opozycyjny „Robotnik” donosił, że od dłuższego czasu był szykanowany współredaktor gazety, związany z Komitetem Samoobrony Społecznej (KSS) KOR, mieszkający i pracujący w Gliwicach górnik Władysław Sulecki. Co kilka dni przerzucano go z jednego stanowiska na drugie, „nieznani sprawcy” wysypali pod jego drzwiami obornik, dwukrotnie zamalowano mu okna. Jego żona, składając skargę w komisariacie Milicji Obywatelskiej, dowiedziała się od funkcjonariuszy, że „sprawę znają, ale nie mogą jej pomoc”466. W Gliwickich Zakładach Urządzeń Technicznych zakończono prace nad ważącym 3,5 tony monumentem przedstawiającym socjalistycznego przodownika pracy, górnika Wincentego Pstrowskiego. Autorem rzeźby, według której wykonano formę odlewu, był prof. Marian Konieczny467. Pomnik stanął w Zabrzu przy ulicy 3 Maja. Odsłonięcia dokonano 23 stycznia 1978 roku468. J Z prasy drugiego obiegu Górnicy z 12 oddziału kopalni „Gliwice” nie mają gdzie się umyć po pracy. Na 40–50 osób schodzących ze zmiany przypadają 2 kabiny – po 1 m² każda. Górnicy tłoczą się, by zdążyć na autobus. Ci, którzy nie myją się w pierwszej kolejności, muszą wracać do domu brudni albo umyć się później i czekać kilka godzin na następny autobus. Łazienki można by powiększyć, zwężając korytarz, ale dyrekcja nie reaguje na skargi górników – może dlatego, że sama korzysta z dyrektorskich wanien. Inż. Widlak powiedział, że „pod jednym prysznicem może się umyć 15 osób”. Ponieważ w kabinie jest 5 pryszniców, to łatwo policzyć, że wg inż. Widlaka na 4 m² może się umyć 75 osób. Źródło: „Robotnik” 1978, nr 8, s. 3–4.

1 lutego Instytut Transportu na Politechnice Śląskiej został przekształcony w Wydział Transportu (istniał do 1984 roku)469. 5 lutego Wybory do miejskich i gminnych rad narodowych. Z tej okazji przez dwa dni w całym województwie wprowadzono zakaz sprzedaży alkoholu o zawartości powyżej 4,5 procent, a także piwa jasnego. Prohibicją objęto również lokale gastronomiczne470. Nowy proboszcz parafii św. św. Piotra i Pawła ks. Konrad Kołodziej zwrócił się do wiernych z prośbą o duchowe i realne wsparcie starań otrzymania zezwolenia na budowę nowej świątyni na osiedlu Sikornik. W tym celu opracowano petycję i po

466

„Robotnik” 1978, nr 8, s. 1. Pomnik Wincentego Pstrowskiego dziełem odlewników z GZUT, „Nowiny Gliwickie”, nr 4, 22 stycznia 1978 roku. 468 Kartki z PRL, op. cit., s. 141. 469 M. Mikrut, W. Pluskiewicz, op. cit., s. 24. 470 W najbliższą sobotę i niedzielę wstrzymana sprzedaż alkoholu, „Dziennik Zachodni”, nr 27, 2 lutego 1978 roku. 467

124

1978

zebraniu odpowiedniej liczby podpisów postanowiono przesłać ją do władz wojewódzkich471. J Z archiwów służby bezpieczeństwa

Petycja mieszkańców osiedla Sikornik w Gliwicach do Wydziału do Spraw Wyznań Urzędu Wojewódzkiego w Katowicach (fragment) My mieszkańcy nowego, olbrzymiego osiedla „Sikornik” w Gliwicach oraz sąsiadujących osiedli: im. Zubrzyckiego oraz na Trynku zwracamy się do Urzędu Wojewódzkiego o udzielenie zezwolenia na budowę kościoła, mającego zaspokoić palące potrzeby religijne i duchowe kilkudziesięciotysięcznej rzeszy mieszkańców tych osiedli. Społeczeństwo tutejsze, w olbrzymiej większości praktykujący katolicy, od dawna nie może się już pomieścić w dotychczasowej, odległej świątyni parafialnej, niewystarczającej na zaspokojenie jego potrzeb religijnych. Dlatego nigdy nie pogodziliśmy się z odmowną decyzją I-go Zastępcy Wojewody Katowickiego z dnia 13 VI 1977 r. i będziemy starać się aż do skutku – przy użyciu wszelkich legalnych, przysługujących nam kroków, o udzielenie nam tego zezwolenia – co zresztą znajduje pełną podstawę prawną w art. 82 naczelnej ustawy państwowej, jaką jest nawet niedawno zmieniona Konstytucja. [...] Na pewno nie bez racji sądzimy też, że postulowany z naciskiem przez Władze wzrost wydajności pracy jest niewątpliwe w dużym stopniu zależny od spełnienia wszystkich uzasadnionych potrzeb społeczeństwa – w tym i potrzeb religijnych. Społeczeństwa, które – czy ktoś chce, czy nie chce – jest w olbrzymiej większości katolickie. Źródło: AIPN Katowice, WUSW Katowice, sygn. IPN Ka 030/155.

16 lutego Po raz kolejny przewodniczącym Miejskiej Rady Narodowej w Gliwicach został Jan Janosz. Funkcję tę pełnił od 1973 roku. W tym samym czasie był również pierwszym sekretarzem Komitetu Miejskiego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej472. 21 lutego W Katowicach podczas zebrania w mieszkaniu Kazimierza Świtonia powołano do życia Komitet Pracowniczy Wolnych Związków Zawodowych (WZZ) – pierwszą w PRL niezależną od władz organizację związkową. Pod tekstem deklaracji założycielskiej WZZ podpisali się: Roman Kościuszek z Mysłowic, Tadeusz Kicki z Sosnowca, Ignacy Pines i Kazimierz Świtoń z Katowic oraz Władysław Sulecki z Gliwic473. 23 lutego W dniu święta sowieckich sił zbrojnych pod pomnikiem Wdzięczności Armii Czerwonej na placu Bohaterów Stalingradu (obecnie plac marsz. Józefa Piłsudskiego) oraz na cmentarzu wojskowym przy ulicy Jana III Sobieskiego złożono kwiaty i zaciągnięto 471

AIPN Katowice, WUSW Katowice, sygn. IPN Ka 030/155, Plan do sprawy obiektowej krypt. „Sikornik”, Katowice 24 V 1978 r., k. 24. 472 UM Gliwice, MSI Gliwice, Uchwała nr I/1/78 MRN w Gliwicach z dnia 16 II 1978 r. w sprawie stwierdzenia wyboru przewodniczącego Miejskiej Rady Narodowej w Gliwicach na okres kadencji 1978–1982. 473 J. Neja, Śląski casus WZZ, „Biuletyn IPN” 2008, nr 4, s. 8; idem, Władysław Sulecki, op. cit., s. 267–268.

125

Gliwice

warty honorowe. Uroczysta akademia z tej okazji, przygotowana przez studentów Politechniki Śląskiej, odbyła się w kinoteatrze „X”474. 5 marca Kryzys gospodarczy się pogłębiał. W „Nowinach Gliwickich” opublikowano apel o bardziej oszczędne gospodarowanie energią elektryczną475. 7 marca W mieście bawiła z wizytą delegacja Komitetu Obwodowego Komunistycznej Partii Ukrainy z Doniecka, z członkiem Biura Politycznego Komitetu Centralnego tej partii Borysem Wasiliewiczem Kaczurą. Uroczyste powitanie przybyszom ze wschodu urządzono na granicy miasta, gdzie oczekiwali na nich pierwszy sekretarz Komitetu Miejskiego PZPR Jan Janosz i prezydent miasta Józef Antosz476. 19 marca O 20 procent podwyższono ceny benzyny i stawki taryfowe za przejazdy taksówkami477. 22 marca W Gliwickich Zakładach Urządzeń Technicznych przedstawiciele miasta Zgorzelec odebrali sześcioipółmetrowy monument orła według projektu Józefa Potępy. Pomnik stanął na cmentarzu żołnierzy II Armii Wojska Polskiego w Zgorzelcu. W tym samym czasie w odlewni GZUT trwały prace nad wykonaniem repliki wawelskiego pomnika Tadeusza Kościuszki, zamówionego przez Polonię amerykańską dla miasta Detroit w Stanach Zjednoczonych478. 7 kwietnia Na Politechnice Śląskiej odbył się propagandowy wiec protestacyjny studentów i pracowników uczelni pod hasłem: „Stanowcze NIE bombie neutronowej – chcemy uczyć się i pracować w pokoju”. Do zgromadzonych na placu Krakowskim studentów i gapiów przemówił rektor prof. dr inż. Jerzy Nawrocki, który potępił działania państw Zachodu, a zwłaszcza Stanów Zjednoczonych, na arenie międzynarodowej i dążenie do eskalacji wyścigu zbrojeń479. 14 kwietnia Na obradach Plenum Komitetu Miejskiego PZPR niepokój wśród działaczy partii wzbudziły informacje docierające z poszczególnych podstawowych organizacji partyjnych na terenie miasta. Okazało się, że w ostatnim czasie aż do dwudziestu

474 475 476 477 478 479

Uroczyste obchody 60-lecia radzieckich sił zbrojnych, „Nowiny Gliwickie”, nr 9, 26 lutego 1978 roku. Kilowaty nie na straty, „Nowiny Gliwickie”, nr 10, 5 marca 1978 roku. Serdeczne przyjęcie przyjaciół z Doniecka, „Nowiny Gliwickie”, nr 11, 12 marca 1978 roku. Z. Rykowski, W. Władyka, op. cit., s. 110. Monument Polskiego Orła dla Zgorzelca, „Nowiny Gliwickie”, nr 14, 2 kwietnia 1978 roku. W obronie prawa do życia w pokoju, „Nowiny Gliwickie”, nr 16, 16 kwietnia 1978 roku.

126

1978

sześciu z nich nie przyjęto ani jednego nowego kandydata, a w pozostałych przyrost był niewielki480. 22–23 kwietnia Do miasta przyjechali przewodniczący zarządów miejskich Towarzystwa Krzewienia Kultury Świeckiej z całego kraju. Gliwice wyznaczono na miejsce ogólnopolskiej konferencji tej organizacji. Uczestnicy spotkania zapoznali się z rezultatami pracy Poradni Planowania Rodziny w Chorzowie oraz wzięli udział w posiedzeniu gliwickiej Komisji do spraw Obrzędowości Świeckiej i Obywatelskiej481. 28 kwietnia W mediach zaprezentowano nowy samochód osobowy marki Polonez. Cenę określono na 225 tysięcy zł, ale była to teoria. W praktyce samochód był dostępny wyłącznie za bony dolarowe PKO482. 1 maja Święto Pracy obchodzono pod hasłem: „Aby Polska rosła w siłę, a ludzie żyli dostatniej”. Pochód w Gliwicach otwierała dwustudwudziestoosobowa grupa „Ludzi Dobrej Roboty”. Za nimi przemaszerowało, według oficjalnych danych, 125 tysięcy mieszkańców miasta483. Tego samego dnia podniesiono najniższą płacę – z 1400 do 1600 zł484. J Prasa pisała Pociągami na trasie Bytom–Gliwice i Gliwice–Bytom dojeżdża codziennie do pracy i na uczelnie tysiące ludzi. Warto się zastanowić, czy warunki jakie stworzyli pasażerom kolejarze można określić mianem, powiedzmy dogodnych. Pomijamy przy tym niebłahe fakty w postaci niezgodnego z planem odjazdu, zwłaszcza z Bytomia i dodatkowych opóźnień na liczącej 30 km trasie. Ważna jest inna rzecz. Wagony są brudne, podłogi często sprawiają wrażenie klepiska w kurnej chacie, siedzenia też chyba dawno nie miały kontaktu z wodą i ścierką, a jeśli już to był on bardzo powierzchowny, bo ograniczający się do jednej trzeciej ich powierzchni. Pojemniki na śmieci odpadają, ale nie pod ciężarem, tylko po prostu dlatego, że powypadały śruby. Prawdziwy dylemat stanowią okna, których albo nie da się otworzyć, albo zamknąć, bo po prostu nie ma czym. Do niektórych składów przylgnęła nazwa „Teksas”. I jakże słuszna zważywszy, że przed wielu, wielu laty kowboje przewozili w pociągach stada rogacizny. „Teksas”, „Dziennik Zachodni”, nr 106, 11 maja 1978 roku.

21 maja W ramach tak zwanego czynu partyjnego członkowie i kandydaci PZPR oraz działacze organizacji młodzieżowych i afiliowanych pracowali przy uporządkowaniu 480

AP Katowice, KM PZPR Gliwice, sygn. 47, Protokół z plenarnego posiedzenia Komitetu Miejskiego PZPR w Gliwicach z dnia 14 IV 1978 r., k. 84. 481 Ogólnopolska konferencja TKKŚ w Gliwicach, „Nowiny Gliwickie”, nr 18, 30 kwietnia 1978 roku. 482 Kartki z PRL, op. cit., s. 146. 483 1 maja, „Dziennik Zachodni”, nr 100, 2 maja 1978 roku. 484 Kartki z PRL, op. cit., s. 146.

127

Gliwice

obiektów sportowych na osiedlu Sikornik485. W tym samym dniu proboszcz parafii św. św. Piotra i Pawła wysłał do wojewody katowickiego Stanisława Kiermaszka petycję, w której w imieniu swoich parafian domagał się wydania zezwolenia na budowę kościoła na osiedlu Sikornik. Pod petycją podpisało się 10 tysięcy wiernych, w większości byli nimi mieszkańcy osiedla486.

Ulica Basztowa w drugiej połowie lat siedemdziesiątych. Planując z rozmachem inwestycje mające rzekomo zmienić Gliwice w nowoczesne miasto, najczęściej zapominano o drobnej infrastrukturze. Kamieniczki w obrębie gliwickiej starówki niszczały lub ograniczono się do odnowienia elewacji 485

Dla wspólnego dobra, „Nowiny Gliwickie”, nr 22, 28 maja 1978 roku. AIPN Katowice, WUSW Katowice, sygn. IPN Ka 030/155, Plan do sprawy obiektowej krypt. „Sikornik” na zagrożenie samowolą budowlaną, Katowice 24 V 1978 r., k. 24.

486

128

1978

23 maja Na posiedzeniu plenarnym Komitetu Miejskiego PZPR komendant Milicji Obywatelskiej Stefan Zapiór przedstawił problemy z utrzymaniem ładu i porządku na obszarze Gliwic. Zwrócił szczególną uwagę na kłopoty związane z mieszkańcami hoteli robotniczych, których to obiektów było wówczas w Gliwicach aż dwadzieścia jeden. Utyskiwał, że ich mieszkańcy nie stronią od alkoholu, a drobne kradzieże, bójki i przypadki bandytyzmu zdarzają się w okolicach hoteli prawie codziennie. Największe natężenie przestępczości stwierdzono w okolicach Domu Górnika przy ulicy Błonie, Hotelu Robotniczego PKP przy ulicy Stanisława Ignacego Witkiewicza i Hotelu Robotniczego Gliwickiego Przedsiębiorstwa Budownictwa Przemysłowego487. 27 maja W obecności wiceministra kultury prof. Wiktora Zina w Gliwickich Zakładach Urządzeń Technicznych oddano ukończony odlew pomnika Tadeusza Kościuszki dla miasta Detroit w Stanach Zjednoczonych. Prace nad monumentem trwały prawie sto dni488. J Z prasy drugiego obiegu 22 maja dyrekcja kopalni „Gliwice” zapowiedziała górnikom, że w sobotę 27 maja mają pracować 12 godzin. Wywołało to powszechne niezadowolenie. W środę (24 maja) na spontanicznym zebraniu w hallu górnicy zwrócili się do przedstawiciela Rady Zakładowej Wojtczaka by wystąpił do dyrekcji o zmianę decyzji. Wojtczak nie miał na to ochoty, bo „sprawa podlegała dyrektorowi – ja nic nie mogę zrobić”. Nie pierwszy już raz związki zawodowe okazują „niemożność” gdy trzeba bronić górników. Idealny działacz związkowy siedzi w Radzie, wygłasza okolicznościowe przemówienia, zachęca górników do pracy, rozdziela wczasy, a przede wszystkim słucha się partii i dyrekcji. Nic dziwnego, że odpowiedź Wojtczaka wzburzyła górników: „Od czego w tej Radzie jesteście?”, „Czy po to by purkać w stołki i brać pieniądze?”, „Czy to jest niewolnictwo – a my [jesteśmy] białymi murzynami”, „Nasi ojcowie walczyli o 8-godzinny, a nie 12-godzinny dzień pracy”, „Jesteśmy już tak zmęczeni, że z trudem wytrzymujemy 8 godzin pracy”. W sobotę 27 maja po 8 godzinach pracy górnicy zaczęli masowo opuszczać stanowiska. Dyrekcja chcąc im utrudnić powrót unieruchomiła szyby pomocnicze i osobówkę (kolejkę podziemną) tak, że górnicy musieli iść po parę kilometrów pieszo by dotrzeć do szybów głównych. Na powierzchnię po ośmiu godzinach wyjechało ok. 80 % górników. [...] Górnicy nie chcą dłużej znosić pracy ponad siły. Praca w wolne soboty, prawie wszystkie niedziele, a także w czasie choroby prowadzi do wyniszczenia organizmu, wzrostu chorób zawodowych i liczby wypadków w kopalniach. Górnicy zwracali się w tej sprawie do władz związkowych, ale bez rezultatu: związki zawodowe milczą. Źródło: „Robotnik” 1978, nr 18, s. 1.

29 maja Podwyższono ceny alkoholi spożywczych: o 25 procent podrożała wódka, o 15 procent wzrosły ceny wina i o 10 procent piwa489. 487

AP Katowice, KM PZPR Gliwice, sygn. 47, Protokół z plenarnego posiedzenia Komitetu Miejskiego PZPR w Gliwicach z dnia 23 V 1978 r., k. 212. 488 Pomnik Tadeusza Kościuszki dla Polonii amerykańskiej, „Nowiny Gliwickie”, nr 23, 4 czerwca 1978 roku. 489 Kartki z PRL, op. cit., s. 147.

129

Gliwice

Maj W mieście trwały dni kultury „Gliwicka Wiosna ’78”490. 24 czerwca Ogłoszono, że ludność Polski przekroczyła 35 milionów osób491. 27 czerwca O godzinie 18.27 czasu moskiewskiego z kosmodromu „Bajkonur” wystrzelono sowiecki statek kosmiczny „Sojuz 30” z polskim lotnikiem kosmonautą mjr. Mirosławem Hermaszewskim na pokładzie492. Czerwiec W otoczeniu notabli partyjnych z Katowic i Warszawy gościł w Gliwicach wicepremier Związku Sowieckiego Leonid Smirnow, który odwiedził gliwickie zakłady „Bumar-Łabędy” – jeden z kluczowych zakładów produkcji zbrojeniowej w Polsce493. 4 lipca Pierwszy sekretarz Komitetu Miejskiego PZPR Jan Janosz przedstawił na plenarnym posiedzeniu gliwickiej organizacji partyjnej referat, w którym stwierdził między innymi: „Tworzenie rozwiniętego społeczeństwa socjalistycznego wymaga również dalszego utrwalenia powszechnej i czynnej akceptacji ideologicznych i ustrojowych zasad socjalizmu, jego norm współżycia i wartości ideowo-moralnych. Wreszcie w warunkach wzmagającej się konfrontacji ideologicznej między socjalizmem a kapitalizmem, niezbędne jest wzmożenie wysiłków służących umacnianiu odporności naszego społeczeństwa na propagandę imperialistyczną i przejściowe, towarzyszące szybkiemu rozwojowi trudności, na których ta propaganda żeruje. Walka o postawy ludzi jest więc integralną częścią ideologicznej konfrontacji socjalizmu z kapitalizmem, a umacnianie odporności społeczeństwa na oddziaływanie wrogiej nam propagandy to w pierwszym rzędzie umacnianie postaw politycznego, ideowego i społecznego zaangażowania ludzi pracy w realizację polityki partii”494. 21 lipca Aby upamiętnić lot pierwszego Polaka w kosmos, na specjalnym, uroczystym posiedzeniu zebrał się Sejm Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej495. Major Mirosław Hermaszewski stał się na kilka miesięcy ikoną propagandy i rzeczywistym bohaterem. Zwłaszcza najmłodsi chłopcy widzieli w nim wzór do naśladowania.

490

I. Więckowska, Wydarzenia kulturalne – rok 1978, op. cit., s. 156. Z. Rykowski, W. Władyka, op. cit., s. 111. 492 Ibidem. 493 Wicepremier ZSRR gościem załogi KUM „Bumar-Łabędy”, „Nowiny Gliwickie”, nr 27, 2 lipca 1978 roku. 494 AP Katowice, KM PZPR Gliwice, sygn. 48, Protokół z plenarnego posiedzenia Komitetu Miejskiego PZPR w Gliwicach z dnia 4 VII 1978 r., k. 7–8. 495 Z. Rykowski, W. Władyka, op. cit., s. 111. 491

130

1978

Ekspozycja ukazująca osiągnięcia gliwickiego przemysłu. Mimo coraz bardziej odczuwalnego załamania się gospodarki nie zaprzestano „propagandy sukcesu”, a wystawy podobne do tej prezentowanej na zdjęciu miały przekonać wątpiących w możliwości gospodarcze socjalistycznej Polski

22 lipca Z okazji święta Polski Ludowej oddano do użytku wyremontowane i zmodernizowane sklepy w ciągu handlowym ulicy Zwycięstwa. Między innymi z połączenia dwóch placówek utworzono salon mody damskiej „Femina”496. Lipiec Zgodnie z wytycznymi II Krajowej Konferencji PZPR Miejska Rada Narodowa w Gliwicach powołała do istnienia Miejski Komitet Kontroli Społecznej – instancję teoretycznie mającą „wytyczać kierunki i metody działania dla wszystkich dotychczas istniejących organów kontroli na terenie miasta”497. Małgorzata Bugajska – florecistka GKS „Piast” – zdobyła na zawodach w Hamburgu wicemistrzostwo świata498.

496 497 498

Modernizacja sklepów, „Nowiny Gliwickie”, nr 31, 30 lipca 1978 roku. Miejski Komitet Kontroli Społecznej przystępuje do pracy, „Nowiny Gliwickie”, nr 31, 30 lipca 1978 roku. Wicemistrzostwo świata Małgorzaty Bugajskiej, „Nowiny Gliwickie”, nr 31, 30 lipca 1978 roku.

131

Gliwice

4 września Z 9,5 do 15 zł za kilogram wzrosła cena mąki ziemniaczanej499. 11 września Radni Miejskiej Rady Narodowej zatwierdzili postanowienie prezydium MRN o ustanowieniu „Księgi Ludzi Zasłużonych dla Gliwic”. W uchwale stwierdzono między innymi, że w księdze znajdą się osoby, „które wniosły osobisty, wysoce szczególny wkład pracy w dziedzinie społeczno-gospodarczego rozwoju miasta Gliwic, województwa katowickiego i kraju”500. Inicjatywę wnioskowania o dokonanie wpisu do „Księgi” przyznano: egzekutywie Komitetu Miejskiego PZPR oraz Zarządowi Miejskich Stronnictw Politycznych, Przewodniczącemu Miejskiej Rady Narodowej, Miejskiemu Komitetowi Frontu Jedności Narodu, Prezydentowi Miasta Gliwic i Zarządowi Towarzystwa Przyjaciół Gliwic. Uroczystego wpisu dokonywano raz w roku – 22 lipca, w symboliczną rocznicę powołania przez komunistów w 1944 roku Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego. Osobom wpisanym do „Księgi” miał przysługiwać „przywilej wszelkiej pomocy ze strony władz administracyjnych miasta i pierwszeństwa w ich osobistych sprawach z zakresu gospodarki miejskiej w granicach przewidzianych przepisami prawa”501. Wrzesień W mieście bawiła delegacja niemieckich komunistów z miasta i okręgu Halle w Niemieckiej Republice Demokratycznej502. 1 października Wraz z nowym rokiem akademickim przeprowadzono kolejną reorganizację Politechniki Śląskiej. W miejsce dotychczasowej centrali i filii powołano dwa Ośrodki Naukowo-Dydaktyczne z siedzibą w Gliwicach (jedenaście wydziałów, trzydzieści cztery instytuty) i w Katowicach (cztery wydziały, osiem instytutów). Jednocześnie powołano do istnienia zamiejscowy Wydział Mechaniczno-Hutniczy z siedzibą w Dąbrowie Górniczej (istniał do 1984 roku, następnie wszedł w skład Wydziału Mechanicznego jako Instytut Energetyki i Urządzeń Hutniczych). Działalność rozpoczął również Instytut Karbochemii na prawach wydziału (istniał do 1982 roku)503. Wszedł w życie przepis określający zasady nabywania poszukiwanych lekarstw. Od tej chwili w aptekach można było kupić tylko jedno opakowanie leku na jedną receptę504. 499

Kartki z PRL, op. cit., s. 152. UM Gliwice, MSI Gliwice, Uchwała nr IV/27/78 MRN w Gliwicach z dnia 11 IX 1978 r. w sprawie ustanowienia Księgi Ludzi Zasłużonych dla Gliwic. 501 UM Gliwice, MSI Gliwice, Regulamin dokonywania wpisów do Księgi Ludzi Zasłużonych dla Gliwic (załącznik do uchwały nr IV/27/78 MRN w Gliwicach z dnia 11 IX 1978 r. w sprawie ustanowienia Księgi Ludzi Zasłużonych dla Gliwic). 502 Wizyta przyjaźni z NRD, „Nowiny Gliwickie”, nr 39, 24 września 1978 roku. 503 M. Mikrut, W. Pluskiewicz, op. cit., s. 24–25. 504 Kartki z PRL, op. cit., s. 154. 500

132

1978

Fontanna z trzema faunami na skwerze przed budynkiem Prezydium Miejskiej Rady Narodowej

2 października W Zabrzu u stóp pomnika Wincentego Pstrowskiego – przodownika pracy socjalistycznej i patrona Politechniki Śląskiej – odbyło się uroczyste ślubowanie studentów pierwszego roku gliwickiej uczelni. W imprezie wzięli udział szefowie PZPR z Zabrza i Gliwic, aktyw partyjny Politechniki Śląskiej i członkowie rodziny Wincentego Pstrowskiego505. 16 października W Watykanie kardynałowie wybrali na następcę św. Piotra Polaka, arcybiskupa Krakowa kardynała Karola Wojtyłę, który jako papież przyjął imię Jana Pawła II. Wydarzenie bez precedensu w tysiącletniej historii Polski i dwóch tysiącach lat dziejów Kościoła zostało przyjęte przez wiernych z entuzjazmem i radością. Powściągliwość zachowali przedstawiciele władzy, a media publiczne bez większego entuzjazmu obwieściły informację o wyborze Polaka506.

505

Ślubowanie studentów u stóp pomnika Wincentego Pstrowskiego, „Nowiny Gliwickie”, nr 42, 15 października 1978 roku. 506 G. Weigel, Świadek nadziei. Biografia papieża Jana Pawła II, Kraków 2005, s. 328–329.

133

Gliwice

22 października W Watykanie na Placu Świętego Piotra odbyła się uroczysta inauguracji pontyfikatu dwieście sześćdziesiątego czwartego biskupa Rzymu, pierwszego papieża Polaka Jana Pawła II507. 31 października W ramach propagowania świeckich tradycji postanowiono stworzyć alternatywę dla katolickiej tradycji święta Wszystkich Świętych i w ostatni dzień października zorganizowano imprezę pod nazwą „Uroczyste uczczenie pamięci zmarłych obywateli naszego miasta”. O godzinie 12.00 na cmentarzu Centralnym przy ulicy Kozielskiej spotkali się przedstawiciele władz miejskich, partii, Frontu Jedności Narodu, Towarzystwa Przyjaciół Gliwic oraz organizacji społecznych. Uroczystość rozpoczęła się od zapalenia znicza przed domem pogrzebowym, a następnie kolejnych zniczy na grobach ofiar faszyzmu i osób spoczywających w „alei zasłużonych”508. J Prasa pisała W wyniku krytycznych uwag na łamach „Nowin” dyrekcja WSS „Społem” postanowiła zmienić profil niektórych zakładów gastronomicznych w centrum Gliwic. I tak po modernizacji baru „Wrocławskiego” prowadzącego dotychczas sprzedaż piwa i alkoholu, uruchomiony zostanie bar mleczny. Z baru „Tarnogórskiego” całkowicie wycofano z obrotu wino. Natomiast w barze „Trynek” nastąpi wydatne zmniejszenie sprzedaży piwa i wódki oraz wprowadzone będą jeszcze w bieżącym roku dania obiadowe. W odniesieniu do baru „Śląskiego”, którego nietrzeźwi klienci zakłócają często spokój publiczny, postanowiono w przyszłym roku zmienić charakter tego zakładu, podnieść jego kategorię handlową oraz wprowadzić obsługę kelnerską. Uprzednio lokal ten zostanie zmodernizowany. Mniej lokali z alkoholem, „Nowiny Gliwickie”, nr 45, 5 listopada 1978 roku.

Październik Przez wiele dni w różnych punktach miasta trwały obchody związane z trzydziestą piątą rocznicą powstania Ludowego Wojska Polskiego509. 11 listopada Choć 11 Listopada nie był w czasach PRL świętem państwowym, a partyjni propagandyści rzadko sięgali do tradycji niepodległościowych, to jednak w 1978 roku trudno było pominąć milczeniem sześćdziesiątą rocznicę odzyskania przez Polskę niepodległości. Aby jednak „wilk był syty i owca cała”, obchody tego dnia połączono z rocznicą przejęcia władzy przez bolszewików w Rosji, tłumacząc karkołomnie, że „obalając panowanie burżuazji i obszarników w Rosji młoda władza radziecka stworzyła podstawowe przesłanki i warunki wyzwolenia Polski, proklamując prawo narodu polskiego do niepodległości i unieważniając traktaty rozbiorowe”510. O wojnie 507

Ibidem, 333–336. Hołd zmarłym, „Nowiny Gliwickie”, nr 45, 5 listopada 1978 roku. 509 Jubileusz 35-lecia LWP, „Nowiny Gliwickie”, nr 42, 15 października 1978 roku. 510 Obchody 60-lecia odzyskania niepodległości i 61 rocznicy Rewolucji Październikowej, „Nowiny Gliwickie”, nr 46, 12 listopada 1978 roku. 508

134

1978

polsko-bolszewickiej i zakusach Włodzimierza Lenina na niepodległą Rzeczpospolitą nie wspomniano ani słowem. 13 listopada W związku z awansem dotychczasowego pierwszego sekretarza Komitetu Miejskiego PZPR w Gliwicach Jana Janosza, który z dniem 8 listopada 1978 roku przeszedł na stanowisko kierownika Wydziału Nauki i Oświaty w Komitecie Wojewódzkim partii511. Na obrady plenum gliwickiej organizacji partyjnej przybył sekretarz Komitetu Wojewódzkiego PZPR w Katowicach Wiesław Kiczan, który wskazał na następcę Jana Janosza Józefa Dudzika. Plenum Komitetu Miejskiego PZPR zaaprobowało tę kandydaturę i „jednogłośnie” powierzyło Józefowi Dudzikowi funkcję członka plenum, członka egzekutywy i sekretarza Komitetu Miejskiego PZPR w Gliwicach512. 23 listopada Nowy pierwszy sekretarz Komitetu Miejskiego PZPR Józef Dudzik został przewodniczącym Miejskiej Rady Narodowej w Gliwicach513. Zastąpił on na tym stanowisku Jana Janosza. 24 listopada Pierwszy sekretarz Komitetu Wojewódzkiego PZPR Zdzisław Grudzień udekorował sztandar Zakładów Mechanicznych „Bumar-Łabędy” Orderem Sztandaru Pracy pierwszej klasy514. Listopad W gliwickim muzeum zorganizowano dwie nowe ekspozycje: „Tradycje walk narodowo-wyzwoleńczych Polaków w medalach” i „Odznaki Ludowego Wojska Polskiego”515. 6 grudnia W sali sesyjnej Miejskiej Rady Narodowej odbyła się sesja naukowa zorganizowana przez Instytut Nauk Społecznych Politechniki Śląskiej na temat „Ideowo-polityczne i wychowawcze znaczenie zjednoczenia polskiego ruchu robotniczego”. Do wysłuchania obrad sesji zobowiązano członków Egzekutywy Komitetu Miejskiego PZPR, sekretarzy komitetów zakładowych, lektorów partyjnych oraz nauczycieli historii i wychowania obywatelskiego wraz ze swoimi wychowankami516.

511

AP Katowice, KW PZPR Katowice, Karta osobowa Jana Janosza (opracowanie udostępnione autorowi przez T. Szafrona). 512 AP Katowice, KM PZPR Gliwice, sygn. 48, Protokół z plenarnego posiedzenia Komitetu Miejskiego PZPR w Gliwicach z dnia 13 XI 1978 r., k. 188–189. 513 UM Gliwice, MSI Gliwice, Uchwała MRN z dnia 23 XI 1978 r. w sprawie wyboru przewodniczącego Miejskiej Rady Narodowej. 514 Najwyższe uznanie i szacunek dla załogi Zakładów Mechanicznych „Bumar-Łabędy”, „Nowiny Gliwickie”, nr 49, 3 grudnia 1978 roku. 515 I. Więckowska, Wydarzenia kulturalne – rok 1978, op. cit., s. 158. 516 Sesja naukowa w sali MRN w Gliwicach, „Nowiny Gliwickie”, nr 50, 10 grudnia 1978 roku.

135

Gliwice

J Prasa pisała Podczas obrad ostatniej sesji Miejskiej Rady Narodowej w Gliwicach radnym przedstawione zostało sprawozdanie Miejskiego Komitetu Kontroli Społecznej, omawiające wyniki kontroli przeprowadzonej w jednostkach gospodarczo-usługowych. Dokonano podczas niej analizy skarg i wniosków wpływających do tych instytucji i sposobów ich załatwiania w ciągu 9 miesięcy bieżącego roku. [...] Powodem skarg wpływających do Miejskiego Zarządu Budynków Mieszkalnych oraz Rejonowego Przedsiębiorstwa Remontowo-Budowlanego była nieterminowość wykonania remontów budynków i mieszkań, a w szczególności remontu dachów, rynien, oszklenia i drzwi w klatkach schodowych. Interweniowali także pasażerowie korzystający z usług WPK – Zakładu Techniczno-Eksploatacyjnego nr 5 w Gliwicach. Ich pretensje dotyczyły nieregularności kursowania autobusów i tramwajów, częstego ich wypadania, późnego zawiadamiania o odwoływaniu kursów. Wiele uwag dotyczyło też niekulturalnego odnoszenia się kierowców i motorniczych do pasażerów. [...] Do Rejonowego Urzędu Telekomunikacyjnego wpłynęło w ciągu 9 miesięcy br. 98 skarg i wniosków. Dotyczyły one długiego wyczekiwania obywateli na zgłoszenie się telefonistek w centrali międzymiastowej i informacji oraz niedostatecznej ilości rozmównic publicznych, w szczególności w peryferyjnych dzielnicach. Co trapi gliwiczan?, „Dziennik Zachodni”, nr 277, 7 grudnia 1978 roku.

11 grudnia Technikum Kolejowe w Gliwicach otrzymało imię Bolesław Bieruta. W przemówieniu z tej okazji pierwszy sekretarz Komitetu Miejskiego PZPR w Gliwicach Józef Dudzik powiedział między innymi, że „Bierut powinien stać się symbolem i wzorem dla młodego pokolenia”517. Patron szkoły już w młodości związał się z ruchem komunistycznym. W latach międzywojennych został kilkakrotnie aresztowany za działalność przeciwko państwu polskiemu. Był członkiem Komunistycznej Partii Polski, a od 1943 roku wchodził w skład Komitetu Centralnego Polskiej Partii Robotniczej. Od września 1944 roku sprawował urząd prezydenta Krajowej Rady Narodowej. Po sfałszowanych wyborach, w lutym 1947 roku został wybrany na urząd prezydenta. W grudniu 1948 roku stanął na czele Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Był jedną z osób osobiście odpowiedzialnych za tworzenie w Polsce stalinowskiego systemu politycznego, opartego na rozbudowanym aparacie terroru i represji, wszechobecnej propagandzie i całkowitym podporządkowaniu polityki interesom Związku Socjalistycznych Republik Sowieckich. Osobiście brał udział w przygotowywaniu procesów politycznych, a jako prezydent państwa rzadko korzystał z prawa łaski względem polskich patriotów skazanych na karę śmierci. Przez propagandę był lansowany na wybitnego męża stanu i „najwierniejszego ucznia Stalina”. Zmarł 12 marca 1956 roku w Moskwie518.

517

Imię Bolesława Bieruta dla Technikum Kolejowego, „Nowiny Gliwickie”, nr 51, 17 grudnia 1978 roku. S. Żerko, Bolesław Bierut, [w:] Słownik biograficzny historii Polski, t. 1, red. J. Chodera, F. Kiryk, Wrocław–Kraków 2005, s. 94–95.

518

136

1978

15 grudnia W gliwickim muzeum otwarto wystawę zatytułowaną „PZPR siłą przewodnią narodu”519. 16 grudnia Punktem kulminacyjnym trwających ponad dwa tygodnie uroczystości z okazji trzydziestolecia istnienia PZPR było spotkanie aktywu partyjnego miasta na specjalnej akademii w Operetce Śląskiej. W czasie uroczystości wręczono dwudziestotysięczną legitymację członka gliwickiej organizacji Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej520. 22 grudnia Na oddziale piątym KWK „Gliwice” doszło do protestu górników przeciwko dwunastogodzinnym dniówkom w soboty i tak zwanym werbunkowym niedzielom oraz nałożonemu na nich w ostatniej chwili obowiązkowi pracy w podczas świąt Bożego Narodzenia521. 31 grudnia Ostry atak zimy. W nocy sylwestrową obficie sypnęło śniegiem, a w ciągu następnych kilku godzin słupek rtęci zaczął spadać w zastraszającym tempie. Całkowicie sparaliżowany został gliwicki węzeł kolejowy522.

519 520 521 522

Wystawa w muzeum, „Dziennik Zachodni”, nr 286, 18 grudnia 1978 roku. Wręczenie 20-tysięcznej legitymacji, „Nowiny Gliwickie”, nr 52–53, 24–31 grudnia 1978 roku. „Robotnik” 1978, nr 27, s. 1. Trudne dni kolejarzy, energetyków i drogowców, „Nowiny Gliwickie”, nr 1, 7 stycznia 1979 roku.

137

Gliwice

1979 1 stycznia Mróz i obfite opady śniegu nie ustępowały. W ciągu kilkudziesięciu godzin większa część kraju znalazła się w obliczu klęski żywiołowej. Sparaliżowane zostały drogi i torowiska. Przestała funkcjonować komunikacja. Zima obnażyła fatalny stan gospodarki państwa i nieudolność odgórnie sterowanego systemu zarządzania523. Na specjalnym posiedzeniu Rady Ministrów w Warszawie dokonano „oceny sytuacji w kraju spowodowanej ostrym atakiem zimy”524. Do 6 stycznia zawieszono zajęcia w szkołach525. Tymczasem w Gliwicach zmobilizowano ludzi i ciężki sprzęt do odblokowania zasypanych torowisk. Samo odśnieżenie torów było jednak tylko połową sukcesu, gdyż wiele składów, w tym pustych węglarek, nie dojechało z odległych regionów kraju. Obficie padający śnieg spowodował obciążenie i zerwanie sieci elektrycznych w kilku rejonach miasta526. 2 stycznia W ciągu dwóch dni napadało tak dużo śniegu, że zaspy uniemożliwiły komunikację na ulicach i spacery po chodnikach w całym mieście. Do akcji przystąpiły pługi śnieżne, ich działania okazały się jednak niewystarczające. Do odśnieżania zaangażowano studentów, młodzież szkolną i pracowników zakładów przemysłowych. Mieszkańcy w miarę możliwości sami odśnieżali chodniki, dojścia do bloków i kamienic oraz drogi. Cała akcja odśnieżania trwała kilka dni, a główne arterie komunikacyjne miasta były w pełni przejezdne dopiero w sobotę 6 stycznia. Mróz był tak silny, że na przystankach tramwajowych i autobusowych postawiono tak zwane koksiaki – metalowe kosze w wypełnione żarem koksowym527. 13 stycznia O 1 zł za litr podwyższono ceny benzyny i olejów napędowych528. J Z prasy drugiego obiegu Kiedy na początku stycznia wywieszono na tablicy informację o wykonaniu planu przez jedną z brygad XII Oddziału kopalni „Gliwice”, górnicy byli zdumieni i oburzeni, a jeden nawet się popłakał. Pomimo, że pracowali w niezwykle trudnych warunkach – w wodzie – nie skorygowano im normy i obliczono wykonanie planu na 82%. Górnicy, popierani przez kolegów z innych brygad, postanowili nie przystąpić do pracy, dopóki normy nie będą skorygowane. Pracę rozpoczęli, gdy dyrektor obiecał spełnić ich żądanie. Po zmianie norm wykonanie planu wynosiło 104%, a w następnym tygodniu – 118%. Źródło: „Robotnik” 1979, nr 28, s. 1. 523 524 525 526 527 528

A. Friszke, op. cit., s. 362. Z. Rykowski, W. Władyka, op. cit., s. 112. Kartki z PRL, op. cit., s. 159. Trudne dni kolejarzy, energetyków i drogowców, „Nowiny Gliwickie”, nr 1, 7 stycznia 1979 roku. Zbiorowym wysiłkiem odparty atak zimy, „Nowiny Gliwickie”, nr 2, 14 stycznia 1979 roku. Z. Rykowski, W. Władyka, op. cit., s. 112.

138

1979

Styczeń W Gliwickich Zakładach Urządzeń Technicznych odlano pięćdziesiąty pomnik w powojennej historii przedsiębiorstwa. Jubileuszowym monumentem była podobizna Tadeusza Kościuszki wykonana według projektu prof. Mariana Koniecznego529. 26 lutego Podwyższono ceny papierosów. Najbardziej popularne „Klubowe” podrożały z 7 do 9 zł za paczkę. 18 marca W trzydziestym numerze „Robotnika” ukazał się List otwarty do górników Śląska, którym Władysław Sulecki żegnał się z czytelnikami pisma, robotnikami i Polską. J Władysław Sulecki – List otwarty do Górników Śląska (fragment) Po osiemnastu latach pracy w zawodzie górnika zostałem zmuszony do opuszczenia mojego ojczystego kraju. Jest to wielką moją tragedią. Rozstaję się z moimi najbliższymi: matką, ojcem, rodzeństwem. Rozstaję się z przyjaciółmi, z ludźmi, z którymi wspólnie dzieliłem trud i troski, z ludźmi, z którymi łączyła mnie ta sama idea. Zawsze czułem się Polakiem i tak będzie do ostatnich dni mojego życia. Zostałem postawiony przed koniecznością dokonania bardzo trudnego wyboru: albo pozostać w kraju rozstając się żoną i z dziećmi, albo pozostać przy nich na obczyźnie. Zdecydowałem się na to drugie. Nie mógłbym znieść ustawicznego niepokoju o los najbliższych i nie móc się z nimi zobaczyć. Zdaję sobie sprawę, na jak ciężki los skazałem moją rodzinę swoim zaangażowaniem w sprawy społeczne. Od dwudziestu lat mieszkałem z żoną i dziećmi w warunkach urągających elementarnym normom. Odmowa przydziału godziwego mieszkania była zemstą za moje przekonania. Jeszcze osiemnaście lat temu sekretarz partii mojej kopalni oświadczył mi prosto w twarz, że ludzie o takich przekonaniach jak ja powinni mieszkać w barakach. Zawsze byłem pokrzywdzony w przydziale premii i dodatków, co odbijało się na poziomie życia mojej rodziny. W ostatnich trzech latach cała moja rodzina cierpiała z powodu szczególnie złośliwych szykan. Wylewano mi farbę na okna, różne obrzydliwości pod drzwiami i w sieniach domu, ustawicznie nachodzono i terroryzowano żonę i dzieci. Służba Bezpieczeństwa nie uchylała się od najbardziej perfidnych i niecnych metod rozbijania życia rodzinnego. W bezczelnie ordynarny sposób wtargnęli w moje najbardziej osobiste sprawy. Ta atmosfera i warunki życia przekroczyły granicę wytrzymałości moich najbliższych. Pod naciskiem SB moja żona podjęła decyzję wyjechania z Polski. Wielką sprawę, której poświęciłem całe moje dotychczasowe życie muszą podjąć inni. Muszą znaleźć się ludzie, którzy zrozumieją, że ludzie pracy swoje podstawowe prawa muszą sobie sami wywalczyć i bezustannie o nie się upominać. Lud Śląska musi nauczyć się najważniejszej zasady: być solidarnym. Kiedy ktoś publicznie występuje w Waszej sprawie, nie wolno Wam odwracać się od niego plecami, nie wolno Wam obojętnie przyglądać się jak go szykanują i wykańczają. Musicie bronić takich ludzi. Kiedy będą próbowali wyrzucać ich z pracy, należy protestować na wszystkie możliwe

529

I. Więckowska, Wydarzenia kulturalne – rok 1979, „Zeszyty Gliwickie”, t. 14, Gliwice 1980, s. 159.

139

Gliwice

sposoby: mową, na piśmie, a w ostateczności strajkiem. Wiedzcie, że zwolnić z pracy władza może jednego lub kilku, ale nie całą załogę. Będą Wam obiecywać różne korzyści, lepszą robotę, premie czy dni wolne w zamian za podjęcie nędznej roli psa gończego, żebyście donosili i wydawali swoich kolegów. Musicie mieć siłę, by móc wtedy powiedzieć NIE, by zachować ludzką godność. Największe pieniądze i bogactwa nie są warte utraty czci ludzkiej. Miejsce w pamięci ludzi, którzy nie wahali się poświęcić życia, a nie odstępowali od tego, w co wierzyli. Nie dajcie się zwieść żadnym pozorom. Wasz prześladowca i tyran może przybierać różne maski, może udawać Waszego najlepszego przyjaciela. Z własnego doświadczenia wiem, jak bardzo przewrotne są metody agentów SB, których jedynym celem jest oszukać i wykorzystać. Źródło: „Robotnik” 1979, nr 30, s. 1.

Marzec Pod koniec miesiąca zabrakło wody w blokach mieszkalnych na osiedlach Sikornik, Trynek i Franciszka Zubrzyckiego530. 13 kwietnia Egzekutywa Komitetu Miejskiego PZPR zaleciła członkom partii, żeby zebrania i masówki w zakładach pracy poprzedzające Święto Pracy zostały wykorzystane do uświadomienia, że „dzień ten ma szczególne znaczenie z uwagi na rok 35-lecia powstania socjalistycznego państwa, przygotowań do VIII Zjazdu PZPR i innych ważnych rocznic politycznych”. Jednocześnie postanowiono zobowiązać instytucje handlowe na terenie miasta do „pełnego zaopatrzenia sklepów w okresie przed 1 Maja i w dniu manifestacji”531. Kwiecień Wiosenna powódź dotknęła znaczne obszary kraju532. 1 maja Święto Pracy. Z roku na rok w oficjalnych komunikat zwiększano liczbę uczestników pochodu. W 1979 roku w przemarszu przez miasto z okazji Święta Pracy wzięło udział, według oficjalnych danych, prawie 150 tysięcy gliwiczan533. 8 maja W przeddzień Dnia Zwycięstwa członkowie partii i młodzież zrzeszona w Związku Harcerstwa Polskiego zapalili znicze pod pomnikiem Wdzięczności Armii Czerwonej, na cmentarzu żołnierzy sowieckich oraz obok pamiątkowej płyty na tyłach tak zwanego Zameczku Piastowskiego. W miejscach tych zaciągnięto warty honorowe534.

530

O kłopotach z wodą, „Nowiny Gliwickie”, nr 14, 8 kwietnia 1979 roku. AP Katowice, KM PZPR Gliwice, sygn. 129, Protokół z posiedzenia Egzekutywy KM PZPR w Gliwicach z dnia 13 IV 1979 r., k. 51. 532 Z. Rykowski, W. Władyka, op. cit., s. 114. 533 1 maja, „Dziennik Zachodni”, nr 97, 2 maja 1979 roku. 534 Obchody dnia zwycięstwa w Gliwicach, „Nowiny Gliwickie”, nr 19, 13 maja 1979 roku. 531

140

1979

26 maja Gościem gliwickiego Instytutu Metali Nieżelaznych i Zakładów Mechanicznych „Bumar-Łabędy” był członek Biura Politycznego Komitetu Centralnego PZPR, przewodniczący Rady Państwa Henryk Jabłoński, któremu towarzyszyli pierwszy sekretarz Komitetu Wojewódzkiego PZPR Zdzisław Grudzień i wojewoda katowicki Zdzisław Legomski535. Maj Wraz z nowym rozkładem jazdy pociągów wprowadzono tak zwane połączenia wahadłowe między Gliwicami a Zawierciem. Postanowiono, że w godzinach szczytu pociągi będą odjeżdżać co dziesięć minut, a na trasę skierowano trzydzieści trójczłonowych zestawów elektrycznych536. Gliwice odwiedził pierwszy polski lotnik kosmonauta mjr Mirosław Hermaszewski537. Mimo wszystko starano się nie zauważać nieubłaganie nadciągającego kryzysu. Prawie dwa tygodnie trwały imprezy składające się na „Gliwicką Wiosnę ’79”538. 1 czerwca Z okazji Międzynarodowego Dnia Dziecka pod patronatem partyjnego dziennika „Trybuna Robotnicza” w Pałacu Ślubów w Dąbrowie Górniczej odbyły się wojewódzkie „laickie chrzciny”, czyli uroczyste nadanie imienia dziecku w obecności urzędnika państwowego. Z Gliwic wytypowano trzy pary, które ze swoimi nowo narodzonymi dziećmi pojechały uczestniczyć w tym świeckim obrządku539. 2–10 czerwca Z pierwszą pielgrzymką do ojczyzny przybył papież Jan Paweł II. 6 czerwca Wielu gliwiczan uczestniczyło w spotkaniu papieża Jana Pawła II z pielgrzymami z Górnego Śląska i Zagłębia Dąbrowskiego na Jasnej Górze w Częstochowie. W homilii ojciec święty zwrócił się do wiernych, mówiąc między innymi: „Myśli moje i serce moje – raz jeszcze otwierają się ku Wam, ludzie ciężkiej pracy, z którymi tak wielorako związało mnie moje osobiste życie, a potem duszpasterskie posługiwanie. Życzę Wam, ażeby praca jaką wykonujecie, nie przestała być źródłem Waszej siły społecznej. Ażeby pracą tą były silne Wasze domy rodzinne. Ażeby pracą tą była silna cała nasza Ojczyzna. I dlatego jeszcze raz patrzę w stronę pracowitego Śląska, Zagłębia – w stronę wielkich pieców, w stronę kominów fabrycznych, a równocześnie w stronę tak licznych na tej Waszej ziemi wieżyc kościelnych. Jest to ziemia wielkiej pracy i wielkiej modlitwy”540. 535 536 537 538 539 540

Henryk Jabłoński gościem IMN i „Bumar-Łabędy”, „Nowiny Gliwickie”, nr 22, 3 czerwca 1979 roku. Usprawnienie dojazdów na trasie Gliwice–Katowice–Zawiercie, „Nowiny Gliwickie”, nr 18, 6 maja 1979 roku. Polski kosmonauta w Gliwicach, „Nowiny Gliwickie”, nr 22, 3 czerwca 1979 roku. I. Więckowska, Wydarzenia kulturalne – rok 1979, op. cit., s. 162. Uroczyste nadanie imion, „Nowiny Gliwickie”, nr 23, 10 czerwca 1979 roku. Jan Paweł II, Nauczanie społeczne, t. 1: Pielgrzymka do Polski 2–10 czerwca 1979, Warszawa 1982, s. 137.

141

Gliwice

18 czerwca Papieska wizyta szybko przyniosła realne wyniki. Po ponad dziesięciu latach starań wojewoda katowicki, piórem swojego zastępcy Zdzisława Gorczycy, wydał zgodę na budowę nowej świątyni katolickiej na osiedlu Sikornik541. 2 lipca Z „gospodarską” wizytą odwiedził Gliwice pierwszy sekretarz Komitetu Wojewódzkiego PZPR Zdzisław Grudzień. Towarzyszył mu wojewoda katowicki Zdzisław Legomski. Po mieście oprowadzał ich pierwszy sekretarz Komitetu Miejskiego PZPR w Gliwicach Józef Dudzik. Odwiedziny zakończyło spotkanie gości z aktywem partyjnym miasta542. 14–15 lipca W nocy z 14 na 15 lipca i przez cały następny dzień do godziny 20.00 zamknięto dla ruchu ulicę Zwycięstwa na odcinku od ulicy Dolnych Wałów do ulicy Norberta Barlickiego oraz ulicę Konstytucji od ulicy 1 Maja (obecnie ulica Dworcowa) do ulicy Juliana Marchlewskiego (obecnie ulica gen. Leona Berbeckiego). W rejonie tym kręcono zdjęcia plenerowe do filmu fabularnego Prowokacja gliwicka w reżyserii Zbigniewa Chmielewskiego543. 29 lipca Przeprowadzono, drugą w tym roku, podwyżkę cen benzyny i olejów napędowych. Ceny zwiększono o 2 zł za litr544. Lipiec Tytułem „Mister Gliwic” uhonorowano trójczłonowy, dziesięciopiętrowy blok u zbiegu ulic Tadeusza Gruszczyńskiego i Dolnych Wałów. W jego wnętrzu rozmieszczono osiemdziesiąt siedem mieszkań – od tak zwanych M-3 po luksusowe, jak na ówczesne standardy, M-6 o powierzchni 81 metrów kwadratowych545. Dziesięciopiętrowa konstrukcja z betonu, z wysokim parterem i nadbudówką na dachu, w żaden sposób nie pasowała do niskiej, zwartej zabudowy śródmieścia. Budynek był jednak świetnie zlokalizowany, a mieszkania znacznie odbiegały wielkością i wykończeniem od tych, które oferowano na wielkopłytowych osiedlach. Tajemnicą poliszynela było, że mieszkania w „Misterze Gliwic” były dostępne w pierwszym rzędzie dla osób zasłużonych lub dysponujących odpowiednią gotówką, najlepiej w twardej walucie. Stąd kąśliwie blok nazywano „dolarowcem”.

541

AIPN Katowice, WUSW Katowice, sygn. IPN Ka 030/155, Decyzja w sprawie budownictwa sakralnego i kościelnego na rok 1979 na terenie woj. katowickiego, Katowice 28 VI 1979 r., k. 64. 542 Przemiany i perspektywy Gliwic, „Nowiny Gliwickie”, nr 27, 8 lipca 1979 roku. 543 15 bm. rejon ul. Zwycięstwa wyłączony z ruchu, „Nowiny Gliwickie”, nr 28, 15 lipca 1979 roku. 544 Z. Rykowski, W. Władyka, op. cit., s. 115. 545 Mister Gliwic, „Nowiny Gliwickie”, nr 28, 15 lipca 1979 roku.

142

1979

Widok na miasto z wieży kościoła Wszystkich Świętych. Z prawej strony dziesięciopiętrowy „Mister Gliwic”

21 sierpnia Ciekawość wzbudził muzealny dyliżans pocztowy, który stanął na gliwickim Rynku. Można było w nim kupić ozdobną kartkę pocztową i opieczętować ją okolicznościowym datownikiem z okazji sześćdziesiątej rocznicy wybuchu pierwszego powstania śląskiego546. 2 września Na placu Krakowskim odbyła się manifestacja z okazji czterdziestej rocznicy wybuchu drugiej wojny światowej. W niedzielne przedpołudnie na miejsce uroczystości przybyło kilkadziesiąt tysięcy osób. Obok członków Sekretariatu Komitetu Wojewódzkiego PZPR w Katowicach w uroczystościach wzięli udział między innymi członek Rady Państwa gen. Jerzy Ziętek i wojewoda katowicki Zdzisław Legomski547. 23 września Siódma Niedziela Czynu Partyjnego. Wrzesień W lokalu na rogu Rynku i ulicy Plebańskiej otwarto antykwariat – pierwszy komis księgarski z prawdziwego zdarzenia. Dotychczas funkcję tę pełniło jedynie niewielkie stoisko antykwaryczne w księgarni przy ulicy Zwycięstwa548. 546 547 548

I. Więckowska, Wydarzenia kulturalne – rok 1979, op. cit., s. 164. Wielka manifestacja pokojowa, „Nowiny Gliwickie”, nr 36, 9 września 1979 roku. W podcieniach rynku..., „Nowiny Gliwickie”, nr 40, 7 października 1979 roku.

143

Gliwice

1 października Rozpoczął się nowy rok akademicki na Politechnice Śląskiej. W tym czasie uczelnia przeżywała swój złoty okres. Na piętnastu wydziałach studiowało prawie 20 tysięcy studentów, z których 11 tysięcy stanowili słuchacze studiów dziennych. Politechnika zatrudniała ponad 2,2 tysiąca pracowników naukowych i dydaktycznych oraz około 3,4 tysiąca kadry technicznej i służb pomocniczych549. Z okazji zbliżającej się trzydziestej piątej rocznicy powstania „organów bezpieczeństwa i porządku publicznego” na placu Krakowskim odbyła się uroczystość przekazania Komendzie Miejskiej Milicji Obywatelskiej nowego sztandaru. W ręce komendanta miejskiego MO ppłk Stefana Zapióra sztandar przekazał komendant wojewódzki MO gen. bryg. Benedykt Cader. Publiczność stanowili ściągnięci na tę okazję przedstawiciele zakładów pracy i młodzież550. Podwyżka cen niektórych usług pocztowych (list zwykły miejscowy – 2 zł) oraz zapałek (48 sztuk zapałek kosztowało od teraz 80 gr, za 64 sztuki trzeba było zapłacić 1 zł)551. W mieście wprowadzono dwie nowe linie autobusowe: nr 676 (łączyła osiedle Sikornik przez plac Piastów z dzielnicą Zatorze) i nr 677 (z Trynku, przez osiedle Franciszka Zubrzyckiego, na „Kąpielisko Leśne”)552. 7 listopada Przy ulicy Pawła Findera (obecnie ulica Częstochowska), róg ulicy Młyńskiej, uruchomiono pierwszy w mieście Bar Cukierniczy „Delicje”, który szybko zasłynął z najlepszych w Gliwicach lodów, galaretek z bitą śmietaną, i deserów „firmowych”. Sprzedawano w nim również na wynos lody i wyroby własnej produkcji. Bar był czynny codziennie od 9.00 do 20.00553. 9 listopada W czasie tak zwanej roboczej wizyty na Górnym Śląsku pierwszy sekretarz Komitetu Centralnego PZPR Edward Gierek zatrzymał się w Gliwicach, gdzie zwiedził między innymi Hutę Łabędy554. 19 listopada W Warszawie obradowało VI Plenum Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Zatwierdzono wytyczne na VIII Zjazd partii, zatytułowane O dalszy rozwój socjalistycznej Polski, o pomyślność narodu Polskiego555. 549

M. Mikrut, W. Pluskiewicz, op. cit., s. 25. Sztandar dla Komendy Miejskiej MO w Gliwicach, „Nowiny Gliwickie”, nr 38, 23 września 1979 roku; Sztandar dla Komendy Miejskiej MO w Gliwicach, „Dziennik Zachodni”, nr 222, 2 października 1979 roku. 551 Z. Rykowski, W. Władyka, op. cit., s. 116. 552 Dogodniejsze połączenia autobusowe, „Nowiny Gliwickie”, nr 45, 11 listopada 1979 roku. 553 Społem WSS O/Gliwice informuje..., „Nowiny Gliwickie”, nr 46, 18 listopada 1979 roku. 554 I sekretarz KC PZPR Edward Gierek wśród hutników „Łabęd”, „Nowiny Gliwickie”, nr 46, 18 listopada 1979 roku. 555 Kartki z PRL, op. cit., s. 175. 550

144

1979

23–30 listopada W kinie „Bajka” przy ulicy Dolnych Wałów trwał festiwal filmów sowieckich556.

Stragany pod cmentarzem Centralnym przy ulicy Kozielskiej w święto Wszystkich Świętych

Listopad Rozpoczęto wyburzanie starej zabudowy przy ulicy 1 Maja (obecnie ulica Dworcowa)557. Na jej miejsce planowano wznieść zespół handlowo-usługowy. Niezagospodarowany plac straszył pustkami przez kolejne dwie dekady. Ostanie elementy stalowych konstrukcji zniknęły stamtąd ostatecznie dopiero pod koniec lat dziewięćdziesiątych. Do Gliwic wrócili uczestnicy wyprawy „Himalaje ’79”, której celem było zdobycie czwartego co do wielkości szczytu Ziemi – Lhotse (8511 metrów n.p.m.). Alpiniści 556 557

Dni filmu radzieckiego, „Nowiny Gliwickie”, nr 46, 18 listopada 1979 roku. Nowe handlowe oblicze 1 Maja, „Nowiny Gliwickie”, nr 47, 25 listopada 1979 roku.

145

Gliwice

Tadeusz Kozubek, Stanisław Cholewa, Maria Kiełkowska, Adam Bilczewski, Andrzej Czok i Jerzy Kukuczka zdobyli szczyt 4 października. Organizatorem wyprawy był Gliwicki Klub Wysokogórski558.

Burzenie kamieniczek przy ulicy Dworcowej

4 grudnia W czasie akademii z okazji Dnia Górnika w hali widowiskowo-sportowej „Spodek” w Katowicach pierwszy sekretarz Komitetu Centralnego PZPR Edward Gierek odznaczył Orderem Sztandaru Pracy pierwszej klasy załogę gliwickiej KWK „Sośnica”559. Grudzień W połowie grudnia w całym kraju zainicjowano serię wieców protestacyjnych przeciwko decyzji NATO o rozmieszczeniu w Europie Zachodniej nowych wyrzutni rakiet jądrowych560. W zakładach pracy, szkołach i na Politechnice Śląskiej organizowano masówki przeciwko „amerykańskiemu militaryzmowi”. W trakcie jednej z nich podjęto rezolucję, w której napisano: „My studenci i pracownicy Politechniki Śląskiej, córki i synowie narodu polskiego, protestujemy stanowczo przeciwko decyzji NATO o rozmieszczeniu amerykańskich rakiet średniego zasięgu na terytorium Europy Zachodniej. Przemawiają za nami prochy 6 milionów Polaków, którzy zginęli w czasie II wojny światowej, przemawia za nami pamięć tych, którzy polegli w walce lub zginęli w obozach koncentracyjnych faszystowskich Niemiec”561. 558 559 560 561

Zdobywcy Lhotse w Gliwicach!, „Nowiny Gliwickie”, nr 48, 2 grudnia 1979 roku. Wysoko uhonorowany górniczy trud, „Nowiny Gliwickie”, nr 49, 9 grudnia 1979 roku. Kartki z PRL, op. cit., s. 177. W obronie bezpiecznego życia, „Nowiny Gliwickie”, nr 51–52, 23–30 grudnia 1979 roku.

146

1980

1980 1 stycznia Aby powstrzymać zapaść gospodarczą kraju, wprowadzono limity na zużycie paliw i energii w jednostkach gospodarki uspołecznionej562. 31 stycznia Władze miasta szukały remedium na kłopoty z dokończeniem rozdmuchanych inwestycji, które w większości wypadków od miesięcy nie były realizowane. Miejska Rada Narodowa podjęła uchwałę w sprawie organizacji i koordynacji czynów społecznych na terenie miasta, jakby liczono na to, że prace społeczne mogą zastąpić pracę wykwalifikowanych robotników i doświadczonych firm. W uchwale stwierdzono między innymi, że „zadania realizowane w ramach czynów społecznych stanowią ważny element uzupełniający plan społeczno-gospodarczy rozwoju miasta”. Radni uchwalili, aby „zlecić Komitetom Osiedlowym, kierownictwom zakładów pracy i organizacjom społecznym dalszą aktywizację w organizowaniu i realizacji czynów społecznych, szczególnie w zakresie poprawy warunków bytowych mieszkańców osiedli. Poczynić starania w celu zmobilizowania mieszkańców i młodzieży szkolnej do prac na rzecz poszczególnych dzielnic i osiedli w ramach czynów społecznych”563. Styczeń Hucznie świętowano trzydziestą piątą rocznicę wkroczenia do miasta Armii Czerwonej. Ponad pięciuset mieszkańców Gliwic otrzymało z tej okazji odznaczenia państwowe, a w Operetce Śląskiej, podczas uroczystego koncertu dedykowanego „Ludziom Dobrej Roboty”, wręczono doroczne nagrody Towarzystwa Miłośników Gliwic564. Dwudziestolecie działalności obchodził Klub Międzynarodowej Prasy i Książki w Gliwicach565. 3 lutego Niedziela Czynu Młodzieżowego. Członkowie organizacji młodzieżowych, harcerze i studenci pracowali społecznie w celu uczczenia zbliżającego się VIII Zjazdu Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej566. 9 lutego Opublikowano komunikat Głównego Urzędu Statystycznego, informujący, że w 1979 roku przeciętna płaca wynosiła 5087 zł567. 562

Z. Rykowski, W. Władyka, op. cit., s. 116. UM Gliwice, MSI Gliwice, Uchwała nr XI/63/80 MRN w Gliwicach z dnia 31 I 1980 r. w sprawie organizacji i koordynacji czynów społecznych na terenie miasta. 564 W 35 rocznicę wyzwolenia, „Nowiny Gliwickie”, nr 5, 3 lutego 1980 roku. 565 I. Więckowska, Wydarzenia kulturalne w 1980 roku, „Zeszyty Gliwickie”, t. 15, Gliwice 1982, s. 167. 566 Kartki z PRL, op. cit., s. 180. 567 Ibidem. 563

147

Gliwice

13 lutego O godzinie 2.00 w nocy stwierdzono głębokie zapadlisko w jezdni przy ulicy Góry Chełmskiej, a w okolicznych blokach były odczuwalne tąpnięcia i zauważono lekkie odchylenie od pionu. Pół godziny później podjęto decyzję o ewakuacji lokatorów i ulokowaniu ich w świetlicy zakładowej pobliskiego „Miastoprojektu”. Cała akcja zakończyła się około godziny 7.00 rano. W opustoszałych budynkach odcięto dopływ gazu, energii elektrycznej i wody. Przez cały dzień trwała akcja naprawiania szkód oraz przeprowadzano ekspertyzy dotyczące przyczyn i reperkusji wypadku568. 11–15 lutego W Warszawie odbył się VIII Zjazd Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Z falą ostrej, zapewne wyreżyserowanej krytyki spotkał się premier Piotr Jaroszewicz. Jego wyjście z sali przed zakończeniem obrad było sensacją nienotowaną w dziejach partii. Edward Gierek zauważył, że „potrzeby społeczne i wymogi życia rosną zawsze szybciej, niż możliwości sprostania im”569. Jednocześnie w dalszym ciągu lansowano pierwszego sekretarza Komitetu Centralnego PZPR jako „wodza partii i ojca narodu”570. 18 lutego Ze stanowiska premiera ustąpił Piotr Jaroszewicz. Na czele rządu stanął Edward Babiuch. Nowy premier i jego ministrowie zapewne zdawali sobie sprawę z kryzysu, w jakim znalazła się gospodarka, postanowili jednak kontynuować „propagandę sukcesu”. Program rządu sprowadzał się w zasadzie do oszczędności i większego reżimu finansowego571. Luty Przy ulicy Bohaterów Getta Warszawskiego otwarto wytwórnię bagietek produkowanych według specjalnej receptury w oryginalnych, francuskich piecach do wypieku pieczywa572. J Prasa pisała Codziennie od wczesnych godzin rannych ustawia się przed sklepem WSS „Społem” przy ul. Bohaterów Getta Warszawskiego długa kolejka. Uruchomiona tu wytwórnia bagietek zrobiła dużą furorę wśród mieszkańców miasta. Nic dziwnego. Długie bułki odznaczają się kruchością i świetnym smakiem. Dziennie sprzedaje się ich tutaj ponad 4,5 tys. Ich wypiek odbywa się na urządzeniach i według technologii francuskiej. A że wyrób finalny jest smaczny, to już zasługa przyrządzania. Najważniejszym procesem po sformowaniu ciasta jest wstępna fermentacja surowych jeszcze bagietek w specjalnych komorach, a później wypiek w temperaturze 250 st. C w automatycznie sterowanych piecach. Gorące pieczywo sprzedawane jest natychmiast klientom. Wytwórnie obsługuje zaledwie 6 osób,

568

Życie wróciło do normy, „Nowiny Gliwickie”, nr 8, 24 lutego 1980 roku. VIII Zjazd Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, 11–15 lutego 1980. Podstawowe dokumenty i materiały, Warszawa 1980, s. 237. 570 A. Friszke, op. cit., s. 363. 571 Ibidem. 572 Bagietki zrobiły furorę, „Nowiny Gliwickie”, nr 8, 24 lutego 1980 roku. 569

148

1980

w tym 4 renomowanych, odpowiednio przeszkolonych piekarzy. Wypiek rozpoczyna się już o godz. 5.30, a sprzedaż o 9-tej. Duże zainteresowanie gliwiczan tym pieczywem wskazuje na konieczność uruchomienia w najbliższym czasie następnej wytwórni. Bagietki zrobiły furorę, „Nowiny Gliwickie”, nr 8, 24 lutego 1980 roku.

1 marca W prasie opublikowano listy kandydatów na posłów do Sejmu PRL ósmej kadencji. W okręgu wyborczym nr 24 w Gliwicach na pierwszym miejscu znalazł się historyk prof. Jarema Maciszewski, który oprócz pracy na Uniwersytecie Warszawskim pełnił również funkcję kierownika Wydziału Nauki i Oświaty Komitetu Centralnego PZPR w Warszawie573. 8 marca Kolejna podwyżka cen benzyny. Litr benzyny „żółtej” (etyliny 94) kosztował od teraz 18 zł, a oleju napędowego – 16 zł574. 14 marca Do tragicznego wypadku doszło w KWK „Gliwice”, gdzie w zawale na szybie „Łabędy” poniósł śmierć jeden z górników575. 23 marca Wybory do Sejmu PRL ósmej kadencji i wojewódzkich rad narodowych. Wyniki ogłoszono już następnego dnia. Z okręgu nr 24 w Gliwicach do parlamentu dostali się wszyscy kandydaci zaproponowani przez władzę, na czele z prof. Jaremą Maciszewskim576. Marzec W całym kraju pojawiły się pierwsze tak zwane ogólnospożywcze sklepy komercyjne. Były to w zasadzie „zwykłe” sklepy, z tą tylko różnicą, że oferowano w nich poszukiwane towary po znacznie wyższych cenach577. 11 kwietnia W restauracji „Piast” przy placu Piastów odbył się finał konkursu kulinarnego „Mistrzowie na start”578. Kwiecień Jak donosił drugoobiegowy „Robotnik”, górnicy z szybu „Ostropa” należącego do KWK „Gliwice” nadal nie mieli gdzie ani czym umyć się po skończonej pracy. W umywalniach brakowało ciepłej, a często również zimnej wody. Stanęła także bu573

Kandydaci Frontu Jedności Narodu na posłów do Sejmu PRL VIII kadencji, „Dziennik Zachodni”, nr 49, 1–2 marca 1980 roku. 574 Z. Rykowski, W. Władyka, op. cit., s. 117. 575 „Robotnik” 1980, nr 47–48, s. 1. 576 Obwieszczenie Państwowej Komisji Wyborczej z dnia 24 marca 1980 r., „Dziennik Zachodni”, nr 68, 25 marca 1980 roku. 577 Dzieje Polski. Kalendarium, op. cit., s. 786. 578 Mistrzowie patelni, „Nowiny Gliwickie”, nr 17, 27 kwietnia 1980 roku.

149

Gliwice

dowa kabin z prysznicami, którą rozpoczęto po licznych interwencjach Władysława Suleckiego, górnika tej kopalni i działacza opozycji, którego w 1979 roku zmuszono do emigracji579.

Wnętrze sklepu spożywczego „Sezam” przy ulicy Zwycięstwa w Gliwicach

W mieście coraz mocniej odczuwało się załamanie gospodarcze kraju. W specjalnym materiale opracowanym dla gliwickich władz partyjnych napisano między innymi: „W związku z ogólnokrajowym deficytem niektórych artykułów przydziały otrzymywane z Biura Handlu Artykułami Żywnościowymi WSS w Katowicach nie pokrywają się w wielu wypadkach z asortymentem i ilościami zamówionymi. Przykładowo w I kwartale zamówiliśmy 44 ton herbaty, a przydział wyniósł 33 tony; 579

„Robotnik” 1980, nr 47–48, s. 1.

150

1980

herbatników 146 ton, otrzymaliśmy 78 ton; wyrobów czekoladowych zamówiono 400 ton, otrzymano 65 ton”580. 7 maja Rozpoczęły się, trwające kilka dni, obchody trzydziestej piątej rocznicy zakończenia drugiej wojny światowej. W tym dniu o godzinie 19.00 pod pomnikiem Wdzięczności Armii Czerwonej odbył się „Apel Zwycięstwa”581. 18 maja Ósma Niedziela Czynu Partyjnego582. 19 maja Jerzy Kukuczka i jego przyjaciel, gliwiczanin Andrzej Czok zdobyli najwyższy szczyt świata. Na Mount Everest weszli najtrudniejszą drogą – tak zwanym filarem południowym583. 21 maja Podwyżka cen papierosów „Carmen” (do 32 zł), „Caro” (do 27 zł), „Marlboro” (do 40 zł) oraz licencyjnych napojów – coca-coli i pepsi-cola (do 10 zł za butelkę 0,33 litra)584. Maj Na frontonie Szkoły Muzycznej przy ulicy Jana Wieczorka odsłonięto tablicę poświęconą pamięci kompozytora Ludomira Różyckiego585. J Prasa pisała Tegoroczna wiosna w pełni zawitała już do gliwickiej Palmiarni. Niektóre rośliny nawet już przekwitły. Kwiaty pojawiły się na kilku gatunkach kaktusów i rebucjach. Sporo, bo aż ok. 30 pąków wypuścił kaktus rosnący w warunkach naturalnych w Meksyku i na Haiti, zwany „królową nocy”, bo właśnie nocą kwitnie tylko ok. 3-4 godzin. Atrakcją dla zwiedzających jest również roślina wodna znad brzegów Amazonki – wiktoria, nazywana też „królową rzek”. Jej kwiaty podziwiać można nieco dłużej, ok. 24 godziny, ale dopiero z końcem lipca. Po wiosennym wysiewie pokazały się pierwsze liście. Goście wstępujący do Palmiarni zastają jednak zamknięte drzwi największego pomieszczenia, w którym rosną wspaniałe okazy palm. Powód jest prozaiczny: stary i mocno zdefektowany dach grozi zawaleniem. Sprawa budowy nowego obiektu ciągnie się od... 15 lat. Wtedy to bowiem architektom z „Miastoprojektu” w Gliwicach zlecono wykonanie wstępnego planu. Zgodnie z jego założeniami nowy gmach stanie na bazie obecnego. Jest to niezbędny warunek, gdyż 180-letnie palmy tak wrosły w ziemię, że nie sposób ich już przesadzić. W skład kompleksu wejdzie dziewięć dużych pawilonów o łącznej powierzchni 3200 m. kw. Dla porównania dotychczasowe zajmują powierzchnię 1700 m. kw. Niestety do całej

580

AP Katowice, KM PZPR Gliwice, sygn. 132, Organizacyjno-techniczne zabezpieczenie handlu na terenie Gliwic (materiał na posiedzenie egzekutywy KM PZPR), Gliwice IV 1980 r. 581 7 maja, godzina 19.00..., „Nowiny Gliwickie”, nr 20, 18 maja 1980 roku. 582 Pracowaliśmy dla siebie, „Nowiny Gliwickie”, nr 21, 25 maja 1980 roku. 583 Gliwiczanin na szczycie Everestu, „Nowiny Gliwickie”, nr 21, 25 maja 1980 roku. 584 Z. Rykowski, W. Władyka, op. cit., s. 118. 585 Na frontonie..., „Nowiny Gliwickie”, nr 21, 25 maja 1980 roku.

151

Gliwice

dokumentacji potrzebnych jest kilka opracowań z różnych biur projektowych. Jak dotąd architekci z „Miastoprojektu” nie mogą skompletować pełnej dokumentacji. Wiosna w Palmiarni, „Dziennik Zachodni”, nr 114, 21 maja 1980 roku.

Czerwiec Towarzystwo Przyjaciół Gliwic otrzymało nagrodę redakcji „Trybuny Ludu” za inicjatywy społeczne, kształtowanie i upowszechnianie „kultury socjalistycznej” oraz propagowanie polityki Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej586. 1 lipca Przeprowadzono zawoalowaną podwyżkę cen mięsa i przetworów mięsnych. Tym razem bez uprzedzenia w mediach i z pominięciem tak zwanych konsultacji społecznych. Poszerzono asortyment wyrobów sprzedawanych po wyższej cenie w „sklepach komercyjnych”. Jednocześnie „cenami komercyjnymi” objęto potrawy mięsne w bufetach i stołówkach zakładowych587. 4 lipca Miejska Rada Narodowa przychyliła się do kandydatury Janusza Krajewskiego, który zastąpił na stanowisku prezydenta miasta Józefa Antosza. Nowy prezydent Gliwic w chwili objęcia urzędu miał czterdzieści lat. W Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Gliwicach pracował od 1958 roku. W 1972 roku ukończył studia zaoczne na Wydziale Prawa Uniwersytetu Śląskiego. W styczniu 1974 roku został powołany przez wojewodę katowickiego na stanowisko wiceprezydenta miasta. Od 1968 roku był członkiem PZPR, a od 1974 roku członkiem Plenum Komitetu Zakładowego PZPR przy Urzędzie Miejskim588. Miejska Rada Narodowa podjęła uchwałę w sprawie nadania nowych nazw ulic na osiedlach: Mikołaja Kopernika, Trynek i Ludwika Waryńskiego. Dla osiedla Mikołaja Kopernika przyjęto nazwy planet, gwiazdozbiorów i terminów astronomicznych. Na osiedlu Trynek dokonano zamiany nazwy ulicy Barakowej na ulicę Równą. Z kolei na osiedlu Ludwika Waryńskiego postanowiono ulicom nadać imiona działaczy komunistycznych. Ulicy swojego imienia w Gliwicach doczekali się: • Wiesław Ociepka (1922–1973) – w latach 1971–1973 minister spraw wewnętrznych, któremu podlegała między innymi komunistyczna tajna policja. • Feliks Niedbalski (1920–1972) – w latach sześćdziesiątych stał na czele gliwickiej PZPR, w latach 1968–1971 był ambasadorem nadzwyczajnym i pełnomocnikiem PRL w Królestwie Maroka. • Stanisław Skibiński (1928–1973) – był pracownikiem naukowym Politechniki Śląskiej i funkcjonariuszem partyjnym Komitetu Wojewódzkiego PZPR 586 Towarzystwo Przyjaciół Gliwic laureatem nagrody „Trybuny Ludu”, „Nowiny Gliwickie”, nr 26, 29 czerwca 1980 roku. 587 Kartki z PRL, op. cit., s. 186. 588 UM Gliwice, MSI Gliwice, Uchwała nr XIII/70/80 MRN w Gliwicach z dnia 4 VII 1980 r. w sprawie zaopiniowana kandydatury na Prezydenta Miasta Gliwice.

152

1980

•

•

•

•

w Katowicach, gdzie między innymi zajmował stanowisko sekretarza do spraw nauki i szkolnictwa wyższego. Filip Sieroń (1898–1973) – przed wojną był członkiem Komunistycznej Partii Niemiec. W 1945 roku wstąpił do Polskiej Partii Robotniczej. Karierę w partii robił w najgorszym okresie stalinizmu. W latach 1951–1954 był między innymi sekretarzem Komitetu Miejskiego PZPR w Bytomiu i pierwszym sekretarzem Komitetu Powiatowego PZPR w Tarnowskich Górach. Józef Skalski (1886–1973) – od 1943 roku był członkiem Polskiej Partii Robotniczej. W okresie powojennym zaangażował się w „utrwalanie władzy ludowej” na terenie Zagłębia Dąbrowskiego. Edward Żabiński (1910–1944) – przedwojenny działacz komunistyczny. W czasie wojny był członkiem Towarzystwa Przyjaciół Związku Radzieckiego i aktywnym działaczem Polskiej Partii Robotniczej. Zamordowany przez nazistów. Paweł Targosz (1903–1972) – przedwojenny działacz komunistyczny, żołnierz Armii Czerwonej, z której jako oficer przeszedł do Wojska Polskiego. W 1945 roku został powołany na stanowisko starosty cieszyńskiego589.

7 lipca Późno wieczorem wybuchł pożar na poddaszu kościoła Podwyższenia Krzyża Świętego, który szybko przeniósł się na zabudowania klasztoru Redemptorystów. W walce z żywiołem wzięło udział dwadzieścia jednostek straży pożarnej590. Ogień co prawda nie naruszył konstrukcji budowli, ale poważnemu zniszczeniu uległy dachy kościoła i przylegającego doń klasztoru, a mury nasączone wodą podczas akcji gaszenia pożaru jeszcze długo utrzymywały wilgoć. Całkowity remont obu obiektów trwał prawie dziesięć lat591. 19 lipca – 5 sierpnia XXII Igrzyska Olimpijskie w Moskwie. Olimpiada została zbojkotowana przez państwa zachodnie, mimo to i tak przyciągnęła przed telewizory kibiców sportowych. Polacy zdobyli trzydzieści dwa medale, w tym trzy złote. Do historii przeszedł słynny „gest Kozakiewicza”, który zwycięski tyczkarz skierował w stronę trybuny, gdzie zasiadali kremlowscy notable, po skoku zapewniającym mu zwycięstwo nad sowieckim zawodnikiem592. Lipiec Z wizytą w Gliwicach przebywał premier Edward Babiuch, który zwiedził Kombinat Urządzeń Mechanicznych „Bumar-Łabędy” i Instytut Metali Nieżelaznych593. 589

UM Gliwice, MSI Gliwice, Uchwała nr XIII/74/80 MRN w Gliwicach z dnia 4 VII 1980 r. w sprawie nadania nazw nowym ulicom. 590 Pożar w zabytkowym kościele, „Nowiny Gliwickie”, nr 28, 13 lipca 1980 roku. 591 J. Igielski CSsR, Działalność Redemptorystów w Gliwicach, „Rocznik Muzeum w Gliwicach”, t. 15/1, Gliwice 2000, s. 491. 592 A. L. Sowa, Od drugiej do trzeciej Rzeczpospolitej (1945–2001), Kraków 2001, s. 280. 593 Premier Edward Babiuch gościem gliwickich załóg, „Nowiny Gliwickie”, nr 31, 3 sierpnia 1980 roku.

153

Gliwice

W związku z fatalną sytuacją aprowizacyjną i wszechobecną drożyzną mięsa i wędlin wybuchły pierwsze strajki protestacyjne, między innymi w Mielcu, Ursusie, Poznaniu, Sanoku i Tarnowie. W ciągu następnych kilku tygodni fala strajków z żądaniem podwyżek cen ogarnęła cały kraj594. 5 sierpnia Na skrzyżowaniu ulic Zwycięstwa i Konstytucji tramwaj linii nr 4 zderzył się z samochodem ciężarowym. W wyniku uderzenia przyczepa się wywróciła, a przednia część tramwaju została silnie uszkodzony. Rannego motorniczego odwieziono do szpitala. Na szczęście nie było ofiar śmiertelnych595. J Prasa pisała Ostatnio na ulicach naszych miast coraz częściej można zauważyć dawno już zapomniane obrazki – ludzi niosących plastikowe koła, które dawniej, kilkanaście lat temu nazywane były potocznie hula-hop. Hula-hop, „Dziennik Zachodni”, nr 173, 12 sierpnia 1980 roku.

14 sierpień W Gdańsku rozpoczął się strajk okupacyjny na wydziałach K-1 i K-3 Stoczni im. Lenina. Żądano przywrócenia do pracy zwolnionej Anny Walentynowicz, podwyżki płac i tak zwanego dodatku drożyźnianego596. W następnych dniach strajki objęły całe Wybrzeże, a ze strajkującymi zaczęli solidaryzować się pracownicy zakładów z pozostałych dzielnic kraju. 23 sierpnia W zakładach pracy rosło napięcie. W związku z sytuacją na Wybrzeżu część członków załogi gliwickiego Kombinatu Mechanicznego „Bumar-Łabędy” wystosowała petycję do władz597. 29 sierpnia Pracownicy gliwickiego PKS-u ogłosili gotowość strajkową. Między godziną 5.00 a 6.30 przerwało pracę około siedemdziesięciu osób598. 30 sierpnia W Szczecinie przedstawiciele Międzyzakładowego Komitetu Strajkowego, reprezentujący prawie trzysta zakładów, podpisali porozumienie z komisją rządową, na której czele stał Kazimierz Barcikowski. W pierwszym punkcie uzgodniono, że „na podstawie opinii ekspertów będą mogły powstawać samorządne związ-

594

J. Skórzyński, M. Pernal, Gdy niemożliwe stało się możliwe. Kalendarium Solidarności 1980–89, Warszawa 2005, s. 13. 595 Zderzenie tramwaju z ciężarówką, „Nowiny Gliwickie”, nr 32, 10 sierpnia 1980 roku. 596 J. Skórzyński, M. Pernal, op. cit., s. 13. 597 J. Jurkiewicz, Jedna dekada – trzy epoki. 1980–1989, [w:] Droga do Niepodległości. Solidarność 1980–2005, red. A. Borowski, Warszawa 2005, s. VIII. 598 AIPN Katowice, WUSW Katowice, sygn. IPN Ka 0103/1, t. 1 (dzięki uprzejmości dra J. Neji).

154

1980

ki zawodowe, które będą miały socjalistyczny charakter, zgodnie z konstytucją PRL”599. 31 sierpnia W Gdańsku zakończyły się długie i trudne negocjacje między strajkującymi a stroną rządową. Porozumienie podpisali: Lech Wałęsa (przedstawiciel Międzyzakładowego Komitetu Strajkowego) i Mieczysław Jagielski (reprezentujący Komisję Rządową). Lech Wałęsa stwierdził: „Mamy rzecz najważniejszą: nasze niezależne, samorządne związki zawodowe!”600. J Prasa pisała W poczuciu odpowiedzialności za sprawy kraju, w atmosferze powagi i głębokiej troski o nasz rozwój odbywały się w ub. tygodniu zebrania organizacji partyjnych we wszystkich zakładach pracy Gliwic, Knurowa i Pyskowic i w pobliskich gminach. W oparciu o niedawne przemówienie radiowo-telewizyjne I sekretarza Komitetu Centralnego PZPR Edwarda Gierka, a także treści zawarte w liście skierowanym do wszystkich członków partii przez Sekretariat KC PZPR formułowano wnioski dla dalszej pracy ideowo-politycznej poszczególnych organizacji partyjnych. Powtarzane było stwierdzenie, że strajki i przerwy w pracy są najbardziej kosztownym sposobem dochodzenia przez załogę jej postulatów i nie są metodą dyskusji, lecz jedynie pogłębiają i tak trudną sytuację gospodarczą kraju. Na członkach partii – mówiono – spoczywa obowiązek mobilizacji wszystkich sił społecznych w celu szybkiego unormowania rytmu życia w kraju. Rozmowy o polskich sprawach, „Nowiny Gliwickie”, nr 35, 31 sierpnia 1980 roku.

1 września Wraz z nowym rokiem szkolnym oddano do użytku nową siedzibę Zespołu Szkół Łączności przy ulicy Warszawskiej601. 3 września W Jastrzębiu-Zdroju zostało podpisane porozumienie między stroną rządową a strajkującymi Potwierdzono w nim ustalenia z Gdańska, które poszerzono o zapis dotyczący zniesienia czterobrygadowego system pracy w górnictwie. Ponadto zapowiedziano, że od 1 stycznia 1981 roku wszystkie soboty będą dniami wolnymi od pracy. Tego samego dnia, na krótko, zastrajkowały kopalnie w Gliwicach, Zabrzu, Katowicach i Bytomiu. W Gliwicach już 2 września zastrajkowała część górników KWK „Gliwice” z szybów „Ostropa” i „Łabędy”. Strajkujący domagali się gwarancji, że obejmie ich porozumienie zawarte w Jastrzębiu-Zdroju. Wysuwano między innymi postulaty utworzenia wolnych związków zawodowych, poprawy zaopatrzenia, wycofania czterobrygadowego systemu pracy, likwidacji przepisu o pozbawieniu czternastej pensji w wypadku niezgłoszenia się do pracy w niedzielę. Wszystkie zakłady podjęły normalną pracę dwa dni później, 5 września602. 599 600 601 602

J. Skórzyński, M. Pernal, op. cit., s. 40. Ibidem, s. 41–42. Nowy obiekt dla Zespołu Szkół Łączności, „Nowiny Gliwickie”, nr 36, 7 września 1980 roku. J. Skórzyński, M. Pernal, op. cit., s. 42; „Robotnik” 1980, nr 61, s. 1.

155

Gliwice

Kino „Ustronie” przy Gliwickich Zakładach Urządzeń Technicznych na ulicy Robotniczej zaprzestało działalności. Tym samym w mieście pozostały cztery czynne kina: „Bajka”, „Apollo”, kinoteatr „X” i „Jowisz”603. 5–6 września W dalszym ciągu dochodziło do strajków. W Gliwicach przerwano pracę między innymi w oddziale przedsiębiorstwa „Transbud” i w Ekspedycji Towarowej PKS604. W Warszawie zwołano, w trybie pilnym, VI Plenum Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Edwarda Gierka zwolniono z funkcji pierwszego sekretarza Komitetu Centralnego partii. Jego następcą został Stanisław Kania. 19 września W Katowicach odbyło się Plenum Komitetu Wojewódzkiego PZPR, w którego obradach wziął udział nowy pierwszy sekretarz partii Stanisław Kania. W trakcie obrad dotychczasowy szef wojewódzkiej organizacji partyjnej Zdzisław Grudzień poinformował o swojej rezygnacji. Nowym sekretarzem Komitetu Wojewódzkiego PZPR w Katowicach został Andrzej Żabiński605. 19–20 września Oprócz dużych zakładów przemysłowych strajkowały również mniejsze przedsiębiorstwa. W Gliwicach między innymi zastrajkowali pracownicy zajezdni tramwajowej WPK, do których następnego dnia przyłączyli się ich koledzy z zajezdni autobusowej606. Równocześnie zaprotestowali taksówkarze z Zabrza i Gliwic, którzy do swoich postulatów dopisali żądanie przyznania każdemu obywatelowi paszportu i zniesienie ograniczeń przydziału dewiz607. 23 września Wydano komunikat Tymczasowego Komitetu Założycielskiego Niezależnego Związku Młodzieży Akademickiej przy Politechnice Śląskiej – prekursora Niezależnego Zrzeszenia Studentów (NZS). Celem komitetu było między innymi reprezentowanie i ochrona dóbr społecznych i kulturalnych członków związku, „dbanie o prawidłowe i demokratyczne funkcjonowanie uczelni oraz jej humanizację” oraz „działanie na rzecz tworzenia i utrzymywania samorządów studenckich będących rzeczywistymi reprezentantami interesu ogółów studentów i wybieranych z ogółu studentów w równych, bezpośrednich i tajnych wyborach”. Komunikat ten był prawdopodobnie pierwszym oficjalnym dokumentem informującym o powstaniu na uczelniach wyższych województwa katowickiego zalążków niezależnej organizacji studenckiej. Dwa 603

Likwidacja kina „Ustronie”, „Nowiny Gliwickie”, nr 33, 17 sierpnia 1980 roku. AIPN Katowice, WUSW Katowice, sygn. IPN Ka 0103/1, t. 1; sygn. 0103/107, t. 2 (dzięki uprzejmości dra J. Neji). 605 Plenum KW PZPR w Katowicach, „Dziennik Zachodni”, nr 204, 22 września 1980 roku. 606 AIPN Katowice, WUSW Katowice, sygn. IPN Ka 0103/1, t. 1; sygn. 0103/107, t. 2 (dzięki uprzejmości dra J. Neji). 607 J. Jurkiewicz, op. cit., s. XI. 604

156

1980

dni później o nowej inicjatywie studenckiej został oficjalnie poinformowany rektor Politechniki Śląskiej608. Wśród założycieli niezależnej organizacji studenckiej na gliwickiej uczelni była Barbara Kozłowska, wówczas studentka Wydziału Architektury, która była członkinią Ogólnopolskiego Komitetu Założycielskiego NZS i zasiadała we władzach krajowych tej organizacji609. Wrzesień Akcje strajkowe podejmowano w wielu zakładach pracy na terenie kraju. W Gliwicach jeszcze bardziej, w stosunku do poprzedniego okresu, pogorszyło się zaopatrzenie. Coraz częściej brakowało nawet chleba.

Ulica Jana Śliwki

608

Materiały udostępnione autorowi przez dra J. Neję J. Jurkiewicz, op. cit., s. XIV; A. Jarczewski, Biogram Barbary Kozłowskiej na stronie internetowej „Encyklopedia Solidarności” – http://www.encyklopedia-solidarnosci.pl.

609

157

Gliwice

J Prasa pisała Do godz. 11.00 w piątek 19 IX dostawy [chleba] przebiegały planowo. Od wczesnych godzin rannych sklepy otrzymywały pieczywo zgodnie z zamówieniami. Dopiero kiedy kierowcy niektórych placówek zauważyli zwiększony popyt na chleb, zaczęły napływać zamówienia interwencyjne. W sumie o dodatkowe dostawy prosiło 40 sklepów, które potrzebowały „ponadplanowo” 11800 bochenków chleba. Ponieważ zapasy szybko wyczerpały się, samochody zabierały pieczywo gorące wprost z pieców. Na domiar złego około godz. 13.00 nastąpiła awaria jednej z trzech linii technologicznych, której usuwanie trwało 3 godziny. W tym samym czasie przed większością sklepów sprzedających pieczywo ustawiły się długie kolejki osób oczekujących na dostawy. Ponieważ piekarnie nie mogły nadążyć z wypiekiem, kierownictwo WSS „Społem” podjęło decyzję o przedłużeniu godzin handlu niektórych placówek. Ostatni klienci otrzymali chleb dopiero około godziny 20.00. Dlaczego w kolejce po chleb?, „Nowiny Gliwickie”, nr 40, 5 października 1980 roku.

Spożywczy pawilon handlowy przy ulicy Józefa Wieczorka

J Z archiwów Służby Bezpieczeństwa

Minionej doby na terenie miasta Gliwice sytuacja społecznopolityczna była zadowalająca. Nie notuje się przerw w pracy, ani zakłóceń rytmów produkcyjnych w zakładach przemysłowych. Z operacyjnego rozpoznania nie wynika, aby w najbliższym okresie czasu sytuacja mogła ulec zmianie. Zaopatrzenie rynku w artykuły spożywcze jest w zasadzie zadowalające. Dostawy mięsa i wędlin są nadal w ilościach około 36 procent mniejszych niż w analogicznym okresie roku ubiegłego. W dalszym ciągu nie stwierdza się przypadków szkalowania członków partii czy też działaczy społecznych przez elementy antysocjalistyczne. Źródło: AIPN Katowice, WUSW Katowice, sygn. IPN Ka 0130/1, t. 1, Telefonogram KMMO w Gliwicach do Wojewódzkiego Stanowiska Kierowania KWMO w Katowicach, Gliwice 26 IX 1980 r., k. 68.

158

1980

1 października Sieć sklepów „Pewex”, w których za waluty wymienialne lub tak zwane bonty towarowe PKO oferowano produkty zachodnie i częściowo rodzime, przystąpiła do przekazywania deficytowych towarów produkcji krajowej do sprzedaży w „normalnych” sklepach za złotówki610. 3 października W związku z oporną realizacją ze strony rządu postulatów porozumień z Gdańska, Szczecina i Jastrzębia-Zdroju, na wezwanie Krajowej Komisji Porozumiewawczej w całym kraju odbył się powszechny, jednogodzinny strajk ostrzegawczy611. 13 października Na spotkanie ze studentami Politechniki Śląskiej przybył nowy pierwszy sekretarz Komitetu Wojewódzkiego PZPR Andrzej Żabiński. Zainteresowanie tym, co powie nowy lider partii w województwie, było tak duże, że w auli Wydziału MechanicznoEnergetycznego już dwie godziny przed spotkaniem nie było wolnych miejsc, a na sali zainstalowano kamerę, która przekazywała obraz ze spotkania do telewizorów ustawionych w pobliskich pomieszczeniach612. 16 października Druga rocznica wyboru na Stolicę Piotrową Karola Wojtyły – papieża Jana Pawła II. Z tej okazji Zarząd Uczelniany NZS Politechniki Śląskiej wystosował do Watykanu okolicznościową depeszę, w której napisano: „Mając przed oczami sierpniową bramę Stoczni Gdańskiej, a w sercach modlitwy jakże drogiego nam Pielgrzyma na Polskiej Ziemi, chcemy wyrazić naszą wdzięczność Bogu i przekazać życzenia obfitych Jego łask w drugą rocznicę pontyfikatu Waszej Świętobliwości. Zapewniający o łączności sercem i modlitwą z naszej strony prosimy Waszą Świętobliwość o modlitwę w intencji naszego związku oraz wszystkich studentów”613. 26 października Na pustym placu na osiedlu Sikornik przy ulicy Pliszki w Gliwicach odbyło się uroczyste poświęcenie miejsca budowy i ustawiono krzyż w miejscu, gdzie za kilkanaście lat stanęła świątynia pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny Matki Kościoła. W procesji uczestniczyło tysiące mieszkańców osiedla i wiernych z całego miasta, delegacje ze sztandarami ze wszystkich parafii miasta i trzydziestu księży. Kazanie wygłosił biskup Antoni Adamiuk z Opola614. Budowa ruszyła w następnym roku, ale na skutek kryzysu, jak i rozmachu inwestycji, konsekracji nowej świątyni

610

Z. Rykowski, W. Władyka, op. cit., s. 121. J. Skórzyński, M. Pernal, op. cit., s. 45. 612 Spotkanie tow. Andrzeja Żabińskiego ze studentami, „Nowiny Gliwickie”, nr 42, 19 października 1980 roku. 613 AIPN Katowice, WUSW Katowice, sygn. IPN Ka 030/222, Tekst depeszy wystosowanej przez Zarząd Uczelniany NZS Politechniki Śląskiej do Jego Świętobliwości Jana Pawła II z okazji drugiej rocznicy pontyfikatu, k. 179. 614 Nowy kościół dla Gliwic, „Nowiny Gliwickie”, nr 44, 2 listopada 1980 roku. 611

159

Gliwice

dokonał biskup gliwicki Jan Wieczorek dopiero 14 listopada 1993 roku. Kościół, wzniesiony według projektu architektów Mariana Polaka i Macieja Bielskiego oraz konstruktora Leona Bieguna, został pomyślany jako świątynia dwupoziomowa, z górnym kościołem typu halowego, z obszernym dziedzińcem nawiązującym do rzymskiego atrium615. 31 października Wśród wielu głosów oburzenia na dotychczasową politykę lokalnych władz nie brakowało zarzutów o niegospodarność i marnotrawienie środków publicznych. Gliwiczan w oczy kłuł przede wszystkim potężny, biały budynek na rogu alei Bolesława Bieruta (obecnie ulica Nowy Świat) i ulicy Tadeusza Kościuszki. Według pomysłodawców i projektantów, miał być nowoczesną siedzibą Komitetu Miejskiego PZPR i pozostałych organizacji społeczno-politycznych. Tak, żeby wszyscy „w jednym stali domu”. W piątek 31 października w Katowicach zebrała się Komisja do spraw Zagospodarowania Obiektów Jednostek Gospodarki Uspołecznionej, powołana decyzją wojewody katowickiego w celu rozpatrzenia wniosków mieszkańców Katowic i Gliwic. Pierwszy dotyczył słynnego katowickiego „Białego Domu”, czyli tak zwanego Centrum Szkolenia Kadr przy placu Feliksa Dzierżyńskiego (obecnie plac Sejmu Śląskiego), drugi – powstającego w Gliwicach nowego „domu partii”. Ustalono, że w wypadku Gliwic ostateczną decyzję w sprawie wykorzystania tego obiektu powinna podjąć Miejska Rada Narodowa. Zasugerowano jednak, żeby zgodnie z dotychczasowymi propozycjami mieszkańców w niedoszłym Komitecie Miejskim PZPR urządzić szpital616. Październik W całym kraju trwały strajki w związku z kontrowersjami wokół rejestracji NSZZ „Solidarność”. Lokalne struktury związku powstały już w większości gliwickich zakładów pracy. Jednocześnie z dnia na dzień pogarszała się sytuacja aprowizacyjna. Zabrakło nawet ziemniaków. Przed sklepami warzywno-owocowymi i straganami w mieście ustawiały się długie kolejki. Na tak zwanym czarnym rynku cena ziemniaków wzrosła w ciągu kilku dni do 8–10 zł za kilogram617. W celu złagodzenia braków najbardziej poszukiwanych gazet i czasopism na terenie całego województwa wprowadzono powtórną sprzedaż deficytowych tytułów. W kioskach „Ruchu” można było odsprzedać przeczytaną gazetę, która trafiała następnie do ponownej sprzedaży. Sprzedawca mógł odkupić aktualne egzemplarze pism, które są kompletne, czyste, nieuszkodzone oraz bez żadnych wpisów. Płacono za nie 50 procent ich wartości nominalnej, a sprzedawano o 1 zł drożej618.

615

A. Kwiecień, Architektura sakralna Gliwic, „Rocznik Muzeum w Gliwicach”, t. 15/2, Gliwice 2000, s. 1006. 616 Obiekt kultury i żłobek dla Katowic, szpital dla Gliwic, „Trybuna Robotnicza”, nr 238, 3 listopada 1980 roku. 617 Ziemniaczane kłopoty, „Nowiny Gliwickie”, nr 42, 19 października 1980 roku. 618 Odsprzedaż prasy, „Nowiny Gliwickie”, nr 43, 26 października 1980 roku.

160

1980

2 listopada W „Nowinach Gliwickich” rozpoczęto dyskusję pod hasłem „Co proponujesz?”, której celem było wytypowanie propozycji zagospodarowania dwóch inwestycji: budynku organizacji społecznych i politycznych (jak eufemistycznie nazwano nową siedzibę Komitetu Miejskiego partii) u zbiegu alei Bolesława Bieruta (obecnie ulica Nowy Świat) i ulicy Tadeusza Kościuszki oraz kręgielni w parku na granicy Gliwic i Zabrza619. 4 listopada Powołano do istnienia Komisję Miejską NSZZ „Solidarność” do spraw miasta Gliwic. J Z archiwów Służby Bezpieczeństwa

W dniu 4 listopada 1980 r. z inspiracji Służby Bezpieczeństwa – poprzez TW ps. „TROJKA”, „PIOTR”, „MAX” i „MAREK” zorganizowane zostało w świetlicy ZNTK Gliwice zebranie przedstawicieli Z[akładowych] K[komitetów] Z[wiązkowych] z terenu miasta Gliwic, na którym postanowiono powołać Komisję NSZZ „Solidarność” ds. Miasta Gliwic. Zadaniem Komisji miała być koordynacja działalności związkowej na terenie miasta oraz udział „Solidarności” w rozwiązywaniu problemów mieszkańców Gliwic w takich tematach jak: komunikacja, opieka zdrowotna, oświata i wychowanie, budownictwo mieszkaniowe, kultura i sztuka, gospodarka komunalna. W tych też zagadnieniach utworzone zostały zespoły problemowe. [...] Głównym celem powołania Komisji ds. M. Gliwic było utworzenie MKZ lub Delegatury, która by neutralizowała negatywną działalność MKZ Katowice. Utworzono komisje problemowe, [które] okazały się „tworami martwymi”, co wynikało przede wszystkim z partykularyzmu poszczególnych ZKZ-ów. Inicjatywa powołania Komisji ds. M. Gliwic została nieprzychylnie przyjęta przez MKZ Katowice, a zwłaszcza przez A. ROZPŁOCHOWSKIEGO, który usiłował storpedować powołanie Komisji. Ostatecznie na początku 1981 r. MKZ Katowice uznał Komisję ds. M. Gliwic jako Delegaturę NSZZ „Solidarność” w Gliwicach. Źródło: AIPN Katowice, WUSW Katowice, sygn. IPN Ka 030/280, Analiza sprawy obiektowej krypt. „Komisja” nr ewid. 46682.

7 listopada W Katowicach odbyła się narada kierownictwa Komendy Wojewódzkiej Milicji Obywatelskiej z udziałem komendantów miast, kierowników komisariatów i komendantów posterunków milicji. Tematem było „umacnianie bezpieczeństwa, ładu i porządku publicznego”. W naradzie, którą prowadził komendant wojewódzki MO gen. bryg. Benedykt Cader, wzięli udział pierwszy sekretarz Komitetu Wojewódzkiego PZPR w Katowicach Andrzej Żabiński i minister spraw wewnętrznych gen. dyw. Mirosław Milewski620.

619 620

Przyjrzyjmy się tym obiektom, „Nowiny Gliwickie”, nr 44, 2 listopada 1980 roku. Umacnianie ładu i porządku publicznego, „Trybuna Robotnicza”, nr 243, 10 listopada 1980 roku.

161

Gliwice

10 listopada Sąd Najwyższy w Warszawie zarejestrował NSZZ „Solidarność”. Tego samego dnia przedstawiciele kilkunastu komitetów założycielskich NSZZ „Solidarność” w Gliwicach złożyli petycję do władz miasta, w której domagali się między innymi poprawy zaopatrzenia gliwickich sklepów w artykuły spożywcze. W związku z szerzącymi się pogłoskami o zaleganiu żywności w magazynach wystąpili również z wnioskiem o utworzenie specjalnej komisji, w której skład mieli wejść przedstawiciele „Solidarności” i władz miejskich. Komisja miała sprawdzić wszystkie magazyny spożywcze i podać do publicznej wiadomości wyniki kontroli621. 16 listopada O godzinie 10.00 na terenie cechowni KWK „Gliwice” została odprawiona msza święta, podczas której poświęcono figurę św. Barbary622. W „Nowinach Gliwickich” ukazał się list otwarty mieszkańców osiedla Gwardii Ludowej, w którym zwracali się oni do władz miasta o szybkie rozwiązanie ich problemów. Napisali w nim między innymi: „Dotychczas na Osiedlu nie oddano do użytku żadnego sklepu, pomimo, że obecnie zasiedlane są ostatnie z wybudowanych budynków, a więc w najbliższych tygodniach będzie tu mieszkać blisko siedem tysięcy osób. Równocześnie wiadomo nam, że budowa tych placówek nie jest planowana na najbliższy rok, a niezbędne środki i moce przerobowe nie zostały na ten cel zabezpieczone. Na Osiedlu zamieszkiwać będzie blisko 1500 dzieci w wieku szkolnym. O ich problemach jakby zupełnie zapomniano. Szkoła Podstawowa dla tak dużej liczby dzieci i młodzieży, pomimo, że przewidziana w programie osiedla przez projektanta, nie została ujęta w planach budownictwa na najbliższy okres. [...] Na podjęto również prac nad budową żłobka, a mini żłobek zorganizowany w jednym z bloków mieszkalnych nie będzie w stanie zaspokoić najpilniejszych potrzeb. Opieszale przebiega również budowa przedszkola. Wyjątkowo uciążliwy jest brak sieci telefonicznej na Osiedlu, a zatem telefonów prywatnych i ogólnodostępnych. Brak oświetlenia ulicznego, chodników, drogi i ulice są zdewastowane przez ciężki transport i maszyny budowlane. Nieuporządkowany i niezagospodarowany teren denerwują i oburzają mieszkańców. Mieszkania na Osiedlu Gwardii Ludowej posiadają tzw. pełny standard. Niestety odczuwalny jest stały brak centralnie dostarczanej ciepłej wody, a na średnich i wysokich kondygnacjach występują w pewnych porach doby braki wody, zarówno zimnej jak i ciepłej. Do najbardziej dotkliwych należą niedomagania instalacji centralnego ogrzewania oraz znaczne wyziębienie mieszkań nawet do 12–14 stopni C. przy stosunkowo wysokich jeszcze temperaturach zewnętrznych. Zasadniczą przyczyną jest zła jakość płyt prefabrykowanych użytych do montowania budynków”623. 621 622 623

Kronika związkowa, „Nowiny Gliwickie”, nr 46, 16 listopada 1980 roku. Ibidem. List otwarty mieszkańców osiedla Gwardii Ludowej, „Nowiny Gliwickie”, nr 46, 16 listopada 1980 roku.

162

1980

21 listopada Dekretem zwierzchnika Kościoła gliwickiego biskupa Alfonsa Nossola została utworzona parafia przy kościele św. Krzyża, gdzie od 1968 roku istniało już duszpasterstwo na prawach wikariatu parafii Wszystkich Świętych624. W Domu Kultury ZNTK przy ulicy Chorzowskiej odbyło się spotkanie komitetów założycielskich NSZZ „Solidarność” z terenu Gliwic. Wzięli w nim udział przedstawiciele osiemdziesięciu dziewięciu przedsiębiorstw, zakładów i instytucji. W posiedzeniu uczestniczył sekretarz MKZZ NSZZ „Solidarność” Katowice Kazimierz Świtoń625. J Prasa pisała Od zakończenia odbudowy przyrynkowej części starówki upłynęły już 23 lata, a dotychczas nie opracowano ostatecznej koncepcji zagospodarowania dość dużego kwartału ulic w tym rejonie miasta. W krajobrazie miejskim rejon ten należy chyba do najbardziej zaniedbanych. Starym, na pół walącym się domom nikt nie spieszy z pomocą, a ich mieszkańcy w obecnych warunkach nawet nie marzą o minimum standardu lokalowego. Wiele budynków ginie wprost na oczach śmiercią techniczną. Rzadko remontuje się tu fasady, jak to uczyniono przy ul. Wodnej. Zaplecza wielu domów i podwórza wyglądają fatalnie. Niektóre mury ledwie się trzymają. O wypadek tu nietrudno. Wśród władz miejskich nie było dotychczas zdecydowania, jaki ma być dalszy los starówki. Słyszało się nawet głosy, że rzekomo najlepszym wyjściem byłyby buldożery – niech zrównają z ziemią cały teren pod przyszłe, „pudełkowate” budownictwo. Inni dowodzą, że trzeba dobudować wartościowsze i jeszcze „mocne” technicznie budynki, a pozostałe rozbierać i na ich miejscu urządzać skwery i zieleńce. Starówka czeka na ratunek, „Nowiny Gliwickie”, nr 45, 9 listopada 1980 roku.

24 listopada W auli Wydziału Automatyki i Informatyki Politechniki Śląskiej ze studentami i pracownikami uczelni spotkał się Adam Michnik. Zaproszony gość przybył na uczelnię około godziny 17.00 i wygłosił odczyt Charakter kryzysów politycznych w najnowszej historii naszego kraju. Po wykładzie nastąpiła dyskusja, która zakończyła się przed godziną 22.00. W spotkaniu wzięło udział około sześciuset osób, w większości członków NZS i NSZZ „Solidarność” Politechniki Śląskiej. Na sali byli również obecni czterej pracownicy operacyjni Służby Bezpieczeństwa, którzy dokonali nagrania spotkania, oraz tajni współpracownicy o pseudonimach: „Misket”, „Stivi”, „Ryszard”, „Swojak” i „Palec”626. 26 listopada Pełne dyskusji i gorączkowych słów były obrady listopadowego Plenum Komitetu Miejskiego PZPR w Gliwicach. Jego członkowie poddali krytycznej ocenie pracę władz partii w mieście, a zwłaszcza jej pierwszego sekretarza Józefa Dudzika, któremu zarzucono między innymi, że awans na szefa PZPR w Gliwicach w 1978 roku 624

J. Igielski CSsR, op. cit., s. 491. Kronika związkowa, „Nowiny Gliwickie”, nr 48, 30 listopada 1980 roku. 626 AIPN Katowice, WUSW Katowice, sygn. IPN Ka 030/222, Szyfrogram naczelnika Wydziału III KWMO w Katowicach do Naczelnika Wydziału IX Departamentu III MSW w Warszawie z dnia 25 XI 1980 r. 625

163

Gliwice

otrzymał „w teczce” i objął to stanowisko bez wcześniejszej znajomości miasta i jego problemów. Do głosów krytyki dorzucono również kwestię podjęcia decyzji o budowie nowej siedziby komitetu mimo braku wygospodarowanych na to środków i w obliczu pogarszającej się sytuacji na rynku, a także wyremontowanie własnego mieszkania, rzekomo za pieniądze publiczne. Szef partii bronił się, twierdząc, że choć rzeczywiście „przywieziono go w teczce”, to była to praktyka stosowana powszechnie i nie powinno to nikogo dziwić, poza tym w Gliwicach rozpoczynał w 1947 roku swoją karierę zawodową i tutaj zamieszkał po przyjeździe na Śląsk. W sprawie decyzji o budowie nowej siedziby PZPR stwierdził, że podjęto ją przed czterema laty, a więc zanim jeszcze objął stanowisko pierwszego sekretarza Komitetu Miejskiego PZPR w Gliwicach. Zarzut dotyczący mieszkania zbył krótko, wyjaśniając, że wyremontował je zgodnie z prawem, a budynek nie był remontowany od pół wieku, i tak wymagał więc kapitalnego remontu. W związku z tymi zarzutami zwrócił się jednak do członków plenum o to, aby w tajnym głosowaniu zdecydowali, czy nadal powinien pełnić swoją funkcję. Na sześćdziesięciu dwóch głosujących, przy dwóch głosach nieważnych, pięćdziesiąt sześć osób wyraziło wotum zaufania dla Józefa Dudzika, który tym samym pozostał na stanowisku pierwszego sekretarza Komitetu Miejskiego PZPR w Gliwicach627. 29 listopada W całym kraju uroczyście obchodzono sto pięćdziesiątą rocznicę wybuchu powstania listopadowego628. 30 listopada W kościele św. św. Piotra i Pawła odbył się wykład Zdzisława Szpakowskiego, redaktora miesięcznika „Więź” i członka Towarzystwa Kursów Naukowych, Odzyskanie niepodległości przez Polskę w 1918 r. Funkcjonariusze SB obserwujący imprezę odnotowali, że podważał on „dziejową rolę” rewolucji bolszewickiej, stwierdzając między innymi: „zwycięstwo rewolucji październikowej i wynikające zeń konsekwencje, nawet w chwili obecnej, nie były i nie są powodami funkcjonowania państwa polskiego”629. Listopad Rozpoczął działalność Miejski Ośrodek Kultury630. 1 grudnia Na naradzie specjalnego zespołu powołanego przez prezydenta Gliwic dyskutowano nad dalszym losem „Białego Domu”, czyli zagospodarowania budowanego „budynku „organizacji społeczno-politycznych” przy ulicy Tadeusza Kościuszki. Omawiano różne warianty – utworzenie szpitala ginekologiczno-położniczego lub Domu Mło627

AP Katowice, KM PZPR Gliwice, sygn. 50, Protokół z plenarnego posiedzenia Komitetu Miejskiego PZPR w Gliwicach z dnia 26 XI 1980 r., k. 8, 23–24. 628 Kartki z PRL, op. cit., s. 197. 629 AIPN Katowice, WUSW Katowice, sygn. IPN Ka 030/222, Analiza stanu zagrożenia w okresie od września 1980 do czerwca 1981 r. na Politechnice Śląskiej w Gliwicach, Gliwice 7 VII 1981 r., k. 106. 630 I. Więckowska, Wydarzenia kulturalne w 1980 roku, op. cit., s. 173.

164

1980

dzieży, ewentualnie przeniesienie do tego budynku szkoły muzycznej. Większość dyskutantów była bardziej przychylna pierwszej propozycji631. 1–2 grudnia W Warszawie obradowało VII Plenum Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Premier Józef Pińkowski wygłosił referat na temat sytuacji gospodarczej państwa, w którym między innymi poinformował o konieczności wprowadzenia w najbliższym czasie reglamentacji mięsa. Stwierdził: „Jeśli idzie o mięso i tłuszcze zwierzęce, przedstawiliśmy pod społeczną dyskusje propozycje wprowadzenia systemu kartkowego. Zdajemy sobie sprawę z niedogodności kartkowego systemu sprzedaży dla społeczeństwa i dla handlu. Uważamy jednak, że w warunkach poważnego spadku produkcji zwierzęcej jest to jedyny sposób zapewnienia każdej rodzinie minimum deficytowych artykułów żywnościowych. Kartki na mięso i jego przetwory oraz tłuszcze zwierzęce proponujemy wprowadzić na okres przejściowy”632. 2 grudnia Naczelnik Wydziału III Komendy Wojewódzkiej Milicji Obywatelskiej w Katowicach podpisał wniosek o „wszczęcie sprawy obiektowej” kryptonim „Samodzielni” w celu rozpracowania środowiska członków i sympatyków Niezależnego Zrzeszenia Studentów na Politechnice Śląskiej. Postanowiono między innymi przeszkodzić w „realizacji przez Zrzeszenie celów niezgodnych z zasadami ustrojowymi i linią polityczną partii; wyeliminować ze składu Zrzeszenia osoby znane z wrogiej działalności oraz mające powiązania z KSS-KOR i innymi ugrupowaniami antysocjalistycznymi; ujawniać i likwidować zagrożenia wynikające z podejmowanych przez NZS wrogich inicjatyw politycznych”633. 4 grudnia Opublikowano apel Komitetu Centralnego partii o przeciwstawienie się dalszej eskalacji nastrojów społecznych. Z członkami aktywu partyjnego Kombinatu Urządzeń Mechanicznych „Bumar-Łabędy” spotkał się pierwszy sekretarz Komitetu Wojewódzkiego PZPR Andrzej Żabiński634. 5 grudnia Ze stanowiska Przewodniczącego Miejskiej Rady Narodowej zrezygnował Józef Dudzik635. Jeszcze tego samego dnia wybrano jego następcę, którym został Stefan Zemła636. 631

Dalsze decyzje, „Nowiny Gliwickie”, nr 49, 7 grudnia 1980 roku. VII Plenum KC PZPR 1–2 grudnia 1980 r. Podstawowe dokumenty i materiały, Warszawa 1980, s. 42–43. 633 AIPN Katowice, WUSW Katowice, sygn. IPN Ka 030/222, Wniosek o wszczęcie sprawy obiektowej kryptonim „Samodzielni”, Katowice 2 XII 1980 r., k. 9. 634 Konieczność stabilizacji i ładu, „Nowiny Gliwickie”, nr 50, 14 grudnia 1980 roku. 635 UM Gliwice, MSI Gliwice, Uchwała nr XV/78/80 MRN w Gliwicach z dnia 5 XII 1980 r. w sprawie przyjęcia rezygnacji z funkcji Przewodniczącego MRN w Gliwicach. 636 UM Gliwice, MSI Gliwice, Uchwała nr XV/85/80 MRN w Gliwicach z dnia 5 XII 1980 r. w sprawie stwierdzenia wyboru Przewodniczącego MRN w Gliwicach. 632

165

Gliwice

6 grudnia Na Politechnice Śląskiej powstała uczelniana organizacja NSZZ „Solidarność”637. 14 grudnia W „Nowinach Gliwickich” opublikowano listę sklepów w Gliwicach wytypowanych do realizacji przedświątecznych „jednorazowych bonów towarowych” na wędliny szlachetne, wędzonki, masło i margarynę. Apelowano, aby mieszkańcy poszczególnych rejonów miasta realizowali otrzymane bony towarowe w sklepach znajdujących się najbliżej miejsca swojego zameldowania, ponieważ postanowiono, że towary będą dostarczane w ilości proporcjonalnej do liczby osób zamieszkujących w danej dzielnicy. Wiceprezydent miasta Andrzej Smetana zwrócił się z dodatkową prośbą do mieszkańców o spokojne dokonywanie zakupów towarów i możliwe rozłożenie realizacji bonów w czasie, tak aby nie doprowadzić do sytuacji, że w ciągu kilku dni zostanie wykupiona całość towaru638. 15–16 grudnia W gliwickim „Komagu” przy ulicy Pszczyńskiej toczyły się rozmowy między Komisją Rządową pod przewodnictwem ministra nauki, szkolnictwa wyższego i techniki prof. Janusza Górskiego a Ogólnopolską Komisją Porozumiewawczą Nauki NSZZ „Solidarność” pod przewodnictwem Krzysztofa Gosiewskiego. Tematem rozmów była reforma szkolnictwa wyższego i katastrofalny stan nauki polskiej639. 16 grudnia W Gdańsku odsłonięto pomnik Poległych Stoczniowców – ofiar Grudnia 1970 roku. Uroczystość transmitowała telewizja640. 21 grudnia Prasa opublikowała wspólny komunikat podpisany przez członków Komisji do spraw Kontroli Sklepów i Magazynów Miasta Gliwic NSZZ „Solidarność” i wiceprezydenta miasta Andrzeja Smetanę, w którym zwrócono się do mieszkańców, aby „rozsądnie dokonywali zakupów żywności na potrzeby bieżące, a także na okres świąteczny”. Napisano również: „Sprawdzaliśmy i nadal sprawdzać będziemy magazyny i sklepy branży spożywczej i mięsnej. Nie dopuścimy do przetrzymywania masy towarowej w magazynach. Zapasy żywności w chwili obecnej zabezpieczają potrzeby ludności i nie ma obawy, aby żywności tej zabrakło – oczywiście pod warunkiem nie robienia nadmiernych zakupów na zapasy domowe. Rzucamy więc hasło «Gromadzenie nadmiernych zapasów jest dowodem obojętności na sprawy kraju i jest także brakiem kultury». Takich nadmiernych zakupów, jakich obecnie dokonuje wielu z nas nie wytrzyma żaden handel”641. 637 638 639 640 641

M. Mikrut, W. Pluskiewicz, op. cit., s. 25. Przedświąteczne zakupy na bony towarowe, „Nowiny Gliwickie”, nr 50, 14 grudnia 1980 roku. Spory i kompromisy, „Nowiny Gliwickie”, nr 52, 28 grudnia 1980 roku. A. L. Sowa, op. cit., s. 288. Do mieszkańców Gliwic, „Nowiny Gliwickie”, nr 51, 21 grudnia 1980 roku.

166

1980

23 grudnia Minister pracy, płac i spraw socjalnych ogłosił, że w 1981 roku wolnymi od pracy będą tylko dwie soboty w miesiącu. Tydzień później rozszerzono liczbę wolnych sobót do trzech w miesiącu. Tymczasem Krajowa Komisja Porozumiewawcza NSZZ „Solidarność” stała na stanowisku, że na mocy porozumienia z Jastrzębia-Zdroju wszystkie soboty w 1981 roku powinny być dniami wolnymi od pracy642. J Prasa pisała Kolejki, kolejki, kolejki. Po wszystko. Za chlebem, jarzynami, masłem, słodyczami, za alkoholem. Pusty sklep – nie warto wchodzić wiadomo, że niczego w nim nie ma. Wszędzie zdenerwowani klienci – jedni czasem trwania zakupów, inni powtarzaną do znudzenia litanią: nie ma, nie przywieźli, nie wiadomo kiedy będzie towar. [...] Piątek, tydzień przedświąteczny. Przed sklepem „Soplica” przy ul. Zwycięstwa dwie długie kolejki. Jedna sięga do „Agawy”, druga do „Delikatesów”. Po prawej „zwykli” klienci, po lewej uprawnieni do zakupów poza kolejnością. Życie jednak ich zrównuje. I tu i tam trzeba wystać swoje, czy się ma legitymację inwalidzką, czy też nie. Do środka wejść nie sposób. W drzwiach powstaje zator. Jedni chcą wyjść, inni zaglądnąć co sprzedają. Wewnątrz ścisk, stały szum jak w ulu. Czasem wybuchają kłótnie, zawodzą nerwy. [...] Dziś „dają” po dwie czekolady, paczkę kawy i pół kilograma mieszanki czekoladowej lub pianki w czekoladzie. Sześć sprzedawczyń pracuje jak automaty. Pięć podaje zawsze ten sam towar, pobiera te same kwoty pieniężne, jedna waży porcje. Po obu stronach lady, „Nowiny Gliwickie”, nr 52, 28 grudnia 1980 roku.

Grudzień Prezes Rady Ministrów odwołał Zdzisława Legomskiego ze stanowiska wojewody katowickiego. Jego miejsce zajął Henryk Lichoś, który w latach 1945–1955: pełnił funkcję pierwszego sekretarza Komitetu PPR w Będzinie (1945–1949), pracował w Komitecie Wojewódzkim PPR, a następnie PZPR w Katowicach oraz w Zarządzie Wojewódzkim ZMP w Katowicach, był również sekretarzem Komitetu Miejskiego PZPR w Sosnowcu (1952–1953), skąd przeszedł do Gliwic, gdzie objął funkcję pierwszego sekretarza Komitetu Miejskiego (1953–1955). Następnie przewodniczył pracom delegatury Najwyższej Izby Kontroli w Katowicach. Był także wiceprzewodniczącym Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej643. Pod koniec roku oddano do użytku filię Miejskiej Biblioteki Publicznej przy placu Inwalidów Wojennych, w budynku, w którym jeszcze niedawno mieścił się dom akademicki „Gwarek”. W nowej placówce znalazły miejsce wypożyczalnie dla dorosłych i dzieci oraz czytelnia naukowa i czytelnia prasy, a także dział informacyjnobibliograficzny644.

642

J. Skórzyński, M. Pernal, op. cit., s. 52–53. Henryk Lichoś wojewodą katowickim, „Trybuna Robotnicza”, nr 279, 27–28 grudnia 1980 roku; AP Katowice, KW PZPR Katowice, Karta osobowa Henryka Lichosia (opracowanie udostępnione przez R. Miłocha). 644 Dla miłośników książek, „Dziennik Zachodni”, nr 279, 27–28 grudnia 1980 roku. 643

167

Gliwice

1981 1 stycznia Rząd postanowił, że w styczniu będą trzy wolne soboty. Decyzja ta stała się bezpośrednią przyczyną sporu władz z „Solidarnością”. Związkowcy uznali, że na mocy porozumienia zawartego w Jastrzębiu-Zdroju wszystkie soboty w 1981 roku powinny być wolne od pracy. Porozumienie osiągnięto dopiero 30 stycznia, kiedy obie strony postanowiły, że trzy soboty w miesiącu będą wolne od pracy, a czwarta będzie dniem roboczym645. 10 stycznia Sobota. Duża część zatrudnionych przyjęła za wiążące stanowisko Krajowej Komisji Porozumiewawczej i wbrew apelom rządu nie przyszła w ten dzień do pracy646. 12 stycznia W gliwickim Klubie Międzynarodowej Książki i Prasy gościli aktorzy z Teatru im. Stanisława Wyspiańskiego w Katowicach z wieczorem poetyckim Dziecię Europy, opartym na twórczości Czesława Miłosza647. 14 stycznia W Warszawie pod przewodnictwem szefa partii Stanisława Kani odbyła się narada pierwszych sekretarzy komitetów zakładowych PZPR z największych zakładów pracy w kraju648. 15 stycznia Na spotkanie ze studentami i z pracownikami Politechniki Śląskiej przyjechał z Warszawy redaktor naczelny tygodnika „Polityka” Mieczysław F. Rakowski649. 24 stycznia Kolejna sobota uznana przez „Solidarność” za dzień wolny od pracy650. 27 stycznia Dekretem biskupa opolskiego diecezję opolską podzielono na pięć rejonów duszpasterskich. Wśród nich znalazł się rejon duszpasterski Gliwice, który podzielono na osiem dekanatów. Na jego terenie znajdowały się dziewięćdziesiąt trzy parafie651.

645 646 647 648 649 650 651

Kartki z PRL, op. cit., s. 199. J. Skórzyński, M. Pernal, op. cit., s. 54. Wieczór poświęcony Czesławowi Miłoszowi, „Nowiny Gliwickie”, nr 2, 11 stycznia 1981 roku. Z. Rykowski, W. Władyka, op. cit., s. 124. Wszystko o wszystkim z Mieczysławem F. Rakowskim, „Nowiny Gliwickie”, nr 6, 8 lutego 1981 roku. J. Skórzyński, M. Pernal, op. cit., s. 55. J. Bonczol, Stosunki wyznaniowe, [w:] Historia Gliwic, op. cit., s. 535–536.

168

1981

28 stycznia Zmarł gliwicki artysta fotografik Piotr Janik, jeden ze współzałożycieli Gliwickiego Towarzystwa Fotograficznego, laureat wielu nagród i wyróżnień w konkursach fotograficznych w Polsce i za granicą652. 30 stycznia Osiągnięto porozumienie w sprawie wolnych sobót. Przedstawiciele rządu i „Solidarności” postanowili, że trzy soboty w miesiącu będą wolne, czwarta robocza653. Styczeń W całym kraju nastąpiły dalsze zmiany na wysokich stanowiskach w administracji państwowej654. Ostatecznie postanowiono, że w budynku „Białego Domu” przy ulicy Tadeusza Kościuszki, który miał być nową siedzibą Komitetu Miejskiego PZPR i innych organizacji społeczno-politycznych, znajdzie się szpital ginekologiczno-położniczy655. Kryzys odczuła również gliwicka palmiarnia. Jej pracownikom spędzało sen z powiek utrzymanie odpowiedniej temperatury w oszklonych pomieszczeniach. Brakowało opału do kotłowni, a częste przerwy w dostawie energii elektrycznej utrudniały wykorzystanie innych źródeł ciepła656. Poinformowano, że w najbliższym czasie najtańsze i najpopularniejsze papierosy bez filtra, o dość szczególnej jak na ten produkt nazwie „Sport”, zmienią miano na „Popularne”657. 1 lutego Pod koniec 1980 roku w pobliżu Karlina w ówczesnym województwie koszalińskim nastąpiła potężna erupcja ropy i gazu ziemnego. Po miesiącu udało się ugasić płomień. Całą akcję wykorzystano propagandowo, sugerując, że staniemy się „drugim Kuwejtem”. W związku z tym w „Nowinach Gliwickich” ukazał się Telegram podpisany przez dyrektora gliwickiego Biura Projektów „Prosynchem”, w którym oświadczył on w imieniu swoich pracowników: „Po zapoznaniu się z deklaracją pracowników Polskiej Żeglugi Morskiej oraz Przedsiębiorstwa Robót Montażowych Przemysłu Chemicznego «Montochem» w Gliwicach dotyczących transportu ropy naftowej wydobywanej w Karlinie i związanej z tym potrzeby budowy rurociągu z Karlina na wybrzeże morskie, załoga Biura Projektów i Realizacji Inwestycji Przemysłu Syntezy Chemicznej «Prosynchem» w Gliwicach ul. Konstytucji 11 deklaruje gotowość udzielenia pomocy w wykonaniu obliczeń i zaprojektowaniu w/w rurociągu”658. 652 653 654 655 656 657 658

Piotr Janik odszedł na zawsze, „Nowiny Gliwickie”, nr 5, 1 lutego 1981 roku. J. Skórzyński, M. Pernal, op. cit., s. 55. Z. Rykowski, W. Władyka, op. cit., s. 124. Będzie szpital!, „Nowiny Gliwickie”, nr 2, 11 stycznia 1981 roku. Marzną egzotyczne rośliny, „Dziennik Zachodni”, nr 12, 15 stycznia 1981 roku. „Popularne” zamiast „Sportów”, „Trybuna Robotnicza”, nr 15, 20 stycznia 1981 roku. Telegram, „Nowiny Gliwickie”, nr 5, 1 lutego 1981 roku.

169

Gliwice

4 lutego Miejska Rada Narodowa w Gliwicach jednogłośnie podjęła uchwałę zatwierdzającą przeznaczenie i adaptację „Białego Domu” u zbiegu ulicy Tadeusza Kościuszki i alei Bolesława Bieruta (obecnie ulica Nowy Świat) na szpital ginekologiczno-położniczy659. Prezydenta miasta zobowiązano do przekazania obiektu Zespołowi Opieki Zdrowotnej do końca lutego. Ponieważ budynek nie był ukończony, realizowany projekt zakładał zaś, że znajdzie w nim swoją siedzibę polityczna administracja, a nie szpital, postanowiono zlecić opracowanie szczegółowego harmonogramu robót adaptacyjnych660. Główny Urząd Statystyczny poinformował, że przeciętna płaca w Polsce wynosiła 5755 zł661. J Prasa pisała Z gliwickich kiosków zniknęły ostatnio papierosy wszelkich innych marek prócz „Sportów”. Jeśli chodzi tutaj o oddziaływanie w sensie zdrowotnym na społeczeństwo – nie byłoby to jeszcze takie straszne. Wyparowały jednak również i zapałki, zaś niektórzy kioskarze prowadzą, we własnym zakresie, ograniczenia sprzedaży tego ostatniego artykułu do jednego pudełka na głowę. Papierosy i zapałki – rarytasem, „Dziennik Zachodni”, nr 27, 5 lutego 1981 roku.

11–12 lutego Generał Wojciech Jaruzelski został prezesem Rady Ministrów. W swoim exposé zwrócił uwagę na pryncypium podstaw ustrojowych i niepodważalność systemu socjalistycznego w Polsce. Podkreślił, że „miejsce Polski Ludowej jest i pozostanie wśród sił socjalizmu”. Zwrócił się również do wszystkich sił politycznych i związków zawodowych z apelem o zaprzestanie strajków, „o trzy pracowite miesiące – 90 spokojnych dni”662. 16 lutego Rozporządzenie Rady Ministrów w sprawie wolnych sobót. W 1981 roku miało ich być trzydzieści osiem663. 17 lutego Zarejestrowano Niezależne Zrzeszenie Studentów664. Następnego dnia podpisano porozumienie ze strajkującymi studentami uczelni w Łodzi, którego ustalenia miały obejmować ogół uczelni wyższych na terenie kraju. Studenci Politechniki Śląskiej odwołali decyzję o podjęciu strajku okupacyjnego. Postanowili jednak utrzymać stan

659

Nowy szpital położniczy, „Dziennik Zachodni”, nr 32, 12 II 1981 r. UM Gliwice, MSI Gliwice, Uchwała nr XVI/90/81 MRN w Gliwicach z dnia 4 II 1981 r. w sprawie zmiany przeznaczenia obiektu organizacji politycznych i społecznych przy ul. Kościuszki w Gliwicach. 661 Kartki z PRL, op. cit., s. 200. 662 W. Jaruzelski, Przemówienia 1981–1982, Warszawa 1983, s. 5–20. 663 Z. Rykowski, W. Władyka, op. cit., s. 125. 664 Kartki z PRL, op. cit., s. 201. 660

170

1981

gotowości strajkowej do czasu przeanalizowania i zaakceptowania przez większość studentów gliwickiej uczelni postanowień porozumienia łódzkiego665. 28 lutego Ogłoszono decyzję o wprowadzeniu od 1 kwietnia kartek na mięso i jego przetwory666. 25 lutego W Urzędzie Miejskim odbyło się spotkanie wiceprezydenta miasta Andrzeja Smetany z Międzyzakładową Komisją Branżowych Związków Zawodowych i Komisją do spraw Miasta NSZZ „Solidarność”. Tematem konsultacji była sprawa wolnych sobót oraz skoordynowania ich terminów w zakładach na terenie Gliwic z pracą handlu667. 1 marca Zaczęły obowiązywać nowe, obniżone normy reglamentacji cukru. Matkom karmiącym i kobietom w ciąży przysługiwało 1,5 kilograma miesięcznie. Tyle samo otrzymały dzieci i młodzież do osiemnastego roku życia. Pozostałym wyznaczono normę 1 kilograma miesięcznie na osobę. Rząd podjął również decyzję o wprowadzeniu od kwietnia 1981 roku reglamentacji mięsa i przetworów. Łudzono się, że kartki będą obowiązywać nie dłużej niż trzy miesiące, a całą akcję określano w prasie jako „przejściową”668. 2 marca W siedzibie Miejskiego Ośrodka Kultury, na trzecim piętrze kamienicy w Rynku 18, otwarto retrospektywę wystawy aktu i portretu fotograficznego „Venus ’79”669. 3 marca W gliwickim biurze Przedsiębiorstwa Linii Lotniczych „LOT” zainstalowano tak zwaną końcówkę linii komputerowej systemu „Gabriel”, dzięki któremu w ciągu kilku sekund można było się połączyć z ogólnoświatową centralą rezerwacji miejsc znajdującą się w Atlancie w Stanach Zjednoczonych670. Cóż z tego, skoro tylko nieliczni mogli otrzymać paszport, a jeszcze mniej osób miało szansę na wizę wjazdową do państw zachodnich. 4 marca Podczas obrad zakładowych komisji związkowych NSZZ „Solidarność” z terenu Gliwic poruszono między innymi sprawę fatalnego zaopatrzenia miasta w mleko i wskazano na konieczność jak najszybszej modernizacji gliwickiej mleczarni671. 665

Z wyjątkiem Politechniki Śląskiej studenci przerwali akcje protestacyjne, „Trybuna Robotnicza”, nr 38, 20–22 lutego 1981 roku. 666 Z. Rykowski, W. Władyka, op. cit., s. 125. 667 Kronika związkowa, „Nowiny Gliwickie”, nr 10, 8 marca 1981 roku. 668 Przejściowy system kartkowy sprzedaży żywności, „Trybuna Robotnicza”, nr 44, 2 marca 1981 roku. 669 Wystawa Venus’79, „Nowiny Gliwickie”, nr 10, 8 marca 1981 roku. 670 Komputer rezerwuje miejsca w samolotach, „Nowiny Gliwickie”, nr 11, 15 marca 1981 roku. 671 Kronika związkowa, „Nowiny Gliwickie”, nr 11, 15 marca 1981 roku.

171

Gliwice

Powołano Społeczny Komitet NSZZ „Solidarność” dla ratowania gliwickiej palmiarni672. 7 marca W auli Wydziału Górniczego Politechniki Śląskiej odbyło się spotkanie studentów i pracowników uczelni z Jackiem Kuroniem. J Z archiwów Służby Bezpieczeństwa

Zabezpieczenie [spotkania z Jackiem Kuroniem] rozpoczęto o godz. 17.00 w pobliżu Wydziału Górniczego Politechniki Śląskiej (ul. Pstrowskiego). O tym czasie stwierdzono, że do budynku Wydziału Górniczego przybywają grupki osób przeważnie w młodym wieku oraz, że wewnątrz za drzwiami wejściowymi znajduje się kilka osób (mężczyźni i kobiety) z opaskami na rękawach. Przebywanie osób nasiliło się w godzinach od 17.15 do 18.00, a kilka osób z przybywających miało ze sobą magnetofony (np. kierowca i pasażerowie – dwie kobiety i dwóch mężczyzn – sam. marki „Syrena” nr rej. KAZ 8468). Po godz. 18.00 ilość przybywających osób znacznie zmalała, a o 18.30 prawie ustała. Ponadto uzyskano informację, że spotkanie z Jackiem Kuroniem rozpocznie się o 18.30. [O godzinie] 20.53 uczestnicy spotkania zaczęli tłumnie opuszczać budynek Wydziału Górniczego. Ich większa część udała się w stronę centrum Gliwic, a pozostali w stronę Wydziału Elektrycznego. Niektórzy z nich trzymali w ręce białe kartki papieru o wymiarach ok. 15 × 25 cm. Sytuacja ta trwała do godz. 21.15. Do tego czasu opuściło budynek Wydziału Górniczego około 1000 osób. W związku z tym, że nie było sytuacji, które by nas zainteresowały zabezpieczenie o tym czasie zakończono. Źródło: AIPN Katowice, WUSW Katowice, sygn. IPN Ka 030/222, Notatka służbowa z zabezpieczenia rejonu Politechniki Śląskiej w Gliwicach w czasie spotkania Jacka Kuronia ze studentami przeprowadzonego w dniu 7 III 1981 r., Katowice 10 III 1981 r., k. 72.

11 marca W obawie, że z okazji rocznicy wydarzeń marcowych 1968 roku mogłoby dojść do manifestacji pod pomnikiem Adama Mickiewicza w Gliwicach, Służba Bezpieczeństwa obserwowała od południa do godziny 17.50 okolice monumentu673. 18 marca Na zaproszenie członków NZS do Gliwic przyjechał Jan Lityński, który wygłosił odczyt Geneza marca 1968 r. Na spotkanie przybyło około trzystu pięćdziesięciu osób674. 19 marca W Bydgoszczy funkcjonariusze SB i MO pobili działaczy „Solidarności” zaproszonych na posiedzenie tamtejszej Wojewódzkiej Rady Narodowej. Incydent ten, po-

672

Kronika związkowa, „Nowiny Gliwickie”, nr 12, 22 marca 1981 roku. AIPN Katowice, WUSW Katowice, sygn. IPN Ka 030/222, Komunikat z obserwacji pomnika Adama Mickiewicza w Gliwicach przeprowadzonej w dniu 11 III 1981 r., Katowice 13 III 1981 r. 674 AIPN Katowice, WUSW Katowice, sygn. IPN Ka 030/222, Informacja dot. aktualnej sytuacji w ochranianych obiektach i środowiskach Grupy Operacyjnej Wydziału III w Gliwicach, Gliwice 19 III 1981 r., k. 86–87. 673

172

1981

wszechnie odbierany jako prowokacja władz, wywołał ogromne wzburzenie w całym kraju675. J Prasa pisała W gliwickim „Pewexie” pojawiło się ostatnio dość dziwne w swej wymowie zarządzenie przedstawione p.t. klientom na specjalnej wywieszce. Chodzi konkretnie o „ograniczenie” sprzedaży alkoholu jedynie do... 30. butelek wódki na statystyczną twarz. Słyszeliśmy już o różnych ograniczeniach, lecz to wprawiło nas jednak w spore zdumienie, bo 30 butelek wódy, to przecież chyba nie w trosce o ograniczenie alkoholizmu wśród społeczeństwa. Dowiedzieliśmy się za to w dyrekcji katowickiego oddziału firmy pod nazwą „Pewex”, że wspomniane zarządzenie jest autorstwa dyrektora generalnego warszawskiej centrali, zaś sprzyjać miało likwidacji spekulacji alkoholem. Wydaje nam się, że spekulacji specjalnie ono nie ukróci, bo w sklepach „Pewexu” kolejki są mimo wszystko krótsze niż w normalnych placówkach WSS-u, więc i kilka razy można stanąć w ogonku. Wprawdzie aktualna podwyżka cen znajdzie również swoje odzwierciedlenie w cenach pewexowskich, lecz sądzimy, że i tak dla hurtowników będzie ona opłacalna. Dziwnym w tym wszystkim wydaje się fakt, że jak do tej pory wojewoda katowicki nie skorzystał ze swych uprawnień polegających na rzeczywistym ograniczeniu sprzedaży polskiej wódki za waluty wymienialne i bony. Czyżby alkoholizm za dolary nie był taką samą chorobą społeczną jak za złotówki? „Żytko” za dolary, „Dziennik Zachodni”, nr 59, 23 marca 1981 roku.

27 marca W zakładach pracy, a dla niepracujących – w administracjach osiedli lub wytypowanych urzędach, rozpoczęto wydawanie kartek na mięso676. Na wezwanie „Solidarności” w całym kraju odbył się powszechny, czterogodzinny strajk ostrzegawczy. Stanęła większość zakładów pracy677. Wojewoda katowicki przychylił się do corocznie ponawianej prośby i wydał zgodę na budowę nowej świątyni na osiedlu Trynek678. 28 marca Na specjalnym, nadzwyczajnym zebraniu spotkali się członkowie Egzekutywy Komitetu Miejskiego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Krytyce poddano tych członków partii, którzy nie zastosowali się do uchwały VIII Plenum Komitetu Centralnego PZPR i poprzedniego dnia wzięli udział w strajku. Stwierdzono, że należy ich czym prędzej wykluczyć z partii. Jednocześnie zobowiązano aktyw partyjny skupionych wokół Komitetu Miejskiego do jak najszybszego zapoznania wszystkich 675

A. Dudek, Dzieje dziesięciomilionowej „Solidarności” (1980–1981), [w:] Droga do Niepodległości, op. cit., s. 35–38. 676 Od 27 bm. wydawanie bonów na mięso, „Trybuna Robotnicza”, nr 51, 11 marca 1981 roku; W zakładach pracy sprawne wydawanie bonów, w administracji domów kilkugodzinne oczekiwanie, „Trybuna Robotnicza”, nr 63, 31 marca 1981 roku. 677 J. Skórzyński, M. Pernal, op. cit., s. 62. 678 AIPN Katowice, WUSW Katowice, sygn. IPN Ka 030/158, Wniosek o zakończenie sprawy obiektowej krypt. „Trynek”, Gliwice 25 III 1982 r., k. 48.

173

Gliwice

członków PZPR w Gliwicach z uchwałami IX Plenum Komitetu Centralnego. Postanowiono również podjąć niezbędne kroki i opracować plan działania w celu zapewnienia łączności i kierowania gliwicką organizacją partyjną w sytuacji wyjątkowej679. W podjętej uchwale zwrócono się do członków PZPR w Gliwicach: „o dochowanie wierności zasadom marksizmu-leninizmu i o zachowanie rozwagi w obecnej skomplikowanej sytuacji politycznej”680. Marzec W miejskim planie inwestycyjnym ujęto remont i modernizację zabytkowej palmiarni gliwickiej. Planowano, że całość prac zostanie zakończona w ciągu trzech lat681. 1 kwietnia Choć tego dnia był prima aprilis, mało komu było do śmiechu, zwłaszcza że Rada Ministrów podjęła decyzję o wprowadzeniu kartek na mięso i jego przetwory682. Otrzymane wcześniej karty zaopatrzenia należało zarejestrować w sklepie, w miejscu zamieszkania lub w zakładzie pracy. Postanowiono, że będzie można wymieniać wędliny na mięso w proporcji 1:1, ale tylko w obrębie określonych grup jakości, którym zostały przyporządkowane określone gatunki. Nie wolno było natomiast zamieniać mięsa z pierwszej grupy jakości na wędliny. Tym samym miłośnik kotletów mógł poświęcić szynkę na rzecz zakup schabu lub cielęciny, ale odwrotna operacja nie była możliwa. Najbardziej liberalnie potraktowano drób, gdyż można było na niego wymienić odcinki kartek przypisane zarówno do mięsa, jak i wędlin pierwszej i drugiej grupy683. We wszystkich miastach województwa odbyły się rejonowe narady aktywu partyjnego, na których funkcyjni członkowie PZPR omówili między sobą zadania wynikające z uchwał IX Plenum Komitetu Centralnego partii i uzgodnili strategię dalszych działań w obliczu kryzysu politycznego684. 2 kwietnia W związku z nieustającym brakiem mleka w proszku i odżywek dla niemowląt na interwencję do wiceprezydenta miasta Andrzeja Smetany przybyło kilkadziesiąt młodych matek. Obiecał on zrobić wszystko co w jego mocy, zaznaczył jednak, że nie ma wpływu na decyzje zapadające w centrali dystrybucji w Chorzowie. W wyniku tej interwencji do gliwickich sklepów została skierowana ostatnia rezerwa mleka w proszku, która i tak nie wystarczyła na pokrycie pełnego zapotrzebowania685. 679

AP Katowice, KM PZPR Gliwice, sygn. 133, Stanowisko Egzekutywy KM PZPR w Gliwicach wobec sytuacji politycznej przyjęte w dniu 28 III 1981 r., k. 220–221. 680 AP Katowice, KM PZPR Gliwice, sygn. 133, Uchwała Egzekutywy KM PZPR w Gliwicach, Gliwice 28 III 1981 r. 681 Palmiarnia uratowana?, „Nowiny Gliwickie”, nr 12, 22 marca 1981 roku. 682 Kartki z PRL, op. cit., s. 204. 683 Jeszcze raz o zasadach sprzedaży mięsa, wędlin i drobiu, „Trybuna Robotnicza”, nr 63, 31 marca 1981 roku. 684 Rejonowe narady aktywu partyjnego, „Dziennik Zachodni”, nr 67, 2 kwietnia 1981 roku. 685 Tropem mleka w proszku, „Nowiny Gliwickie”, nr 15, 12 kwietnia 1981 roku.

174

1981

3 kwietnia Ukazał się pierwszy numer „Tygodnika Solidarność”. Redaktorem naczelnym pisma był Tadeusz Mazowiecki. Tygodnik z czasem przekroczył pół miliona nakładu i w mgnieniu oka znikał z kiosków686. 3–6 kwietnia W Krakowie obradowali uczestnicy I Zjazdu Niezależnego Zrzeszenia Studentów. Wśród trzech reprezentantów górnośląskich uczelni wybranych do trzydziestoosobowej Krajowej Komisji Koordynacyjnej znalazła się Barbara Kozłowska z Politechniki Śląskiej, która została również członkiem Prezydium Komisji687. 5 kwietnia Na łamach „Nowin Gliwickich” ukazał się apel, aby jednej z ulic miasta nadać imię Wojciecha Korfantego688. 22 kwietnia Rząd podjął decyzję o wprowadzeniu z dniem 1 maja reglamentacji masła i przetworów zbożowych (mąki, ryżu i kasz)689.

Targowisko przy ulicy Pod Murami 686 687 688 689

A. L. Sowa, op. cit., s. 291. J. Jurkiewicz, op. cit., s. XIX. Uczcijmy pamięć Wojciecha Korfantego, „Nowiny Gliwickie”, nr 14, 5 kwietnia 1981 roku. J. Skórzyński, M. Pernal, op. cit., s. 65.

175

Gliwice

J Prasa pisała Pustki na sklepowych półkach oraz reglamentacja niektórych podstawowych artykułów spożywczych sprawiły, że ogromnie wzrosło zainteresowanie handlem na targowiskach. Każdy ma bowiem nadzieję, że przynajmniej tam będzie mógł kupić trochę białego sera, śmietany czy kurczaka. [...] Wprowadzenie reglamentacji mięsa, wędlin i drobiu spowodowało zwiększenie zainteresowania kupnem kurczaków, kaczek, gęsi czy indyków. Mimo wnikliwej penetracji nie udało nam się jednak wypatrzeć ani jednego stoiska na którym można by było kupić drób. Nikt nie prowadził również na targowisku sprzedaży mięsa czy wędlin z uboju gospodarczego. Nie można było także kupić żadnych artykułów nabiałowych, takich jak sery, śmietana czy mleko. Oferowano jedynie świeże jajka w cenie 5 zł za sztukę. Podobnie jak na targowisku przy ul. Leśnej wygląda sytuacja na placyku Pod Murami. Tutaj również poza warzywami i jabłkami można było kupić jedynie jajka w cenie 5 zł za sztukę. Zainteresowanie duże – towarów mało, „Nowiny Gliwickie”, nr 15, 12 kwietnia 1981 roku.

24 kwietnia W gliwickiej PZPR zaczęły kształtować się tak zwane struktury poziome. Tego dnia decyzję o współpracy z pominięciem hierarchii wymaganej w „centralizmie demokratycznym” podjęli członkowie większości organizacji partyjnych z gliwickich instytutów690. Kwiecień Dzięki staraniom Zarządu Uczelnianego NZS Politechniki Śląskiej ukazał się specjalny numer „Biuletynu Informacyjnego NZS” poświęcony w całości tragedii katyńskiej691. Nakład 3 tysięcy egzemplarzy wydrukowano w Zakładach Graficznych należących do uczelni692. Delegatura NSZZ „Solidarność” w Gliwicach otrzymała na swoje biuro lokal przy ulicy Zwycięstwa 1, na drugim piętrze. Niestety, lokal był pozbawiony połączenia telefonicznego693. Postanowiono, że w obliczu kryzysu ekonomicznego i politycznego obchody Święta Pracy w dniu 1 maja 1981 roku muszą mieć skromniejszy charakter. Podjęto również decyzję, że udział w uroczystościach będzie dobrowolny, a dekoracje z tej okazji powinny się cechować umiarem i oszczędnością694. Podobnie postanowiono, żeby maksymalnie ograniczyć imprezy związane z festiwalem „Gliwicka Wiosna”, który tradycyjnie urządzano w maju każdego roku695. 690

Forum porozumienia naukowców, „Nowiny Gliwickie”, nr 18, 3 maja 1981 roku. AIPN Katowice, WUSW Katowice, sygn. IPN Ka 030/222, Wykaz zaistniałych działań o charakterze negatywnym politycznie zanotowanych na terenie Grupy Operacyjnej Wydz. III w Gliwicach, Katowice 23 VI 1981 r., k. 104–105. 692 AIPN Katowice, WUSW Katowice, sygn. IPN Ka 030/222, Informacja dot. ujawnionych faktów działalności antyradzieckiej zanotowanych na terenie Zabrza i Gliwic w roku akademickim 1980/1981, Katowice 22 VI 1981 r., k. 147–148. 693 Kronika związkowa, „Nowiny Gliwickie”, nr 16, 19 kwietnia 1981 roku. 694 Jak będziemy obchodzić 1 Maja?, „Nowiny Gliwickie”, nr 17, 26 kwietnia 1981 roku. 695 Gliwicka Wiosna 81, „Dziennik Zachodni”, nr 79, 21 kwietnia 1981 roku. 691

176

1981

1 maja Tym razem Święto Pracy obchodzono skromnie. Nie było pochodu, odbył się jedynie wiec na placu Krakowskim, gdzie zebrani wysłuchali okolicznościowych wystąpień przewodniczącego Miejskiego Komitetu Forum Jedności Narodu prof. Jana Szuby i weterana ruchu robotniczego Jana Rydla. Odnotowano również, że nie zabrał głosu pierwszy sekretarz Komitetu Miejskiego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej696. Zaczęła obowiązywać reglamentacja masła i przetworów zbożowych. Norma wynosiła 0,5 kilograma miesięcznie dla osób dorosłych i dzieci w wieku od roku do trzech lat oraz 0,75 kilograma dla dzieci i młodzieży od czterech do osiemnastu lat oraz matek dzieci grupy wiekowej „0”. Trochę lepiej wyglądały przydziały mąki i przetworów zbożowych: na jedną osobę przypadały 4 kilogramy mąki pszennej oraz 2,5 kilograma kasz i ryżu. W wolnej sprzedaży pozostały nadal tłuszcze zwierzęce i roślinne697. Tymczasem coraz częściej brakowało podstawowych towarów, nawet tych oferowanych w sprzedaży na kartki. Brak mięsa był już zjawiskiem normalnym. W następnych tygodniach coraz częściej wracano z zakupów z pustymi rękami. Braki objęły większość oferty handlowej – od pieczywa i nabiału po alkohol i papierosy698.

Gliwiczanie uczestniczący we mszy świętej w intencji ojczyzny na placu Krakowskim 3 maja 1981 roku 696 697 698

Zespoleni chlubną historią obchodziliśmy święta majowe, „Nowiny Gliwickie”, nr 19, 10 maja 1981 roku. Reglamentacja masła i przetworów zbożowych, „Trybuna Robotnicza”, nr 80, 22 kwietnia 1981 roku. Dzieje Polski. Kalendarium, op. cit., s. 791.

177

Gliwice

3 maja Po raz pierwszy od pamiętnych wydarzeń 3 maja 1946 roku, kiedy wojsko i milicja dokonały pacyfikacji manifestacji patriotycznej, znów obchodzono w Gliwicach Święto Konstytucji. Przywrócenie uroczystości skazanej przez komunistyczne władze na niepamięć spotkało się z gorącym przyjęciem. Ponad 30 tysięcy mieszkańców miasta przyszło na plac Krakowski, gdzie dzień wcześniej ustawiono ołtarz polowy. Najświętszą Ofiarę z prośbą o błogosławieństwo Boże dla ojczyzny celebrował ks. dziekan Józef Dyllus, a kazanie wygłosił redemptorysta ks. Jan Siemiński699. Podczas uroczystości dokonano poświęcenia sztandaru Szczepu Harcerskiego „Sokół”700.

Widok ołtarza w czasie mszy świętej w intencji ojczyzny na placu Krakowskim 3 maja 1981 roku

Tego samego dnia w walcowni metali „Łabędy” oraz na terenie Huty 1 Maja w Gliwicach stanęły poświęcone figury patrona hutników św. Floriana. W ceremonii w Łabędach uczestniczył biskup opolski Wacław Wycisk701. J Prasa pisała Plac Krakowski w centrum Gliwic, tuż obok Wydziału Górniczego Politechniki Śląskiej. Nim jeszcze przystąpiono przed kilku laty do budowy nowego kolektora ściekowego, 699 700 701

Zespoleni chlubną historią obchodziliśmy święta majowe, „Nowiny Gliwickie”, nr 19, 10 maja 1981 roku. J. Jurkiewicz, op. cit., s. XX. Zespoleni chlubną historią, op. cit.

178

1981

rosła tam trawa, stały ławki. Na trawnikach bawiły się dzieci. Po zakończeniu budowy kolektora na placu pojawiła się przedziwna betonowo-metalowa konstrukcja, stanowiąca coś w rodzaju mównicy i trybuny honorowej zarazem. Plac zamieniono w jałowe klepisko wysypane żwirem. Na Placu Krakowskim odbywa się raz do roku jakaś przysięga wojskowa, lub członków ORMO i na tym koniec. Zniszczono kawał zieleni. Nie zatroszczono się o rekultywację terenu po zakończeniu budowy, zaś to czym obecnie jest Plac Krakowski w praktyce do niczego nie służy. Cierpią na tym najwięcej oczywiście mieszkańcy Gliwic. Klepisko zamiast trawnika, „Dziennik Zachodni”, nr 88, 4 maja 1981 roku.

8 maja Na Politechnice Śląskiej odbyło się kolejne spotkanie członków Gliwickiego Forum Partyjnego, czyli tak zwanych struktur poziomych Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Wzięli w nim udział między innymi sekretarze podstawowych organizacji partyjnych z placówek naukowych, instytutów projektowo-badawczych i większości dużych zakładów przemysłowych. Na spotkanie, mimo zaproszenia, nie przybyli przedstawiciele Komitetu Wojewódzkiego i Komitetu Miejskiego partii702. 13 maja W Watykanie, na Placu Świętego Piotra, zamachowiec Ali Agca dokonał zamachu na Jana Pawła II. Ciężko ranny papież został odwieziony do kliniki watykańskiej. Gliwickie kościoły natychmiast wypełniły się wiernymi, którzy modlili się w intencji ocalenia życia i powrotu do zdrowia papieża. Wszystkie placówki kulturalne na terenie miasta natychmiast zawiesiły działalność. Na Poczcie Głównej ustawiły się kolejki ludzi, którzy wysyłali telegramy do Watykanu. Telegramy wysłali również górnicy KWK „Gliwice” i KWK „Sośnica”, pracownicy instytutów i biur projektowych oraz pracownicy i studenci Politechniki Śląskiej703. Minister handlu wewnętrznego i usług poinformował o decyzji wprowadzenia z dniem 1 czerwca nowych zasad i norm zaopatrzenia dzieci704. 25 maja Członkowie Międzyuczelnianego Komitetu Obrony Więzionych za Przekonania, wśród których nie brakowało działaczy NZS Politechniki Śląskiej, zorganizowali marsz protestacyjny pod hasłem uwolnienia więźniów politycznych. Uczestnicy marszu zbierali się od godziny 17.00 na placu przed kościołem św. św. Piotra i Pawła. W ciągu godziny przybyło tam około 1 tysiąca osób, które po uformowaniu pochodu przeszły ulicami Ziemowita, Górnych Wałów i Bankową przez Rynek w stronę placu Krakowskiego. Niesiono transparenty z napisami: „Więźniowie polityczni hańbą systemu”, „Wolność dla więźniów politycznych”. Około godziny 18.40 na Placu Krakowskim rozpoczął się wiec, w czasie którego między innymi odczytano rezolucję

702 703 704

Konferencja miejska nie może być sejmikiem, „Nowiny Gliwickie”, nr 20, 17 maja 1981 roku. Gliwiczanie całym sercem z Janem Pawłem II, „Nowiny Gliwickie”, nr 21, 24 maja 1981 roku. „Cypisek” i kasza manna na kartki, „Trybuna Robotnicza”, nr 95, 13 maja 1981 roku.

179

Gliwice

w sprawie uwolnienia więźniów politycznych. Wiec zakończył się po godzinie 19.00 odśpiewaniem Roty, po czym uczestnicy w spokoju opuścili plac Krakowski705. 26 maja Po raz kolejny podwyższono ceny benzyny oraz prasy706. J Prasa pisała Jedno z najnowszych gliwickich osiedli – Gwardii Ludowej. Mieszka tam z górą 4,5 tysiąca osób. Okazało się ono gigantycznym bublem. Wzniesiono je w tzw. technologii szczecińskiej, zaś wkrótce po wprowadzaniu się pierwszych lokatorów wyszło na jaw, że mieszkania właściwie nie nadają się do zasiedlenia. Zimą nie dało się ogrzać wnętrz, na ścianach zaczęła pojawiać się pleśń, a później grzyb. Bliższe badania i ekspertyzy wykazały jasno, że dzieje się tak za sprawą materiałów budowlanych użytych na tym właśnie osiedlu i niestarannego montażu wielkiej płyty. Zdjęcia termowizyjne płyt betonowych używanych do budowy zewnętrznych ścian budynków, udowodniły całkowitą nieprzydatność tych elementów. [...] Wadą technologii szczecińskiej jest już sam proces wytwarzania wielkiej płyty. Składa się ona z dwóch warstw betonowych, formowanych na gorąco, pomiędzy którą upycha się watę szklaną, a następnie całość wypraża. Wata zbija się w kulki w pewnych miejscach płyty, zaś reszta nie posiada jakiejkolwiek warstwy izolacyjnej zapobiegającej wypromieniowaniu ciepła. [...] Trudno 4,5 tys. osób skazać na mieszkanie w takich warunkach, jakie zapewniają bloki wzniesione w tzw. technologii szczecińskiej, dlatego też Międzyzakładowa Gliwicka Spółdzielnia Mieszkaniowa zwróciła się do wykonawcy, by uszczelnił wadliwe płyty zewnętrzne w ramach usuwania usterek budowlanych. Kombinat długo zwlekał, wreszcie zaczął w najbardziej zaatakowanych grzybem mieszkaniach ukrywać wady wykonawstwa pod tzw. suchymi tynkami. Teraz w kilku blokach pleśni już wprawdzie nie widać, ale co się stanie z elementami ścian zewnętrznych za kilka lat – nikt nie wie. Sprawa, jak twierdzi Spółdzielnia mieszkaniowa, nie w tym by maskować partactwo, ale w tym, by jednak usterki usunąć. Wystąpiono więc do Kombinatu Budowlanego o wykonanie elewacji zewnętrznej budynków osiedla z płyt tzw. acekolu. Budowlani szybko zrobili rachunek, z którego im wypadło, iż elewacja dla jednego tylko budynku kosztować będzie ok. 4 mln złotych, no i po prostu odmówili takich prac w ramach gwarancji udzielonych inwestorowi. [...] Największym problemem w tym momencie jest fakt, że aby odpowiednio zabezpieczyć wszystkie mieszkania przed tegoroczną zimą, należałoby już dawno przystąpić do wykonywania elewacji zewnętrznych z acekolu, zaś do tej chwili jeszcze nie podjęto żadnych prac. Tak więc najbliższa zima to olbrzymie straty ciepła, grzyb w mieszkaniach, spleśniałe ubrania w szafach i tym podobne „przyjemności” czekające mieszkańców osiedla im. Gwardii Ludowej w Gliwicach. 4,5 tysiąca osób wystawionych do wiatru, „Dziennik Zachodni”, nr 104, 26 maja 1981 roku.

28 maja W Warszawie zmarł – w wieku siedemdziesięciu dziewięciu lat – prymas Polski kardynał Stefan Wyszyński. W trakcie trwającej następne trzy dni żałoby gliwickie 705

AIPN Katowice, WUSW Katowice, sygn. IPN Ka 030/222, Komunikat z zabezpieczenia marszu protestacyjnego zorganizowanego przez NZS studentów Politechniki Gliwickiej o uwolnienie więźniów politycznych zorganizowanego w dniu 25 V 1981 r., Katowice 26 V 1981 r., k. 93. 706 Z. Rykowski, W. Władyka, op. cit., s. 127.

180

1981

świątynie wypełniły się tłumami wiernych, którzy przybywali, żeby uczestniczyć w nabożeństwach żałobnych. Odwołano wszystkie imprezy i zamknięto na ten czas lokale rozrywkowe. W oknach wielu mieszkań pojawiły się portrety zmarłego oraz przybrane czarnym kirem flagi narodowe707. 1 czerwca Dokładnie w Dzień Dziecka zaczęły obowiązywać nowe zasady zaopatrzenia dzieci. Od tego dnia maluchom do ukończenia pierwszego roku życia przysługiwało 2,5 kilograma mleka w proszku miesięcznie oraz 1,8 kilograma proszku do prania marki „Cypisek” na dwa miesiące. Dzieciom do lat trzech przyznano kartkową normę 1 kilograma kaszy manny miesięcznie. Produkty te były sprzedawane na podstawie stosownych kartek i wpisów do książeczek abonamentowych na mleko w proszku, w specjalnie do tego celu wytypowanych sklepach spożywczych i drogeriach708.

Dzielnica akademicka. Widok w stronę ulicy Klementa Gottwalda (obecnie ulica Częstochowska). Na pierwszym planie kawiarnia „Żak”

4 czerwca Rektorem-elektem Politechniki Śląskiej został prof. dr hab. Ryszard Petela, dotychczasowy zastępca dyrektora do spraw nauczania i wychowania w Instytucie Techniki Cieplnej na Wydziale Mechaniczno-Energetycznym. Był pierwszym rektorem, który nie należał do Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej709. Dziewiąty rektor Politech707

Hołd pamięci Prymasa Polski, „Nowiny Gliwickie”, nr 23, 7 czerwca 1981 roku. „Cypisek” i kasza manna na kartki, „Trybuna Robotnicza”, nr 95, 13 maja 1981 roku. 709 Prof. dr hab. inż. Ryszard Petela rektorem-elektem Politechniki Śl., „Nowiny Gliwickie”, nr 24, 14 czerwca 1981 roku. 708

181

Gliwice

niki Śląskiej przyszedł na świat w 1933 roku w Jarosławiu. Był twórcą tak zwanej szkoły spalania. W 1980 roku został doradcą NSZZ „Solidarność” na Politechnice Śląskiej. Po wprowadzeniu stanu wojennego został odwołany z funkcji rektora. W 1984 roku opuścił Politechnikę Śląską i wyjechał do Kanady, gdzie pracował między innymi na Uniwersytecie w Calgary i w wielu innych ośrodkach naukowych. Do wyjazdu z Polski był członkiem Polskiej Akademii Nauk. Za oceanem został członkiem American Association Society, New York Academy of Science oraz American Association Advancement of Science. Jest autorem około stu siedemdziesięciu publikacji, siedmiu książek i monografii oraz jedenastu podręczników akademickich i czternastu patentów. W 1981 i 1982 roku otrzymał wyróżnienie Złotej Kredy, przyznawane dla najlepszego wykładowcy na Politechnice Śląskiej710. 13 czerwca Zmiany we władzach gliwickiej Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. W nadzwyczajnym posiedzeniu plenarnym miejskiej organizacji partyjnej uczestniczyło siedemdziesięciu pięciu członków Komitetu Miejskiego PZPR w Gliwicach, z zamiarem wyboru nowego pierwszego sekretarza i członków egzekutywy. Po długiej dyskusji postanowiono najpierw wybrać pierwszego sekretarza, a członków nowej egzekutywy powołać w późniejszym terminie. Początkowo zgłoszono pięciu kandydatów na stanowisko szefa gliwickiej PZPR, ale trzy osoby zrezygnowały jeszcze przed rozpoczęciem głosowania. Pozostało dwóch: Jan Rębacz i Józef Podleś. Ostatecznie zwyciężył Jan Rębacz, który objął funkcję pierwszego sekretarza Komitetu Miejskiego PZPR w Gliwicach711. Nowy szef partii w Gliwicach urodził się w 1939 roku w Lipinach. Do PZPR wstąpił w 1960 roku. Powoli piął się po szczeblach kariery partyjnej. W 1970 roku ukończył Centralną Szkołę Partyjną w Warszawie. Był etatowym pracownikiem Komitetu Miejskiego w Zabrzu, a następnie Komitetu Wojewódzkiego w Katowicach, gdzie w latach 1977–1978 pełnił funkcję zastępcy kierownika Wydziału Węglowego. W tym czasie dokształcał się ideologicznie w Wyższej Szkole Nauk Społecznych w Warszawie. Przed objęciem funkcji pierwszego sekretarza Komitetu Miejskiego w Gliwicach, w latach 1978–1981, był pierwszym sekretarzem Komitetu Zakładowego KWK „Gliwice”712. 14 czerwca Wielu członków i sympatyków „Solidarności” z Gliwic i okolicy pojechało do Chorzowa, gdzie na Stadionie Śląskim odbyło się spotkanie Lecha Wałęsy z „Solidarnością” Śląska i Zagłębia713.

710

M. Mikrut, W. Pluskiewicz, Rektorzy Politechniki Śląskiej, „Zeszyty Gliwickie”, t. 24, Gliwice 1995, s. 32; J. Szymczyk, A. Ziębik, Stulecie tradycji Instytutu Techniki Cieplnej, Gliwice 2004. 711 AP Katowice, KM PZPR Gliwice, sygn. 50, Protokół z plenarnego posiedzenia Komitetu Miejskiego PZPR w Gliwicach z dnia 13 VI 1981 r., k. 33. 712 AP Katowice, KW PZPR Katowice, Karta osobowa Jan Rębacza (opracowanie udostępnione autorowi przez T. Szafrona). 713 XX lat Solidarności Śląsko-Dąbrowskiej, red. T. Płużański, Katowice–Warszawa 2000, s. 58.

182

1981

19 czerwca Na Wydziale Automatyki Politechniki Śląskiej z inspiracji przewodniczącego NZS tej uczelni, Zbigniewa Kopczyńskiego, i kilku innych członków zarządu zrzeszenia odbyło się spotkanie z przedstawicielami młodzieży gliwickich szkół średnich. Podczas spotkania powołano do istnienia organizację o nazwie Federacja Młodzieży Szkolnej (FMS). Jej przewodniczącym został Jerzy Bosowski – wówczas uczeń V Liceum Ogólnokształcącego im. Andrzeja Struga. Początkowo FMS liczyła kilkunastu członków, w większości uczniów „piątki”. Z biegiem czasu jej szeregi zasiliło kilkudziesięciu uczniów z innych gliwickich szkół ponadpodstawowych. Federacja wydawała pismo „Nowa Ława”, redagowane przez Krzysztofa Rusina i Eugeniusza Gogolińskiego. Działalność organizacji przerwało wprowadzenie stanu wojennego714. Czerwiec Na Wydziale Budownictwa Politechniki Śląskiej eksponowano wystawę fotograficzną „Katyń”. Poszczególne fotografie przedstawiały otwarte mogiły i czaszki ludzkie z widocznymi otworami po kulach pistoletowych. Opisy mówiły o żołnierzach sowieckich jako sprawcach mordu715. 1 lipca Na terenie województwa katowickiego zaczęła obowiązywać reglamentacja słodyczy. Specjalne bony upoważniające do zakupu takich wyrobów można było odebrać w sklepach, w których wcześniej dokonano rejestracji kartek na cukier, a zrealizować w dowolnym sklepie spożywczym, pod warunkiem jednak, że znajdowało się w nim stoisko cukiernicze716. J Prasa pisała Wydział Handlu i Usług Urzędu Miejskiego w Gliwicach informuje, że od 1 lipca br. obowiązują nowe zasady sprzedaży drobiu w systemie reglamentowanej sprzedaży mięsa i jego przetworów. Sprzedaż drobiu winna następować wg wagi faktycznej danej sztuki; przy sztukach poniżej 1 kg różnicę wagi faktycznej do 1 kg będzie można uzupełniać o mięso i wędliny II grupy lub podroby i przetwory drobiowe. Przy sztukach o wadze powyżej 1 kg uzupełniająco wycięty zostanie odcinek wagowy z II grupy mięsa lub wędlin. W związku z krytycznymi uwagami klientów częściowo ograniczono sprzedaż poza kolejnością dla niektórych grup uprawnionych osób oraz wprowadzono obowiązek sprawdzania czy uprawnieni nabywają artykuły tylko dla siebie. Prosimy więc o okazywanie wypełnionych kart zaopatrzeniowych wraz z dowodem tożsamości. Celem unormowania sprzedaży mleka w proszku dla niemowląt WSS „Społem” dokona jednorazowej rejestracji tych kart w oparciu o książkę zdrowia dziecka i kartę mleczną. W związku z tym prosi się wszystkich posiadaczy kart mlecznych o dokonanie ich rejestracji w jednym z dotychczasowych sklepów sprzedających mleko w proszku. [...] 714

Materiały udostępnione autorowi przez dra J. Neję. AIPN Katowice, WUSW Katowice, sygn. IPN Ka 030/222, Wykaz zaistniałych działań o charakterze negatywnym politycznie zanotowanych na terenie Grupy Operacyjnej Wydz. III w Gliwicach, Katowice 23 VI 1981 r., k. 105. 716 Reglamentacja na kolejne towary w woj. katowickim, „Trybuna Robotnicza”, nr 134, 7 lipca 1981 roku. 715

183

Gliwice

Przypominamy też, że sprzedaż margaryny została obecnie zwiększona z 375 gramów do 500 gramów (dwie kostki). Zasady sprzedaży towarów w lipcu br., „Nowiny Gliwickie”, nr 28, 12 lipca 1981 roku.

3 lipca Na stanowisko ministra nauki, szkolnictwa wyższego i techniki został powołany dotychczasowy rektor Politechniki Śląskiej prof. dr hab. Jerzy Nawrocki. Pracownik Politechniki Śląskiej od 1954 roku, rektor tej uczelni w latach 1974–1981717. 4 lipca Z inicjatywy członków gliwickiej „Solidarności” w kościele św. św. Piotra i Pawła odbyło się uroczyste nabożeństwo żałobne w trzydziestą ósmą rocznicę tragicznej śmierci premiera RP gen. Władysława Sikorskiego718. 11 lipca W mieście od dłuższego czasu brakowało podstawowych towarów, do których w pierwszej połowie lipca dołączyły ziemniaki. W wolną sobotę 11 lipca można je było dostać wyłącznie na targu przy ulicy Pod Murami 2. W tym celu jednak trzeba było ustawić się w kolejce tak długiej, że czas oczekiwania na zakup wynosił około dwóch godzin. Nie wszyscy cierpliwi otrzymali nagrodę. Około godziny 14.00 ziemniaków zabrakło również na targowisku719. 14–21 lipca W Warszawie obradował IX Nadzwyczajny Zjazd Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Zwycięstwo odniosła ekipa Stanisława Kani i Wojciecha Jaruzelskiego. Co prawda nie udało się powstrzymać kryzysu wewnętrznego w partii, ale dokonano konsolidacji wewnętrznej kierownictwa PZPR, co pozwoliło przygotować partię na późniejsze wydarzenia stanu wojennego720. Komentator „Nowin Gliwickich” zanotował: „Oczekiwana na decyzje IX Nadzwyczajnego Zjazdu PZPR łączą się z myślą o przyszłości zagubionej Ojczyzny, wymagającej ratunku przede wszystkim w sferze materialnej. A ten ratunek może przynieść tylko Partia. Robotniczo-chłopska. Prawdziwa! Odrodzona i prężna siłą tkwiącą w ludziach, którzy ją tworzą i którzy odnaleźli się na nowo”721. 15 lipca Na terenie całego województwa zaczęła obowiązywać reglamentacja papierosów i wyrobów tytoniowych. Uprawnionym do odebrania kartki na papierosy był każdy, kto ukończył osiemnaście lat jedenaście miesięcy i dwadzieścia dziewięć dni życia. W lipcu przydział wynosił sto sześćdziesiąt sztuk, czyli osiem paczek, przy czym dla uniknięcia 717

Rektor Politechniki Śląskiej ministrem nauki, szkolnictwa wyższego i techniki, „Nowiny Gliwickie”, nr 28, 12 lipca 1981 roku. 718 Pamięci generała Władysława Sikorskiego, „Nowiny Gliwickie”, nr 28, 12 lipca 1981 roku. 719 Polowanie na ziemniaki, „Dziennik Zachodni”, nr 139, 14 lipca 1981 roku. 720 A. Dudek, op. cit., s. 42. 721 Zjazd oczekiwań i nadziei, „Nowiny Gliwickie”, nr 29, 19 lipca 1981 roku.

184

1981

ich jednorazowego wykupu bony składały się z odcinków z określoną liczbą papierosów (na przykład trzy odcinki po czterdzieści i dwa po sześćdziesiąt sztuk), które można było realizować w kolejnych tygodniach. W sierpniu i wrześniu 1981 roku przydział wynosił trzysta sztuk papierów na osobę miesięcznie, czyli piętnaście paczek. Ponadto poinformowano, by klienci nie liczyli w najbliższych miesiącach na bardziej luksusowe gatunki. Handel dysponował na razie jedynie „Klubowymi” i „Popularnymi”722. 23 lipca Minister handlu wewnętrznego zapowiedział zmniejszenie o 20 procent dotychczasowych, kartkowych przydziałów mięsa723. Jednocześnie zapowiedziano w najbliższym czasie kolejną podwyżkę cen żywności724. Lipiec Kryzys pogłębiał się. Według informacji przekazanych władzom partyjnym, zapotrzebowanie w artykuły pierwszej potrzeby na terenie Gliwic obniżyło się w niektórych wypadkach poniżej 50 procent (na przykład: jajka – 48 procent, twarogi – 49 procent, śmietana – 36 procent). Partyjny sprawozdawca zanotował: „generalnie źle zaopatrzony jest rynek w napoje chłodzące, przetwory warzywne i owocowe, koncentraty zup i pomidorów, majonez, musztardę, herbaty średnich i lepszych gatunków. Kłopoty są z zakupem papierosów i alkoholu. Trudno jest kupić ryby i przetwory rybne”725.

Cukiernia „Wisienka” i bar szybkiej obsługi „Express” przy ulicy Zwycięstwa 722

Papierosy w reglamentowanej sprzedaży, „Trybuna Robotnicza”, nr 140, 15 lipca 1981 roku. Kartki z PRL, op. cit., s. 209. 724 J. Skórzyński, M. Pernal, op. cit., s. 72. 725 AP Katowice, KM PZPR Gliwice, sygn. 133, Ocena stanu zaopatrzenia w miesiącu lipcu 1981 r., k. 265–266. 723

185

Gliwice

1 sierpnia Weszło w życie zarządzenie ministra handlu wewnętrznego i usług, zgodnie z którym reglamentacją objęto również proszek do prania. Postanowiono, że klienci mogli nabyć ten niezbędny w każdym gospodarstwie produkt w zamian za tak zwane odcinki rezerwowe bonów na mąkę i przetwory zbożowe. W całym kraju przysługiwało 300 gramów proszku na osobę, jedynie w na terenie województwa katowickiego oraz miast Krakowa i Wałbrzycha ilość tę zwiększono do 500 gramów726. 2/3 sierpnia W nocy nad miastem i okolicą przeszła gwałtowna burza. Towarzysząca jej wichura dokonała wielu szkód. W okolicach Brzezinki wiatr wywrócił trzy słupy energetyczne i pozrywał linie wysokiego napięcia727. J Prasa pisała Osoby korzystające z jadłodajni będą oddawały część przydziału kartkowego. Tego domagała się większość społeczeństwa. Nie reguluje się wielkości oddawanego przydziału. Będzie to bowiem zależało od porozumienia między kierownictwem stołówki a pracownikiem, którzy zdecydują, ile chcą mieć w tygodniu obiadów z mięsem. Jeżeli stołujący się w danej jadłodajni zadecydują, że ma ona wydawać tylko obiady jarskie, wtedy nie oddają kartek na mięso. Jak żywimy się w stołówkach, „Trybuna Robotnicza”, nr 155, 5 sierpnia 1981 roku.

7 sierpnia Nastąpiła awaria w pracującej bez przerwy na trzy zmiany piekarni „Gigant” przy ulicy Norberta Bończyka. Przez cały dzień w mieście nie było chleba728. 10 sierpnia W Gliwicach rozpoczęła działalność Nadzwyczajna Komisja do spraw Walki ze Spekulacją. Komisja otrzymała specjalne uprawnienia do kontroli targowisk, sklepów, hurtowni i magazynów. Na jej przewodniczącego wybrano wiceprezydenta miasta Andrzeja Smetanę729. 12 sierpnia Weszło w życie zarządzenie prezydenta Gliwic o reglamentacji napojów alkoholowych. W zamian za alkohol należało – poza zapłatą – oddać bon ze znaczkiem „X” z kartki na papierosy. Oprócz tego kartka musiała być ostemplowana przez sklep monopolowy. Jeden kupon „X” pozwalał na zakupienie 0,5 litra alkoholu. Tym samym dorośli mieszkańcy miasta zostali uprawnieni do zakupu dwóch butelek wódki miesięcznie730.

726 727 728 729 730

Od 1 sierpnia proszek do prania na kartki, „Dziennik Zachodni”, nr 148, 27 lipca 1981 roku. Wichura jakiej nie pamiętaj najstarsi mieszkańcy, „Nowiny Gliwickie”, nr 32, 10 sierpnia 1981 roku. Gigant wysiadł – zabrakło chleba, „Nowiny Gliwickie”, nr 33, 17 sierpnia 1981 roku. Powołano Nadzwyczajną Komisję ds. Walki ze Spekulacją, „Nowiny Gliwickie”, nr 33, 17 sierpnia 1981 roku. Wódka na kartki, „Nowiny Gliwickie”, nr 33, 17 sierpnia 1981 roku.

186

1981

15 sierpnia W połowie miesiąca w aptekach zaczęło brakować leków. Niedobory i braki wynosiły 15 sierpnia aż siedemset dwadzieścia jeden pozycji i nie była to lista zamknięta. Najbardziej brakowało antybiotyków i środków przeciwbólowych. Nie sposób było również kupić syropów – ich brak uzasadniano niedostatkiem cukru731. 17 sierpnia Zarząd Regionu NSZZ „Solidarność” dokonał wyboru czternastoosobowego prezydium. Wśród członków kierownictwa śląsko-dąbrowskiej „Solidarności” znalazło się dwóch działaczy związku z Gliwic: Tadeusz Buranowski z Hutniczego Przedsiębiorstwa Remontowego i Stanisław Bury z Zakładów Naprawczych Lokomotyw Elektrycznych732. 19–20 sierpnia Na wezwanie „Solidarności” zorganizowano „dni bez prasy”. Była ta masowa akcja protestacyjna, która polegała na wstrzymaniu w całym kraju druku, a tam, gdzie to nie było możliwe, przynajmniej kolportażu gazet codziennych733. 26 sierpnia Z inicjatywy Stowarzyszenia „PAX” w Gliwicach odbyło się spotkanie z przewodniczącym MKZ NSZZ „Solidarność” w Szczecinie, członkiem Prezydium KKP NSZZ „Solidarność” Marianem Jurczykiem734. Sierpień Na wniosek związków zawodowych prezydent Gliwic powołał Zespół Porządku Społecznego. W jego skład weszły osoby wytypowane przez NSZZ „Solidarność” i związki branżowe. Do ich obowiązków należała kontrola sklepów i przeciwdziałanie szeroko pojętej spekulacji. Każdy członek zespołu otrzymał specjalną legitymację podpisaną przez prezydenta miasta oraz znaczek identyfikacyjny z herbem miasta do wpięcia w ubranie735. W drugiej połowie miesiąca kompetencje zespołu przejęła Nadzwyczajna Komisja do spraw Walki ze Spekulacją, której pracom przewodniczył wiceprezydent miasta Andrzej Smetana. W jej skład weszli przedstawiciele „Solidarności”, funkcjonariusze Komendy Miejskiej MO, żołnierze Wojska Polskiego, pracownicy prokuratury, Wydziału Handlu i Wydziału Społeczno-Administracyjnego Urzędu Miejskiego oraz członkowie wspomnianego wcześniej Zespołu Porządku Publicznego. Na pierwszym posiedzeniu komisji omówiono przyczyny i zakres spekulacji na terenie miasta, zwłaszcza w zakresie nielegalnego handlu alkoholem, papierosami i produktami spożywczymi736. 731 732 733 734 735 736

Leków w aptekach coraz mniej, „Trybuna Robotnicza”, nr 163, 17 sierpnia 1981 roku. J. Jurkiewicz, op. cit., s. XIX. J. Skórzyński, M. Pernal, op. cit., s. 75. Spotkanie z Marianem Jurczykiem, „Nowiny Gliwickie”, nr 34, 24 sierpnia 1981 roku. Przeciw spekulacji, „Nowiny Gliwickie”, nr 32, 10 sierpnia 1981 roku. Spekulanci – wysiadka!, „Dziennik Zachodni”, nr 164, 18 sierpnia 1981 roku.

187

Gliwice

W mieście trwała akcja pomocy humanitarnej najbardziej potrzebującym, zorganizowana przez Polski Komitet Opieki Społecznej i Zakład Opieki Społecznej, która objęła osoby otrzymujące najniższe renty i emerytury oraz rodziny wielodzietne. Cała operacja była możliwa dzięki pomocy organizacji charytatywnej „Care” ze Stanów Zjednoczonych. Gliwice otrzymały 6 ton żywności, którą rozdzielono między sześciuset najbardziej potrzebujących mieszkańców miasta. Paczki o wadze 10 kilogramów zawierały między innymi cztery konserwy mięsne, 2 litry oleju, 1 kilogram cukru, mąkę i groch. Oprócz tego rozdano środki czystości w liczbie: czterystu mydeł, czterystu proszków i czterystu litrów płynu do prania737. J Prasa pisała Zaopatrzenie sklepów w artykuły szkolne jest mniejsze o 30 proc. w stosunku do zapotrzebowania, co nie znaczy, że nie będzie na czym i czym pisać. Dopiero w sierpniu pojawiły się w sprzedaży zeszyty, ponieważ był zakaz rozprowadzania ich w punktach sprzedaży w miesiącach czerwcu i lipcu. Ta decyzja była podyktowana koniecznością utrzymania zapasów do ostatnich tygodni przed rozpoczęciem roku szkolnego, gdyż wcześniejsza sprzedaż mogłaby spowodować wykupywanie dużej ilości zeszytów na zapas. W chwili obecnej jeden klient może zakupić 15 zeszytów ogółem, lecz nie więcej niż 4 zeszyty jednego rodzaju. Towary deficytowe na rynku – i to nie tylko w tym roku – to: kredki woskowe, plastelina, gumki, ołówki, temperówki, pióra, które sprowadzamy z Chińskiej Republiki Ludowej. Należy zaznaczyć, iż import tych towarów będzie większym niż w roku ubiegłym, niemniej będą one również sprzedawane w ograniczonej ilości. Przykładowo – po dwa pudełka plasteliny i kredek woskowych, dwie temperówki, dwie gumki itp. Co z artykułami szkolnymi?, „Nowiny Gliwickie”, nr 33, 17 sierpnia 1981 roku.

1 września Dwa sklepy spożywcze – „Kuchcik” przy ulicy Zwycięstwa i pawilon przy ulicy Ludwika Solskiego – wyznaczono do sprzedaży poszukiwanych produktów trochę lepszej jakości dla osób chorych. Jednocześnie lekarze otrzymali specjalne bony dla pacjentów, dzięki którym osoby potrzebujące mogły robić zakupy w wyznaczonych sklepach. Do uprawnionych zaliczono cukrzyków, rekonwalescentów po żółtaczce zakaźnej, chorych na ostry nieżyt żołądka i jelit, cierpiących na zaawansowaną chorobę wrzodową, marskość wątroby, ostre zapalenie dróg żółciowych i trzustki oraz z czynną gruźlicą płuc738. Tydzień później wyznaczono jeszcze jedną placówkę – sklep rybny przy ulicy Stanisława Dubois739. Prawo do zakupów w tych „specjalnie wytypowanych placówkach” otrzymało, na podstawie orzeczeń lekarskich, 6 tysięcy gliwiczan740. 5 września W hali „Olivii” w Gdańsku rozpoczęła się pierwsza tura I Krajowego Zjazdu Delegatów NSZZ „Solidarność”. W obradach uczestniczyło blisko dziewięciuset delegatów 737 738 739 740

Paczki żywnościowej dla najbardziej potrzebujących, „Nowiny Gliwickie”, nr 34, 24 sierpnia 1981 roku. Od 1 września sklepy dla chorych, „Nowiny Gliwickie”, nr 34 24 sierpnia 1981 roku. Ryby dla chorych, „Nowiny Gliwickie”, nr 36, 7 września 1981 roku. Ułatwić klientom życie, „Trybuna Robotnicza”, nr 181, 10 września 1981 roku.

188

1981

reprezentujących trzydzieści osiem regionów oraz kilkuset gości i obserwatorów741. Przewodniczącym zjazdu został wybrany Jerzy Buzek – pracownik naukowy Politechniki Śląskiej, przewodniczący Komitetu Zakładowego NSZZ „Solidarność” tej uczelni. W 1980 roku organizator Górnośląskiej i współorganizator Ogólnopolskiej Komisji Porozumiewawczej Nauki NSZZ „Solidarność”742. 6 września Na lotnisku gliwickiego Aeroklubu rozpoczęły się XXV Spadochronowe Mistrzostwa Polski. Impreza trwała przez cały tydzień, do 12 września743.

Ulica Bohaterów Getta Warszawskiego. Na bocznej elewacji kamienicy widoczne propagandowe graffiti nawiązujące do odznaczenia, jakie miasto otrzymało z rąk Edwarda Gierka

10 września W Gliwicach gościł wicepremier Mieczysław F. Rakowski, który odwiedził KWK „Sośnica”, gdzie spotkał się ze śląskimi delegatami na IX Zjazd PZPR oraz z aktywem partyjnym kopalni i zakładów górniczych744. Mieczysław F. Rakowski tak zapamiętał to spotkanie: „Trwało prawie pięć godzin. O górniczych sprawach niewiele. Domagano się zdecydowanych i konsekwentnych działań partii i rządu, żeby 741

A. Dudek, op. cit., s. 44. Biogram Jerzego Buzka na stronie internetowej „Encyklopedia Solidarności” – http://www.encyklopedia-solidarnosci.pl. 743 Spadochrony pod Gliwicami, „Dziennik Zachodni”, nr 179, 8 września 1981 roku. 744 Wicepremier M. F. Rakowski w Gliwicach, „Nowiny Gliwickie”, nr 38, 21 września 1981 roku. 742

189

Gliwice

zahamować demontaż porządku społecznego i zmniejszyć zagrożenie ze strony ekstremalnego odłamu «Solidarności». Dyskusja była gorąca i jak zwykle pełna pretensji do kierownictwa partii i rządu, że działa zbyt opieszale, nie przeciwstawia się «Solidarności», toleruje naruszanie prawa przez działaczy «S» itd. Niektórym dyskutantom przyznawałem rację, z innymi polemizowałem. [...] Oczywiście, że nie zapomniałem, że jestem na Śląsku, tzn. tam, gdzie powstało Forum Katowickie, gromadzące dogmatycznych zakapiorów”745. W gliwickich sklepach wprowadzono sprzedaż win i wódek wyłącznie przy jednoczesnym zwrocie – przed zakupem – pustej butelki746. 11 września Rząd podjął uchwałę nr 199, wprowadzającą trzykrotne stawki dla górników w zamian za pracę w wolne soboty747. 14 września Komisja Zakładowa NSZZ „Solidarność” WSS „Społem” w Gliwicach zwróciła się do mieszkańców miasta z apelem o zachowanie spokoju, taktu i minimum kultury wobec pracowników handlu. W apelu napisano między innymi: „Reglamentacja towarów nie jest zależna od nas – nie mamy żadnego bezpośredniego wpływu na to, że nasze półki sklepowe są przeważnie puste, że brakuje w zasadzie wszystkiego. [...] Nie pragniemy, aby społeczeństwo, niewątpliwie zmęczone, ale kulturalne i mądre, obrzucało niczemu winnych handlowców obelgami, a niejednokrotnie posuwało się do rękoczynów. [...] Apelujemy do bezwzględnej większości uczciwych i wyrozumiałych klientów o stawanie w obronie pracowników handlu przed agresywnością osób chcących prawdopodobnie doprowadzić do pogłębienia swoim zachowaniem i tak już istniejącego braku porządku, zarówno przed sklepem jak i podczas samej realizacji zakupów”748. 23 września Członkowie Plenum Komitetu Miejskiego PZPR w Gliwicach jednogłośnie przyjęli rezolucję, w której stwierdzono między innymi: „Obecna sytuacja społeczno-polityczna stwarza realne zagrożenia dla pokoju społecznego i budowy socjalistycznej Polski. Nie wolno nam dopuścić do szerzenia prowokacyjnych eskalacji poczynań tych ludzi z «Solidarności», którzy prą do konfrontacji. Musimy z całą stanowczością bronić naszych ustrojowych zasad, naszych sojuszy, a przede wszystkim sojuszu ze Związkiem Radzieckim. Atakowanie tych sojuszy, to atakowanie podstaw ustrojowych naszego kraju, jego niepodległości i suwerenności. Rozumiemy i doceniamy niepokój społeczeństw krajów socjalistycznych o rozwój sytuacji w naszym kraju. Wzywamy członków partii oraz zwracamy się do członków zakładowych ogniw związkowych, organizacji młodzieżowych, całych załóg robotniczych, do wspierania tych wszystkich 745 746 747 748

M. F. Rakowski, Dzienniki polityczne 1981–1983, Warszawa 2004, s. 51–52. Wódka i wino za zwrotem butelek, „Nowiny Gliwickie”, nr 36, 7 września 1981 roku. J. Skórzyński, M. Pernal, op. cit., s. 77. Apel do społeczeństwa Gliwic, „Nowiny Gliwickie”, nr 37, 14 września 1981 roku.

190

1981

działań, które zapewnią stabilizację społeczno-polityczną i skuteczne rozwiązywanie przeżywanych obecnie trudności gospodarczych. Apelujemy do wszystkich, którym leży na sercu dobro naszej Ojczyzny – skupmy nasze szeregi i uczyńmy wszystko, żeby rozpocząć wychodzenie z kryzysu nękającego nasz kraj. W naszych rękach spoczywa jutro naszej Ojczyzny. Polska była, jest i będzie socjalistyczna”749. Na spotkaniu działaczy Towarzystwa Przyjaźni Polsko-Radzieckiej w Gliwicach przyjęto oświadczenie, w którym napisano między innymi: „My, działacze, aktywiści i sympatycy TPPR, czynnie popierający dzieło wspólnej przyjaźni i braterstwa broni Armii Radzieckiej i Ludowego Wojska Polskiego, którego owocem jest nasza wolna Ojczyzna – Polska Rzeczpospolita Ludowa, stanowczo protestujemy przeciwko szkalowaniu Kraju Rad, poniżaniu godności obywateli radzieckich i zaprzeczaniu idei przyjaźni polsko-radzieckiej – fundamentu wspólnej sprawy wolności i pomyślności naszej Ojczyzny. Apelujemy do wszystkich obywateli Gliwic, aby czynnie przeciwstawić się antyradzieckim prowokacjom, które są przyczyną naszych niepokoi wewnętrznych i mogą doprowadzić do nieobliczalnych skutków”. Oświadczenie 28 września opublikowały „Nowiny Gliwickie”750. 28 września W mieście po raz kolejny zabrakło pieczywa. Przed sklepami ustawiały się tasiemcowe kolejki mieszkańców oczekujących na dostawę chleba. Po kilku godzinach ludzie rozchodzili się z pustymi torbami751. Głównym tematem dyskusji na sesji Miejskiej Rady Narodowej była trudna sytuacja na rynku i w usługach752. 1 października W całym województwie weszło w życie nowe zarządzenie Wojewódzkiej Rady Rynku Wewnętrznego, która zobowiązała wojewodę do wprowadzenia reglamentacji mydła753. Dzieciom do pierwszego roku życia przysługiwały dwie kostki, a pozostałym jedna kostka miesięcznie. Mieszkańców pocieszano, że i tak powinni czuć się uprzywilejowani, gdyż norma w pozostałych częściach kraju została określona na jeden kawałek mydła na dwa miesiące754. 4 października W czasie uroczystej mszy polowej, którą koncelebrował biskup opolski Antoni Adamiuk, został poświęcony krzyż i miejsce pod budowę kościoła Matki Boskiej 749

AP Katowice, KM PZPR Gliwice, sygn. 50, Rezolucja Plenum Komitetu Miejskiego PZPR w Gliwicach z dnia 23 IX 1981 r., k. 74. 750 Apelujemy o rozsądek, „Nowiny Gliwickie”, nr 39, 28 września 1981 roku. 751 Gonitwa za chlebem, „Nowiny Gliwickie”, nr 41, 12 października 1981 roku. 752 Wokół rynkowych problemów, „Nowiny Gliwickie”, nr 40, 5 października 1981 roku. 753 Co na rynku, „Dziennik Zachodni”, nr 190, 23 września 1981 roku. 754 Co i jak będziemy kupować na kartki w październiku, „Trybuna Robotnicza”, nr 196, 1 października 1981 roku.

191

Gliwice

Częstochowskiej na osiedlu Trynek. Po długich staraniach władze miasta wyraziły zgodę, żeby na potrzeby świątyni zaadaptować istniejącą już konstrukcję hali widowiskowo-sportowej – niezrealizowanego projektu z czasów boomu inwestycyjnego lat siedemdziesiątych755. Dostosowanie obiektu o zupełnie odmiennym przeznaczeniu na potrzeby kultu nie było sprawą prostą. Autorem projektu przebudowy był Zdzisław Stanik. Budowy w następnych latach nie ułatwiała ani polityka władz, ani coraz dotkliwszy kryzys. Parafia została erygowana dekretem biskupa opolskiego z dnia 27 sierpnia 1988 roku, a jej terytorium wydzielone z parafii św. Michała oraz z parafii św. św. Piotra i Pawła. Kościół konsekrował 6 października 1991 roku biskup Gerard Kusz756. 5 października O około 80 procent podwyższono ceny papierosów i zapałek. Najtańsze „Popularne” kosztowały teraz 11 zł, a najdroższe „Carmeny” – 65 zł za paczkę. Bez zmian pozostały ceny papierosów albańskich, bułgarskich, jugosłowiańskich i węgierskich. Decyzję uzasadniano zdrowiem społeczeństwa. Z podwyżką wiązano również nadzieję, że zahamuje ona na pewien czas spożycie wyrobów tytoniowych oraz przyczyni się do „przywrócenia równowagi rynkowej”757. 7 października W Gdańsku zakończyła się druga tura I Krajowego Zjazdy Delegatów NSZZ „Solidarność”758. 12 października W ciągu kilku dni gwałtownie spadła temperatura i zgodnie z zarządzeniem wojewody wcześniej niż zwykle rozpoczęto sezon grzewczy759. J Prasa pisała Jak skarżą nam się czytelnicy – na osiedlu Gwardii Ludowej w Gliwicach brak skrzynek na listy. Ponoć powodem nie instalowania przez administrację tych, tak przecież ułatwiających życie lokatorom, urządzeń jest brak kluczyków do skrzynek. Tak więc administracja czeka na kluczyki, lokatorzy na skrzynki, a listonosze kładą listy gdzie popadnie na klatce schodowej. Oczywiście ten stan rzeczy denerwuje wszystkich zainteresowanych za wyjątkiem administracji. Przez takie głupstwo jak malutki kluczyk sporo osób nie otrzymuje w ogóle korespondencji. Osiedle bez skrzynek na listy, „Dziennik Zachodni”, nr 206, 15 października 1981 roku.

18 października W czasie obrad IV plenum Komitetu Centralnego PZPR w Warszawie nastąpiła zmiana na stanowisku pierwszego sekretarza Komitetu Centralnego – Stanisława Ka755

Nowy kościół w Gliwicach, „Nowiny Gliwickie”, nr 41, 12 października 1981 roku; Kolejny kościół w Gliwicach, „Dziennik Zachodni”, nr 211, 22 października 1981 roku. 756 A. Kwiecień, op. cit., s. 1006. 757 Podwyżka cen wyrobów tytoniowych i zapałek, „Trybuna Robotnicza”, nr 198, 5 października 1981 roku. 758 A. Dudek, op. cit., s. 35–38. 759 Elektrociepłownie już grzeją, „Nowiny Gliwickie”, nr 42, 19 października 1981 roku.

192

1981

nię zastąpił gen. Wojciech Jaruzelski760. Wydano oświadczenie: „W sytuacji istniejącego zagrożenia bytu narodowego i bezpieczeństwa państwa KC uważa za niezbędne sięgnięcie przez najwyższe władze PRL, w razie wyższej konieczności – do konstytucyjnych uprawnień w celu obrony najżywotniejszych interesów narodu i państwa”761. 19 października Jedną z pierwszych decyzji nowego premiera była uchwała o przedłużeniu o dwa miesiące służby wojskowej żołnierzom służby zasadniczej wojsk lądowych, którzy kończyli drugi rok jej odbywania762. 23 października W związku z brakiem postępów w pracach nad ustawą o szkolnictwie wyższym i samowolnym wprowadzeniem przez władze zmian do uzgodnionego wcześniej projektu ustawy członkowie Niezależnego Zrzeszenia Studentów Politechniki Śląskiej ogłosili na terenie uczelni gotowość strajkową763. 25 października W kościele Wszystkich Świętych odbyła się msza święta, po której nastąpiło uroczyste poświęcenie sztandaru Komisji Zakładowych NSZZ „Solidarność” Hutniczego Przedsiębiorstwa Remontowego Gliwice i Kombinatu Budowlanego Gliwice. Uroczystość celebrował biskup Antoni Adamiuk764. 28 października Na wezwanie władz „Solidarności” w całym kraju przeprowadzono jednogodzinny strajk ostrzegawczy765. 31 października W przeddzień Wszystkich Świętych po raz kolejny obchodzono świeckie obchody tak zwanego święta zmarłych. Inicjatorami imprezy byli działacze Towarzystwa Krzewienia Kultury Świeckiej i członkowie Towarzystwa Przyjaciół Gliwic766. 1 listopada Wszystkich Świętych. Zgodnie z zarządzeniem prezydenta Gliwic z dnia 21 października 1981 roku, na terenie miasta zaczęła obowiązywać zasada, że sprzedaż mięsa i wędlin po godzinie 14.00 odbywała się wyłącznie dla osób pracujących, za okazaniem dowodu tożsamości. Oczywiście na kartki767. 760

Kartki z PRL, op. cit., s. 212. Tow. Wojciech Jaruzelski I sekretarzem KC PZPR, „Trybuna Robotnicza”, nr 208, 19 października 1981 roku; J. Skórzyński, M. Pernal, op. cit., s. 78–79. 762 Przedłużenie o 2 miesiące służby wojskowej, „Trybuna Robotnicza”, nr 208, 19 października 1981 roku. 763 AIPN Katowice, WUSW Katowice, sygn. IPN Ka 030/222, Notatka służbowa dot. sytuacji na Politechnice Śląskiej, Gliwice, 12 XI 1981 r., k. 129–130. 764 Kronika związkowa, „Nowiny Gliwickie”, nr 44, 2 listopada 1981 roku. 765 Kartki z PRL, op. cit., s. 212. 766 Pamięć o zmarłych, „Nowiny Gliwickie”, nr 44, 2 listopada 1981 roku. 767 Przymiarka do zmiany zasad sprzedaży mięsa, wędlin i drobiu, „Nowiny Gliwickie”, nr 44, 2 listopada 1981 roku; A wszystko przez to mięso..., „Dziennik Zachodni”, nr 220, 4 listopada 1981 roku. 761

193

Gliwice

11 listopada Z okazji sześćdziesiątej trzeciej rocznicy odzyskania przez Polskę niepodległości w kościele św. św. Piotra i Pawła została odprawiona uroczysta msza święta koncelebrowana. Wiązanki kwiatów składano pod pomnikiem Adama Mickiewicza768. W kościele Chrystusa Króla rozpoczął się I Festiwal Piosenki Religijnej „Cantate Deo”769. Cała impreza była inicjatywą studentów Akademii Medycznej, młodzieży z gliwickich parafii Wszystkich Świętych i Chrystusa Króla oraz zarządu NZS Politechniki Śląskiej. Od strony technicznej imprezę wsparł Klub Studencki „Spirala”. Festiwal trwał pięć dni i zakończył się 15 listopada770. 12 listopada Między godziną 9.00 a 13.00 zastrajkowała Politechnika Śląska. W strajku wzięło udział około ośmiuset studentów, którzy tym samym chcieli zamanifestować swoje poparcie dla strajkujących w Wyższej Szkole Inżynieryjnej w Radomiu771. 16 listopada Miejska Rada Narodowa w Gliwicach podjęła uchwałę w sprawie oceny stanu bezpieczeństwa, ładu i porządku publicznego oraz dyscypliny społecznej na terenie Gliwic w 1981 roku. J Uchwała Miejskiej Rady Narodowej w Gliwicach z dnia 16 listopada 1981 roku

Działając na podstawie art. 5 ustawy o radach narodowych z dnia 25 stycznia 1958 r. (Dz. U. Nr 26 poz. 139 z 1975 r.) oraz po zapoznaniu się z opinią Komisji Przestrzegania Prawa i Porządku Publicznego i przeprowadzeniu dyskusji, Miejska Rada Narodowa w Gliwicach stwierdza, że: 1. Trudna sytuacja społeczno-polityczna i gospodarcza kraju rodząca się na tle zachodzących przemian, konflikty społeczne, nie pozostały bez wpływu na stan bezpieczeństwa i porządku także na terenie miasta Gliwic. 2. Zarysowuje się wyraźnie aktywizacja elementów kryminalnych z marginesu społecznego, co powoduje zwiększenie zagrożenia bezpieczeństwa i spokoju obywateli. 3. Niepokojącym zjawiskiem jest szerzący się wandalizm i nieprzestrzeganie podstawowych zasad współżycia społecznego oraz tendencja wzrostowa przestępstw dokonywanych szczególnie przez osoby nieletnie. 4. Obserwuje się niepokojący wzrost przestępczości wśród nieletnich oraz pojawienia się zjawiska zażywania przez grupy młodzieżowe środków odurzających. 5. Pokątny handel i spekulacja zwiększyła dezorganizację rynku, pogłębiła kłopoty zaopatrzeniowe, spowodowała niezadowolenie ludzi pracy, godząc w ich możliwości zakupu wszystkich towarów. 768

Spełnione marzenia pokoleń, „Nowiny Gliwickie”, nr 46, 16 listopada 1981 roku. „Cantate Deo” w Gliwicach, „Nowiny Gliwickie”, nr 46, 16 listopada 1981 roku. 770 I Festiwal Piosenki Religijnej „Cantate Deo”, „Nowiny Gliwickie”, nr 47, 23 listopada 1981 roku. 771 AIPN Katowice, WUSW Katowice, sygn. IPN Ka 0103/111, Informacja o stanie bezpieczeństwa i porządku publicznego w woj. katowickim na dzień 13 XI 1981 r., Katowice 13 XI 1981 r., k. 69. 769

194

1981

6. Społeczeństwo miasta Gliwic wykazuje w ostatnim czasie zaniepokojenie istniejącą sytuacją i oczekuje od odpowiedzialnych za bezpieczeństwo, ład i porządek oraz dyscyplinę społeczną bardziej efektywnego działania. W związku z tym Miejska Rada Narodowa uchwala: I. Przyjąć do zatwierdzającej wiadomości przedłożoną informację i zobowiązać: 1. Komendanta Miejskiego Milicji Obywatelskiej do: a) starań w celu zapewnienia wymaganej obsady Milicji Obywatelskiej w istniejących posterunkach i służbach; b) zabezpieczenia ładu i bezpieczeństwa oraz porządku publicznego poprzez zorganizowanie placówek MO w nowych osiedlach mieszkaniowych; c) wzmożenia działań patrolowych w zakresie utrzymania spokoju i porządku na terenie miasta; d) wzmożenia działań kontrolnych prowadzonych wspólnie z komitetami osiedlowymi samorządu mieszkańców w zakresie utrzymania porządku w osiedlach, na ulicach i wokół posesji. 2. Komendanta Milicji Obywatelskiej i Prokuratora Rejonowego do: a) pogłębienia współpracy z komitetami osiedlowymi samorządu mieszkańców, głównie w zakresie działalności profilaktycznej prowadzonej w osiedlach; b) zwiększenia skuteczności działań w zakresie wykrywalności przestępstw. 3. Przewodniczącego Kolegium ds. Wykroczeń przy Prezydencie Miasta do zaostrzenia represji karnej wobec sprawców dopuszczających się poważnego zakłócania porządku publicznego i spekulacji poprzez: a) wymierzanie kary grzywny w górnych granicach ustawowego zagrożenia; b) szerokie stosowanie kar dodatkowych polegających na podawaniu orzeczeń do publicznej wiadomości. 4. Przewodniczącego Komisji ds. Walki ze Spekulacją do wzmożenia działań kontrolnych organizacji handlowych i placówek gastronomicznych, ujawniania i likwidacji przyczyn oraz warunków sprzyjających przestępczości i surowego egzekwowania wymierzanych za te przestępstwa i wykroczenia kar. 5. Prezydenta miasta do organizacyjnego, stałego usprawniania obsługi klientów, szczególnie w zakresie zaopatrzenia w artykuły reglamentowane, szeroko wykorzystując opinie i uwagi komitetów osiedlowych samorządu mieszkańców, związków zawodowych i organizacji handlowych. 6. Inspektora Szkolnego do: a) reaktywowania instytucji pedagogów szkolnych oraz działań wychowawczych mających na celu zmniejszenie występowania zjawiska przestępczości wśród nieletnich; b) rozwijania form zajęć pozalekcyjnych prowadzonych przez placówki oświatowo-wychowawcze, jak i przy współdziałaniu z komitetami osiedlowymi samorządu mieszkańców. 7. Przewodniczącego Komisji Przestrzegania Prawa i Porządku Publicznego MRN do dokonywania okresowych ocen stopnia realizacji niniejszej uchwały. II. Zwrócić się do całego społeczeństwa miasta Gliwic z apelem o systematyczne współdziałanie z władzami miasta, celem eliminowania negatywnych zjawisk dnia codziennego, a do prasy lokalnej o stworzenie odpowiedniej sprzyjającej tym działaniom atmosfery. 195

Gliwice

III. Wykonanie uchwały powierza się: Prezydentowi Miasta Gliwice, Komendantowi Miejskiemu Milicji Obywatelskiej, Prokuratorowi Rejonowemu, Przewodniczącym: Kolegium ds. Wykroczeń przy Prezydencie Miasta, Komisji ds. Walki ze Spekulacją oraz Komisji Przestrzegania Prawa i Porządku Publicznego. Źródło: UM Gliwice, MSI Gliwice, Uchwała nr XIX/108/81 MRN w Gliwicach z dnia 16 XI 1981 r. w sprawie oceny stanu bezpieczeństwa, ładu i porządku publicznego oraz dyscypliny społecznej na terenie miasta Gliwice w 1981 r.

Tego samego dnia radni pozytywnie zaopiniowali wniosek prezydenta miasta dotyczący zawieszenia z dniem 31 grudnia 1981 roku działalności Izby Wytrzeźwień w Gliwicach772. 17 listopada Funkcjonariusze Służby Bezpieczeństwa odnotowali, że w gliwickich sklepach zaczęło brakować bilonu, a mieszkańcy niechętnie pozbywali się metalowych pieniędzy. Fakt ten tłumaczono „pogłoską o pieczętowaniu banknotów i mającym nastąpić wprowadzeniem tak zwanych martwych pieniędzy”773. Na znak solidarności ze strajkującymi z Wyższej Szkoły Inżynieryjnej w Radomiu budynki Politechniki Śląskiej zostały oflagowane i oklejone ulotkami, w których domagano się zmian w ustawie o szkolnictwie wyższym oraz zapewnienia swobodnego dostępu do środków masowego przekazu774. 18 listopada W związku z przeciągającymi się pracami nad nową ustawą o szkolnictwie wyższym i w solidarności ze studentami Wyższej Szkoły Inżynieryjnej w Radomiu zarząd NZS Politechniki Śląskiej proklamował strajk okupacyjny uczelni. W pierwszej kolejności zastrajkowały wydziały: Mechaniczno-Energetyczny, Mechaniczno-Technologiczny, Matematyczno-Fizyczny i Architektury775. 19 listopada Do strajku na Politechnice Śląskiej dołączyli studenci pozostałych wydziałów oraz filii w Katowicach i Rybniku776. Kilka dni późnej na politechnice strajkowało już ponad 2 tysiące osób777. W odezwie sygnowanej przez Uczelniany Komitet Strajkowy Politechniki Śląskiej strajkujący oświadczyli: „Naszym celem nie jest strajk, lecz nauka. Chcemy jednak, aby uczelnie były placówkami naukowymi, a nie «fabry772

UM Gliwice, MSI Gliwice, Uchwała nr XIX/110/81 MRN w Gliwicach z dnia 16 XI 1981 r. w sprawie ustosunkowania się do wniosku Prezydenta Miasta dotyczącego zawieszenia działalności Izby Wytrzeźwień w Gliwicach. 773 AIPN Katowice, WUSW Katowice, sygn. IPN Ka 0103/111, Informacja o stanie bezpieczeństwa i porządku publicznego w woj. katowickim na dzień 18 XI 1981 r., Katowice 18 XI 1981 r., k. 66. 774 Ibidem, k. 65. 775 AIPN Katowice, WUSW Katowice, sygn. IPN Ka 030/222, „Wiadomości Strajkowe” – pismo strajkujących studentów Politechniki Śląskiej, egzemplarz z dnia 21 XI 1981 r., k. 134. 776 Ibidem. 777 Dlaczego strajkują?, „Nowiny Gliwickie”, nr 48, 30 listopada 1981 roku.

196

1981

kami magistrów». Strajk nie jest dla nas przyjemnością, ale w obecnej sytuacji stał się konieczny. Nasza sytuacja aprowizacyjna i bytowa jest ciężka. Prosimy o pomoc w postaci żywności”778. Do strajku krytycznie odnieśli się członkowie Plenum Komitetu Uczelnianego PZPR Politechniki Śląskiej779. 22 listopada Zaczęły obowiązywać nowe, wyższe ceny benzyny i oleju napędowego. Wysokooktanowa „etylina 94” zdrożała z 24 do 32 zł, a przeznaczona do silników dwusuwowych „etylina 78” – z 10 do 30 zł. Olej napędowy zdrożał z 14 do 25 zł za litr. Równocześnie podwyższono opłaty taryfowe za korzystanie z taksówek osobowych oraz postanowiono, że przejazdy taksówką w niedziele i święta będą pobierane według taryfy nocnej780. 27 listopada Jak podały „Wiadomości Strajkowe”, w strajku na Politechnice Śląskiej brało udział 2407 studentów. Opisano również dzień strajkowy na uczelni: „Codziennie, poza oczywiście posiłkami, odbywa się Msza Św. i wiec. Następnie studenci wykonują prace porządkowe i drobne remonty na rzecz Wydziałów. W wolnym czasie można odrabiać zaległości naukowe, odbywają się wykłady z historii, historii literatury, architektury itp., spotkania z interesującymi ludźmi, projekcje filmów (ostatnio były: «Maratończyk», «Jezus» i «Pielgrzym»), koncerty. Działają biblioteczki. Wszystkiego pilnuje służba porządkowa. Dzisiaj pogoda się zepsuła, pada śnieg, jest coraz zimniej”781. 28 listopada Ze względu na dużą liczbę paczek z zagranicy dyrekcja Urzędu Pocztowo-Telekomunikacyjnego w Gliwicach ograniczyła pracę okienek kasowych, a panie obsługujące do tej pory przyjmowanie wpłat i wypłat gotówki zostały „przesunięte” do wydawania przesyłek782. 29 listopada O godzinie 12.30 w kościele św. św. Piotra i Pawła odbyło się poświęcenie sztandaru „Solidarności” w gliwickim Przedsiębiorstwie Robót Górniczych. Po zakończeniu uroczystości liczący około dwustu osób pochód przeszedł z kościoła ulicami miasta do budynku zakładu783.

778

AIPN Katowice, WUSW Katowice, sygn. IPN Ka 030/222, „Wiadomości Strajkowe”, op. cit. Uchwała nadzwyczajnego Plenum KU PZPR Politechniki Śląskiej, „Nowiny Gliwickie”, nr 48, 30 listopada 1981 roku. 780 Podwyżka cen benzyny i oleju napędowego, „Trybuna Robotnicza”, nr 232, 20–22 listopada 1981 roku. 781 AIPN Katowice, WUSW Katowice, sygn. IPN Ka 030/222, „Wiadomości Strajkowe” – pismo strajkujących studentów Politechniki Śląskiej, egzemplarz z dnia 27 XI 1981 r., k. 277. 782 Masowy napływ paczek zagranicznych, „Nowiny Gliwickie”, nr 48, 30 listopada 1981 roku. 783 AIPN Katowice, WUSW Katowice, sygn. IPN Ka 0103/111, Informacja o stanie bezpieczeństwa i porządku publicznego w woj. katowickim na dzień 30 XI 1981 r., Katowice 30 XI 1981 r., k. 37. 779

197

Gliwice

30 listopada Strajkujących studentów poparł – specjalną uchwałą – Senat Politechniki Śląskiej784. Jednocześnie studenci rozpoczęli akcję informowania mieszkańców Gliwic o przebiegu strajku, postulatach strajkujących i sytuacji w szkolnictwie wyższym. Na ulicach pojawiły się grupy studentów, którzy wręczali przechodniom ulotki785. W następnych dniach w pomoc finansową dla biorących udział w strajku zaangażowali się pracownicy gliwickich zakładów pracy, między innymi „Bumaru”, „Komagu”, „Famontu”, Huty Łabędy786. W niektórych dzielnicach miasta wciąż brakowało mleka i przetworów mlecznych787. 1 grudnia Od 40 do 80 procent podwyższono ceny wódki i spożywczych wyrobów spirytusowych788. 7 grudnia W południe na gliwickim dworcu PKP oraz na ulicy Zwycięstwa funkcjonariusze Milicji Obywatelskiej zatrzymali kilku studentów pierwszego roku Politechniki Śląskiej, którzy rozklejali plakaty wykonane na papierze pakunkowym z żądaniami wprowadzenia ustawy o szkolnictwie wyższym. Zarekwirowano dziewięćdziesiąt sześć plakatów, dwa wiadra z klejem i pędzle. Po przeprowadzonych rozmowach ostrzegawczych zatrzymanych zwolniono, ale sporządzono wnioski do Kolegium Karno-Administracyjnego789. 10 grudnia Na Wydziale Górniczym Politechniki Śląskiej zorganizowano wystawę „ZOMO”, składającą się z czternastu plakatów formatu A-0 przedstawiających funkcjonariuszy ZOMO z pałkami i tarczami. Na pierwszym plakacie wisiał papier toaletowy z napisem „Początek ZOMO”790. 12 grudnia W nocy strajkujący studenci Politechniki Śląskiej zauważyli wzmożony ruch milicyjnych kolumn samochodowych. Po pewnym czasie dotarły do nich informacje o za-

784

Głos Senatu Politechniki Śląskiej, „Nowiny Gliwickie”, nr 49, 7 grudnia 1981 roku; AIPN Katowice, WUSW Katowice, sygn. IPN Ka 030/222, Uchwała Senatu Politechniki Śląskiej z dnia 30 XI 1981 r., k. 266. 785 AIPN Katowice, WUSW Katowice, sygn. IPN Ka 0103/111, Informacja o stanie bezpieczeństwa i porządku publicznego w woj. katowickim na dzień 1 XII 1981 r., Katowice 1 XII 1981 r., k. 30. 786 AIPN Katowice, WUSW Katowice, sygn. IPN Ka 0103/111, Informacja o stanie bezpieczeństwa i porządku publicznego w woj. katowickim na dzień 11 XII 1981 r., Katowice 11 XII 1981 r., k. 4. 787 Brak organizacji czy zła wola?, „Nowiny Gliwickie”, nr 48, 30 listopada 1981 roku. 788 Kartki z PRL, op. cit., s. 214. 789 AIPN Katowice, WUSW Katowice, sygn. IPN Ka 0103/111, Informacja o stanie bezpieczeństwa i porządku publicznego w woj. katowickim na dzień 8 XII 1981 r., Katowice 8 XII 1981 r., k. 11. 790 AIPN Katowice, WUSW Katowice, sygn. IPN Ka 0103/111, Informacja o stanie bezpieczeństwa i porządku publicznego w woj. katowickim na dzień 11 XII 1981 r., Katowice 11 XII 1981 r., k. 5.

198

1981

trzymaniu studentów Wojciecha Słodowego i Ewy Kubicy791. Jeszcze przed północą w całym województwie rozpoczęły się działania mające na celu wprowadzenie stanu wojennego. Oddziały milicji i wojska skierowano do blokady dróg, zabezpieczenia budynków partii i administracji państwowej. W ramach operacji o kryptonimie „Azalia” wyłączono centrale telefoniczne oraz zmilitaryzowano placówki telekomunikacji. Jednocześnie rozpoczęto akcję „Jodła”, której celem było zatrzymanie większości czołowych działaczy „Solidarności”, działaczy Niezależnego Zrzeszenia Studentów oraz osób, które uznano za groźne dla socjalistycznego państwa792. 13 grudnia O godzinie 6.00 w pierwszym programie Polskiego Radia rozległy się dźwięki hymnu narodowego i spiker zapowiedział: „Tu Polskie Radio Warszawa. Mamy dziś niedzielę, 13 grudnia. Rozpoczyna się szczególny dzień w historii naszego państwa i naszego narodu. Za chwilę przed mikrofonami Polskiego Radia przemówi generał armii Wojciech Jaruzelski”793. Po chwili zaskoczeni słuchacze usłyszeli nagrane wcześniej przemówienie szefa partii i dowódcy armii, w którym ogłosił on wprowadzenie w całym kraju stanu wojennego i przejęcie władzy przez Wojskową Radę Ocalenia Narodowego. Większość instytucji administracji państwa i tak zwane strategiczne sektory gospodarki (jak komunikacja, telekomunikacja, energetyka i górnictwo) zostały zmilitaryzowane, a nadzór nad nimi objęło wojsko. Wyłączono komunikację telefoniczną i wprowadzono cenzurę korespondencji. Ograniczono możliwość przemieszczania się, wprowadzając godzinę policyjną od godziny 22.00 do 6.00 rano. Jednocześnie zakazano zmiany miejsca pobytu bez uprzedniego zawiadomienia władz administracyjnych. Wstrzymano wydawanie gazet i czasopism z wyjątkiem dwóch tytułów ogólnokrajowych („Trybuny Ludu” i „Żołnierza Wolności”) oraz kilku lokalnych pism będących tubami propagandowymi PZPR (na Górnym Śląsku ostała się „Trybuna Robotnicza”). Zawieszono zajęcia w szkołach i na uczelniach. Pracownicy Huty 1 Maja podjęli nieudaną próbę strajku na znak protestu przeciwko wprowadzeniu stanu wojennego. Na teren zakładu wkroczyło ZOMO i aktyw partyjny794. Na Politechnice Śląskiej przerwano strajk. Zatrzymano i internowano przywódców Komitetu Strajkowego795. W następnych tygodniach część pracowników i studentów uczelni dotknęły represje. Rektora i trzech dziekanów zwolniono z pełnionych funkcji. Aresztowano czterech pracowników i jedenastu studentów, trzynastu pracowników

791

XX lat Solidarności Śląsko-Dąbrowskiej, op. cit., s. 258. J. Neja, Górny Śląsk, Podbeskidzie, Ziemia Częstochowska, [w:] Stan wojenny w Polsce 1981–1983, red. A. Dudek, Warszawa 2003, s. 87. 793 A. Paczkowski, Wojna polsko-jaruzelska. Stan wojenny w Polsce 13 XII 1981 – 22 VII 1983, Warszawa 2006, s. 55. 794 J. Neja, Górny Śląsk, op. cit., s. 92. 795 XX lat Solidarności Śląsko-Dąbrowskiej, op. cit., s. 258. 792

199

Gliwice

i dwudziestu jeden studentów internowano. Zajęcia dydaktyczne zawieszono do 21 stycznia 1982 roku796. J Z archiwów Służby Bezpieczeństwa

Informacja od TW ps. „Albin” dotycząca zakończenia strajku i likwidacji materiałów na Politechnice Śląskiej W nocy po ogłoszeniu stanu wojennego i otrzymaniu informacji od kuriera, że na Akademii Ekonomicznej w Katowicach zabezpieczenia wszystkich materiałów dokonała SB, wszystkie kompromitujące materiały zostały spalone: listy uczestników strajku, listy popierających strajk, listy finansujących strajk (przedsiębiorstw i osób indywidualnych), wykazy imprez mających miejsce w czasie strajku i imprez planowanych. Pozostałe materiały jak literatura, plakietki, czasopisma, afisze i pieniądze zostały przeniesione do Duszpasterstwa Akademickiego w Gliwicach. Członkowie Komitetu Strajkowego ukryli się także w pierwszym okresie na plebanii. Źródło: AIPN Katowice, WUSW Katowice, sygn. IPN Ka 030/222, Notatka sporządzona na podstawie informacji uzyskanych od TW ps. „Albin” w dniu 29 I 1982 r., k. 146.

14 grudnia Jeszcze w nocy z 13 na 14 grudnia kilku działaczy gliwickiej „Solidarności”, między innymi Tadeusz Listowski, Władysław Kostrzewski, Jerzy Łoik i Bogusław Choina, założyło grupę o nazwie „Drugi Garnitur Delegatury Gliwickiej” i wydało odezwę o jej powstaniu797. Już wtedy zarysował się podział na dwa obozy. Jeden był związany z Konfederacją Polski Niepodległej (KPN) i reprezentował ją Bogusław Choina, drugi – z „Solidarnością”, któremu przewodniczył Jerzy Buzek. Część zebranych postanowiła natychmiast działać i uruchomić konspiracyjne środki społecznego przekazu. Tego samego dnia udali się oni do hotelu robotniczego GPBW przy ulicy Łużyckiej i tam, za pomocą dziecięcej drukarenki, wykonali ulotki formatu A5, sygnowane przez KPN i „Solidarność”, które zawierały hasła: „Precz z komuną”, „Wypuścić internowanych”, „Odwołać stan wojenny”, „Przywrócić Solidarność”. Ulotki rozkolportowano w następnych dniach798. W prywatnym mieszkaniu przy ulicy Klementa Gottwalda (dziś ulica Częstochowska) Bogusław Choina uruchomił drukarnię, w której rozpoczęto druk „Biuletynu II Garnituru Gliwickiej Delegatury NSZZ Solidarność”. Teksty początkowo pisał Bogusław Choina. Biuletyn wydawano co dwa tygodnie, początkowo w nakładzie od 500 do 1 tysiąca egzemplarzy, a po udoskonaleniu techniki z jednej matrycy drukowano około 2 tysięcy stron799.

796 797 798 799

M. Mikrut, W. Pluskiewicz, Kalendarium pięćdziesięciolecia, op. cit., s. 25. XX lat Solidarności Śląsko-Dąbrowskiej, op. cit., s. 265; J. Neja, Górny Śląsk, op. cit., s. 107. A. Jarczewski, Początki konspiracji „Solidarnościowej” w Gliwicach – http:// www.ajarcz.republika.pl. Ibidem.

200

1981

15 grudnia Za „niewłaściwe wykonywanie obowiązków służbowych” odwołano ze stanowiska wojewodę katowickiego Henryka Lichosia800. Jego miejsce zajął gen. dyw. Roman Paszkowski801. 16 grudnia W Katowicach doszło do krwawej pacyfikacji strajku na KWK „Wujek”. W starciu z plutonem specjalnym ZOMO zginęło dziewięciu górników802. 17 grudnia Aresztowano Bogusława Choinę – twórcę pierwszych po ogłoszeniu stanu wojennego konspiracyjnych struktur solidarnościowych w mieście. Początkowo przesłuchiwano go w Komendzie Miejskiej Milicji Obywatelskiej w Gliwicach, skąd trafił do Aresztu Śledczego w Bytomiu. Dnia 11 stycznia 1982 roku został skazany przez Sąd Garnizonowy na dwa lata więzienia, a 25 lutego 1982 roku w wyniku rewizji Sąd Najwyższy podniósł wyrok do pięciu lat. Od maja 1982 roku Bogusław Choina przebywał w Zakładzie Karnym w Krakowie, od sierpnia 1982 roku – we Wrocławiu. Wyszedł na wolności w grudniu 1983 roku803. 22 grudnia Na okres świąt Bożego Narodzenia (do 28 grudnia) czasowo zniesiono obowiązek uzyskiwania zezwolenia na opuszczenie miejsca zameldowania oraz obowiązek meldunku przed upływem dwunastu godzin od chwili przybycia do określonej miejscowości w tym samym województwie. Osoby wyjeżdżające na święta do rodziny zamieszkałej poza terenem województwa katowickiego nadal były zobowiązane do uzyskania zgody na pobyt czasowy poza miejscem stałego zamieszkania i niezwłocznego zameldowania się po przybyciu do danej miejscowości, nie później niż przed upływem dwunastu godzin804. 24 grudnia Wigilia. Minister spraw wewnętrznych zniósł w całym kraju godzinę policyjną w nocy z 24 na 25 grudnia805. 28 grudnia Ogłoszono zmniejszenie, od stycznia 1982 roku, norm przydziału mięsa806. 800

AP Katowice, KW PZPR Katowice, Karta osobowa Henryka Lichosia (opracowanie udostępnione przez R. Miłocha). 801 Generał dywizji R. Paszkowski wojewodą katowickim, „Trybuna Robotnicza”, nr 250, 16 grudnia 1981 roku. 802 A. Sznajder, Pacyfikacja kopalni „Wujek”, [w:] Idą pancry na „Wujek”, red. A. Borowski, Warszawa–Katowice 2006. 803 A. Jarczewski, Biogram Bogusław Choiny na stronie internetowej „Encyklopedia Solidarności” – http://www. encyklopedia-solidarnosci.pl. 804 Złagodzenie rygorów meldunkowych, „Trybuna Robotnicza”, nr 256, 22 grudnia 1981 roku; 12 trudnych miesięcy. Od grudnia do grudnia, Warszawa 1983, s. 55. 805 Zniesienie godziny milicyjnej w noc wigilijną, „Trybuna Robotnicza”, nr 257, 23 grudnia 1981 roku; 12 trudnych miesięcy, op. cit., s. 55. 806 Z. Rykowski, W. Władyka, op. cit., s. 132.

201

Gliwice

Mimo że od wprowadzenia stanu wojennego minęły dwa tygodnie, dopiero 28 grudnia zauważono, że na budynku Wydziału Górniczego Politechniki Śląskiej pozostawały, nietknięte przez ten czas, dwa dużej wielkości napisy: „Solidarność” i „NZS”. Jeszcze tego samego dnia poinformowano o tym fakcie władze uczelni i polecono niezwłocznie usunąć napisy807. 29 grudnia W gliwickich zakładach opieki zdrowotnej, szpitalach i żłobkach rozpoczęto rozdzielanie zagranicznych darów przekazanych przez „bratnie narody socjalistyczne” ZSRS, NRD i Bułgarii808. 31 grudnia W noc sylwestrową nie próżnowali gliwiccy działacze podziemnych struktur „Solidarności”, organizując tak zwaną pocztę balonową. Korzystając z matrycy białkowej, wydrukowano ulotki, które przywieszano do kupionych wcześniej baloników sylwestrowych. Tak wyposażone baloniki, wypełnione gazem kuchennym, wypuszczano z budynku przy ulicy Klementa Gottwalda 17 (obecnie ulica Częstochowska)809. Na noc sylwestrową zawieszono obowiązywanie godziny milicyjnej810. Chętnych do zabawy poza domem było jednak niewielu. Większość spędziła ten wieczór w gronie najbliższej rodziny, sąsiadów i znajomych. Z niepokojem oczekiwano, co przyniesie nowy 1982 rok.

807

AIPN Katowice, WUSW Katowice, sygn. IPN Ka 063/194, Informacja dot. stanu bezpieczeństwa i porządku publicznego w woj. katowickim, Katowice 29 XII 1981 r., k. 10. 808 Kronika wydarzeń, „Nowiny Gliwickie” 1982, nr 1. 809 A. Jarczewski, op. cit. 810 W Sylwestra zniesienie godziny milicyjnej, „Trybuna Robotnicza”, nr 262, 31 grudnia 1981–1 stycznia 1982 roku; 12 trudnych miesięcy, op. cit., s. 55.

202

Ludzie władzy

Pierwsi sekretarze Komitetu Powiatowego (do czerwca 1975 roku), później Komitetu Miejskiego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej 1968–1971 – Stanisław CIEŚLIK 1971–1978 – Jan JANOSZ 1978–1981 – Józef DUDZIK 1981–1983 – Jan RĘBACZ Przewodniczący Prezydium Miejskiej Rady Narodowej 1969–1973 – Zenon CIEŚLAK 1973–1978 – Jan JANOSZ 1978–1980 – Józef DUDZIK 1980–1984 – Stefan ZEMŁA Prezydenci Miasta (od stycznia 1974 roku) 1974–1980 – Józef ANTOSZ 1980–1985 – Janusz KRAJEWSKI Kadra kierownicza gliwickiej Służby Bezpieczeństwa 1960–1974 – kpt./ppłk Wiesław SOŁDYK – pierwszy zastępca komendanta do spraw Służby Bezpieczeństwa 1974–1975 – mjr/ppłk Władysław FABIAN – pierwszy zastępca komendanta do spraw Służby Bezpieczeństwa 1969–1975 – por./kpt. Tymoteusz PIĘTKA – drugi zastępca komendanta do spraw Służby Bezpieczeństwa 1975–1980 – mjr/ppłk Alfred PUSS – Kierownik Grupy Operacyjnej Wydziału II w Gliwicach na etacie zastępcy naczelnika wydziału 1980–1982 – Stanisław MĄCZKO – Kierownik Grupy Operacyjnej Wydziału II w Gliwicach 1975–1981 – ppłk Władysław FABIAN – Kierownik Grupy Operacyjnej Wydziału III „A” w Gliwicach 1981–1982 – por. Mieczysław MOKROS – Kierownik Grupy Operacyjnej Wydziału V w Gliwicach

203

Wybrane adresy811

Instytucje i organizacje społeczno-polityczne: Federacja Socjalistycznych Związków Młodzieży Polskiej, ulica Dworcowa 2 Komitet Miejski Frontu Jedności Narodu, ulica Marcina Strzody 5 (obecnie ulica Prymasa Stefana Wyszyńskiego) Liga Kobiet, ulica Zygmunta Starego 17 Liga Obrony Kraju, ulica Teodora Lelka 6 (obecnie ulica Wojciecha Korfantego) Miejski Urząd Kontroli Publikacji i Widowisk, ulica Marcina Strzody 12 (obecnie ulica Prymasa Stefana Wyszyńskiego) Komenda Miejska Milicji Obywatelskiej, plac Inwalidów Wojennych 2 Komenda Powiatowa Milicji Obywatelskiej, ulica Norberta Barlickiego 16 Sztab ORMO, ulica Dworcowa 15 (obecnie ulica Jana Pawła II) Redakcja „Nowin Gliwickich”, ulica Zwycięstwa 3 Polska Zjednoczona Partia Robotnicza, ulica Dworcowa 2 (obecnie ulica Jana Pawła II) Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze, Rynek 12 Prokuratura Rejonowa, ulica Powstańców 23 (obecnie ulica Powstańców Warszawy) Sąd Powiatowy, ulica Powstańców 23 (obecnie ulica Powstańców Warszawy) Stowarzyszenie „PAX”, ulica Hutnicza 2 Stronnictwo Demokratyczne, ulica Zwycięstwa 26 Towarzystwo Przyjaciół Dzieci, ulica Bankowa 10 Towarzystwo Przyjaźni Polsko-Radzieckiej, ulica Zwycięstwa 37 Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Żydów w Polsce, Rynek 2 Towarzystwo Wiedzy Powszechnej, ulica Górnych Wałów 25 Urząd Powiatowy, ulica Zygmunta Starego 17 Urząd Miejski • ulica Dolnych Wałów 11 • ulica Zwycięstwa 21 • ulica Górnych Wałów 9 • plac Inwalidów Wojennych 12 Zjednoczone Stronnictwo Ludowe, ulica Marcina Strzody 12 (obecnie ulica Prymasa Stefana Wyszyńskiego) Zrzeszenie Studentów Polskich, ulica Marcina Strzody 30 (obecnie ulica Prymasa Stefana Wyszyńskiego) 811

Opracowano na podstawie: Spis telefonów województwa katowickiego rok 1975/1976, Warszawa 1974.

205

Wybrane adresy

Związek Bojowników o Wolność i Demokrację, Rynek 2 Związek Harcerstwa Polskiego – Komenda Hufca, ulica Jana Długosza 2 Związek Inwalidów Wojennych PRL, Rynek 4 Związek Młodzieży Socjalistycznej, ulica Dworcowa 2 (obecnie ulica Jana Pawła II) Związek Młodzieży Wiejskiej, ulica Dworcowa 2 (obecnie ulica Jana Pawła II) Związek Nauczycielstwa Polskiego, ulica Bankowa 10 Związek Polskich Artystów Plastyków, Rynek 6 Banki: Narodowy Bank Polski • I Oddział, ulica Górnych Wałów 14 • II Oddział, ulica Zwycięstwa 19 • III Oddział, ulica Zwycięstwa 28 Powszechna Kasa Oszczędności, ulica Dolnych Wałów 13 Bank Spółdzielczy, ulica Średnia Bary i jadłodajnie: Bar „Adria”, ulica Rybnicka 22 Bar „Akademicki”, ulica Klementa Gottwalda 1 (obecnie ulica Częstochowska) Bar „Bartosz”, ulica Dolnej Wsi 40 Bar „Dworcowy”, ulica Bohaterów Getta Warszawskiego 5 Bar „Express”, ulica Zwycięstwa 53 Bar „Górnik”, ulica Janusza Korczaka 47 Bar „Ludowy”, ulica Pszczyńska 14 Bar „Obywatelski”, ulica Tarnogórska 233 Bar „Pod Arkadami”, Rynek 24 Bar „Pod Jeleniem”, ulica Kozielska 80 Bar „Pod Żubrem”, ulica Świętojańska 35 Bar „Popularny”, ulica Jana Śliwki 34 Bar „Smakosz”, ulica Zwycięstwa 8 Bar „Starówka”, ulica Raciborska 4 Bar „Targowy”, ulica gen. Karola Świerczewskiego 32 (obecnie ulica Lipowa) Bar „Tarnogórski”, ulica Tarnogórska 2 Bar „Teatralny”, ulica Tadeusza Kościuszki 12 Bar „Trynek”, ulica Wacława Nałkowskiego 10 (obecnie ulica Hanki Sawickiej) Jadłodajnia „Jarosz”, ulica Dworcowa 30 (obecnie ulica Jana Pawła II) Jadłodajnia „Kormoran”, ulica Czajki 23 Piwiarnia „Tyska”, ulica Jagiellońska 21 Restauracje: Restauracja „Barbara”, ulica Józefa Poniatowskiego 25 Restauracja „Klubowa”, ulica Chorzowska 40 Restauracja „Myśliwska”, ulica Zwycięstwa 30 206

Wybrane adresy

Restauracja „Oaza”, ulica Teodora Lelka 36 (obecnie ulica Wojciecha Korfantego) Restauracja „Piast”, plac Piastów Restauracja „Polonia”, ulica Zwycięstwa 29 Restauracja „Pod Arkadami”, Rynek 24 Restauracja „Pod Szóstką”, ulica Tarnogórska 78 Restauracja „Trynek”, ulica Wacława Nałkowskiego (obecnie ulica Hanki Sawickiej) Restauracja „Wrocławska”, ulica Wrocławska 18 Restauracja „Zameczek Leśny”, ulica Chorzowska 97 Restauracja „Wars”, Dworzec Kolejowy Hotele: Hotel Miejski, ulica Zwycięstwa 30 Hotel Asystencki, ulica Kujawska 3 Hotel Garnizonowy, ulica Zawiszy Czarnego 7 Kawiarnie: Kawiarnia „Akademicka”, ulica Łużycka 2 Kawiarnia „Agawa”, ulica Zwycięstwa 7 Kawiarnia „Carmen”, plac Bohaterów Stalingradu 3 (obecnie plac marsz. Józefa Piłsudskiego) Kawiarnia „Kolorowa”, ulica Nikosa Belojanisa (obecnie ulica gen. Władysława Andersa) Kawiarnia „Myśliwska”, ulica Zwycięstwa 30 Kawiarnia „Piast”, plac Piastów Kawiarnia „Roma”, ulica Marcelego Nowotki 1 (obecnie ulica Ignacego Daszyńskiego) Kawiarnia „Trojak”, Rynek 21 Kawiarnia „Warszawianka”, ulica Dolnych Wałów 7 Kawiarnia „Zameczek Leśny”, ulica Chorzowska 97 Kina: Kino „Apollo”, ulica Pawła Findera 1 (obecnie ulica Jasnogórska) Kino „Bajka”, ulica Dolnych Wałów 3 Kino „Grażyna”, ulica Szobiszowicka 23 Kino „Jutrzenka”, ulica Zygmunta Starego 34 Kino „Mikrus”, ulica Dworcowa 23 Kino „Ustronie”, ulica Wincentego Pola 11 Kinoteatr „X”, ulica Marcina Strzody 30 (obecnie ulica Prymasa Stefana Wyszyńskiego) Postoje taksówek: plac Dworcowy Rynek ulica Marcina Strzody (obecnie ulica Prymasa Stefana Wyszyńskiego) 207

Wybrane adresy

Ważniejsze sklepy: „Delikatesy” Nowe, ulica Marcina Strzody 14 (obecnie ulica Prymasa Stefana Wyszyńskiego) „Delikatesy” Stare, ulica Zwycięstwa 13 Powszechny Dom Towarowy „Ikar”, ulica Zwycięstwa 23 „Centrogal”, ulica Zwycięstwa 11 „Elegant”, ulica Zwycięstwa 12 „Femina”, ulica Zwycięstwa 24 „Bawełna”, ulica Dworcowa 25 (obecnie ulica Jana Pawła II) „Dekoracja”, ulica Dworcowa 26 (obecnie ulica Jana Pawła II) „Futrogal”, ulica Zwycięstwa 12 „Jubiler”, ulica Zwycięstwa 32 „Wawel”, ulica Zwycięstwa 4 Księgarnia „Nauka”, ulica Marcina Strzody 14 (obecnie ulica Prymasa Stefana Wyszyńskiego) Księgarnie „Domu Książki”: • ulica Zwycięstwa 47 • ulica Zwycięstwa 35 • ulica Zwycięstwa 31 • ulica Zwycięstwa 17 • ulica Józefa Wieczorka 27 • ulica Chorzowska 42 Księgarnia św. Jacka, Rynek 1 Księgarnia Wydawnictw Importowanych, ulica Zwycięstwa 37 Varia: Fabryka Kosmetyków „Viola”, ulica Józefa Wieczorka 22 Klub Międzynarodowej Prasy i Książki, ulica Marcina Strzody 5 (obecnie ulica Prymasa Stefana Wyszyńskiego) Łaźnia Miejska, ulica Zwycięstwa 36 Polskie Biuro Podróży „Orbis”, ulica Zwycięstwa 56 Państwowa Operetka Śląska, ulica Nowy Świat 55 Klub Sportowy „Piast”, ulica Zwycięstwa 36

Summary

This Chronicle is an attempt to represent a chronologically ordered picture of the life of the city and its inhabitants during the decade-long period between 1971 and 1981. The first part of the book is a short synthesis of the significant events and occurrences of this decade. The particular focus here is on investments and changes in the arrangement of urban space, on social relations, on problems of trade, gastronomy, the local market, communications, cultural life, schooling, industry and environmental pollution. Separately analyzed are matters tied to the functioning of the political system and government apparatus, including the functioning of the state systems of propaganda and coercion, which are broadly treated here. The synthetic section ends with a description of the specific unfolding of the socio-political crisis of 1980–1981 in Gliwice, as well as the atmosphere during the period of the first “Solidarity” between August 1980 and December of 1981. This section and the texts following end with the first days of Martial Law. In taking into account various points of view and expanding on these perspectives, the introductory text is a general introduction to the lecture of the more detailed chronicle that follows. The second main part of the publication constitutes the chronicle, which utilizes the source material. The latter includes aspects of documents drafted during the period under study by municipal administrative authorities, the Polish United Worker’s (Communist) Party (PZPR), and the secret political police. The source materials also include selected articles from the local press. The texts often discuss places and occurrences often forgotten today. To draw readers closer to the climate of the epoch and to introduce them to certain events, the narrative often follows from the general to the particular. It begins from a general Polish context, studies the regional unfolding of a given events, and then ends at a strictly local and municipal level. Through this approach events are analyzed from a broader background. This allows the social, political, economic and cultural events that occur at the municipal level to be more transparent and understandable, even to the non-professional historian. The last part of the book is an annex made up of two informative sections. The first is on “People with state authority” and is a chronological account of Communist Party local leaders, of people leading the municipal section of the National Council, and of the presidents of cities as well as members of the leading cadres of the secret political police. In the second section, titled “selected addresses”, one can find out the location of institutions and socio-political organizations – including banks, pubs, diners, restaurants, cafés, hotels, cinemas and the most renowned stores – that no 209

Summary

longer exist today, including their street addresses and numbers. The form and shape of the chronicle allows the reader to trace changes in the city “from day to day”, which allow her/him to grasp a completely different point of view than monographic syntheses would allow. The text contains an array of information for which there would not be enough space if it were written or structured in another way, i.e. if it aimed towards a scholarly synthesis or to treat only one selected fragment of reality. One can grasp the information from any point in the text without fear of having one’s understanding hampered by having missed out on the previously discussed issues. The rest of the materials in this volume include an index of abbreviations, a bibliography, as well as an index of family names and pseudonyms. The source materials that form the basis of this volume include documents from the Katowice section of Polish Institute of National Remembrance (IPN), the State Archive in Katowice, and its section in Gliwice. The rich illustrative material stems from the collection of the State Archive in Katowice, the Museum in Gliwice, as well as from the collections of private individuals. Translated by Peter Polak-Springer

Zusammenfassung

Das Kalendarium stellt ein Versuch dar, ein chronologisch geordnetes Bild der Stadt Gleiwitz und ihrer Einwohner vom Januar 1971 bis Dezember 1981 zu kreieren. Im ersten Teil des Buches wagt der Verfasser einen kurzen Abriss der Stadtgeschichte auf dem Hintergrund der Geschehnisse dieser Zeitperiode in Polen; mit besonderer Berücksichtigung solcher Problemen wie: Investitionen und Veränderungen in der Raumgestaltung der Stadt, Bevölkerungsverhältnisse, Handelsprobleme, Gaststättenbetrieb, lokaler Markt, Verkehr, kultureller Betrieb, Schulwesen, Industrie und Umweltverschmutzung. Separat bespricht man die Aspekte der Funktionsweise des Machtapparates und des politischen Systems, darunter auch der breit verstandenen Propaganda und Sicherheitsapparates. Dieser synthetischer Teil des Bandes schließt die Beschreibung des Verlaufes und lokaler Eigenart der sozialpolitischen Krise der Jahren 1980–1981 in Gleiwitz, sowie der Stimmungen unter der Bevölkerung in der Periode der sog. ersten „Solidarność” ab, also jener zwischen August 1980 und Dezember 1981. Den Endpunkt bilden hier, wie auch in der nachfolgender Zeitspanne, die ersten Tage des Kriegeszustandes. Den Hauptteil des Buches macht aber die chronologische Übersicht aus, welche viel detaillierter als die Einleitung ist und die durch die Quellenauszüge ergänzt ist. Diese Quellenbasis besteht aus den Dokumentfragmenten der damaligen Stadtverwaltung, der Polnischen Vereinigten Arbeiterpartei (PZPR) und der Sicherheitspolizei. Als Ergänzung dieser Materialien dienen zudem die Auszüge aus der lokalen Presse, um an die heute völlig vergessene Orte und Ereignisse zu erinnern. Um dem Leser den besonderen Charakter der dargestellten Zeitperiode vertraulicher zu machen und in die konkreten Problemfelder einzuführen, geht die Erzählung in der Regel vom allgemeinen gesamtpolnischen Kontext aus (durch die regionale Aspekte der Thematik, um in den ganz lokalen Tatsachen zu münden?). Dadurch sind die Geschehnisse in einem breiten Kontext verankert. Die sozialen, politischen, kulturellen und wirtschaftlichen Probleme, die in diesen Jahren in der Stadt stattfanden, werden infolgedessen transparenter und verständlicher – auch für einen Leser, der kein Fachhistoriker ist. Den dritten Teil des Bandes bildet ein informativer Anhang, der in zwei Elemente zerfällt. Das Verzeichnis „Die Vertreter der Macht” zählt in chronologischer Reihenfolge neben den lokalen Anführer der kommunistischen Partei ebenso den Leiter des Nationalen Stadtrates, den Stadtpräsidenten und die Mitglieder der Leitungskader des Sicherheitsdienstes auf. Die zweite Übersicht – „Ausgewählte 211

Zusammenfassung

Adressen” – informiert über den Anschriften der damals wichtigsten, heute nicht mehr existierenden und vergessenen, Orte aller Art: u.a. sozial-politische Vereine, Banken, Bars und Gaststätten, Restaurants und Cafés, Hotels, Kinos bis hinzu wichtigsten Geschäften. Die Form des Kalendariums und der Aufbau des Buches lassen dem Leser die Verfolgung der Veränderungen in der Stadt sozusagen „vom Tag auf Tag” zu. Dies ermöglicht zugleich einen ganz anderen Blick auf die Geschehnisse, als es bei Sammelwerken und Monographien der Fall ist. Das vorliegende Verfasserwerk beinhaltet zahlreiche unentbehrliche Informationen, für die womöglich in einer monographischen Arbeit resp. in einem Sammelwerk kein Platz wäre. Dieser kalenderartige Text lässt sich zudem an beliebigen Stellen lesen, ohne dass man dabei auf die vorherigen Seiten Bezug nimmt. Das Buch schließt mit dem Abkürzungenverzeichnis, einer Bibliographie sowie dem Personen- und Pseudonymregister. Die Veröffentlichung entstand auf der Basis der Nachforschungen in den Aktenbeständen des Archivs der Abteilung des Instituts des Nationalen Gedenkens in Kattowitz, des Staatsarchivs in Kattowitz, sowie deren Filiale in Gleiwitz. Der reiche illustrative Stoff stammt aus den Beständen des Staatsarchivs in Kattowitz, des Museums in Gleiwitz und von einzelnen Privatpersonen. Übersetzung Sebastian Rosenbaum

Wykaz skrótów

AIPN – Archiwum Instytut Pamięci Narodowej CSsR – Congregatio Sanctissimi Redemptoris (Zgromadzenie Najświętszego Odkupiciela) DESA – Dzieła Sztuki i Antyki FJN – Front Jedności Narodu FMS – Federacja Młodzieży Szkolnej GRN – Gminna Rada Narodowa GUS – Główny Urząd Statystyczny GZUT – Gliwickie Zakłady Urządzeń Technicznych IPN – Instytut Pamięci Narodowej KC – Komitet Centralny KKP – Krajowa Komisja Porozumiewawcza KMPiK – Klub Międzynarodowej Prasy i Książki KOR – Komitet Obrony Robotników KPD – Kommunistische Partei Deutschlands (Komunistyczna Partia Niemiec) KSS – Komitet Samoobrony Społecznej KWK – Kopalnia Węgla Kamiennego MKZ – Miejska Komisja Zakładowa MO – Milicja Obywatelska MPGK – Miejskie Przedsiębiorstwo Gospodarki Komunalnej MSI – Miejski Serwis Informacyjny MSF – Congregatio Missionariorum a Sacra Familia (Zgromadzenie Misjonarzy Świętej Rodziny) NATO – Pakt Północnoatlantycki NRD – Niemiecka Republika Demokratyczna NSZZ – Niezależne Samorządne Związki Zawodowe NZS – Niezależne Zrzeszenie Studentów ORMO – Ochotnicza Rezerwa Milicji Obywatelskiej PDT – Państwowy Dom Towarowy PKS – Państwowa Komunikacja Samochodowa PKWN – Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego PRL – Polska Rzeczpospolita Ludowa POP – Podstawowa Organizacja Partyjna PPR – Polska Partia Robotnicza 213

Wykaz skrótów

PZPR – Polska Zjednoczona Partia Robotnicza RFN – Republika Federalna Niemiec SB – Służba Bezpieczeństwa SD – Stronnictwo Demokratyczne SZMW – Socjalistyczny Związek Młodzieży Wojskowej TPPR – Towarzystwo Przyjaźni Polsko-Radzieckiej UM – Urząd Miasta (Urząd Miejski) WPK – Wojewódzkie Przedsiębiorstwo Komunikacyjne WRN – Wojewódzka Rada Narodowa WSS – Wojewódzka Spółdzielnia Spożywców WUSW – Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych ZBOWiD – Związek Bojowników o Wolność i Demokrację ZKZ – Zakładowy Komitet Założycielski ZMS – Związek Młodzieży Socjalistycznej ZNTK – Zakłady Naprawcze Taboru Kolejowego ZOMO – Zmotoryzowane Odwody Milicji Obywatelskiej ZPAP – Związek Polskich Artystów Plastyków ZSL – Zjednoczone Stronnictwo Ludowe ZSMW – Związek Socjalistycznej Młodzieży Wiejskiej ZSRR – Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich ZSRS – Związek Socjalistycznych Republik Sowieckich

Spis ilustracji

str. 9 Nieistniejąca już dziś, północna pierzeja ulicy Dworcowej. Fot. Felicjan Tyczyński (Archiwum Państwowe w Katowicach – Oddział w Gliwicach).

str. 11 Kawiarnia „Agawa” na rogu ulic Zwycięstwa i Dolnych Wałów. Fot. Mirosław Rakowski.

str. 16 Pracownicy gliwickiego oddziału Wojewódzkiego Przedsiębiorstwa Handlu Wewnętrznego w pochodzie pierwszomajowym. Zbiory Muzeum w Gliwicach.

str. 18 Ulica Zwycięstwa w połowie lat siedemdziesiątych. Zbiory Muzeum w Gliwicach.

str. 19 Budynek Prezydium Miejskiej Rady Narodowej, od 1974 roku również siedziba prezydenta miasta. Zbiory prywatne.

str. 22 Boczna elewacja budynku Komitetu Miejskiego PZPR przy ulicy Dworcowej (dziś ulica Jana Pawła II). Fot. Felicjan Tyczyński (Archiwum Państwowe w Katowicach – Oddział w Gliwicach).

str. 27 Msza święta w intencji ojczyzny na placu Krakowskim 3 maja 1981 roku. Zbiory prywatne.

str. 29 Wnętrze jednego z gliwickich sklepów około 1975 roku. Fot. Mirosław Rakowski.

str. 48 Jadłodajnie „Jarosz” i „Smak” przy ulicy Dworcowej. Fot. Mirosław Rakowski.

str. 58 Makieta tak zwanej superjednostki handlowej. Fot. Felicjan Tyczyński (Archiwum Państwowe w Katowicach – Oddział w Gliwicach).

str. 63 Pochód pierwszomajowy w Gliwicach, lata siedemdziesiąte. Zbiory Muzeum w Gliwicach.

215

Spis ilustracji

str. 64 Otwarcie „Gliwickiej Wiosny ’73”. Zbiory Muzeum w Gliwicach.

str. 69 Ulica Zwycięstwa w pierwszej połowie lat siedemdziesiątych. Zbiory prywatne.

str. 76 Wnętrze kawiarni „Gondola”. Fot. Mirosław Rakowski.

str. 81 Elewacja Prezydium Miejskiej Rady Narodowej z propagandową dekoracją „Polska rośnie w siłę, a ludzie żyją dostatniej”. Fot. Felicjan Tyczyński (Archiwum Państwowe w Katowicach – Oddział w Gliwicach).

str. 87 Ulica Ormowców (obecnie ulica Krupnicza) w latach siedemdziesiątych. Zbiory Muzeum w Gliwicach.

str. 89 Trybuna honorowa 1 maja 1975 roku. Zbiory prywatne.

str. 94 Ulica Wrocławska, wygląd pierzei północnej przed wyburzeniem. Fot. Felicjan Tyczyński (Archiwum Państwowe w Katowicach – Oddział w Gliwicach).

str. 96 Kino „Apollo” na skrzyżowaniu ulic Kozielskiej, Józefa Wieczorka i Pawła Findera (dziś ulica Jasnogórska). Fot. Felicjan Tyczyński (Archiwum Państwowe w Katowicach – Oddział w Gliwicach).

str. 101 Elewacja prezydium Miejskiej Rady Narodowej z propagandową dekoracją. Fot. Felicjan Tyczyński (Archiwum Państwowe w Katowicach – Oddział w Gliwicach).

str. 108 Zaplecze sklepu mięsnego. Fot. Mirosław Rakowski.

str. 109 W gliwickiej piekarni „Społem”, druga połowa lat siedemdziesiątych. Fot. Mirosław Rakowski.

str. 112 Młode ekspedientki – uczestniczki tak zwanej warty młodzieżowej ZSMP w jednym z gliwickich sklepów. Fot. Mirosław Rakowski.

str. 113 Siedziba Towarzystwa Przyjaźni Polsko-Radzieckiej przy ulicy Zwycięstwa. Fot. Felicjan Tyczyński (Archiwum Państwowe w Katowicach – Oddział w Gliwicach).

216

Spis ilustracji

str. 114 Elewacja domu towarowego „Ikar” przyozdobiona portretami działaczy ruchu komunistycznego. Fot. Felicjan Tyczyński (Archiwum Państwowe w Katowicach – Oddział w Gliwicach).

str. 117 Stoisko cukiernicze w „Nowych Delikatesach”. Fot. Mirosław Rakowski.

str. 128 Ulica Basztowa w drugiej połowie lat siedemdziesiątych. Fot. Felicjan Tyczyński (Archiwum Państwowe w Katowicach – Oddział w Gliwicach).

str. 131 Ekspozycja ukazująca osiągnięcia gliwickiego przemysłu. Zbiory Muzeum w Gliwicach.

str. 133 Fontanna z trzema faunami na skwerze przed budynkiem Prezydium Miejskiej Rady Narodowej. Zbiory Muzeum w Gliwicach.

str. 143 Widok na miasto z wieży kościoła Wszystkich Świętych. Z prawej strony dziesięciopiętrowy „Mister Gliwic”. Zbiory prywatne.

str. 145 Stragany pod cmentarzem Centralnym przy ulicy Kozielskiej w święto Wszystkich Świętych. Fot. Mirosław Rakowski.

str. 146 Burzenie kamieniczek przy ulicy Dworcowej. Fot. Felicjan Tyczyński (Archiwum Państwowe w Katowicach – Oddział w Gliwicach).

str. 150 Wnętrze sklepu spożywczego „Sezam” przy ulicy Zwycięstwa w Gliwicach. Fot. Mirosław Rakowski.

str. 157 Ulica Jana Śliwki. Fot. Felicjan Tyczyński (Archiwum Państwowe w Katowicach – Oddział w Gliwicach).

str. 158 Spożywczy pawilon handlowy przy ulicy Józefa Wieczorka. Fot. Mirosław Rakowski.

str. 175 Targowisko przy ulicy Pod Murami. Fot. Felicjan Tyczyński (Archiwum Państwowe w Katowicach – Oddział w Gliwicach).

str. 177 Gliwiczanie uczestniczący we mszy świętej w intencji ojczyzny na placu Krakowskim 3 maja 1981 roku. Zbiory Muzeum w Gliwicach.

217

Spis ilustracji

str. 178 Widok ołtarza w czasie mszy świętej w intencji ojczyzny na placu Krakowskim 3 maja 1981 roku. Zbiory Muzeum w Gliwicach.

str. 181 Dzielnica akademicka. Widok w stronę ulicy Klementa Gottwalda (obecnie ulica Częstochowska). Fot. Felicjan Tyczyński (Archiwum Państwowe w Katowicach – Oddział w Gliwicach).

str. 185 Cukiernia „Wisienka” i bar szybkiej obsługi „Express” przy ulicy Zwycięstwa. Fot. Felicjan Tyczyński (Archiwum Państwowe w Katowicach – Oddział w Gliwicach).

str. 189 Ulica Bohaterów Getta Warszawskiego. Fot. Felicjan Tyczyński (Archiwum Państwowe w Katowicach – Oddział w Gliwicach).

Bibliografia

Archiwalia „ Archiwum Oddziału Instytut Pamięci Narodowej w Katowicach: Akta administracyjne Akta Wydziału IV Jednostki terenowe Gliwice Sprawy obiektowe Akta osobowe funkcjonariuszy „ Archiwum Państwowe w Katowicach: Komitet Wojewódzki PZPR w Katowicach Komitet Miejski PZPR w Gliwicach Wojewódzka Rada Narodowa w Katowicach „ Archiwum Państwowe w Katowicach – Oddział w Gliwicach: Zarząd Miasta i Miejska Rada Narodowa w Gliwicach „ Urząd Miejski w Gliwicach, Miejski Serwis Informacyjny Gliwice (www.um.gliwice.pl): Uchwały Miejskiej Rady Narodowej/Rady Miejskiej (od 1969 roku) Archiwalia opublikowane VII Plenum KC PZPR 1–2 grudnia 1980 r. Podstawowe dokumenty i materiały, Warszawa 1980. VII Zjazd Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej 8–12 grudnia 1975 r. Podstawowe materiały i dokumenty, Warszawa 1975. VIII Zjazd Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej 11–15 lutego 1980 r. Podstawowe dokumenty i materiały, Warszawa 1980. JARUZELSKI Wojciech, Przemówienia 1981–1982, Warszawa 1983. Spis telefonów województwa katowickiego rok 1975/1976, Warszawa 1974. Prasa „Dziennik Zachodni” „Nowiny Gliwickie” „Panorama” 219

Bibliografia

„Poglądy” „Trybuna Robotnicza” Wspomnienia LIPSKI Jan Józef, KOR, Warszawa 2006. RAKOWSKI F. Mieczysław, Dzienniki polityczne 1981–1983, Warszawa 2004. SULECKI Władysław, Czarna owca z wilczym biletem, „Biuletyn IPN” 2008, nr 4, s. 90–100. TEJCHMA Józef, Odszedł Gomułka, przyszedł Gierek. Notatki z lat 1971–1973, Toruń 2006. Opracowania XX lat Solidarności Śląsko-Dąbrowskiej, red. Tadeusz Płużański, Katowice–Warszawa 2000. Aparat bezpieczeństwa w Polsce. Kadra kierownicza, t. 2: 1956–1975, red. Paweł Piotrowski, Warszawa 2006. BIJOK Stanisław, HUK Wacław, Oświata i procesy wychowawcze, „Zeszyty Gliwickie”, t. 17, Gliwice 1986. BONCZOL Józef, Stosunki wyznaniowe, [w:] Historia Gliwic, red. Jan Drabina, Gliwice 1995. CAŁKA Edmund, Kultura i sztuka, „Zeszyty Gliwickie”, t. 17, Gliwice 1986. CZAJKOWSKI Zygmunt, Wydarzenia kulturalne w Gliwicach w 1973 r., „Zeszyty Gliwickie”, t. 11, Gliwice 1974. DERMIN Ryszard, Współpraca Komunistycznej Partii Polski z Komunistyczną Partią Niemiec na pograniczu polsko-niemieckim w latach 1922–1938, Opole 1978. DUDEK Antoni, Dzieje dziesięciomilionowej „Solidarności” (1980–1981), [w:] Droga do Niepodległości. Solidarność 1980–2005, red. Adam Borowski, Warszawa 2005. DYTMAN-STASIEŃKO Agnieszka, Święto zawłaszczonych znaczeń. 1 maja w PRL. Ideologia, rytuał, język, Wrocław 2006. Dzieje Polski. Kalendarium, red. Andrzej Chwalba, Kraków 1999. EISLER Jerzy, Grudzień 1970. Geneza – przebieg – konsekwencje, Warszawa 2000. FALKIN-SIBIGA Irena, Zasłużeni gliwiczanie, „Zeszyty Gliwickie”, t. 17, Gliwice 1986. FERENC Jakub, Sport w służbie polityki. Wyścig pokoju 1948–1989, Warszawa 2008. FRISZKE Andrzej, Polska. Losy państwa i narodu 1939–1989, Warszawa 2003. GELLES Katarzyna, Niemiecka polityka wschodnia, Wrocław 2007. Gliwice. Zarys rozwoju miasta i okolicy, red. Andrzej Szefer, Warszawa–Kraków 1976. GONTARCZYK Piotr, Polska Partia Robotnicza. Droga do władzy 1941–1944, Warszawa 2003. GRZEBIEŃ Ludwik SJ, Obecność Jezuitów na Ziemi Gliwickiej od XVI do XX wieku, „Rocznik Muzeum w Gliwicach”, t. 15/1, Gliwice 2000. 220

Bibliografia

HABER A. Józef, Życie gospodarcze w mieście, [w:] Historia Gliwic, red. Jan Drabina, Gliwice 1995. HAGEMAJER Krzysztof, Ekonomiczne i społeczne funkcje reglamentacji, [w:] Umowa o kartki, red. Jacek Kurczewski, Warszawa 2004. Historia Gliwic, red. Jan Drabina, Gliwice 1995. IGIELSKI Jan CSsR, Działalność Redemptorystów w Gliwicach, „Rocznik Muzeum w Gliwicach”, t. 15/1, Gliwice 2000. JAN PAWEŁ II, Nauczanie społeczne, t. 1: Pielgrzymka do Polski 2–10 czerwca 1979, Warszawa 1982. JANKOWIAK Stanisław, SORA Mateusz, Polityka władz polskich wobec osób ubiegających się o zgodę na wyjazd na pobyt stały z Polski do Niemiec w latach 1950–1984, [w:] Transfer – Obywatelstwo – Majątek. Trudne problemy stosunków polsko-niemieckich, red. Witold M. Góralski, Warszawa 2005. JURKIEWICZ Jan, Jedna dekada – trzy epoki. 1980–1989, [w:] Droga do Niepodległości. Solidarność 1980–2005, red. Adam Borowski, Warszawa 2005. KALLAS Marian, LITYŃSKI Adam, Historia ustroju i prawa Polski Ludowej, Warszawa 2000. KARPIŃSKI Jakub, Wykres gorączki. Polska pod rządami komunistycznymi, Lublin 2001. Kartki z PRL. Ludzie, fakty, wydarzenia 1971–1989, t. 2, red. Wiesław Władyka, Poznań–Warszawa 2006. KILKA Bogusław, Lecznictwo i ekologia, „Zeszyty Gliwickie”, t. 17, Gliwice 1986. KOSIŃSKI Krzysztof, Historia pijaństwa w czasach PRL, Warszawa 2008. KOSIŃSKI Krzysztof, Oficjalne i prywatne życie młodzieży w czasach PRL, Warszawa 2006. KOWALCZYK Józef, Ormianie nad Kłodnicą, „Rocznik Muzeum w Gliwicach”, t. 15/2, Gliwice 2000. KUCZEWSKI Zygmunt, Politechnika Śląska, „Zeszyty Gliwickie”, t. 17, Gliwice 1986. KUKIZ Tadeusz, Madonny kresowe i inne obrazy sakralne z Kresów w diecezji gliwickiej, Wrocław 1997. KWIECIEŃ Adam, Architektura sakralna Gliwic, „Rocznik Muzeum w Gliwicach”, t. 15/2, Gliwice 2000. LEWCZYŃSKI Jerzy, Fotografia w Gliwicach 1951–2000, [w:] Fenomeny i fantomy. Gliwickie środowisko fotograficzne w latach 1951–2000, red. Anna Kwiecień, Gliwice 2006. LUDWIG Paweł MSF, W duchu Rodziny Nazaretańskiej, „Rocznik Muzeum w Gliwicach”, t. 15/1, Gliwice 2000. MAREK Łucja, O świeckiej obrzędowości słów kilka, „Biuletyn IPN” 2007, nr 7. Metody pracy operacyjnej aparatu bezpieczeństwa wobec kościołów i związków wyznaniowych, red. Adam Dziurok, Warszawa 2004.

221

Bibliografia

MIKRUT Marian, PLUSKIEWICZ Wacław, Kalendarium pięćdziesięciolecia Politechniki Śląskiej, „Zeszyty Gliwickie”, t. 24, Gliwice 1995. MIKRUT Marian, PLUSKIEWICZ Wacław, Rektorzy Politechniki Śląskiej, „Zeszyty Gliwickie”, t. 24, Gliwice 1995. MOŁDAWA Tadeusz, Ludzie władzy 1944–1991, Warszawa 1991. MÓRAWSKI Karol Jerzy, Syrena. Samochód PRL, Warszawa 2005. NEJA Jarosław, Górny Śląsk, Podbeskidzie, Ziemia Częstochowska, [w:] Stan wojenny w Polsce 1981–1983, red. Antoni Dudek, Warszawa 2003. NEJA Jarosław, Śląski casus WZZ, „Biuletyn IPN” 2008, nr 4. NEJA Jarosław, Władysław Sulecki, [w:] Opozycja w PRL. Słownik biograficzny, t. 3, red. Jan Skórzyński, Warszawa 2006. OLSZAR Henryk, Dzieje kościoła katolickiego na Ziemi Gliwickiej, „Rocznik Muzeum w Gliwicach”, t. 15/1, Gliwice 2000. PACZKOWSKI Andrzej, Wojna polsko-jaruzelska. Stan wojenny w Polsce 13 XII 1981 – 22 VII 1983, Warszawa 2006. PIĘTKA Barbara, Zagadnienia demograficzne, „Zeszyty Gliwickie”, t. 17, Gliwice 1986. PIOTROWSKI Paweł, Służba Bezpieczeństwa w latach 1956–1975, [w:] Aparat bezpieczeństwa w Polsce. Kadra kierownicza, t. 2: 1956–1975, red. Paweł Piotrowski, Warszawa 2006. RYKOWSKI Zbysław, WŁADYKA Wiesław, Kalendarium Polskie 1944–1984, Warszawa 1987. SASANKA Paweł, Czerwiec 1976. Geneza – przebieg – konsekwencje, Warszawa 2006. SIKORA Mirosław, Kierunki działań operacyjnych Służby Bezpieczeństwa wobec inteligencji technicznej na przykładzie kadry naukowej Politechniki Śląskiej i Politechniki Częstochowskiej, „Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944–1989” 2007, t. 1/5. SIKORA Mirosław, Praca, „wino, kobiety i śpiew”, [w:] Donosem i pałką. Z działań Służby Bezpieczeństwa na Górnym Śląsku i w Zagłębiu Dąbrowskim w latach 1956–1980, red. Adam Dziuba, Katowice 2008. SKÓRZYŃSKI Jan, PERNAL Marek, Gdy niemożliwe stało się możliwe. Kalendarium Solidarności 1980–89, Warszawa 2005. SKRZYPCZYŃSKI Władysław, Ochotnicza Rezerwa Milicji Obywatelskiej, [w:] W pierwszym szeregu. 30 lat organów bezpieczeństwa i porządku w województwie katowickim, red. Jan Kantyka, Katowice 1974. SOWA Andrzej Leon, Od drugiej do trzeciej Rzeczpospolitej (1945–2001), Kraków 2001. STOBIECKI Jan, Rozwój przestrzenny miasta i powiatu, [w:] Gliwice. Zarys rozwoju miasta i okolicy, red. Andrzej Szefer, Warszawa–Kraków 1976. SZNAJDER Andrzej, Pacyfikacja kopalni „Wujek”, [w:] Idą pancry na „Wujek”, red. Adam Borowski, Warszawa–Katowice 2006. SZTWIERTNIA Władysław, Przemysł, „Zeszyty Gliwickie”, t. 17, Gliwice 1986.

222

Bibliografia

SZYMCZYK Józef, ZIĘBIK Andrzej, Stulecie tradycji Instytutu Techniki Cieplnej, Gliwice 2004. TRACZ Bogusław, Pierwsza dekada. Gliwice 1945–1956, Gliwice 2006. TRACZ Bogusław, Druga dekada. Gliwice 1957–1970, Gliwice 2008. TRZCIŃSKA Jadwiga, Instytuty i biura projektowe, „Zeszyty Gliwickie”, t. 17, Gliwice 1986. WASYLEWICZ Bronisław, Biuro Projektów Przemysłu Hutniczego „Biprohut” w Gliwicach – zarys historii przedsiębiorstwa, „Rocznik Muzeum w Gliwicach”, t. 20, Gliwice 2006. WIĘCKOWSKA Izabella, Wydarzenia kulturalne w Gliwicach w 1975 r., „Zeszyty Gliwickie”, t. 12, Gliwice 1977. WIĘCKOWSKA Izabella, Wydarzenia kulturalne w Gliwicach w 1976 r., „Zeszyty Gliwickie”, t. 12, Gliwice 1977. WIĘCKOWSKA Izabella, Wydarzenia kulturalne w 1977 r., „Zeszyty Gliwickie”, t. 13, Gliwice 1978. WIĘCKOWSKA Izabella, Wydarzenia kulturalne – rok 1978, „Zeszyty Gliwickie”, t. 14, Gliwice 1980. WIĘCKOWSKA Izabella, Wydarzenia kulturalne – rok 1979, „Zeszyty Gliwickie”, t. 14, Gliwice 1980. WIĘCKOWSKA Izabella, Wydarzenia kulturalne w 1980 roku, „Zeszyty Gliwickie”, t. 15, Gliwice 1982. Wydarzenia kulturalne w Gliwicach i powiecie w 1972 r., „Zeszyty Gliwickie”, t. 10, Gliwice 1973. WYRWICH Jan, Kronika komunikacji tramwajowej, „Zeszyty Gliwickie”, t. 23, Gliwice 1994. ZAREMBA Marcin, „Bigosowy socjalizm”. Dekada Gierka, [w:] Polacy wobec PRL. Strategie przystosowawcza, red. Grzegorz Miernik, Kielce 2003, s. 183–200. ZAREMBA Marcin, Propaganda sukcesu. Dekada Gierka, [w:] Propaganda PRL. Wybrane problemy, red. Piotr Semkow, Gdańsk 2004. ZBLEWSKI Zdzisław, Leksykon PRL-u, Kraków 2000. ŻUKROWSKI Tadeusz, Budownictwo, „Zeszyty Gliwickie”, t. 17, Gliwice 1986. Materiały zamieszczone na stronach internetowych Miejski Serwis Internetowy – Samorząd Miasta Gliwice i Urząd Miejski w Gliwicach – http://www.um.gliwice.pl Encyklopedia Solidarności – http://www.encyklopedia-solidarnosci.pl Witryna Andrzeja Jarczewskiego – http://www.ajarcz.republika.pl

Indeks nazwisk i pseudonimów

Adamiuk Antoni

Czyrek Józef

Babiuch Edward

Dawidczyk Konstanty 32 Demarczyk Ewa 102 Dubiel Ludwik 14, 68 Duda-Gracz Jerzy 53 Dudek Wiesław 45 Dudek A. 173, 184, 189, 192, 199 Dudzik Józef 135, 136, 142, 163– 165, 207 Dyllus Józef 178 Dzierżyński Feliks 77, 114, 120, 160, 217

72, 77, 159, 191, 193 „Albatros” 52 „Antek” 52 Antosz Józef 21, 72, 74, 76, 79, 89, 126, 152,207, 216 83, 148, 153 Barcikowski Kazimierz 154 Baziak Eugeniusz 76 Bielski Maciej 160 Biegun Leon 160 Bierkowski Jacek 105 Bilczewski Adam 146 Billhardt Thomas 33 Bogucki Antoni 38 Borowczak Jan 109 Bosowski Jerzy 183 Breżniew Leonid 64, 79, 120 Bugajska Małgorzata 131 Buranowski Tadeusz 187 Bury Stanisław 187

Cader Benedykt

Englert Jan

46

88

Fabian Władysław 78, 91, 207 Farenholz Zbigniew 35 „Felek” 52 Fijewski Jerzy 54 Filipow Aleksander 88

144, 161

Castro Fidel 53 Chmielewski Zbigniew 142 Cholewa Stanisław 146 Choina Bogusław 27, 200, 201 Cieślak Zenon 35, 207 Cieślik Stanisław 30, 35, 42, 44, 47, 67, 207 Cyrankiewicz Józef 38, 48 Czok Andrzej 146, 151

Gałązka Jan 66 Gierek Adam 38 Gierek Edward 34, 40, 73, 82, 86– 88, 104, 144, 146, 148 Gogoliński Eugeniusz 183 Golonka Jan 99 Gorczyca Zdzisław 81, 142 Gosiewski Krzysztof 166 Górski Aleksander 13 Górski Janusz 166 Górski Kazimierz 79

225

Indeks nazwisk i pseudonimów

Grechuta Marek 102 Grudzień Zdzisław 34, 39, 43, 46, 65, 67, 81, 91, 102, 104, 106, 135, 141, 142, 156 Gurin Ilia 43

Hager-Małecka Bożena 99 Hajduk Stanisław 78 Hajduk Irena 78 Haupe Włodzimierz 88 Hegenscheidt W. August 112 Hermaszewski Mirosław 130, 141 „Holz” 52 Jabłoński Henryk 55, 141 Jagielski Mieczysław 155 Jan Paweł II 5, 24, 133, 141, 159 Janiczek Stanisław 81 Janik Piotr 13, 38, 169 Janosz Jan 21, 43, 44, 53, 70, 72, 74, 76, 81, 86, 88–91, 97, 118, 125, 126, 130, 135, 207, 216 Jaroszewicz Piotr 30, 33, 49, 57, 102– 105, 148 Jaruzelski Wojciech 170, 184, 193, 199 Jasiński Roman 102 Jedliński Zbigniew 38 Jędrusik Kalina 50 Jop Franciszek 37, 39, 53, 70, 71, 77, 83, 107 Jurczyk Marian 187 Kaczura W. Borys

126 Kaliski Sylwester 99 Kania Stanisław 156 Karewicz Emil 50 „Karol” 52 Kicki Tadeusz 125 Kiczan Wiesław 32, 135 Kiełkowska Maria 146 Kiermaszek Stanisław 91, 102, 128

Konieczny Jan 99 Konieczny Marian 62, 139 Kopczyński Zbigniew 103 Korownikow Iwan 60 Kostin Leonid 75 Kostrzewski Władysław 27, 28, 200 Kościuszek Roman 125 Kozincew Grigorij 43 Kozłowska Barbara 157, 175 Kozubek Tadeusz 146 Krajewski Janusz 95, 152, 207 Krzak Włodzimierz 102 Krzemień Stanisław 99 Kuberski Jerzy 70 Kubica Ewa 199 Kukuczka Jerzy 146, 151 Kułtuniak Jerzy 99 Kuroń Jacek 172 Kusz Gerard 192

Laskowski Tadeusz

66 Legomski Zdzisław 141–143, 167 Lelek Teodor (Lelek Theodor) 77, 209, 211 Leś Władysław 82 Lichoś Henryk 167, 201 Lipowicz (Lipowiczowa) Maria 68 Listowski Tadeusz 200 Lityński Jan 172

Łoik Jerzy

200

Maciejny Adolf

55 Maciszewski Jarema 149 „Marek” 161 Matwiejew Zbigniew 105 „Max” 161 Mączko Stanisław 207 Menclewski Edmund 42 Michnik Adam 163 Milewski Mirosław 161 „Misket” 163 226

Indeks nazwisk i pseudonimów

Młynarski Wojciech 59 Moczulski Leszek 56, 68 Mokros Mieczysław 207

Nawrocki Jerzy

49, 83, 94, 99, 126,

184 Nehrebecka Anna 88 Niedbalski Feliks 46, 152 Niemen Czesław 38 Niziurski Edmund 102 Nossol Alfons 117, 119, 120, 163

Ociepka Wiesław 47, 49, 61, 152 Olszewski Jerzy 55 Ordyński Ryszard 43 Otrębski Andrzej 110 Ovion Regis 38 Ożogowska Hanna 102 „Palec”

163 Pastusiak Longin 42 Paszkowski Roman 201 „Paweł” 52 Paweł VI 24 Petela Ryszard 27, 181 Piętka Tymoteusz 91, 207 Pines Ignacy 125 „Piotr” 161 Plaskura Władysław 66 Podkowiński Marian 42 Podleś Józef 182 Pogonowski Zygmunt 49 Polaka Mariana 160 Popiel Jan 73, 76 Porąbka Eryk 56 Potępa Józef 126 Pszoniak Wojciech 88 Puss Alfred 91, 207

Rakowski F. Mieczysław 190 Rębacz Jan

182, 207

168, 189,

Romaszkan Kazimierz 71, 72 Romaszkan Mikołaj 72 Rozpłochowski Andrzej 161 Rusin Krzysztof 183 Rydel Jan 177 „Ryszard” 163 Ryszkiewicz Janusz 115

Siebielec Jerzy 49 Siemiński Jan 178 Sikora Stanisław 66 Sikora M. 50, 91 Skibiński Stanisław 30, 77, 78, 106, 152 „Skoda” 52 Słodowy Stanisław 13, 55, 105, 116 Słodowy Wojciech 199 Smetana Andrzej 166, 187 Smirnow Leonid 130 Snieżek Józef 54 Sołdyk Wiesław 78, 207 Spyt Józef 49 Stanik Zdzisław 192 Starak Roman 53 Starczewski Antoni 38 Starczyk Henryk 72, 74, 89, 216 „Stivi” 163 Stroński Zygmunt 5, 44 Strug Andrzej 90, 183 Strug Nely 90 Sulecki Władysław 26, 111, 115, 124, 125, 139, 150 „Swojak” 163 Szałajko Urszula 55 Szatanik Bogumiła 37 Szczepański Maciej 32 Szefer Andrzej 3, 45, 60, 106, 107 Szewczyk Wilhelm 30 Szewińska Irena 99 Szpakowski Zdzisław 164 Szuba Jerzy 34, 36, 42, 57, 66, 78, 80, 82, 83, 97

227

Indeks nazwisk i pseudonimów

Szurkowski Ryszard 90 Szytikowem Aleksiej 35

Świtała Grażyna 34 Świtoń Kazimierz 125, 163 Targosz Paweł 153 Tejchma Józef 39, 40 Teodorowicz T. Józef 71 Titow Wiktor 88 Tochowicz Stanisław 48 „Trojka” 161 Wachraniejew Lew 79 Walentynowicz Anna 154 Wałęsa Lech 155, 182 Waszczuk Irena 122 Werblan Andrzej 46 Wiatrek Henryk (Wiatrek Heinrich) 77

Wieczorek Jan 160 Winokurow M. Walenty 59 Wojtyła Karola zob. Jan Paweł II Wroński Adam 118 Wycisk Wacław 105, 178 Wyszyński Stefan 68, 180, 209, 211, 212

Zapiór Stefan

129 Zemła Gustaw 51 Zemła Stefan 165, 207 Zieliński Henryk 49 Ziętek Jerzy 56, 72, 74, 143 Zin Wiktor 129 Zubrzycki Franciszek 8, 45, 46, 68, 69, 125, 140, 144

Żabiński Andrzej

153, 156, 159, 161, 165 Żukrowski Wojciech 102

Spis treści

Wstęp ......................................................................................................

3

Gliwice w latach 1971–1981 – próba syntezy ..........................................

7

[Kalendarium] .........................................................................................

30

1971 ....................................................................................................

30

1972 ....................................................................................................

45

1973 ....................................................................................................

60

1974 ....................................................................................................

73

1975 ....................................................................................................

86

1976 ....................................................................................................

98

1977 .................................................................................................... 111 1978 .................................................................................................... 123 1979 .................................................................................................... 138 1980 .................................................................................................... 147 1981 .................................................................................................... 168 Ludzie władzy .......................................................................................... 203 Wybrane adresy ....................................................................................... 205 Summary ................................................................................................. 209 Zusammenfassung ................................................................................... 211 Wykaz skrótów ........................................................................................ 213 Spis ilustracji ........................................................................................... 215 Bibliografia .............................................................................................. 219 Indeks nazwisk i pseudonimów ................................................................ 225

229