Teologia filozoficzna (Philosophical Theology) 2006

TEOLOGIA FILOZOFICZNA, inne nazwy to t. naturalna, t. racjonalna, filozofia Boga, od XIX w., za V. Cousin, mylnie zwana teodyceą. Metodologicznie biorąc jest ugruntowaną w metafizyce, epistemologii i etyce częścią filozofii religii, d. filozoficzną zmierzającą ostatecznie do zrozumienia istnienia Boga, Jego natury i relacji do stworzenia, w świetle wiedzy przyrodzonej. Przy takim ujęciu, teodycea stanowi jej ważną część. Niekiedy odróżnia się t. f. i przeciwstawia t. naturalnej, która swoim głównym celem czyniłaby obronę racjonalności wiary religijnej poprzez dowiedzenie istnienia Boga i przypisanie Mu pewnych atrybutów, za pomocą czysto rozumowych dowodów, których pewność mogłaby przekonać sceptyka religijnego, analogicznie do mającego przekonać sceptyka dowodu istnienia świata. W takiej opozycji t. fil. wiązana jest z nurtami filozofii przychylnie odnoszącymi się do Objawienia i współpracy filozofii z wiarą, realizującymi program wiary szukającej zrozumienia, głównie z dociekaniami filozoficznymi uprawianymi przez średniowiecznych i nowożytnych teologów i filozofów. T. naturalna, jako samodzielna, odrębna metodologicznie od metafizyki dyscyplina filozoficzna, niezależna od Objawienia, związana jest, po pierwsze, z nowożytnymi nurtami myśli humanistycznej, zmierzającej do dostarczenia pozakonfesyjnej podstawy dla tradycyjnych prawd wiary. Wtórnym jej źródłem, głównie w aspekcie wymogów narzuconych argumentacji, była myśl racjonalistyczna religii naturalnej, deizmu i J. Locka, uznającego, iż poznanie teologiczne, jeżeli ma zostać uznane za rzetelne, winno spełnić kryteria wypracowane w świetle rozumu autonomicznego. Rozumiano to często tak, iż przy odrzuceniu Objawienia, dopuszczano jedynie te twierdzenia przynależne tradycyjnej teologii chrześcijańskiej, które udało się uzasadnić w świetle przyjmowanej koncepcji wiedzy filozoficznej czyli, zazwyczaj, istnienie Boga, Jego jedyność, niematerialność, wszechmoc, wszechwiedzę, bycie Stwórcą, niekiedy doskonałą dobroć i rzadko Opatrzność, w ograniczonym zakresie. W reakcji na deizm i religię naturalną rodzi się apologetyka protestancka i katolicka, kształtująca sposób rozumienia t. naturalnej (Ch. Wolff). Przeciwstawienie t. filoz. oraz t. natural. może zostać dokonane ze względu na przedmiot poznania oraz metodę, gdzie przedmiotem ostatniej mogą być jedynie te twierdzenia, których wartość poznawcza może zostać uzasadniona środkami rozumu autonomicznego. T. filozoficzna nie mając, przynajmniej w pierwszym rzędzie, funkcji apologetycznej, lecz eksplikacyjną i eksplanacyjną, nie ogranicza swojego zainteresowania do

twierdzeń charakterystycznych dla religii wziętej in abstracto, czy też tradycyjnego teizmu, na którym koncentruje się t. natural., lecz kieruje się również ku centralnych twierdzeniom czy doktrynom poszczególnych religii, traktując je jako dane do zinterpretowania. Z drugiej strony kwestie apologetycznego zaangażowania t. naturalnej w obronę wiary przed zarzutem irracjonalności są, z metodologicznego punktu widzenia wtórne i nieistotne, mając charakter pragmatyczny. Dlatego rozróżnienie terminologiczne na t. n i t. f. nie jest zasadniczo ważne, w przeciwieństwie do metody uprawiania dociekań filozoficznych nad Bogiem i światem w jego relacji do Boga. Ostatecznie bowiem metodę pewnego dociekania wyznacza przedmiot, jego złożoność i jego poznawcza dostępność. W tym wypadku „przedmiotem” tym jest transcendentny Bóg, przekraczający ludzkie rozumienie, lecz także, co jest warunkiem koniecznym badania, immanentny światu. Doniosłe znaczenie w sporze metodologicznym o rozumienie filozoficznej nauki o Bogu ma dokonujący się powrót do właściwych proporcji w problematyce natury Boga i dowodów na Jego istnienie, gdzie pierwsza była, z wyjątkiem problematyki teodycealnej, nieco zaniedbywana. Należy podkreślić, że badanie spójności, koherencji czy konsekwencji pewnego zbioru twierdzeń, przypisujących Bogu pewne atrybuty, nie wymaga zakładania ich prawdziwości ani spełnienia wymogu ich uzasadnienia w świetle wiedzy przyrodzonej, natomiast rezultaty tego badania mogą stać się częściową podstawą takiej oceny. Aktualna t. fil. bada zagadnienia wszechmocy, wszechwiedzy i przedwiedzy Boga, Jego dobroci, samoistności i konieczności istnienia (i atrybutów), niezmienności lub ew. zmienności, prostoty lub złożoności, wieczności lub czasowości, niematerialności lub takiego związku ze światem, że ten może być postrzegany jako ciało Boga. Filozofów współczesnych interesuje natura aktu stwórczego, Wcielenie, Odkupienie, zmartwychwstanie, życie nadprzyrodzone, zbawienie i potępienie oraz współpraca wolnego człowieka z Bogiem w dziełach Opatrzności. Wymaga to przebadania możliwych sposobów poznania nieskończonego Boga przez człowieka i wyrażenia tej wiedzy w ludzkim języku. Takie metafizyczne dociekania nad natura Boga nie mogą, z jednej strony, pomijać krytyki płynącej z filozofii Hume'a, Kanta, Heideggera i ich następców, z drugiej, tradycji teologii apofatycznej i mistycznej, akcentującej niepojmowalność Boga. Jednocześnie warunek filozoficzności tych dociekań implikuje, iż badania nad naturą Boga musza być prowadzone w związku z rozumowaniami prowadzącymi do uznania Jego istnienia. Aktualnie, zwłaszcza w

filozofii analitycznej, uwaga filozofów kieruje się ku znane dotychczas oraz nowym wersjom argumentów kosmologicznych, z celowości i z przygodności świata, argumentom ontologicznym, argumentom z moralności i doświadczenia religijnego, ale także z cudów, qualiów, rzetelności poznania ludzkiego czy z istnienia przedmiotów abstrakcyjnych jak sądy logiczne i zbiory. R. M. Adams, Finite and Infinite Goods, Oxford 1999; L. J. van den Brom, Divine Presence in the World: A Critical Analysis of the Notion of Divine Omnipresence. Studies in Philosophical Theology, Kämpen 1993; G. van den Brink, Almighty God. A Study of the Doctrine of Divine Omnipotence, Kampen 1993; G. van den Brink, L. J. van den Brom, G. van den Brink, (red.) Christian Faith and Philosophical Theology, Kampen 1992; V. Brummer, Speaking of a Personal God: An Essay in Philosophical Theology, Cambridge, 1992; The Model of Love: A Study in Philosophical Theology. Cambridge 1993; W. L. Craig, God, Time, and Eternity, London 2001; Ch. Hughes, On a Complex Theory of a Simple God. An Investigation in Aquinas' Philosophical Theology, Ithaca 1989; P. van Inwagen, God, Knowledge & Mystery. Essays in Philosophical Theology, Ithaca 1995; A. Kenny, The God of the Philosophers, London 1979; N. Kretzmann, The Metaphysics of Theism. Aquinas’s Natural Theology in Summa contra gentiles I, Oxford 1997; The Metaphysics of Creation. Aquinas’s Natural Theology in Summa contra gentiles II, Oxford 1999; B. Leftow, Time and Eternity, Ithaca 1991; B. Miller, From Existence to God: A Contemporary Philosophical Argument, London and New York 1992; A Most Unlikely God: A Philosophical Inquiry into the Nature of God, Notre Dame and London 1996; A. Plantinga, Does God Have a Nature?, Milwaukee1980; R. Swinburne, Responsibility and Atonement, Oxford 1989; The Christian God, Oxford 1994; F. R. Tennant, Philosophical Theology, Cambridge 1930; M. D. Beaty, (red). Christian Theism and the Problems of Philosophy, Notre Dame 1990; N. Wolterstorff, The Migration of the Theistic Arguments: From Natural Theology to Evidentialist Apologetics, w: R. Audi and W. J. Wainwright, (red.) Rationality, Religious Belief, and Moral Commitment: New Essays in the Philosophy of Religion, Ithaca and London 1986, 38-81.