Problemas planteados por la tradición indirecta del Tractatus contra Iudaeos (Díaz 1214). Estudio y edición crítica del texto

Share Embed


Descripción

0851-07_REJ08/1-2_02-Martin

17-06-2008

08:52

Pagina 23

José-Carlos MARTIN Université de Salamanque

PROBLEMAS PLANTEADOS POR LA TRADICIÓN INDIRECTA DEL TRACTATUS CONTRA IUDAEOS (DIAZ 1214). ESTUDIO Y EDICIÓN CRÍTICA DEL TEXTO

RÉSUMÉ L’anonyme Tractatus contra Iudaeos dit Qui ceptum (DIAZ 1214), d’origine hispanique, a été traditionnellement daté du début du XIIIe s. Mais la Vita ss. Leandri, Isidori, Fulgentii et Braulionis (BHL 4810), rédigée à Saragosse vers le milieu du XIIIe s. et transmise par le codex Paris, BnF lat. 2277, préserve, aux chap. 10-21, une recension, jusqu’ici inédite, dudit traité qui contient quelques variantes d’importance, parmi lesquelles trois passages qui datent l’écrit antijudaïque de 760/6. Cela pourrait indiquer que la version la plus ancienne de ce traité a été rédigée au VIIIe s. dans la région de Saragosse, où il existait à l’époque une importante communauté d’hérétiques judaïsants, comme le prouve l’Epistula de scripturis diuinis edita contra eos qui putant inmundum esse sanguinem d’Évance de Tolède. L’étude minutieuse des deux recensions du texte (étude littéraire et linguistique) indique cependant que la date la plus probable de rédaction de cet opuscule est bien le XIIIe s. SUMMARY The anonymous Tractatus contra Iudaeos, also known as Qui Ceptum (DIAZ 1214), of Spanish origin, is traditionally dated at the beginning of XIIIth Century. Nevertheless the Vita ss. Leandri, Isidori, Fulgentii et Braulionis (BHL 4810), written in Zaragoza in the middle of XIIIth Century and transmitted in Paris, BnF, lat. 2277, has an unpublished and quite different recension of this treatise in chapters 10-21, which is dated in the text in 760 (twice) and 766 (once). Therefore the oldest version of Qui ceptum would come from the VIIIth Century. At that time there was a very important community of Judaizing heretics in Zaragoza, which is attested by the Epistula de scripturis diuinis edita contra eos qui putant inmundum esse sanguinem of Evantius of Toledo. Even so the study of two versions of Qui ceptum (literary and linguistic study) shows that the most likely date of writing of this work is the XIIIth Century. *. Este estudio se inscribe en las líneas de investigación de los Proyectos: BFF-200307912 (DGICYT) y SA103A05 (JCYL), y debe mucho a las amables observaciones de C. Cardelle de Hartmann y D. Poirel. Tengo también una enorme deuda de gratitud para con R. González Salinero. Revue des Etudes juives, 167 (1-2), janvier-juin 2008, pp. 23-98 doi: 10.2143/REJ.167.1.2030854

0851-07_REJ08/1-2_02-Martin

17-06-2008

24

08:52

Pagina 24

TRACTATUS CONTRA IUDAEOS

El Tractatus contra Iudaeos denominado Qui ceptum (DIAZ 1214)1 es un opúsculo transmitido sin título ni nombre de autor, considerado, en general, como un texto hispano redactado hacia el año 1222 por un judeoconverso llamado Pedro2. El tema de este trabajo es estudiar las dos versiones en las que el citado tratado antijudaico ha llegado hasta nuestros días y discutir, a partir de estos testimonios, la validez de la autoría y datación que se han venido proponiendo para el mismo. Además, puesto que las dos ediciones existentes de este texto presentan graves deficiencias, se ofrece una nueva edición crítica del mismo.

1. Tradición manuscrita Este tratado (TCI) se nos ha conservado como una obra independiente en dos manuscritos, copiados, parece, en sus lugares de depósito actuales3: – Uncastillo, Colegiata de Santa María la Mayor, 10, s. XIII (U), 28 ff., pergamino: ff. 1r-19v, TCI, sin título ni atribución de autor en el códice; ff. 19v23v, una Vita Mahometi (DIAZ 1215), también sin título ni atribución de autor; ff. 23v-25r, versos sobre el fin de los tiempos; ff. 25v-28v, en blanco4. – Burgo de Osma, Archivo Biblioteca de la Santa Iglesia Catedral, 35 (olim 28), s. XIV (B), 206 ff. (muchos en blanco), papel: ff. 1r-6r, XII remedia contra diabolicas temptationes; ff. 7r-139r, Dialogus contra Iudaeos de Pedro Alfonso (DIAZ 893); ff. 140r-151r, Exhortatio ad peccatores, anónima; ff. 153r-173r, Tractatus contra perfidiam Iudaeorum de Bernardo Oliver 1. M.C. DIAZ Y DIAZ, Index Scriptorum Latinorum Medii Aevi Hispanorum, Salamanca, 1958-1959. 2. La denominación de Qui ceptum le viene dada por una anotación (de la misma mano que ha copiado el texto que sigue) que se lee en el margen superior del f. 1r del ejemplar más antiguo conocido que transmite este opúsculo: Uncastillo, Colegiata de Santa María la Mayor, 10. En él, en el folio citado, precediendo inmediatamente a este tratado, se lee: «Qui ceptum primum da finem trina potestas», que no se refiere necesariamente a la obra que se lee a continuación en el manuscrito, sino, más probablemente, a la elaboración del códice en su conjunto. Bibliografía: M. SERRANO Y SANZ, «Vida de Mahoma, según un códice latino de mediados del siglo XIII», Erudición Ibero-ultramarina 2, 1931, nº 8, p. 365-395: esp. p. 373375; K. REINHARDT, H. SANTIAGO-OTERO, Biblioteca bíblica ibérica medieval, Madrid, 1986, p. 312, nº 143,1; G. DAHAN, Les intellectuels chrétiens et les juifs au Moyen Âge, Paris, 1990, p. 410, 450-451, 460-461, 484-486, 492-493 y 536; y V. VALCARCEL, «La Vita Mahometi del códice 10 de Uncastillo (s. XIII): estudio y edición», in M. PÉREZ GONZALEZ (ed.), Actas. III Congreso Hispánico de Latín Medieval (León, 26-29 de septiembre de 2001), t. 1, León, 2002, p. 211-245: esp. p. 234-241. 3. He consultado el códice de Uncastillo por medio de fotocopias, que V. Valcárcel, con su acostumbrada generosidad científica, puso a mi disposición; y el de Burgo de Osma, en microfilm. 4. Bibliografía: SERRANO Y SANZ, «Vida de Mahoma…», art. cit. (n. 2), nota 1 de la p. 390.

0851-07_REJ08/1-2_02-Martin

17-06-2008

08:52

TRACTATUS CONTRA IUDAEOS

Pagina 25

25

(DIAZ 2104); ff. 174r-197r, TCI, sin la Vita Mahometi de U; ff. 197r-201v, textos de controversia judeocristiana de origen judío, catalán y aragonés5.

La versión de TCI conservada por estos dos manuscritos será denominada «TCIUB».

2. La obra: estructura y contenidos TCIUB se presenta introducido por breve prefacio que anuncia los asuntos que se tratarán en la obra: la Trinidad, la circuncisión, la fiesta del sábado, la Nueva Ley y la vida de Mahoma. A continuación, se inicia un diálogo entre un cristiano y un judío anónimos que debaten los cuatro primeros puntos señalados en el prefacio 6. En un primer momento, el lector asiste al intercambio de concisas preguntas y respuestas, en torno al primero de los temas anunciados: la Trinidad (TCIUB lín. 13-81), y en especial, sobre la posibilidad o no de que Dios pueda tener un Hijo. El comienzo de esta primera parte (TCIUB lín. 14-29) y otro pequeño pasaje de la exposición dedicada a la substitución de la Ley Mosaica por la Nueva Ley (TCIUB lín. 220-222) son los únicos que presentan en todo el texto una forma verdaderamente dialogada, pues muy pronto (TCIUB lín. 30 en adelante) el cristiano es el único personaje que interviene en una especie de monólogo cercano a la diatriba. En efecto, este opúsculo, más que un dialogus, puede considerarse un ejemplo del género de los testimonia, es 5. Bibliografía: T. ROJO ORCAJO, «Catálogo descriptivo de los códices que se conservan en la Santa Iglesia Catedral de Burgo de Osma», Boletín de la Real Academia de la Historia 94, 1929, p. 655-792, e ibidem 95, 1930, p. 152-314: p. 751-753; F. CANTERA BURGOS, «Textos de polémica antijudaica y judeo-catalano-aragoneses en un manuscrito de Burgo de Osma», Revista de Filología Española 48, 1965, p. 135-144: p. 135-138; REINHARDT, SANTIAGO-OTERO, Biblioteca bíblica, op. cit. (n. 2), p. 312, nº 143,1; J. TOLAN, Petrus Alfonsi and His Medieval Readers, Gainesville, 1993, p. 185 y p. 240-241, n. 52. 6. Que un prefacio que introduce un tratado antijudaico en forma epistolar dé paso inmediatamente a un diálogo cuenta con precedentes antiguos, vid., por ejemplo, I. AULISA, «La polemica antigiudaica agli inizi del V secolo in due scritti anonimi», Vetera Christianorum 39, 2002, p. 69-100: p. 71, a propósito de la Altercatio legis inter Simonem Iudaeum et Theophilum christianum (CPL 482), no obstante, en esta obra se anuncia ya en el prefacio que se va a reproducir la disputa mantenida entre el judío y el cristiano mencionados en el título. A diferencia de TCI, también, la citada Altercatio legis no finaliza de forma abrupta tras la intervención del defensor de la fe cristiana, sino por medio de una conclusión en la que se expone el resultado de la controversia y la conversión final del judío. Sobre el género del diálogo en la Edad Media, vid. C. CARDELLE DE HARTMANN, «Diálogo literario y polémica religiosa en la Edad Media (900-1400)», in A. ALBERTE GONZALEZ, C. MACIAS VILLALOBOS (ed.), Actas del Congreso Internacional «Cristianismo y Tradición latina»: Málaga, 25 a 28 de abril de 2000, Madrid, 2001, p. 103-123: esp. p. 104-110, dedicadas al subgénero de los diálogos didácticos, al que pertenece, sin duda, TCI.

0851-07_REJ08/1-2_02-Martin

26

17-06-2008

08:52

Pagina 26

TRACTATUS CONTRA IUDAEOS

decir, colecciones de citas bíblicas del Antiguo Testamento junto con sus interpretaciones, agrupadas por argumentos y utilizadas para demostrar que las diversas etapas de la vida de Jesús y los principales dogmas cristianos estaban ya claramente anunciados en la Biblia hebrea. Como ocurre en TCI, los testimonia se ocupan siempre de varios temas, ilustrados con abundantes citas bíblicas acompañadas de rápidos comentarios, y por eso mismo, en general, poco profundos7. Los argumentos por los que el cristiano intenta probar la existencia del Hijo de Dios son dos: – en primer lugar, mediante la identificación de tres de los atributos de Dios con las tres personas de la Trinidad (TCIUB lín. 26-29): el poder (posse) con el Padre, la sabiduría (sapientia) con el Hijo y el querer (uelle) con el Espíritu Santo8, una formulación de la Trinidad en la que se ha querido ver la influencia de las doctrinas trinitarias desarrolladas por Hugo de San Víctor, Pedro Abelardo y sus seguidores respectivos a lo largo del s. XII9; – y en segundo lugar, mediante la explicación de la Trinidad por medio de su comparación con los tres elementos del sol (TCIUB lín. 30-31): materia (substantia), fulgor (splendor) y calor (calor), en lo que la fuente de inspiración pudo haber sido el Comentario a los Salmos de Casiodoro y que es una imagen a la que los polemistas de época patrística y medieval acudían con frecuencia en las exposiciones de la Trinidad10. Esta misma imagen del sol parece que sugiere al autor tratar acto seguido de la Encarnación11, asemejando los rayos del sol que atraviesan el cristal sin dañarlo con la Sabiduría

7. Sobre los principales géneros en los que pueden clasificarse los escritos cristianos de polémica antijudaica en la Antigüedad Tardía y la Edad Media, vid. DAHAN, Les intellectuels chrétiens, op. cit. (n. 2), p. 405-422, e ID., La polémique chrétienne contre le judaïsme au Moyen Âge, Paris, 1991, esp. p. 34 y p. 55-95; R. GONZALEZ SALINERO, El antijudaísmo cristiano occidental (siglos IV y V), Madrid, 2000, p. 40-44; A. BARCALA MUÑOZ, Biblioteca antijudaica de escritores eclesiásticos españoles, t. 1. Siglos IV-V, Madrid, 2003, p. 91-98. 8. Antes se ha dicho en el texto, anunciando, así, los tres atributos divinos que se identificarán con las tres personas de la Trinidad: «Credis quod Deus sit omnipotens?» (TCIUB lín. 19-20), «…oportet quod sit sapiens (sc. Deus). Concedis hoc?» (TCIUB lín. 22), y «Oportet quod sit benignus. Concedis?» (TCIUB lín. 24). La tríada trinitaria quedaría así: Deus = omnipotentia, Filius = sapientia, Spiritus Sanctus = benignitas. 9. Cf. DAHAN, Les intellectuels chrétiens, op. cit. (n. 2), p. 492-493. Sobre las diferentes doctrinas trinitarias en el s. XII, el estudio fundamental es el de D. POIREL, Livre de la nature et débat trinitaire au XIIe siècle. Le «De tribus diebus» de Hugues de Saint-Victor, Turnhout, 2002, p. 267-420. 10. Vid. H.A. WOLFSON, The Philosophy of the Church Fathers. Faith, Trinity, Incarnation, Cambridge (Ma.)-London, 19703 (reimp. 1976), p. 359-360; D.J. LASKER, Jewish Philosophical Polemics Against Christianity in the Middle Ages, New York, 1977, p. 98-101; DAHAN, Les intellectuels chrétiens, op. cit. (n. 2), p. 432-433, e ID., La polémique chrétienne contre le judaïsme, op. cit. (n. 7), p. 117. 11. La Trinidad y la Encarnación constituían, por supuesto, dos puntos esenciales de la controversia judeocristiana, vid. DAHAN, Les intellectuels chrétiens, op. cit. (n. 2), p. 474.

0851-07_REJ08/1-2_02-Martin

17-06-2008

TRACTATUS CONTRA IUDAEOS

08:52

Pagina 27

27

de Dios engendrando virginalmente en María al Hijo (TCIUB lín. 31-34), en un uso también frecuente en la literatura cristiana12.

El cristiano intenta explicar, a continuación, al judío que, dado que Dios no puede manifestarse a los hombres en su forma divina, debe adoptar para ello una forma humana, como muestran los libros del Antiguo Testamento, en los que Dios se manifiesta en diversas formas humanas, con esta diferencia, sin embargo, que ninguna de ellas era auténtica, mientras que, cuando se manifestó bajo la forma de Jesucristo, ésta sí era auténtica (TCIUB lín. 53-88). Dejando a un lado la defensa de la Trinidad y a modo de transición con lo que sigue, el autor señala que, de los 613 preceptos que constituyen la Ley Mosaica, los judíos no observan más que tres: la circuncisión, el sábado y la pascua (TCIUB lín. 89-93). Es otro de los temas característicos de la polémica antijudaica: la caducidad de la Ley Mosaica y de sus principales prescripciones13. Mediante una serie numerosa de testimonia, se intenta probar que la circuncisión ha dejado de tener valor (TCIUB lín. 94-170). Como razón principal de ello se aduce que la circuncisión del prepucio ha sido substituida por la circuncisión del corazón14, como demuestra, además, el hecho de que muchos de los grandes personajes del Antiguo Testamento, tales como Abraham, antes de circuncidarse, y otros que no se circuncidaron, como Melquisedec, Noé, Abel, Jacob y Sansón, obtuvieron el favor de Dios (TCIUB lín. 94-132)15. A continuación, contra la posible objeción judía en 12. Vid. LASKER, Jewish Philosophical Polemics Against Christianity, op. cit. (n. 10), p. 112-113; DAHAN, Les intellectuels chrétiens, op. cit. (n. 2), p. 434; R. POZAS GARZA, Estudio crítico de los tratados «Adversus Iudaeos» en la Alta Edad Media, Romae, 1996, p. 153154. 13. Sobre los temas propios de este género literario existe una abundantísima bibliografía, vid. R. RADFORD-RUETHER, «The Adversus Judaeos Tradition in the Church Fathers: The Exegesis of Christian Anti-Judaism», in P.E. SZARMACH (ed.), Aspects of Jewish Culture in the Middle Ages, Albany (N.Y.), 1979, p. 27-50 (reimp. in J. COHEN [ed.], Essential Papers on Judaism and Christianity in Conflict. From Late Antiquity to the Reformation, New YorkLondon, 1991, p. 174-189); DAHAN, Les intellectuels chrétiens, op. cit. (n. 2), p. 473-508, e ID., La polémique chrétienne contre le judaïsme, op. cit. (n. 7), con carácter general, y que contiene un cómodo resumen de los principales temas de la polémica en las p. 125-127; GONZALEZ SALINERO, El antijudaísmo cristiano occidental, op. cit. (n. 7), p. 137-210; BARCALA MUÑOZ, Biblioteca antijudaica de escritores eclesiásticos españoles, t. 1, op. cit. (n. 7), p. 98115. Naturalmente, la caducidad de la Ley Mosaica, junto con la identificación de Jesucristo con el Mesías esperado y la correcta interpretación de las Escrituras son los tres temas esenciales, vid., por ejemplo, BARCALA MUÑOZ, Biblioteca antijudaica de escritores eclesiásticos españoles, t. 1, op. cit. (n. 7), p. 98-99. 14. Tema característico de la polémica antijudía, vid. GONZALEZ SALINERO, El antijudaísmo cristiano occidental, op. cit. (n. 7), p. 175-176; BARCALA MUÑOZ, Biblioteca antijudaica de escritores eclesiásticos españoles, t. 1, op. cit. (n. 7), p. 110. 15. Argumento habitual del punto de vista cristiano contrario a la circuncisión, vid. A.S.

0851-07_REJ08/1-2_02-Martin

28

17-06-2008

08:52

Pagina 28

TRACTATUS CONTRA IUDAEOS

favor de la circuncisión consistente en mencionar grandes figuras del pasado que se circuncidaron, empezando por Jesucristo, y siguiendo por Abraham, y Josué y los israelitas que vagaron por el desierto durante cuarenta años16, se dice que todos ellos tuvieron buenas razones para hacerlo (TCIUB lín. 133-170): Jesucristo, con objeto de que se cumpliesen en él las profecías, de que los judíos no lo acusasen de actuar contra la Ley y de poner fin en su persona a la Antigua Ley, dando inicio al mismo tiempo a la Nueva17 (TCIUB lín. 133-140); en cuanto a Abraham, Dios, en su omnisciencia, le ordenó circuncidarse porque sabía que los descendientes de aquél lucharían contra los gentiles y que el único medio por el que los muertos judíos podrían ser reconocidos entre sus enemigos era la señal de la circuncisión (TCIUB lín. 141-147); y Josué y los israelitas que vagaron por el desierto, por la misma razón que Abraham, para distinguir a sus muertos de los de sus adversarios (TCIUB lín. 148-160); esta misma señal permitía a Tobías enterrar a los muertos judíos que encontraba (TCIUB lín. 161-162), por ello, mientras los judíos lucharon contra otros pueblos, la circuncisión tuvo sentido, pero, dado que en el momento en el que el autor escribe, los judíos ya no están en lucha contra nadie, este precepto ha dejado de ser necesario, tal y como reconoció el propio Moisés cuando puso fin a la circuncisión desde que los israelitas dejaron de estar en guerra (TCIUB lín. 162170). Volviendo sobre los 613 preceptos de la Ley Mosaica, el autor de TCI insiste en el hecho de que, aunque muchos de ellos fueron establecidos por algún motivo en concreto, otros, sin embargo, no tuvieron ningún sentido desde el principio, y algunos eran tan obscuros que resultaban difícilmente comprensibles. Entre aquellos que no pueden seguir manteniéndose en vigor, dado que ha dejado de existir la razón que los motivó, se encuentra la fiesta del sábado (TCIUB lín. 171-175)18. Tras esta breve introducción, se intenta probar mediante la cita de numerosos testimonia que, desde el principio de los tiempos, el precepto del sábado no se cumplió, puesto que Dios ABULAFIA, Christians and Jews in the Twelfth-Century Renaissance, London-New York, 1995, p. 125-126 (a propósito de Pedro Alfonso); AULISA, «La polemica antigiudaica agli inizi del V secolo…», art. cit. (n. 6), p. 82. 16. La figura de Josué asociada a la circuncisión del prepucio simboliza para los polemistas cristianos la figura de Jesús y la nueva circuncisión del corazón, vid. AULISA, «La polemica antigiudaica agli inizi del V secolo…», art. cit. (n. 6), p. 82-83. 17. Otro de los tópicos propios de este tipo de tratados, vid. GONZALEZ SALINERO, El antijudaísmo cristiano occidental, op. cit. (n. 7), p. 174. 18. Sobre la polémica en torno a la observancia del sábado, vid. DAHAN, Les intellectuels chrétiens, op. cit. (n. 2), p. 505-506; GONZALEZ SALINERO, El antijudaísmo cristiano occidental, op. cit. (n. 7), p. 177-179.

0851-07_REJ08/1-2_02-Martin

17-06-2008

TRACTATUS CONTRA IUDAEOS

08:52

Pagina 29

29

mismo no observó esta fiesta, cuando el séptimo día de la creación consagró todo lo que había hecho en los días precedentes (TCIUB lín. 176-181)19. Esta parte de TCI finaliza con un ejemplo utilizado frecuentemente en la polémica antijudaica, verosímilmente inspirado en un pasaje del Evangelio de San Lucas (14,5): si el hijo de un judío cae en un pozo en sábado, su padre, ¿debe sacarlo o no de él? Si no lo saca, será considerado un criminal; pero si lo hace, profanará el sábado (TCIUB lín. 200-203). El siguiente y último asunto que se trata en TCI es el de la Nueva Ley (TCIUB lín. 204-774). Es, con diferencia, el tema al que mayor relevancia se concede en el tratado. Así, a modo de introducción al mismo, se dice que, aunque la Ley del pueblo de Israel se debe a Moisés, tanto éste como los profetas anunciaron la venida de Cristo y que con ella se pondría fin a la antigua Ley y se cumplirían las promesas de Dios (TCIUB lín. 204-210). A continuación, y de nuevo por el procedimiento de los testimonia, el autor de TCI se propone demostrar los distintos puntos de su tesis, que son, en su mayor parte, argumentos habituales de la controversia judeocristiana: – primero, que la venida de Cristo ya se ha producido (TCIUB lín. 211-220)20; – segundo, que la venida de Cristo es la Nueva Ley que debe substituir a la Ley Mosaica (TCIUB lín. 221-226); – tercero, que, dado que los judíos no han querido escuchar a Dios, han dejado de ser su pueblo escogido y el Señor ha buscado a otros siervos a los que favorecer (TCIUB lín. 227-245); – cuarto, que la Nueva Ley no sólo fue prometida a Israel, sino también a los gentiles (TCIUB lín. 246-276); – quinto, que, como consecuencia de lo anterior, el pueblo judío ha dejado de ser Israel, y la promesa de Dios que se lee en Jeremías (33,17-18) de que no faltará a Israel un rey del linaje de David ni sacerdotes que ofrezcan sacrificios al Señor su Dios ya no se cumple en el caso de los judíos, pues ya no existe entre ellos ningún rey de la casa de David21, pero se ha cumplido en la persona de Jesucristo, el rey prometido, y en los sacerdotes de la santa Iglesia22 (TCIUB lín. 277-307); – sexto, que la interpretación que los judíos hacen de las Sagradas Escrituras

19. Es uno de los argumentos habituales aducidos por los cristianos contra los judíos, vid. DAHAN, Les intellectuels chrétiens, op. cit. (n. 2), p. 506. 20. Para DAHAN, Les intellectuels chrétiens, op. cit. (n. 2), p. 494, éste es el tema central de la controversia judeocristiana (y cf. asimismo, ibidem, p. 494-500, donde se comentan brevemente los argumentos más repetidos aducidos por los cristianos en defensa de su tesis y las citas bíblicas más frecuentes, como la visión de Nabucodonosor o el cumplimiento de las setenta semanas profetizadas por Daniel, presentes asimismo en TCI). 21. Vid. DAHAN, La polémique chrétienne contre le judaïsme, op. cit. (n. 7), p. 89-90. 22. Sobre esto último, vid. GONZALEZ SALINERO, El antijudaísmo cristiano occidental, op. cit. (n. 7), p. 173, quien señala que es un tema de origen agustiniano; y G. GARDENAL, L’antigiudaismo nella letteratura cristiana antica e medievale, Brescia, 2001, p. 79.

0851-07_REJ08/1-2_02-Martin

30

17-06-2008

08:52

Pagina 30

TRACTATUS CONTRA IUDAEOS

es demasiado literal23 y por ello se niegan a admitir que el Mesías, es decir, Cristo, ha venido ya, pues esperan que, cuando llegue, los llevará de regreso a Jerusalén, sin embargo, esa interpretación es falsa, pues, a partir de los testimonios de los profetas, debe distinguirse entre la Jerusalén terrestre y la Jerusalén celestial, y es a esta última a la que se refieren las promesas de Dios (TCIUB lín. 308-322)24; – séptimo, que, al igual que hay dos Jerusalén, una terrenal y otra celestial, así también Cristo ha de venir dos veces: su primera venida ya se ha producido, y la segunda será cuando venga a juzgar a vivos y muertos (TCIUB lín. 323335); ahora bien, el versículo 7,14 de Isaías («Ecce uirgo concipiet et pariet filium et uocabitur nomen eius Emmanuel») es rechazado por el judío, por dos motivos: porque niega que el término hebraico «‘alma» se corresponda con el latino «uirgo», un motivo característico de controversia en este tipo de tratados25, lo que obliga al cristiano a insistir en la equivalencia entre ambas voces recurriendo al episodio del Génesis que narra cómo Abraham envió a uno de sus siervos a buscar una esposa para su hijo, y esta doncella era «haelma», es decir, «uirgo» (24,1-49) (TCIUB lín. 336-349), y porque niega asimismo que el Emmanuel nombrado por el profeta sea Cristo, pues cree que se trata, por el contrario, del hijo del rey Ajab, lo que da lugar a una nueva polémica en torno a Isaías (7,14-15 y 8,8-9) (TCIUB lín. 350360)26; – octavo, que la incredulidad de Israel en relación con la primera venida de Cristo ya fue anunciada por los profetas (TCIUB lín. 361-377)27, pues Dios, por los pecados del pueblo judío, quiso cegarlo y retirarle todo entendimiento28, y, por no reconocer al Mesías, lo ha repudiado y castigado (TCIUB lín. 37823. Vid. DAHAN, Les intellectuels chrétiens, op. cit. (n. 2), p. 477-481, e ID. La polémique chrétienne contre le judaïsme, op. cit. (n. 7), p. 129-134; A. BALLESTIN SERRANO, «Los Diálogos contra los judíos de Pedro Alfonso y su inserción en la tradición de la polémica judeocristiana», Studium. Geografía, Historia, Arte, Filosofía 5, 1993, p. 135-144: p. 143; ABULAFIA, Christians and Jews, op. cit. (n. 15), p. 64 y 117; GONZALEZ SALINERO, El antijudaísmo cristiano occidental, op. cit. (n. 7), p. 167-168; GARDENAL, L’antigiudaismo, op. cit. (n. 22), p. 30; BARCALA MUÑOZ, Biblioteca antijudaica de escritores eclesiásticos españoles, t. 1, op. cit. (n. 7), p. 110. 24. Sobre la distinción entre una Jerusalén terrenal y otra espiritual, vid. GONZALEZ SALINERO, El antijudaísmo cristiano occidental, op. cit. (n. 7), p. 198. 25. Vid. DAHAN, Les intellectuels chrétiens, op. cit. (n. 2), p. 481-483; BALLESTIN SERRANO, «Los Diálogos contra los judíos de Pedro Alfonso…», art. cit. (n. 23), p. 142-143; ABULAFIA, Christians and Jews, op. cit. (n. 15), p. 101; POZAS GARZA, Estudio crítico de los tratados «Adversus Iudaeos», op. cit. (n. 12), p. 76-77 y 243; GARDENAL, L’antigiudaismo, op. cit. (n. 22), p. 26; BARCALA MUÑOZ, Biblioteca antijudaica de escritores eclesiásticos españoles, t. 1, op. cit. (n. 7), p. 102. 26. Vid. POZAS GARZA, Estudio crítico de los tratados «Adversus Iudaeos», op. cit. (n. 12), p. 50-52. 27. Vid. DAHAN, La polémique chrétienne contre le judaïsme, op. cit. (n. 7), p. 87. 28. Sobre el tema de la «caecitas Iudaeorum», vid. J. COHEN, «The Jews as the Killers of Christ in the Latin Tradition, from Augustine to the Friars», Traditio 39, 1983, p. 1-27: p. 2; DAHAN, Les intellectuels chrétiens, op. cit. (n. 2), p. 475-477, e ID., La polémique chrétienne contre le judaïsme, op. cit. (n. 7), p. 131-133; GONZALEZ SALINERO, El antijudaísmo cristiano

0851-07_REJ08/1-2_02-Martin

17-06-2008

TRACTATUS CONTRA IUDAEOS

08:52

Pagina 31

31

401)29, y desprecia sus sacrificios y sus festividades, dado que, además, las manos judías están llenas de la sangre de Cristo (TCIUB lín. 402-431)30; sigue el tema del repudio de Dios hacia el pueblo judío por haber derramado la sangre de Cristo y haberse negado a reconocerlo, lo que ha provocado, insiste el polemista cristiano, la ira del Señor, que durará hasta el fin del mundo, se trata de un argumento típico de esta clase de tratados: las funestas consecuencias que tiene para el pueblo judío su rechazo de la Nueva Ley, por su negativa a reconocer a Cristo como el Mesías enviado por Dios (TCIUB lín. 432-444)31, recurriendo a Ezequiel para comparar al pueblo judío con una mujer, que, después de haber sido curada de sus heridas y ayudada a restablecerse y recuperar su antigua belleza, engaña a su benefactor, esto es, el Señor, su Dios, prostituyéndose con todos sus vecinos, otro tema característico del género: la infidelidad del pueblo judío32, en el que se advierte, no obstante, secundariamente, un segundo tema: la censura contra la falta de moralidad sexual entre los judíos (TCIUB lín. 445-455)33; – noveno, que también la pasión de Cristo fue anunciada por los profetas (TCIUB lín. 456-485)34, a lo que el judío se opone nuevamente, diciendo que occidental, op. cit. (n. 7), p. 150-153; AULISA, «La polemica antigiudaica agli inizi del V secolo…», art. cit. (n. 6), p. 84, e ID., «Papisci et Philonis Iudaeorum cum monacho colloquium: note per una ricostruzione del confronto tra giudei e cristiani in epoca altomedievale», Vetera Christianorum 40, 2003, p. 17-41: p. 21. 29. Vid. DAHAN, La polémique chrétienne contre le judaïsme, op. cit. (n. 7), p. 131-132; AULISA, «Papisci et Philonis Iudaeorum cum monacho colloquium…», art. cit. (n. 28), p. 21. 30. Sobre la acusación de deicidio, vid. COHEN, «The Jews as the Killers of Christ…», art. cit. (n. 28); BALLESTIN SERRANO, «Los Diálogos contra los judíos de Pedro Alfonso…», art. cit. (n. 23), p. 139 y 143; G. DAHAN, «Juifs et judaïsme dans la littérature quodlibétique», in J. COHEN (ed.), From Witness to Witchcraft: Jews and Judaism in Medieval Christian Thought, Wiesbaden, 1996, p. 221-245: p. 232-234; GONZALEZ SALINERO, El antijudaísmo cristiano occidental, op. cit. (n. 7), p. 161-164 y 197-201; GARDENAL, L’antigiudaismo, op. cit. (n. 22), p. 30-32 y 78; AULISA, «La polemica antigiudaica agli inizi del V secolo…», art. cit. (n. 6), p. 84, e ID., «Papisci et Philonis Iudaeorum cum monacho colloquium…», art. cit. (n. 28), p. 30. 31. Vid. DAHAN, Les intellectuels chrétiens, op. cit. (n. 2), p. 126-127; BARCALA MUÑOZ, Biblioteca antijudaica, t. 1, p. 99. 32. Vid. BARCALA MUÑOZ, Biblioteca antijudaica de escritores eclesiásticos españoles, t. 1, op. cit. (n. 7), p. 99. La comparación del pueblo judío con una prostituta se encuentra ya en Juan Crisóstomo, vid. GARDENAL, L’antigiudaismo, op. cit. (n. 22), p. 57. 33. Es corriente, en efecto, en la polémica antijudaica encontrar de una forma u otra el tema de la carnalidad o sensualidad judía frente a la espiritualidad cristiana, desarrollado especialmente en ámbitos monásticos, vid. A.S. ABULAFIA, «Jewish Carnality in TwelfthCentury Renaissance Thought», in D. WOOD (ed.), Christianity and Judaism. Papers read at the 1991 Summer Meeting and the 1992 Winter Meeting of the Ecclesiastical History Society, Oxford, 1992; GONZALEZ SALINERO, El antijudaísmo cristiano occidental, op. cit. (n. 7), p. 205-210; AULISA, «La polemica antigiudaica agli inizi del V secolo…», art. cit. (n. 6), p. 97, e ID., «La polemica antigiudaica agli inizi del V secolo…», art. cit. (n. 6), p. 71. Este elemento del tratado difícilmente podría ser un indicio sobre la condición de su autor, dado que se convirtió en un tópico reiteradamente utilizado en la literatura cristiana. 34. Vid. DAHAN, La polémique chrétienne contre le judaïsme, op. cit. (n. 7), p. 91; POZAS GARZA, Estudio crítico de los tratados «Adversus Iudaeos», op. cit. (n. 12), p. 35, 86 y 244245; AULISA, «La polemica antigiudaica agli inizi del V secolo…», art. cit. (n. 6), p. 85.

0851-07_REJ08/1-2_02-Martin

32

17-06-2008

08:52

Pagina 32

TRACTATUS CONTRA IUDAEOS

el pasaje de Amós no se refiere a Cristo, sino a José, lo que hace que el autor de TCI abandone el tema de la pasión con objeto de refutar la tesis judía, para lo cual ofrece un breve resumen de las distintas cautividades sufridas por el pueblo hebreo en el pasado, en Egipto y en Babilonia, resultado de sus anteriores pecados, que le fueron perdonados, mientras que el último pecado, la pasión de Cristo, no será nunca expiado (TCIUB lín. 486-505)35; – décimo, que la interpretación que hacen los judíos de las Sagradas Escrituras es demasiado literal, pues esperan que, cuando el Mesías llegue, ha de hacerlos vencer sobre todos sus enemigos y conducirlos de regreso a Jerusalén (es un argumento ya expuesto), sin embargo, es imposible que los judíos interpreten correctamente los libros bíblicos, pues Dios quiso privarlos del correcto entendimiento de las profecías, reservando éste para los discípulos de Cristo, es decir, los apóstoles, primero, y luego, por extensión, todos los cristianos (TCIUB lín. 506-522); en realidad, la primera venida de Cristo se produjo de un modo muy diferente a como la esperaban los judíos, pero éstos no lo han comprendido por haber sido cegados por Dios (TCIUB lín. 523-541); la venida de Cristo tenía, además, que lavar a Israel de todos sus pecados, pero como el pueblo judío niega que Cristo haya venido ya, entonces, su corazón sigue lleno de suciedad y se condenará, mientras que los discípulos de Cristo han sido purificados por las aguas del bautismo y se han visto libres de todo pecado, y por ello son el verdadero Israel36 (TCIUB lín. 542-556); el Mesías esperado no vendrá y exterminará a los enemigos de Israel, sino que ya ha venido y lo ha hecho lleno de humildad, mansedumbre y sin violencia alguna37 (TCIUB lín. 557-569); – undécimo, que las setenta semanas profetizadas por Daniel, al cabo de las cuales Cristo moriría y el templo de Jerusalén sería demolido por un príncipe extranjero, ya se han cumplido38, como prueba, además, la destrucción

35. Sobre los exilios a los que se vio condenado el pueblo de Israel por sus pecados contra Dios, vid. GONZALEZ SALINERO, El antijudaísmo cristiano occidental, op. cit. (n. 7), p. 201, quien señala que el argumento tópico hace alusión a tres exilios, de los cuales, los dos primeros, en Egipto y Babilonia, habrían de tener fin, pero no así el tercero: la diáspora en el mundo cristiano. El mismo argumento que en TCI, sobre el perdón divino a los judíos por sus pecados anteriores y el alejamiento definitivo de éstos de Dios como consecuencia de la crucifixión y muerte de Cristo, se lee en la obra estudiada por AULISA, «Papisci et Philonis Iudaeorum cum monacho colloquium…», art. cit. (n. 28), p. 30. 36. Sobre el tópico del «uerus Israel» en este tipo de obras, vid. DAHAN, La polémique chrétienne contre le judaïsme, op. cit. (n. 7), p. 125-129; POZAS GARZA, Estudio crítico de los tratados «Adversus Iudaeos», op. cit. (n. 12), p. 231; GONZALEZ SALINERO, El antijudaísmo cristiano occidental, op. cit. (n. 7), p. 180-186; BARCALA MUÑOZ, Biblioteca antijudaica de escritores eclesiásticos españoles, t. 1, op. cit. (n. 7), p. 100-101 y 110. Sobre el bautismo como el signo que distingue al nuevo Israel en substitución de la circuncisión, vid. GONZALEZ SALINERO, El antijudaísmo cristiano occidental, op. cit. (n. 7), p. 176-177. 37. Vid. POZAS GARZA, Estudio crítico de los tratados «Adversus Iudaeos», op. cit. (n. 12), p. 231; AULISA, «La polemica antigiudaica agli inizi del V secolo…», art. cit. (n. 6), p. 88-89. 38. Vid. DAHAN, Les intellectuels chrétiens, op. cit. (n. 2), p. 393-394 y 495-497; BALLESTIN SERRANO, «Los Diálogos contra los judíos de Pedro Alfonso…», art. cit. (n. 23), p. 143; POZAS GARZA, Estudio crítico de los tratados «Adversus Iudaeos», op. cit. (n. 12), p. 45-46

0851-07_REJ08/1-2_02-Martin

17-06-2008

TRACTATUS CONTRA IUDAEOS

08:52

Pagina 33

33

del templo por parte de Tito39, tema que se enlaza con otro propio de las tradiciones judías y conocido en Hispania mucho antes que en el resto de Europa: tras su victoria sobre los judíos, Tito hizo embarcar en cuatro naves (estas naves son tres, en la versión más difundida de la historia) a los supervivientes y los abandonó en el mar sin remos ni alimentos, dejando su suerte en manos de Dios y dando origen, así, a la diáspora occidental40, pero el autor de TCI se sirve de este motivo tradicional como argumento para demostrar que los judíos de su tiempo no son el «semen Israel» (TCIUB lín. 570-591), al mismo tiempo, el perdón de Tito y la supervivencia del pueblo judío se justifica como resultado del deseo de Dios de que la presencia judía en el mundo fuese testimonio del castigo divino (evitando, así, se entiende, que los cristianos pudiesen cometer los mismos pecados) y como testimonio, además, de la verdad cristiana41 (TCIUB lín. 579-586), y concluye esta parte refiriéndose nuevamente al cumplimiento de las setenta semanas profetizadas, para decir que, si no se han cumplido aún, entonces ha de venir otro Tito a destruir al pueblo judío (TCIUB lín. 592-597); – duodécimo, que, al igual que se ha producido ya la primera venida de Cristo anunciada por los profetas, se producirá la segunda venida, rodeada de gloria42, pero aquellos que no han querido creer en la primera, no participarán de la segunda43 (TCIUB lín. 598-622); – decimotercero, que entre los gentiles hay, al igual que en Israel, dos pueblos, uno bueno y otro malo, y a los buenos entre los gentiles Dios prometió muchos bienes (TCIUB lín. 623-656), pero también prometió muchos males a los malvados entre los gentiles, exactamente igual que a los malvados del pueblo de Israel (TCIUB lín. 657-673); – decimocuarto, que la prohibición de comer determinados alimentos ha dejado de tener sentido, tal y como se deduce del comienzo del Génesis, en el que se lee cómo, cuando Dios contempló los animales al comienzo del

y 147-148; BARCALA MUÑOZ, Biblioteca antijudaica de escritores eclesiásticos españoles, t. 1, op. cit. (n. 7), p. 104. 39. La destrucción del templo en el a. 70 d.C. por Tito es uno de los acontecimientos de la historia del pueblo judío más frecuentemente citados en este tipo de tratados como ejemplo del castigo divino debido a los múltiples pecados cometidos por los judíos, vid. GONZALEZ SALINERO, El antijudaísmo cristiano occidental, op. cit. (n. 7), p. 197-199; AULISA, «Papisci et Philonis Iudaeorum cum monacho colloquium…», art. cit. (n. 28), p. 30; BARCALA MUÑOZ, Biblioteca antijudaica de escritores eclesiásticos españoles, t. 1, op. cit. (n. 7), p. 111-115. 40. Vid. DAHAN, Les intellectuels chrétiens, op. cit. (n. 2), p. 460. 41. Tema sobre el que influyó de un modo decisivo el desarrollo que recibió en los escritos de Agustín de Hipona, vid. GONZALEZ SALINERO, El antijudaísmo cristiano occidental, op. cit. (n. 7), p. 201-205. 42. Sobre la segunda venida de Cristo en la gloria, frente a la primera, llena de humildad, vid. AULISA, «La polemica antigiudaica agli inizi del V secolo…», art. cit. (n. 6), p. 88-89 y p. 98. 43. Sobre la condena irremediable del pueblo judío en muchos de los escritos patrísticos y, en especial, en la literatura aduersus Iudaeos, vid. GONZALEZ SALINERO, El antijudaísmo cristiano occidental, op. cit. (n. 7), p. 187-193.

0851-07_REJ08/1-2_02-Martin

34

17-06-2008

08:52

Pagina 34

TRACTATUS CONTRA IUDAEOS

mundo, vio que todo lo creado era bueno44; se hace, entonces, una breve historia de los alimentos que podían comer los judíos desde el principio del mundo hasta Moisés, según la cual, Dios autorizó a Noé a comer toda clase de carnes, y así lo hicieron los judíos hasta que Moisés prohibió comer determinado tipo de carnes y de peces, pero hubo una razón para ello: que los gentiles adoraban a algunos ídolos que tenían forma de animales, por lo cual, con objeto de que Israel no se asemejase en su comportamiento a esos animales, Moisés prohibió comerlos45, pero sólo por esa razón, por ello, ya no tiene sentido mantener esa prohibición, tal y como Jesucristo transmitió a los apóstoles y éstos al pueblo cristiano; así, las palabras de Moisés deben ser interpretadas de forma alegórica y espiritual, pero esta intepretación Dios la reservó a los apóstoles, por eso los judíos no comprenden las profecías y citan erróneamente en su favor a Isaías para mantener así en vigor la prohibición de comer los alimentos señalados por Moisés, en especial, la carne de cerdo, sin embargo, es evidente que se equivocan, como demuestran otros testimonia, no sólo bíblicos, sino incluso pertenecientes a los libros que contienen las enseñanzas de los maestros de la Ley Judía, como Rabí Gamaliel, nombre bajo el que se acostumbra a citar cualquier texto de la literatura rabínica46 (TCIUB lín. 674-739); – decimoquinto, que las aguas prometidas por Dios al pueblo de Israel a través de los profetas son las del bautismo, pero, una vez más, los judíos no comprenden el verdadero significado de las profecías veterotestamentarias, y como se niegan a recibir estas aguas, provocan la ira de Dios e incurren en su maldición (TCIUB lín. 740-752); – y decimosexto, que, cuando los judíos censuran el sacrificio que hacen los cristianos consistente en el pan y el vino, negando que éste sea grato a Dios, se equivocan, pues, por el contrario, es mucho más grato que los sacrificios judíos (TCIUB lín. 753-760), y, cuando los judíos se burlan de la eucaristía, diciendo que es imposible que el pan y el vino se transformen en la carne y la sangre de Cristo, también yerran, pues la propia historia del pueblo de Israel prueba que algo así es posible, basta con recordar lo que ocurrió cuando, al regreso de la cautividad de Babilonia, el sacerdote Nehemías encontró el fuego que habían ocultado los judíos antes de partir de Jerusa44. Vid. DAHAN, Les intellectuels chrétiens, op. cit. (n. 2), p. 506-507; GONZALEZ SALIEl antijudaísmo cristiano occidental, op. cit. (n. 7), p. 179. 45. Vid. GONZALEZ SALINERO, El antijudaísmo cristiano occidental, op. cit. (n. 7), p. 179. 46. En general, se asocia este nombre, que corresponde al de varios sabios del Talmud, con el del maestro de san Pablo, vid. DAHAN, Les intellectuels chrétiens, op. cit. (n. 2), p. 536. La presencia de estas citas es importantísima, pues, de acuerdo con G. DAHAN, «Judaïsme et christianisme: le débat an Moyen-Âge. Cadre et méthodes de la disputatio», Juifs et chrétiens: un vis-à-vis permanent, Bruxelles, 1988, p. 27-53: p. 50-52, e ID., Les intellectuels chrétiens, op. cit. (n. 2), p. 410, los polemistas cristianos no se sirvieron de los textos del Talmud y de la literatura rabínica más que a partir del s. XII, y sobre todo, durante los ss. XIII-XIV. Para unos, son prueba, además, del origen judío del autor, que otros niegan, vid. J.Mª. MILLAS VALLICROSA, «Un tratado anónimo de polémica contra los judíos», Sefarad 13, 1953, p. 334: p. 8-9; J. HERNANDO, «Tractatus aduersus Iudaeos. Un tratado anónimo de polémica antijudía (s. XIII)», Acta Historica et Archaeologica Mediaevalia 7-8, 1986-1987, p. 9-77: p. 19; y DAHAN, Les intellectuels chrétiens, op. cit. (n. 2), p. 460-461. NERO,

0851-07_REJ08/1-2_02-Martin

17-06-2008

TRACTATUS CONTRA IUDAEOS

08:52

Pagina 35

35

lén, este fuego, aunque al principio parecía agua, en realidad, una vez esparcido sobre la leña de los sacrificios, hizo que ésta se encendiese, ello prueba que el agua puede transformarse en fuego, del mismo modo, el pan y el vino pueden transformarse en la carne y la sangre de Jesucristo47 (TCIUB lín. 761774).

Así, de un modo tan brusco como empieza, concluye el tratado, lo que hace pensar que acaso no hayamos conservado más que una parte de un escrito más extenso. No obstante, dada la coincidencia de los temas desarrollados a lo largo del tratado con los expuestos en el prefacio del mismo, parecería verosímil que se hubiese hecho preceder TCI del citado prefacio en un momento en que el texto de esta obra se encontraba ya tal y como ha llegado hasta nosotros. Ello podría dar la razón a J. Hernando, a cuyo juicio, el prefacio que se lee en UB habría sido añadido secundariamente en el antígrafo de estos dos ejemplares, en el que TCI aparecería seguido de la Vita Mahometi que se lee en U. De ahí, la sorprendente referencia a la narración de la vida y hechos del Profeta como quinto punto de un escrito enviado a una comunidad cristiana supuestamente enfrentada a un intenso proselitismo judío (si bien, esto parece un mero tópico literario destinado a justificar el tratado que sigue)48. En cualquier caso, da la impresión de que no hemos conservado el texto del tratado en su totalidad. Por ejemplo, tras la explicación de la Trinidad y la Encarnación, parece haberse perdido una intervención del judío, pues luego de un largo párrafo del cristiano, se vuelve a introducir a este mismo personaje en el texto para que responda a una objeción del judío que no hemos conservado, si alguna vez fue escrita (TCIUB lín. 35)49. Por lo que se refiere a la vida de Mahoma de la que se habla en el prefacio, ésta ha de identificarse, sin duda, con la Vita Mahometi que en U sigue a TCI. De esto no ha de deducirse necesariamente, sin embargo, que esta última composición haya sido elaborada por el mismo autor que TCI. Por el contrario, las particularidades lingüísticas de uno y otro texto, así como su estilo, hacen pensar que éstos son fruto de dos autores diferentes50. 47. El tema de la eucaristía es menos habitual en los tratados de polémica judeocristiana, pero cuando se toca, se hace, sobre todo, en relación con la transubstanciación del pan y del vino en el cuerpo y la sangre de Cristo, vid. DAHAN, Les intellectuels chrétiens, op. cit. (n. 2), p. 502-503. 48. Vid. HERNANDO, «Tractatus aduersus Iudaeos…», art. cit. (n. 46), p. 16. 49. Así ya HERNANDO, «Tractatus aduersus Iudaeos…», art. cit. (n. 46), p. 26. 50. En favor de una misma paternidad para una y otra obra, vid. VALCARCEL, «La Vita Mahometi…», art. cit. (n. 2), p. 238-239, quien edita la Vita Mahometi en las p. 243-245. En contra, HERNANDO, «Tractatus aduersus Iudaeos…», art. cit. (n. 46), p. 16; y sobre todo, J.C. MARTIN, «Aspectos lingüísticos del Tractatus contra Iudaeos (DIAZ 1214), s. XIII», Sacris Erudiri 46, 2007, en prensa.

0851-07_REJ08/1-2_02-Martin

17-06-2008

08:52

Pagina 36

36

TRACTATUS CONTRA IUDAEOS

3. Ediciones críticas Existen dos ediciones críticas de TCI : – J.Mª. Millás Vallicrosa, «Un tratado anónimo de polémica contra los judíos», Sefarad 13, 1953, p. 3-34: p. 10-34; – J. Hernando, «Tractatus aduersus Iudaeos. Un tratado anónimo de polémica antijudía (s. XIII)», Acta Historica et Archaeologica Mediaevalia 7-8, 1986-1987, p. 9-77: p. 26-76.

Aunque ambos editores se han servido de los dos ejemplares conocidos de TCI, sus ediciones presentan algunas diferencias importantes: Millás Vallicrosa reproduce la versión de TCI transmitida por U, es decir, el prefacio y el diálogo, pero sin la Vita Mahometi; Hernando, reproduce la versión de TCI contenida en B, pero sin el prefacio51, pues considera que el prefacio, el diálogo y la Vita Mahometi son obra de tres autores diferentes. A su juicio, en un momento dado, se habría copiado la citada Vita tras TCI, lo que habría llevado a un lector de estas dos obras a creer que la Vita constituía la última parte del tratado antijudaico, por lo que habría redactado entonces el prefacio que precede a los dos opúsculos. Sin embargo, el copista de B se habría dado cuenta del error y habría decidido, en consecuencia, no incluir en su ejemplar la Vita Mahometi que se lee en U52. Por lo que respecta a la calidad de las dos ediciones, la de Millás Vallicrosa contiene un número elevadísimo de erratas y se advierten en ella pasajes en los que el editor no ha comprendido bien el texto. La de Hernando presenta un texto libre de las incoherencias pasajeras que se advierten en la de su predecesor, pero también contiene algunas erratas y ha sufrido la omisión de cinco palabras al final del cap. 1153. Además, merece algunas importantes críticas: en primer lugar, está basada en el texto de B y no de U, y el estudio de la versión de TCI transmitida por B indica que su copista intervino en numerosos pasajes de la obra, corrigiendo el texto de su modelo; en segundo lugar, Hernando dice haber corregido las grafías 51. El prefacio puede leerse, no obstante, en una nota del estudio que precede a la edición del texto, vid. HERNANDO, «Tractatus aduersus Iudaeos…», art. cit. (n. 46), n. 19 de la p. 16. 52. Vid. HERNANDO, «Tractatus aduersus Iudaeos…», art. cit. (n. 46), p. 16. 53. Vid. HERNANDO, «Tractatus aduersus Iudaeos…», art. cit. (n. 46), cap. 11 (p. 60): «...Et quartum peccatum uideo quod non est dimissum, quia Christum uendiderunt priores uestri, et istud peccatum caret termino ». Las últimas cinco palabras, que he incluido entre corchetes angulares para indicar que faltan del pasaje citado de Hernando, se leen en uno y otro manuscrito (U f. 12v, B f. 189r), así como en la edición de Millás Vallicrosa (p. 26, lín. 5-6). Que se trata de un simple descuido lo pone de manifiesto el hecho de que pueden leerse en la traducción con la que Hernando acompaña su edición del texto (vid. HERNANDO, «Tractatus aduersus Iudaeos…», art. cit. [n. 46], p. 61, al final del cap. 11).

0851-07_REJ08/1-2_02-Martin

17-06-2008

TRACTATUS CONTRA IUDAEOS

08:52

Pagina 37

37

propias de los manuscritos para normalizar la ortografía del texto editado conforme a los usos propios del latín clásico; y, en fin, en un pasaje del cap. 11, ha interpolado TCI con unas líneas procedentes de otro tratado antijudaico en la creencia de que en ese lugar el texto transmitido por UB presenta una laguna y que ésta puede subsanarse acudiendo a la supuesta fuente seguida por el autor54. Aunque ni Millás Vallicrosa ni Hernando llevaron a cabo un estudio estemático de la tradición manuscrita de TCI, las variantes de los dos ejemplares sugieren que B no ha sido copiado sobre U, algo que ambos editores dieron por supuesto, pero que conviene, sin duda, probar. Ello es sumamente fácil si se tiene en cuenta que en algunos pasajes B transmite una lectura más correcta que U, y que, en otros, se advierten en U pequeñas omisiones de texto que privan de su sentido al pasaje en el que se han producido, que se lee correctamente en B. Todo ello prueba, al mismo tiempo, que U no es el ejemplar del autor, sino una copia que remonta de forma más o menos indirecta a él. Cito algunos ejemplos: a) TCIUB lín. 426-427, B (f. 187r): «Iste est uester Creator, qui uos extraxit ab Egipto. Quare tenditis ad Iherolosimam laborando?», frente a U (f. 10v): «Iste est uester Creator, qui uos extraxit ab Egipto. Quare ad Iherolosolimam laborando?»55, la última frase en U carece de un verbo principal; b) TCIUB lín. 490-492, B (f. 189r): «Et pro secundo peccato quod fecistis, quando adorastis ydola et fecistis contra legem, proiecit uos in captiuitatem per septem annos in manu cuiusdam principis, qui uocatur Median», frente a U (f. 12r): «Et pro secundo peccato quod fecistis, quando adoravistis ydola et fecistis contra legem, proiecit uos in captiuitatem per VII annos cuiusdam principis, qui uocatur Medien»56, la ausencia de la expresión «in manu», presente en la fuente bíblica (Jg 6,1), es, sin duda, un error de U; c) TCIUB lín. 562-566, B (f. 190v): «Dixit Ieremias: Est Ssion sicut auis que uolat. Et, o tu, domus Iherusalem, conssidera tristiciam et dolorem qui ueniet in te, quia saluator capietur et occidetur, et resurget inimicos iudicare. Et dixit Amos propheta qualiter uenderetur Christus. Et Zacharias propheta dixit qualiter super asinam uenturus fuerat», frente a U (f. 14r): 54. Vid. J.C. MARTIN, «La edición crítica de la literatura latina tardoantigua y medieval: guía para jóvenes investigadores», Filologia Mediolatina 14, 2007, p. 181-216. 55. El texto de B coincide con el de la Vita-BHL 4810, a la que me refiero más adelante, (cap. 15 [f. 18rb]), que en este pasaje en concreto parece transmitir un texto mejor que el de UB: «Iste est uester Creator, qui uos extraxit ab Egypto. Quare tenditis ad Ierusalem ad adorandum?». Ello significa que el copista de B no corrigió al azar un pasaje sin sentido, sino que lo tomó así de su modelo. 56. El texto de B coincide de nuevo con el de la Vita-BHL 4810 (cap. 16 [f. 19rb]): «Et pro IIº peccato, quod fecistis quando adorastis ydolum et fecistis contra legem, proiecit uos in captiuitate per VII annos in man cuiusdam principis, qui uocabatur Modicum».

0851-07_REJ08/1-2_02-Martin

17-06-2008

08:52

Pagina 38

38

TRACTATUS CONTRA IUDAEOS

«Et de passione Christi dixit Ysaias: Cum sceleratis deputatus est. Est Sion sicut auis que uolat. Et, o tu, domus Iherusalem, considera tristiciam et dolorem qui ueniet in te, quia saluator tuus capietur et occidetur, et resurget inimicos iudicare. Qualiter uenderetur Christus. Qualiter super asinam uenturus fuerat», mientras que en B parece haberse perdido la primera cita de Isaías que se lee en U, en este último manuscrito se han omitido las referencias a Jeremías, Amós y Zacarías, según una práctica habitual en él, de acuerdo con la cual, con frecuencia, no se mencionan los libros bíblicos de los que proceden los pasajes aducidos en la discusión, lo que hace que, en los dos últimos casos citados, el resultado se vea privado de sentido al no tratarse de citas literales de la Biblia, sino de resúmenes de sus contenidos57; d) TCIUB lín. 663-664, B (f. 193v): «Et dixit Micheas propheta: Infunde iram meam in gentem que non audiuit precepta mea», frente a U (f. 16v): «Et dixit Micheas propheta: iram meam in gentem que me non audiuit»58, un error manifiesto ya que, en la oración que reproduce las palabras de Miqueas, falta el verbo principal.

4. Origen, autoría y datación propuestos Como ya he señalado al comienzo de este trabajo, en general, se cree que TCI es un tratado hispánico obra de un judío converso de nombre Pedro59. La tesis del origen hispánico de TCI se basa, de forma verosímil, en el hecho de que los dos códices que lo transmiten han sido elaborados en la región de Zaragoza, y el códice U, en concreto, un ejemplar del s. XIII, muy poco des57. El texto más completo y, con toda probabilidad, más cercano al original, es el que se lee en la Vita-BHL 4810 (cap. 16 [f. 20va]): «Et de passione Christi dicit Ysa: Et cum sceleratis deputatus est. Dixit Jeremias: Est Syon sicut auis que uolat. Et, o tu, domus Ierusalem, considera dolorem et tristiciam qui uenit in te, quia saluator tuus capietur et occidetur, et resurget inimicos iudicare. Et dixit Amos propheta qualiter Christus uenderetur; et Zacha, qualiter super asinam uenturus fuerat». 58. El texto de la Vita-BHL 4810 (cap. 17 [f. 22ra]) es: «Et dicit propheta Miche: Infunde iram tuam in gentem que me non audiunt», que contiene la variante «iram tuam» en lugar «iram meam» de UB, variante que en este contexto parece preferible. 59. Sobre el origen hispánico de la obra y la condición de judeoconverso del autor, vid. en especial SERRANO Y SANZ, «Vida de Mahoma…», art. cit. (n. 2), p. 373-374; MILLAS VALLICROSA, «Un tratado anónimo…», art. cit. (n. 46), p. 5-7; DAHAN, Les intellectuels chrétiens, op. cit. (n. 2), p. 410 y 460-461; y VALCARCEL, «La Vita Mahometi…», art. cit. (n. 2), p. 238. Por el contrario, HERNANDO, «Tractatus aduersus Iudaeos…», art. cit. (n. 46), p. 1921, sitúa la elaboración de TCI en el sur de Francia y la atribuye a un religioso de origen no judío. Entre los estudiosos citados, Dahan y Valcárcel creen que el nombre del autor era Pedro (Petrus), para los restantes, la obra es anónima.

0851-07_REJ08/1-2_02-Martin

17-06-2008

TRACTATUS CONTRA IUDAEOS

08:52

Pagina 39

39

pués de la probable fecha de redacción de la obra60. Por lo que se refiere al origen judío del autor y a su nombre, éstos se han querido deducir del pasaje siguiente, TCIUB lín. 235-237: «Modo dico tibi quod tu non habes istud nomen nouum nec istam legem. Ille qui habet est in gaudio. Ergo ego sum qui eri fui uocatus Hebreus, hodie Petrus». Además, la obra se ha datado a comienzos del s. XIII como resultado de dos pasajes de TCI en los que se dice que han transcurrido 1222 años desde el nacimiento de Cristo61: a) TCIUB lín. 328-330: «Vnde ego firmiter credo quod ille dux est Messias, qui est Christus, qui natus fuit in Betleem. Transacti sunt MCC et XXII anni, et regnat super me, qui sum Israel»; b) TCIUB lín. 443-444: «Vnde credo quod tu es in hac ira et non nisi pro Christo. Transacti sunt MCCti et XXi IIº anni et hoc durabit usque ad finem mundi»62. En el tercero de los pasajes que transmite una datación semejante, la cifra que se lee es 1202, no 1222, TCIUB lín. 396-398: «Vide quod primum dedit Deus prauis filiorum Israel qui noluerunt credere in Christum: ceci sunt et captiui. Transacti sunt MCC duo anni, et eciam dispersi sunt per IIIIor partes mundi (sc. Iudei)»63. 60. El estudio lingüístico que he dedicado a esta obra ha venido a confirmar su origen hispánico, vid. J.C. MARTIN, «Aspectos lingüísticos del Tractatus contra Iudaeos (DIAZ 1214), s. XIII», art. cit. (n. 50). 61. La única excepción es SERRANO Y SANZ, «Vida de Mahoma…», art. cit. (n. 2), p. 372, quien señala que, dado que los copistas actualizaban con frecuencia las fechas de los tratados de polémica religiosa, adaptándolas a los años en que ellos vivían, podría ser que el año 1222 no fuese la fecha real de TCI, sino tan sólo el terminus ante quem de redacción de esta obra. Así, por ejemplo, en el pasaje citado en la entrada «b)», en B se lee que han pasado 1380 años desde el nacimiento de Cristo, en lugar de 1222, lo que se explica porque este códice fue elaborado en esa fecha: «Transacti sunt M.CCC LXXXª anni et hoc durabit usque ad finem mundi» (f. 187v de B). En efecto, el copista del manuscrito habría escrito la fecha del año en curso, substituyendo con ella la que se leía en su modelo en ese pasaje en concreto, en los otros dos, simplemente, se le habría pasado por alto hacerlo. De este problema se ocupa también V. DÉROCHE, «La polémique anti-judaïque au VIe et au VIIe siècle. Un mémento inédit, les Képhalaia», Travaux et Mémoires / Centre de Recherche d’Histoire et Civilisation de Byzance 11, 1991, p. 275-311: p. 281-282, quien advierte además que, dado que muchos de estos textos son obras de circunstancia, están especialmente expuestos a reelaboraciones que intentan preservar su actualidad, hasta el punto de que, en ocasiones, es sumamente difícil recuperar la versión primitiva de los mismos. 62. Cito por U, en B, como ya he señalado, se ha corregido la fecha: «Vnde credo quod tu es in hac ira et non nisi pro Christo. Transacti sunt M. CCC. LXXXª. anni et hoc durabit usque ad finem mundi». En este pasaje, en la edición de Millás Vallicrosa a causa de una errata se lee: «MCC et XXI» en lugar de la fecha que aparece en los manuscritos, vid. MILLAS VALLICROSA, «Un tratado anónimo…», art. cit. (n. 46), p. 24, lín. 7-9. 63. Fue corregido por Hernando en «transacti sunt MCC et duo anni», vid. HERNANDO, «Tractatus aduersus Iudaeos…», art. cit. (n. 46), cap. 10 (p. 52). Aunque en este

0851-07_REJ08/1-2_02-Martin

17-06-2008

08:52

Pagina 40

40

TRACTATUS CONTRA IUDAEOS

5. Una recensión alternativa del texto Gracias a Díaz y Díaz, se sabe que el texto de TCI se ha conservado asimismo dentro la Vita ss. Leandri, Isidori, Fulgentii et Braulionis (BHL 4810), transmitida tan sólo por el códice Paris, BnF, lat. 2277 (Z)64. Z fue copiado en Zaragoza en el s. XIV65. No contiene más que tres obras: ff. 1ra30ra, la Vita-BHL 4810; ff. 30rb-32va, la Legenda de ss. Laurentio, Valerio et Vicentio (BHL 4774), sin título en el códice; y ff. 32va-33rb, el De reuelacione beati Braulii ep. Cesaraugustani in limine ecclesie beate Marie iacentis (BHL 1448m)66. La Vita-BHL 4810 fue compuesta, verosímilmente, en Zaragoza entre 1243 y 1271/2 67. Está formada por dos prólogos, atribuidos a Gregorio Magno, y 27 capítulos, en los que se narra la vida y la muerte de los reyes Leovigildo (568-586) y Recaredo I (586-601), y las de los obispos Leandro († ca. 600) e Isidoro de Sevilla († 636), Fulgencio de Écija († 619) y Braulio de Zaragoza († 651), presentados todos ellos en la Vita como hijos de Leovigildo68. Fue elaborada, sin duda, en honor de san pasaje la referencia del tiempo transcurrido parece establecerse en relación con la destrucción del templo de Jerusalén en el a. 70 d.C., en realidad, como señala DÉROCHE, «La polémique anti-judaïque au VIe et au VIIe siècle…», art. cit. (n. 61), p. 308, a pesar de que se mencione la diáspora del pueblo judío, no obstante, el cálculo de los años pasados se hace con frecuencia con respecto al nacimiento de Cristo. 64. Vid. DIAZ Y DIAZ, Index Scriptorum Latinorum, op. cit. (n. 1), p. 261, n. 4 (nº 1214). Editio princeps de J.C. MARTIN, «Vita ss. Leandri, Isidori Hispalensis, Fulgentii Astigitani et Braulionis Caesaraugustani ep. (BHL 4810). Editio princeps», e-Spania 4 (décembre 2007), revista electrónica consultable en . 65. Sobre este códice y sus contenidos, vid. en especial J.C. MARTIN, «Las composiciones en honor de san Braulio y de la basílica del Pilar del códice Paris, BnF, lat. 2277: autoría, datación y finalidad», in A.A. NASCIMENTO, P.F. ALBERTO (ed.), IV Congresso Internacional de Latim Medieval Hispânico (Lisboa, 12-15 de Outubro de 2005). Actas, Lisboa, 2006, p. 639-649. 66. Hasta hace poco era único opúsculo de Z que había sido editado en su totalidad. Existen dos ediciones del mismo: P. GALINDO in C.H. LYNCH, P. GALINDO, San Braulio, obispo de Zaragoza (631-651). Su vida y sus obras, Madrid, 1950, p. 352 y 354 (la edición de referencia); y T. DOMINGO PÉREZ, «Aportaciones a la historia del culto a san Braulio (siglos XIIXX)», in J.-I. SARANYANA, E. TEJERO (ed.), Hispania christiana. Estudios en honor del Prof. Dr. José Orlandis Rovira en su septuagésimo aniversario, Pamplona, 1988, p. 719-740: p. 721-722 (con graves errores). Una recensio longior de esta misma obra, ampliada con los denominados Miracula saec. XIII (BHL 1448p), fue editada en su día por F. FITA, «El templo del Pilar y san Braulio de Zaragoza. Documentos anteriores al siglo XVI», Boletín de la Real Academia de la Historia 44, 1904, p. 425-461: p. 425-434. 67. El terminus post quem es proporcionado por la fecha de redacción de la Historia de rebus Hispanie de R. Jiménez de Rada, el a. 1243; y el terminus ante quem, por la fecha de composición de los citados Miracula saec. XIII (BHL 1448p), el a. 1271/2. Es probable, no obstante, que esta Vita fuese elaborada durante el episcopado de Arnaldo de Peralta (1248-1271). Sobre todo ello, vid. MARTIN, «Las composiciones en honor de san Braulio…», art. cit. (n. 65). 68. Cf. J.C. MARTIN, «La Vita ss. Leandri, Isidori, Fulgentii et Braulionis (BHL 4810):

0851-07_REJ08/1-2_02-Martin

17-06-2008

TRACTATUS CONTRA IUDAEOS

08:52

Pagina 41

41

Braulio, cuyos restos descansaban, según la tradición, en la basílica de Santa María la Mayor de Zaragoza. La parte que interesa en este estudio son los cap. 10-21 (ff. 10va-24ra): una pretendida discusión entre Braulio de Zaragoza y un judío anónimo a la conclusión del Concilio III de Toledo, basada en TCI, cuyo texto, a excepción del prefacio, se reproduce literalmente. Sólo se incluyen unos pocos pasajes que no se encuentran en TCI, los más significativos son: a) por un lado, las citas bíblicas con los que se ilustra la explicación sobre las tres personas de la Trinidad contenida al inicio del tratado, hechas a partir del texto de la Vulgata, utilizado con frecuencia en la obra, pero no de forma sistemática69: – Vita-BHL 4810, cap. 10 (ff. 10vb-11ra): «Braulius dicit: «Fides nostra exprimit et uocat ‘Posse’ Patrem. Vnde Salomon: Ego, Sapiencia, ex ore Altissimi prodiui primogenita ante omnem creaturam. Ego feci in celis ut oriretur lumen indeficiens. Quando preparabat celos, aderam cum eo cuncta componens. Et uocat ‘Sapienciam’ Filium. Vnde Dauid: Tecum principium in die uirtutis… etc. Et uocat ‘Velle’ Spiritum Sanctum. Vnde Ysayas: Spiritus Domini super me, eo quod unxerit me, euangelizare pauperibus misit me. Moyses, in libro Geneseos: Spiritus Domini ferebatur super aquas. Sapiencia uniuscuiusque est suus Filius. Videtur tibi hoc sic? Et isti tres, scilicet Pater et Filius et Spiritus Sanctus, sunt unus Deus. Vnde Moyses in libro Leuitico: Deus Abraam, Deus Ysaac et Deus Iacob, ipse me misit ad te» (cf. TCIUB lín. 26-29),

b) y por otro, la imagen, inspirada en el sermón denominado Exhortatur que se ha querido atribuir a Ildefonso de Toledo, mediante la que se intenta explicar la Encarnación y la virginidad de María: estructura, contenido y fuentes», in G. HINOJO ANDRÉS, J.C. FERNANDEZ CORTE (ed.), Munus quaesitum meritis. Homenaje a Carmen Codoñer, Salamanca, 2007, p. 561-569. 69. Según Serrano y Sanz, el autor de TCI sentía poco afecto por la Vulgata y prefería citar libremente a partir del hebreo, en lo que veía una prueba clara del origen judío del mismo, vid. SERRANO Y SANZ, «Vida de Mahoma…», art. cit. (n. 2), p. 373-374. Si se tienen en cuenta exclusivamente las citas directas de la Biblia, hay en TCI 25 citas de la Vulgata, 52 citas ajenas a ella, y 11 agrapha (pasajes bíblicos extracanónicos: Jos lín. 153-154, Esd lín. 497-499 y lín. 653-654, Pr lín. 37-38, Is lín. 353-354, Jr lín. 473-477 y lín. 477-479, Ez lín. 131-132 y lín. 531-532, Ha lín. 480-481, y Mac lín. 198-199). Así, la Vulgata es utilizada en menos de la mitad de las ocasiones, lo que parece dar la razón, al menos en parte, a Serrano y Sanz. En efecto, el autor de TCI cita la Biblia a menudo de forma libre, sin guiarse por ninguna versión latina en concreto, pues, cuando un pasaje bíblico es citado en más de una ocasión, lo más frecuente es que se den de él distintas versiones (incluso con unas pocas líneas de intervalo). Por ejemplo: Is 8,16, una versión en TCIUB lín. 511 y 517, otra en lín. 548-549, y una tercera en lín. 705-706; Is 9,14-16, una versión en TCIUB lín. 389-392, y otra en lín. 399-401; Jr 3,17, una versión en TCIUB lín. 293-296, y otra en lín. 648-649; Ez 36,25, una versión en TCIUB lín. 528-530, y otra en lín. 745-746; o, en fin, Ml 1,10-11, una versión en TCIUB lín. 636-639, y otra en lín. 758-760.

0851-07_REJ08/1-2_02-Martin

42

17-06-2008

08:52

Pagina 42

TRACTATUS CONTRA IUDAEOS

– Vita-BHL 4810, cap. 10 (f. 11ra-rb): «…et quemadmodum intrat sol per fenestram aliquam uitream in domo et non corrumpitur nec diuiditur, immo sol integer remanet, ita Sapiencia Dei incarnauit in Virgine et, existens in Virgine, erat in celo sicut sol, et Virgo remansit incorrupta sicut a sole fenestra uitrea, quia in ingressu solis et in egressu fenestra uitrea perseuerat, sic et Mariam Virginem nec ingressus nec egressus maculare potuit deitatis. Ecce aliud exemplum: respice citharam, ut musici melos sonis dulcibus recinnant tam pariter ars, manus et corda. Arte[m] manus tangit, resonat corda, tria pariter operantur, sed sola corda personat quod auditur, et sic ad solam cordam pertinet soni reddicio, sic ad solum Filium carnis suscepcio»70 (cf. TCIUB lín. 31-34).

No obstante, si se acepta la datación tradicional de TCI en el primer cuarto del s. XIII, bien podría haber ocurrido, igualmente, que estos aparentes añadidos de la Vita-BHL 4810 formasen parte del texto original de TCI y que, por los azares de la tradición manuscrita, no se encontrasen en el modelo común de UB. Esta posibilidad, sin embargo, es menos verosímil que la anterior, pues no parece haber razones de orden paleográfico que puedan justificar semejantes omisiones. La única explicación, por lo tanto, sería que fuesen supresiones de texto (difícilmente justificables, al menos, en el caso de las citas bíblicas) llevadas a cabo de forma deliberada por parte de un copista. Por el contrario, la forma de introducir los pasajes bíblicos, con indicación del nombre del autor de los libros bíblicos y el título de éstos, tal y como se hace al comienzo del cap. 10 de la Vita-BHL 4810: «Moyses, in libro Geneseos… Moyses in libro Leuitico», no se repite en el resto del tratado antijudaico y sugiere, por ello, que procede de un autor diferente. Encontramos además en Z algunos breves pasajes que no se leen en UB, siendo difícil determinar en estos casos si estamos ante adiciones del autor de la Vita-BHL 4810 o ante omisiones del texto original del tratado. En general, parecen, no obstante, precisiones introducidas para hacer más comprensibles los razonamientos en los que se encuentran. Los dos ejemplos más claros son: – Vita-BHL 4810, cap. 12 (f. 14ra): «…et dixit angelus ei: Comede de pane et bibe de aqua, et per uim panis et aque pergens per XLª dies usque ad montem Dei Oreb. Cur perrexit in sabbato, quoniam, in XLª diebus, IIIIor dies sabbatini inueniuntur», frente a TCIUB lín. 191-193: «…et dixit ei angelus: Comede de pane et bibe de aqua, et per uim panis et aque pergens per XLª dies usque ad montem Dei Oreb. Cur perrexit in sabbato»; 70. La fuente del pasaje es con toda probabilidad Ps.-Ildephonsus ep. Toletanus, Sermo in diem s. Mariae (CPL 1251), §§3 y 5 (ed. E. Flórez, España Sagrada, t. 5, Madrid, 1750, p. 490-494 [= PL 96,280-283]). Vid. al respecto J.C. MARTIN, «La Vita ss. Leandri, Isidori, Fulgentii et Braulionis (BHL 4810)…», art. cit. (n. 68).

0851-07_REJ08/1-2_02-Martin

17-06-2008

TRACTATUS CONTRA IUDAEOS

08:52

Pagina 43

43

– Vita-BHL 4810, cap. 16 (f. 21ra): «Et dico tibi quod Tytus nullam tunc misit mulierem in naues illas, et illi ab illo periculo euaserunt et duxerunt mulieres ex gentilibus, ydola adorantibus, quoniam omnes erant gentiles et ydola adorabant», frente a TCIUB lín. 587-588: «Et dico tibi quod Titus nullam inmisit mulierem in naues illas, et illi ab illo periculo euaserunt et duxerunt mulieres a gentilibus, ydola adorantibus».

Por el contrario, algunas pequeñas expresiones presentes en Z y ausentes en UB podrían ser errores presentes en el modelo común de estos dos últimos manuscritos: – Vita-BHL 4810, cap. 13 (f. 14va): «Eam uolo tibi probare per Moysen primum prophetam, cui dixit Deus: Ego suscitabo unum prophetam…», frente a TCIUB lín. 212-213: «Volo tibi probare per Moysen primum prophetam: Ego suscitabo unum prophetam…», pues el giro en cursiva proporciona mucho mejor sentido al pasaje; – Vita-BHL 4810, cap. 17 (f. 21vb): «Ab ortu solis usque in Occidente est Nomen meum gloriosum. Ante omnes gentes facient sacrificium mundum. Nonne uides quod promisit Deus gentilibus facere sacrificium mundum? Aborreat igitur sacrificium primum ex lege Moysi», frente a TCIUB lín. 637-640 : «Ab ortu solis usque in Occidentem est meum Nomen gloriosum, quem omnes gentes faciunt sacrificium mundum. Aborruerat igitur sacrificium primum ex lege Moisi», en este caso, el hecho de que la oración que falta en UB concluya con la palabra «mundum», la misma que se lee al final de la frase precedente en Z, sugiere que se ha producido un salto de ojo en algún momento en la tradición a la que remontan esos dos códices.

Del mismo modo, la ausencia en Z de algunos pasajes transmitidos por UB puede explicarse fácilmente como consecuencia de saltos de ojo en el proceso de transmisión manuscrita de la versión de TCI que contiene. Por ejemplo: a) Vita-BHL 4810, cap. 10 (f. 11vb): «Et dixit Iacob ‘Phanuel’, qui est dictus ‘locus uidens Deum’», frente a TCIUB lín. 62-64: «Et dixit Iacob: ‘Vidi Deum facie ad faciem et salua facta est anima mea’. Et uocauit illum locum Iacob ‘Phanuel’, qui dicitur ‘locus uidens Deum’»; b) Vita-BHL 4810, cap. 17 (f. 22ra-rb): «et non remanebit radix de domo Esau, tamen Deus non fuit loquutus nisi de malis, quoniam aliqui eorum fuerunt boni», frente a TCIUB lín. 669-673: «et non remanebit radix de domo Esau. O Hebree miserrime, praue intelligis, nam hec Deus dixit de domo Iacob et de domo Iosep et de domo Esau, tamen non fuit loqutus nisi de malis, quia aliqui fuerunt boni». La comparación entre los cap. 10-21 de la Vita-BHL 4810 y el texto de TCI pone de manifiesto que el autor de la citada Vita tuvo a su disposición

0851-07_REJ08/1-2_02-Martin

44

17-06-2008

08:52

Pagina 44

TRACTATUS CONTRA IUDAEOS

una versión de este tratado antijudaico próxima a la que se lee en UB, pero caracterizada por un buen número de variantes significativas que indican que el antígrafo común de los ejemplares de TCI y el del hagiógrafo zaragozano remontaban de forma independiente a un mismo modelo. Por esta razón, la colación de Z es de la máxima importancia para fijar el texto de TCI, pues en varios pasajes la recensión de este tratado contenida en la VitaBHL 4810 conserva una lectura preferible a la de UB. Por ejemplo: a) Vita-BHL 4810, cap. 10 (f. 12ra): «sicut apparuit (sc. Deus) ...Moysi in rubo, et non in forma, sed in uoce. Et hec uox nata fuit a Deo et ipsa non fuit Deus, sed Deus in ea», frente a TCIUB lín. 82-84: «sicut aparuit… Moysi in rubo, et non in forma, sed in uoce. Et hec uox nota fuit a Deo et ipsa non fuit Deus, sed Deus in ea»; b) Vita-BHL 4810, cap. 12 (f. 14ra): «Ego probo tibi per Heliam, qui, fugiens propter timorem Acab, tunc dormiuit in quodam loco sub quadam miricam», frente a TCIUB lín. 189-190: «Item probo tibi per Heliam, qui, fugiens propter timorem acubitu dormiuit in quodam loco sub quadam mirica» 71, el texto de la Vita da un mejor sentido al pasaje, pues explica la razón del temor de Elías, de acuerdo con la fuente bíblica (3 R 19,1-5), y coincide con otro pasaje del tratado, TCIUB lín. 735-736: «et sic dico tibi de Helia propheta, qui stabat in ualle habenti lacunam timore regis Acab» (= Vita-BHL 4810, cap. 19 [f. 23va]); c) Vita-BHL 4810, cap. 15 (f. 18rb): «Iste est uester Creator, qui uos extraxit ab Egypto. Quare tenditis ad Ierusalem ad adorandum?», frente a TCIUB lín. 426-427: «Iste est uester Creator, qui uos extraxit ab Egipto. Quare tenditis ad Iherosolimam laborando?», el texto de la Vita reproduce con mayor fidelidad la fuente bíblica (3 R 12,30) 72. Existen, además, algunos errores comunes a estos tres códices que obligan a pensar que proceden de un mismo arquetipo (W), que no puede identificarse, por lo tanto, con el ejemplar del autor (el hiperarquetipo = w). Por ejemplo:

71. En B se lee: «Et probo tibi per Eliam, qui fugiens propter timorem acubitu dormiuit in quodam loco sub quadam iunipera» (sobre la línea, tras la palabra «timorem», se ha añadido en B una pequeña anotación con objeto de aclarar el sentido del pasaje: «de Achau regis Israel»). 72. Cf. 3 R 12,25 + 12,28-30: «aedificauit autem Hieroboam Sychem in monte Ephraim et habitauit ibi… et excogitato consilio fecit duos uitulos aureos et dixit eis nolite ultra ascendere Hierusalem ecce dii tui Israhel qui eduxerunt te de terra Aegypti posuitque unum in Bethel et alterum in Dan et factum est uerbum hoc in peccatum ibat enim populus ad adorandum uitulum usque in Dan».

0851-07_REJ08/1-2_02-Martin

17-06-2008

TRACTATUS CONTRA IUDAEOS

08:52

Pagina 45

45

a) Vita-BHL 4810, cap. 15 (f. 18va): «Et fornicata es in terra Egypti et in terra Assur cum uicinis tuis, et fornicata es sicut meretris mulier et nupta», junto con U (f. 11v): «Et fornicata es cum uicinis tuis in terra Egipti et in terra Asur et in omnibus terris, et fornicata es sicut mulier meretrix et nupta» (TCIUB lín. 451-453), mientras que en B (f. 187v), como en el ejemplo precedente, se ha corregido el pasaje, suprimiendo las palabras «et nupta», pues, de acuerdo con la fuente bíblica, se esperaría «adultera» por «nupta» (Ez 16,26-32), si bien, lo más probable es que la lectura original fuese «corrupta», según otra construcción semejante que se lee tanto en la Vita-BHL 4810, cap. 14 (f. 16vb) como en TCIUB lín. 348-349: «ergo corrupta erat et meretrix»; b) Vita-BHL 4810, cap. 18 (f. 22vb): «Et hoc est quod dictum est in Euangelio, quod tu non intelligis nec credis. Sed intellexerunt hoc uerbum, quod dixit Ihesus Christus Apostolis, et exposuerunt omnia predicta, gracia Dei et Spiritus Sancti adiuuante, per totum mundum», junto con TCIUB lín. 695698: «Et hoc est quod dictum est in Euangelio, quod non credent. Sed intelligent et hoc uerbum, quod dixit Ihesus Christus Apostolis, et exposuerunt eum gracia Dei et Spiritus Sancti per totum mundum»73, naturalmente, la lectura original fue «Apostoli» y no «Apostolis». En resumen, Z y UB remotan, sin duda, a un arquetipo común (W) que contenía ya algunos errores manifiestos, lo que significa que no era, verosímilmente, el ejemplar del autor (w). Además, en algunos pasajes en los que UB transmiten un error común, Z presenta una lectura correcta que puede atribuirse razonablemente al arquetipo. De ello se deduce que UB no remontan de un modo directo al arquetipo, sino a una copia ya defectuosa de éste (W1). En cuanto a Z, debe tenerse presente que no contiene propiamente TCI, sino una obra hagiográfica en la que se ha utilizado como fuente el citado tratado antijudaico. Así, entre el arquetipo de nuestro texto y Z media, al menos, el ejemplar del autor de la segunda mitad del s. XIII que escribió en Zaragoza la Vita ss. Leandri, Isidori, Fulgentii et Braulionis. A pesar de los abundantes errores que presenta TCI en Z, éstos no son específicos de esta sección, sino que son numerosísimos en toda la Vita-BHL 4810, e indican que el copista de este códice fue alguien muy poco cuidadoso y que tenía pocos o nulos conocimientos de latín. Así pues, salvo que se interprete que las variantes propias de TCI en Z deben entenderse, en una cierta medida, como el resultado natural del pro73. Sigo aquí el texto de B (f. 17v), pues U (f. 194v) contiene numerosos errores en este pasaje.

0851-07_REJ08/1-2_02-Martin

17-06-2008

08:52

Pagina 46

46

TRACTATUS CONTRA IUDAEOS

ceso de copia del texto en esta rama de su tradición manuscrita a través de uno o más ejemplares, hoy desaparecidos, no encuentro ningún otro argumento de peso que impida pensar que el ejemplar de TCI manejado por el autor de la Vita-BHL 4810 pudo haber sido el arquetipo de este tratado (W), sobre todo en el caso de una obra que ha conocido una difusión tan limitada y teniendo en cuenta, además, que nuestro hagiógrafo escribía en la misma región, probablemente incluso en la misma ciudad, en la que debía de haber sido elaborado dicho arquetipo. Si tengo razón en identificar al autor de la Vita-BHL 4810 con un clérigo de Santa María la Mayor de Zaragoza al servicio del obispo Arnaldo de Peralta, este ejemplar que he denominado W debía de hallarse depositado desde antiguo en la biblioteca de esa basílica. 6. El testimonio de la Vita-BHL 4810 El hecho de que la Vita ss. Leandri, Isidori, Fulgentii et Braulionis (BHL 4810) haya permanecido inédita hasta hace poco ha impedido que los estudiosos que se han interesado por TCI hayan caído en la cuenta de que la versión que de esta obra se lee en Z aparece fechada en 766 en un primer pasaje, y en 760 en los dos siguientes. Reproduzco a continuación estos pasajes (TCIZ), confrontándolos con la versión de TCIUB fechada en 1202/22: a) TCIZ cap. 14 (f. 16va): «Vnde ego firmiter credo quod ille dux est Messias, qui est Christus, qui fuit natus in Bethleem. Transacti sunt DCC LXª VI anni, et regnat super me, qui sum Israel», frente a TCIUB lín. 328-330: «Vnde ego firmiter credo quod ille dux est Messias, qui est Christus, qui natus fuit in Betleem. Transacti sunt MCC et XXII anni, et regnat super me, qui sum Israel»; b) TCIZ cap. 14 (f. 17va-vb): «Vide quod primum dedit Deus prauis filiis Israel qui noluerunt credere in Christum: ceci sunt et captiui. Transacti sunt DCCti LXª anni, et eciam dispersi sunt per IIIIor partes mundi», frente a TCIUB lín. 396-398: «Vide quod primum dedit Deus prauis filiorum Israel qui noluerunt credere in Christum: ceci sunt et captiui. Transacti sunt MCC duo anni, et eciam dispersi sunt per IIIIor partes mundi»; c) TCIZ cap. 15 (f. 18va): «Vnde credo quod tu es in hac ira, et non nisi pro Christo. Transacti sunt septingenti LXª anni, et hoc durabit usque in finem mundi», frente a TCIUB lín. 443-444: «Vnde credo quod tu es in hac ira et non nisi pro Christo. Transacti sunt MCCti et XXi IIº anni et hoc durabit usque ad finem mundi». La pregunta que surge de inmediato es, en consecuencia, la siguiente: ¿cuál es la verdadera fecha de redacción de TCI: la que se lee en Z o la que

0851-07_REJ08/1-2_02-Martin

17-06-2008

TRACTATUS CONTRA IUDAEOS

08:52

Pagina 47

47

se lee en UB?, si es que alguna de las dos lo es. Aceptando, no obstante, que una de ellas es correcta, con objeto de responder a la inquietante pregunta formulada sobre la datación del texto es necesario sopesar en qué medida una substitución de 1202/22 por 760/6 o la contraria resultan verosímiles; y, caso de encontrar posible que un copista haya corregido 760/6 por 1202/22, tener presente si las circunstancias históricas de la región en la que esta obra pudo haber sido elaborada en la segunda mitad del s. VIII justifican de algún modo la composición de un texto semejante, puesto que lo contrario, esto es, una datación de este tratado a comienzos del s. XIII, no plantea a los especialistas en la historia de la polémica judeocristiana ningún problema. Por otro lado, deben tenerse presentes otra serie de aspectos del texto, tales como los temas tratados (Trinidad, Encarnación, tópicos de la polémica antijudaica, etc.) o la lengua en la que ha sido redactado (en especial, desde el punto de vista del léxico). Ello puede proporcionar elementos de juicio muy valiosos a la hora de determinar la época de redacción más probable de la obra. Pero TCIZ reserva al lector una segunda sorpresa, no menos relevante que la que afecta a la época en la pudo haber sido elaborado este opúsculo. En efecto, el pasaje sobre el que se ha justificado la atribución de TCI a un judeoconverso llamado Pedro es propio de TCIUB, mientras que TCIZ transmite un texto muy diferente: – TCIZ cap. 13 (ff. 14vb-15ra): «Modo dico tibi quod tu non habes istud nomen nouum nec istam legem. Ille qui habet est in gaudio. Ergo aliquis qui est conuersus de lege uestra ad Christum, eri fuit uocatus Habraam, hodie Johannes»; – TCIUB lín. 235-237: «Modo dico tibi quod tu non habes istud nomen nouum nec istam legem. Ille qui habet est in gaudio. Ergo ego sum qui eri fui uocatus Hebreus, hodie Petrus».

Es evidente, de nuevo, que la versión primitiva de TCI ha sido reelaborada. Pero, ¿cuál fue la redacción original de esta obra: la de TCIZ o la de TCIUB? Por lo que respecta a la fecha de redacción más probable de TCI, no resulta raro que en los escriptorios medievales se corrijan las fechas de los textos al copiar éstos, actualizándolos, por así decirlo, de acuerdo con el año en curso. Un ejemplo de ello lo proporciona B, modificado como sigue en el pasaje de la recensión TCIUB citado al comienzo de este apartado en la entrada «c)»: «Vnde credo quod tu es in hac ira et non nisi pro Christo. Transacti sunt M.CCC.LXXXª. anni et hoc durabit usque ad finem mundi» (f. 187v). Es decir, en el momento en que B fue elaborado, se substituyó la fecha del modelo, el a. 1222, por la del año en el que verosímilmente se efectuaba la copia de este códice: 1380.

0851-07_REJ08/1-2_02-Martin

48

17-06-2008

08:52

Pagina 48

TRACTATUS CONTRA IUDAEOS

Ello podría explicar, por lo demás, la doble datación conservada en TCIZ: 760 y 766, que podría interpretarse como un indicio de que la versión original del texto, fechada en 760, fue revisada en 766, substituyéndose la fecha antigua por la nueva en uno de los tres pasajes en los que se aludía a los años transcurridos desde el nacimiento del Mesías. El error consistente en dejar sin corregir dos de estos tres pasajes no debe llamarnos la atención, como prueba la versión del texto transmitida por B, en la que sólo se ha corregido una de las tres fechas que se leen en el tratado. Esto significa, en consecuencia, que una corrección de 760/6 en 1202/22 no plantea ningún problema, y puede explicarse fácilmente atribuyéndola al copista del s. XIII que ejecutó el modelo común al que remontan UB, introduciendo en él, al menos, las fechas citadas. Por el contrario, una corrección de 1202/22 en 760/6 no resulta tan sencilla de explicar. En primer lugar, aunque no puede descartarse por completo un error de naturaleza paleográfica, aun admitiéndose como factible una lectura errónea de «MCCII» o «MCCXXII» como «DCCLX» o «DCCLXVI», algo así habría podido producirse en alguno de los tres pasajes en cuestión, pero difícilmente en los tres. La coincidencia en la lectura pone de manifiesto, más bien, que una y otra fecha son el resultado de un acto deliberado, ya sea que remonten en alguno de los dos casos al autor ya sea que haya que atribuir una de ellas o ambas a meros copistas del texto primitivo. En efecto, podría haberse dado el caso, por ejemplo, de que a partir de una confusión de un copista en uno de los pasajes en cuestión, otro copista posterior hubiese corregido las fechas restantes para dar coherencia al texto. En segundo lugar, si se acepta como original la fecha de 1202/22, ello significa que la introducción de la fecha de 760/6 debe atribuirse bien al autor de la Vita-BHL 4810, bien al copista de Z, o al de algún ejemplar intermedio entre este manuscrito y el original de la Vita-BHL 4810. Sin embargo, de acuerdo con lo visto, lo habitual es que los copistas modifiquen las fechas de los tratados antijudaicos que copian substituyendo las fechas que encuentran en sus originales por el año en el que ellos elaboran su propio ejemplar del texto. Resulta difícil de creer que un simple copista de los ss. XIII o XIV haya podido corregir de un modo deliberado 1202/22 en 760/6 en los tres pasajes citados, a menos, como he señalado, que un error inicial de un copista en una datación haya provocado la corrección de las restantes por parte de otro copista. ¿Habría tenido, entonces, el autor de la Vita-BHL 4810 alguna razón para modificar una fecha del s. XIII por otra del s. VIII? Algo así podría haber ocurrido, en efecto, en determinadas circunstancias. No es raro, ciertamente, que un escritor reelabore una fuente en virtud de un interés concreto, por ejemplo, atribuir a un personaje antiguo e ilustre un discurso, unos

0851-07_REJ08/1-2_02-Martin

17-06-2008

TRACTATUS CONTRA IUDAEOS

08:52

Pagina 49

49

argumentos u opiniones que sean aquellos que él mismo defiende con objeto de dar a sus tesis un peso y una autoridad mucho mayores. ¿Podría ser éste el caso del autor de la Vita-BHL 4810? Confieso que esta explicación me resulta difícil de creer en relación con la obra que nos ocupa. En efecto, si el autor de la Vita-BHL 4810 hubiese querido revestir su diatriba antijudaica con el prestigio de la antigüedad, ¿por qué habría escogido el año 760/6, siendo así que atribuye esta defensa de la fe católica a Braulio de Zaragoza con ocasión del Concilio III de Toledo, del a. 589? En ese caso, puesto a substituir una fecha por otra, habría sido mucho más lógico que reemplazase la fecha de 1202/22 por la de la celebración del citado sínodo. Podría pensarse, no obstante, que este escritor no conocía con exactitud la fecha en la que se reunió el Concilio III de Toledo, y que, si lo situó en 760/6, fue porque creía de buena fe que había sido hacia esa época cuando Recaredo I lo había convocado. Ahora bien, una de las fuentes más importantes de la Vita-BHL 4810 es la Historia de rebus Hispanie de R. Jiménez de Rada, y en esta obra, nuestro hagiógrafo leyó que el Concilio III de Toledo se había reunido el cuarto año del reinado de Recaredo I, quien, según el obispo toledano, subió al trono en la era hispánica 628, es decir, en el a. 590 d.C.74, Vita-BHL 4810, cap. 8 (f. 6vb): «Anno IIIIº regni sui, idus May, terciam toletanam synodum celebrauit (sc. Recaredus), et LXª duos episcopos ad condempnacionem arriane heresis de diuersis Gallie et Hyspanie prouinciis in urbe regia congregauit» (= RODER. XIM. hist. 2,15 lín. 1-2, 10-20 y 45-46); Asimismo, en la Vita-BHL 4810 se pueden leer otras cuatro fechas que provienen igualmente de la la Historia de rebus Hispanie de Jiménez de Rada: – la de la muerte de Recaredo en la era hispánica 643 (= a. 605 d.C.), cap. 25 (f. 27ra): «Mortuus est autem anno XVº regni sui, cum regnasset annis XV, sub era DCª XLª IIIª» (= RODER. XIM. hist. 2,16 lín. 2-3) ; – la de la muerte de Liuva II en la era hispánica 645 (= a. 607 d.C.), cap. 25 (f. 27rb): «Defuncto Luyba sub era DCª XLª Vª, Victericus regnum, quod uiuente illo inuaserat, uendicat annis VII» (= RODER. XIM. hist. 2,16 lín. 5-8); – la del Concilio IV de Toledo, en la era hispánica 683 (= a. 645 d.C.), cap. 26 (f. 29rb): «Era DCª LXXXª IIIª, anno (sic) Suyntille et Richimeri filii eius, anno IIIº Sisenadi regis [IIIº], apud Toletum Gallie et Hyspanie concilium et synodus celebrata est» (= RODER. XIM. hist. 2,19 lín. 3-10)75; 74. Para el caso, no tiene importancia que, en realidad, la fecha de la muerte de Leovigildo y del advenimiento de Recaredo I fuese el a. 586, ni que, en las fechas proporcionadas por Jiménez de Rada, haya pequeños errores de datación, pues éstos en ningún caso van más allá de unos pocos años de diferencia con respecto a las fechas reales. 75. Es evidente que el autor de la Vita-BHL 4810 tuvo a su disposición un códice de la His-

0851-07_REJ08/1-2_02-Martin

50

17-06-2008

08:52

Pagina 50

TRACTATUS CONTRA IUDAEOS

– y la del Concilio V de Toledo en la era hispánica 689 (= a. 651 d.C.), cap. 26 (f. 29va): «Era DCª LXXXIXª, quintum concilium Toletanum celebratum est» (= RODER. XIM. hist. 2,19 lín. 14-18)76.

A pesar de los errores en las dataciones que se detectan en los pasajes citados77, es manifiesto que el autor de la Vita-BHL 4810 seguía de cerca su fuente. Por ello, dado que tanto en esta Vita como en la historia del toledano se fecha el Concilio III de Toledo en el cuarto año de Recaredo I, es decir, en 594, si nuestro hagiógrafo hubiese querido hacer pasar por antiguo el contenido de TCI con objeto de situar la pretendida disputa entre Braulio y un judío en el contexto histórico del citado concilio, habría reemplazado el a. 1202/22 de TCIUB por el a. 594 (o la era hispánica 632), no por 760/6. Por consiguiente, parece, en principio, más verosímil pensar que el autor de la Vita-BHL 4810 se limitase a reproducir fielmente el modelo de TCI que tenía a su disposición, interpolándolo simplemente en algunos pasajes, como he indicado, y que no reparase en la contradicción provocada por las tres referencias contenidas en el tratado antijudaico a los años transcurridos desde la Encarnación. Pero, ¿puede aceptarse, en ese caso, que TCIZ está más cerca de la versión original de TCI que TCIUB? ¿Resulta admisible situar TCI hacia 760/6? Por lo que se refiere al contexto histórico y cultural de la Hispania del s. VIII, ha de decirse, en primer lugar, que, en el estado actual de nuestros conocimientos, TCI puede ponerse en relación con la región de Zaragoza. En efecto, el ejemplar más antiguo que transmite esta obra (U) fue copiado en Uncastillo, pueblo próximo a Zaragoza; la Vita-BHL 4810, elaborada hacia la segunda mitad del s. XIII, fue compuesta, según todos los indicios, por un clérigo de la basílica de Santa María la Mayor de esa misma ciudad; y el pueblo de Burgo de Osma, en el que fue copiado B, se encuentra situado en una zona de fuerte influencia zaragozana. ¿Sería aceptable, en consecuencia, esta hipótesis: que TCI podría ser, en realidad, un tratado antijudaico elaborado en favor de alguna población cristiana de la región de Zaragoza hacia 760/6? Desde el punto de vista de la historia cultural y religiosa de la Península Ibérica, creo que sí. Puede citarse, en efecto, al menos un escrito redactado hacia el primer cuarto del s. VIII que confirma la existoria de Jiménez de Rada que contenía la variante «DCLXXXIII» (cf. ed. cit., aparato crítico ad locum, p. 67 lín. 4). 76. Como en el pasaje citado en la nota precedente, es evidente que, en esta ocasión, el códice de la obra de Jiménez de Rada utilizado por el autor de la Vita-BHL 4810 transmitía la variante «DCLXXXIX» (cf. ed. cit., aparato crítico ad locum, p. 68 lín. 15). 77. Recaredo I falleció en el a. 601 y Liuva II en el a. 603. El Concilio IV de Toledo se celebró en el a. 633, y el Concilio V de Toledo, en el a. 636.

0851-07_REJ08/1-2_02-Martin

17-06-2008

TRACTATUS CONTRA IUDAEOS

08:52

Pagina 51

51

tencia de una importante comunidad de herejes judaizantes en Zaragoza en la época: la Epistula de scripturis diuinis edita contra eos qui putant inmundum esse sanguinem (CPL 1076) de Evancio de Toledo78. Suele citarse, no obstante, como prueba de esto mismo una segunda obra: el Scarapsus de singulis libris canonicis (DIAZ 394), también conocido como Dicta Pirminii, de Pirminio de Reichenau, de probable, pero no seguro, origen hispánico, por lo que su testimonio es dudoso79. Precisamente, la existencia de esta pujante comunidad judía en Zaragoza fue uno de los principales argumentos aducidos por Díaz y Díaz para proponer como fecha más probable de elaboración del anónimo Liber de uariis quaestionibus aduersus Iudaeos (CPL 1229aº) justamente el s. VIII, y como región, Zaragoza80. Por todo ello, la redacción de otro tratado de polémica antijudaica destinado a combatir el proselitismo judío de esa misma región hacia la segunda mitad del s. VIII no tendría nada de sorprendente. Por si esto fuese poco, a los argumentos expuestos hasta el momento en favor de una datación antigua de TCI podría sumarse quizás otro de orden paleográfico: en algunos pasajes, en las lecturas transmitidas por Z, por un lado, y UB, por otro, se advierte una confusión entre las letras A / U que podría explicarse fácilmente si el modelo al que remonta (es decir, el arquetipo de TCI) hubiese estado copiado en escritura visigótica, en la que, como se sabe, la «a» y la «u» minúsculas son muy fáciles de confundir. En consecuencia, de aceptarse este razonamiento, dado que la escritura visigótica fue siendo abandonada paulatinamente en la Península Ibérica desde finales del s. XI, habría que situar la versión original de TCI a lo sumo en esa época. Cito algunos ejemplos: a) Z (f. 13va-vb) (la buena lectura): «Scias quod hoc mandatum circuncisionis fuit inuentum pro causa» (TCIZ cap. 11), frente a TCIUB lín. 167-168 78. Sobre este autor, vid. A.C. VEGA, «Una herejía judaizante del siglo VIII en España», La Ciudad de Dios 153, 1941, p. 57-100: p. 82-92; U. DOMINGUEZ DEL VAL, Historia de la antigua literatura latina hispano-cristiana, t. 5, Madrid, 2002, p. 257-262. 79. Vid. J. PÉREZ DE URBEL, «De patrología española. San Pimenio», Boletín de la Real Academia de la Historia 77, 1920, p. 132-150; VEGA, «Una herejía judaizante…», art. cit. (n. 78), p. 73-82; DOMINGUEZ DEL VAL, Historia de la antigua literatura, t. 5, op. cit. (n. 78), p. 274-292; Repertorium Fontium Historiae Medii Aevi, t. IX/1-2, Roma, 2005, p. 247. 80. Vid. M.C. DIAZ Y DIAZ, «De patrística española», Revista Española de Teología 17, 1957, nº 66, p. 3-46: p. 39-43 (e ID., Index Scriptorum Latinorum, op. cit. [n. 1], p. 108 nº 401). Esta obra había sido atribuida a Isidoro de Sevilla por su editor, A.C. Vega, en A.C. VEGA, A.E. ANSPACH, Liber de Variis Quaestionibus adversus Iudaeos seu ceteros infideles vel plerosque haereticos iudaizantes ex utroque Testamento collectus, El Escorial, 1940. Sobre este tratado antijudaico, cf. asimismo B. BLUMENKRANZ, Les auteurs chrétiens latins du Moyen Âge sur les juifs et le judaïsme, Paris-La Haye, 1963, p. 95-99 (nº 96).

0851-07_REJ08/1-2_02-Martin

52

17-06-2008

08:52

Pagina 52

TRACTATUS CONTRA IUDAEOS

(lectura errónea): «Sciatis quod hoc mandatum circuncisionis fuit inuentum pro casu»; b) Z (f. 14ra) (la buena lectura): «Ego probo tibi per Heliam, qui, fugiens propter timorem Acab, tunc dormiuit in quodam loco sub quadam miricam» (TCIZ cap. 12), frente a TCIUB lín. 189-190 (lectura errónea): «Item probo tibi per Heliam, qui, fugiens propter timorem acubitu dormiuit in quodam loco sub quadam mirica»; c) Z (f. 15rb) (lectura errónea): «Ego posui ipsum ducem ac preceptorem gentibus, et adorabant eum omnes qui ipsum ignorabant, et current ad ipsum homines qui ipsum non cognoscebant» (TCIZ cap. 13), frente a TCIUB lín. 259-261 (la buena lectura): «Ego posui ipsum ducem ac preceptorem gentibus, et adorabunt eum omnes qui ipsum ignorabant, et current ad ipsum homines qui ipsum non cognoscebant»; d) Z (f. 16rb) (lectura errónea, probablemente): «Et probo tibi hoc per prophetam qui dicit: Jerusalem erit propalata in perpetuum» (TCIZ cap. 14), frente a TCIUB lín. 313-314 (la buena lectura, probablemente): «Et probo tibi per prophetam qui dixit: Iherusalem erit populata in perpetuum» (cf. Jr 17,25); e) Z (f. 18ra) (lectura errónea): «Et cum extenderitis animas uestras, auertam occulos meos a uobis» (TCIZ cap. 15), frente a TCIUB lín. 414-415 (la buena lectura): «Et cum extenderitis manus uestras, auertam oculos meos a uobis»; Ahora bien, la confusión A / U se advierte incluso en lecturas alternativas de Uy B, lo que resulta sorprendente, puesto que, en principio, se esperaría que ambos remontasen a un modelo común del a. 1222, escrito, en consecuencia, en letra carolina. Cito algunos ejemplos: a) TCIZ cap. 10 (f. 11vb): «Postea apparuit Iacob iuxta flumen Phanuel et luctatus est cum ipso in specie humana», – TCIUB lín. 60-61: U (f. 2r) «Postea apparuit Iacob circa flumen Phanuel et locutus est cum ipso in specie humana», B (f. 175v) «Postea aparuit Iacob circa flumen Phanuel et luctatus est cum illo in specie humana» (con Z y la fuente bíblica: Gn 32,24);

b) TCIZ cap. 14 (f. 17rb): «Multa uituperia dicit Dominus per linguas prophetarum prauis filiis Israel, quoniam errauerunt», – TCIUB lín. 371-372: U (f. 9v): «Multa uituperia dixit Dominus per lingua prophetarunt prauis filiorum Israel, quoniam errauerant», B (f. 185v): «Multa uituperia dixit Dominus per lingua prophetarunt prauis filiorum Israel, quoniam errauerunt»;

c) TCIZ cap. 19 (f. 23rb): «Lima nicea chymo hasin. Sahayt hachadoysi bahayec etabaciro listrael»,

0851-07_REJ08/1-2_02-Martin

17-06-2008

TRACTATUS CONTRA IUDAEOS

08:52

Pagina 53

53

– TCIUB lín. 726-727: U (f. 18v): «lima nicra chimo hasin sabeut haradoisu baarce lahaziro listruel», B (f. 195r): «lama nicra chaamo hazir halssum sseyahazir lehehol listrael».

Existen además dos posibles confusiones T / CT en lecturas paralelas de UB (ambas en B), propias también de los ejemplares copiados sobre modelos en visigótica: a) TCIZ cap. 11 (f. 13va-vb): «Scias quod hoc mandatum circuncisionis fuit inuentum pro causa», – TCIUB lín. 167-168: U (f. 4v): «Sciatis quod hoc mandatum circuncisionis fuit inuentum pro casu», B (f. 179r): «Scitis quod hoc mandatum circunsionis fuit iniunctum pro casu»;

b) TCIZ cap. 12 (f. 13vb): «Quedam (sc. precepta) cessabant rationis causa», – TCIUB lín. 174: U (f. 4v): «Quedam cessabant rationis causa», B (f. 179v): «Quedam cessabant exactionis causa».

En los dos ejemplos citados, el copista de B podría haber malinterpretado, conforme a la confusión esperable en estos casos, la T de la escritura visigótica como CT. De acuerdo con esta misma hipótesis, si la recensión TCIZ fuese la original, o al menos, la más próxima a la original, habría de admitirse, en consecuencia, que el pasaje en el que se basa la atribución de este tratado a un judeoconverso llamado Pedro no remontaría al autor del mismo, sino a un lector de esta obra que en un momento dado habría decidido substituir «Ergo aliquis qui est conuersus de lege uestra ad Christum, eri fuit uocatus Habraam, hodie Johannes», por «Ergo ego sum qui eri fui uocatus Hebreus, hodie Petrus». Un cambio semejante con vistas a presentar al autor de TCI como un judeoconverso sería perfectamente comprensible y estaría lleno de sentido, pues los polemistas cristianos medievales consideraban que los argumentos en favor del cristianismo frente al judaísmo tenían mucha mayor fuerza si eran defendidos por un judío convertido a la fe cristiana81. Si TCI fuese realmente un tratado mozárabe, la hipótesis más simple sería, sin duda, atribuir la confesión citada al mismo copista del s. XIII que habría corregido la fecha original de 760 (o cualquier otra antigua que figurase en su modelo), con el propósito, quizás, de hacer pasar TCI por una obra de Pedro Alfonso, incluso como el verdadero Dialogus contra

81. Vid. O. LIMOR, «The Epistle of Rabbi Samuel of Morocco: A Best-Seller in the World of Polemics», in O. LIMOR, G. STROUMSA (ed.), «Contra Iudaeos». Ancient and Medieval Polemics between Christians and Jews, Tübingen, 1996, p. 177-194: p. 188.

0851-07_REJ08/1-2_02-Martin

54

17-06-2008

08:52

Pagina 54

TRACTATUS CONTRA IUDAEOS

Iudaeos de este escritor, que gozó de una gran autoridad en la Baja Edad Media82. Pese a todo, una datación de TCI en la segunda mitad del s. VIII resulta difícilmente aceptable. Uno de los principales argumentos que se opone a ello es la doctrina trinitaria que se observa al comienzo de TCI. El pasaje es el siguiente: – TCIUB lín. 26-29: «Fides nostra exprimit et uocat ‘Posse’ Patrem. Et uocat ‘Sapientiam’ Filium. Et uocat ‘Velle’ Spiritum Sanctum. Sapientia uniuscuiusque est suus Filius. Videtur tibi hoc? Et isti tres, scilicet Pater et Filius et Spiritus Sanctus, sunt unus Deus», – TCIZ cap. 10 (ff. 10vb-11ra): «Braulius dicit: Fides nostra exprimit et uocat ‘Posse’ Patrem… Et uocat ‘Sapienciam’ Filium… Et uocat ‘Velle’ Spiritum Sanctum… Sapiencia uniuscuiusque est suus Filius, uidetur tibi hoc sic? Et isti tres, scilicet Pater et Filius et Spiritus Sanctus, sunt unus Deus».

G. Dahan ha creído advertir en estas líneas sobre la Trinidad la influencia de las doctrinas del kalâm, la teología especulativa musulmana, sobre los atributos divinos83. En relación con la influencia del kalâm en la explicación de la Trinidad a partir de los atributos divinos que se observa en algunos tratados cristianos medievales, tanto latinos como árabes, Th. Burman, el mayor especialista actual en el tema, ha señalado que ésta no procede del kalâm islámico, sino del cristiano, desarrollado en un primer momento por 82. Sobre este personaje, vid. Mª.J. LACARRA (ed.), Estudios sobre Pedro Alfonso de Huesca, Huesca, 1996; y Ch. BURNETT, «The Works of Petrus Alfonsi: Questions of Authenticiy», Medium Aevum 66, 1997, p. 42-79. Sobre su Dialogus contra Iudaeos, vid. B.Ph. HURWITZ, Fidei causa et tui amore: The Role of Petrus Alphonsi’s Dialogues in the History of Jewish-Christian Debate, Ann Arbor, 1983; H. SCHRECKENBERG, Die christlichen Adversus-Judaeos-Texte und ihr literarisches und historisches Umfeld (11.-13. Jh.). Mit einer Ikonographie des Judenthemas bis zum 4. Laterankonzil, Frankfurt am Main-Bern-New YorkParis, 19973, p. 69-84; J. TOLAN, K.-P. MIETH, E. DUCAY, Mª.J. LACARRA, Pedro Alfonso de Huesca. Diálogo contra los judíos, Huesca, 1996; C. del VALLE RODRIGUEZ, «Pedro Alfonso y su Diálogo», in C. del VALLE RODRIGUEZ (ed.), La controversia judeocristiana en España (Desde los orígenes hasta el siglo XIII). Homenaje a Domingo Muñoz León, Madrid, 1998, p. 201-222. 83. Vid. DAHAN, Les intellectuels chrétiens, op. cit. (n. 2), p. 492-493. Sobre el kalâm, que no comenzó a desarrollarse con vigor hasta finales del s. VIII, vid. H.A WOLFSON, The Philosophy of the Kalam, Cambridge (Ma.)-London, 1976; M. ABDEL HALEEM, «Early kalâm», in S. HOSSEIN NASR, O. LEAMAN (ed.), History of Islamic Philosophy, London-New York, 1996; M. CRUZ HERNANDEZ, Historia del pensamiento en el mundo islámico. 1. Desde los orígenes hasta el siglo XII en Oriente, Madrid, 1996, p. 81-115 y 271-298. Sobre su presencia en Hispania, vid. Th.E. BURMAN, «Christian kalâm in twelfth-century mozarabic apologetic Spain», in L.J. SIMON (ed.), Iberia and the Mediterranean World of the Middle Ages. Studies in Honor of Robert I. Burns S.J., t. 1, Proceedings from Kalamazoo, Leiden-New York-Köln, 1995, p. 38-49. Sobre el problema de los atributos divinos en la filosofía musulmana, vid. Th.E. BURMAN, Religious Polemic and the Intellectual History of the Mozarabs, c. 1050-1200, Leiden-New York, 1994, p. 157-189.

0851-07_REJ08/1-2_02-Martin

17-06-2008

TRACTATUS CONTRA IUDAEOS

08:52

Pagina 55

55

la teología practicada por Hugo de San Víctor, Pedro Abelardo y los seguidores de ambos84. Así, en realidad, la presencia de la tríada trinitaria: posse — sapientia — uelle, como principales atributos, respectivamente, del Padre, el Hijo y el Espíritu Santo, no debe interpretarse como procedente, necesariamente, del kalâm islámico, sino de la doctrina trinitaria de las escuelas de H. de San Víctor y P. Abelardo. Y tal y como ha demostrado D. Poirel, esta tríada aplicada a la Trinidad y con las equivalencias señaladas no se encuentra formulada en la literatura cristiana, tanto griega como latina, antes del primer cuarto del s. XII, y proporciona, en consecuencia, un terminus post quem difícilmente rebatible para la redacción de TCI85. Por otro lado, y en relación con las fuentes del texto, ya he señalado que en TCI se menciona el motivo tradicional de origen judaico que cuenta cómo, tras la destrucción del templo de Jerusalén, Tito abandonó en el mar en cuatro naves (tres, en otras versiones de la misma leyenda) a los judíos supervivientes sin remos ni alimentos, poniendo su salvación en manos de Dios y dando origen con ello a la diáspora occidental. Dado que se trata de un historia que pertenece a la tradición judía, es evidente que es muy anterior al s. VIII, sin embargo, al margen de TCI, se lee por primera vez en la tradición cristiana latinomedieval en el Dialogus contra Iudaeos de Pedro Alfonso, de comienzos del s. XII, planteando, en consecuencia, otro obstáculo para una datación temprana del tratado que nos ocupa86. En este mismo sentido, las citas hebraicas procedentes del Levítico Rabbah y de otra fuente por determinar que en TCI se atribuyen a Rabí Gamaliel se oponen también a una elaboración de esta obra en el s. VIII, puesto que los polemistas cristianos no se sirvieron de los textos del Talmud y de la literatura rabínica más que a partir del s. XII, y en especial, durante los ss. XIII-XIV. Curiosamente, como en el caso de la leyenda de Tito mencionada en el parágrafo precedente, el texto que se acostumbra a citar como el primer ejemplo de este procedimiento es el Dialogus contra Iudaeos de Pedro Alfonso87. Es, sin duda, uno de los principales argumentos en contra de situar la redacción de TCI hacia 760/6. 84. Vid. LASKER, Jewish Philosophical Polemics Against Christianity, op. cit. (n. 10), p. 63-66; DAHAN, Les intellectuels chrétiens, op. cit. (n. 2), p. 492-493; y, sobre todo BURMAN, Religious Polemic and the Intellectual History of the Mozarabs, op. cit. (n. 83), esp. p. 163-181. 85. Vid. POIREL, Livre de la nature, op. cit. (n. 9), p. 267-420. 86. Vid. G.D. COHEN, «The Story of the Four Captives», Proceedings of the American Academy for Jewish Research 29, 1960-1961, p. 55-13: esp. p. 75-81 y 86-90; y DAHAN, Les intellectuels chrétiens, op. cit. (n. 2), p. 460. 87. Vid. DAHAN, Les intellectuels chrétiens, op. cit. (n. 2), p. 410, e ID., La polémique chrétienne contre le judaïsme, op. cit. (n. 7), p. 74; J. COHEN, «The Muslim Connection or On the Changing Role of the Jew in High Medieval Theology», in J. COHEN (ed.), From

0851-07_REJ08/1-2_02-Martin

56

17-06-2008

08:52

Pagina 56

TRACTATUS CONTRA IUDAEOS

Un cuarto argumento favorable a mantener la tradicional datación de TCI a comienzos del s. XIII viene dado por el léxico de esta obra. En efecto, desde un punto de vista lingüístico, tanto las particularidades ortográficofonéticas que se advierten en el texto, como las características morfológicas y sintácticas del mismo no difieren lo más mínimo, según he intentado mostrar en otro trabajo, del latín propio de la Hispania tardoantigua y altomedieval. Ahora bien, desde el punto de vista del léxico, en TCI se encuentran atestiguadas algunas formas y acepciones de las que no existe testimonio antes del s. IX. Son especialmente significativos los usos del verbo «populare» (TCIUB lín. 314) como sinónimo de «habitare», de la forma adverbial «derisorie» (TCIUB lín. 761) y del uso del adjetivo «subtalaris, e» (TCIUB lín. 485) como substantivo referido, en plural, a las sandalias. Asimismo, «piscamen, -inis» (TCIUB lín. 690) sólo está documentado a partir del s. X; «sustentamentum, -i» (TCIUB lín. 582), a partir del s. XI; y «azebra, -ae» (TCIUB lín. 688), a partir del s. XII. La presencia de estas voces en TCI se opone, así, a una datación de esta obra en el s. VIII, y proporciona, al mismo tiempo, como terminus post quem más probable los ss. XI-XII88.

7. Conclusión Creo, entonces, que una datación de TCI en el s. VIII resulta difícilmente aceptable. Los dos argumentos principales en favor de ella son la referencia a los 760/6 años transcurridos desde el nacimiento de Cristo que se lee en TCIZ, por un lado, y la confusión A / U que se advierte en las dos ramas de la tradición manuscrita de esta obra, por otro. Sin embargo, debe tenerse en cuenta que esa misma confusión A / U se detecta también en varias lecturas alternativas de los códices U y B, pese a que éstos remontan, sin la menor duda, a un modelo de 1222. En un principio, contemplé la posibilidad de que este modelo (W1) fuese, en realidad, mucho más antiguo, y que las fechas que se leen en UB fuesen correcciones introducidas secundariamente en W1, ya fuese sobre la línea o encima de las lecturas originarias, una vez raspadas éstas. Pero este mismo ejemplar perdido contenía todos aquellos otros elementos que impiden pensar en una datación antigua: tríada «posse — sapientia — uelle» en el debate trinitario, uso de la literatura rabínica, mención de la historia del abandono en el mar por deseo de Tito de los Witness to Witchcraft, op. cit. (n. 30), p. 141-162: p. 151-152; GARDENAL, L’antigiudaismo, op. cit. (n. 22), p. 189-190. 88. Resumo las conclusiones de mi artículo J.C. MARTIN, «Aspectos lingüísticos del Tractatus contra Iudaeos (DIAZ 1214), s. XIII», art. cit. (n. 50).

0851-07_REJ08/1-2_02-Martin

17-06-2008

TRACTATUS CONTRA IUDAEOS

08:52

Pagina 57

57

judíos supervivientes tras la destrucción del templo de Jerusalén en el a. 70 d.C., y empleo de varias voces no atestiguadas antes de los ss. XI-XII. Por ello, puesto que la propia tradición manuscrita de TCI prueba que la confusión A / U puede producirse incluso en ejemplares copiados sobre modelos hispanos de comienzos del s. XIII (quizás influenciados aún por la visigótica), no hay razón para pensar que el arquetipo del que proceden UB, por un lado, y Z, por otro, era necesariamente anterior al s. XII. Dado que TCIZ se ha conservado como fuente de una obra más extensa y ha sido modificada con toda seguridad en sus primeros párrafos para poder ser integrada con coherencia en dicha obra, esto obliga a desconfiar de cualquier lectura de esta recensión que difiera del texto transmitido por los códices UB. Con todo, a diferencia de otras variantes contenidas en TCIZ, los tres pasajes que afectan a la datación de la obra no admiten una explicación lógica, pues, de haber sido alterados con vistas a hacer pasar esa recensión por antigua, podrían haber recibido fácilmente otra fecha más acorde con la situación histórica descrita en la Vita-BHL 4810, no siendo ése el caso. Por ello, me resulta difícil de creer que el autor de esta Vita haya introducido una corrección tan ilógica, pues lo esperable es que hubiese alterado las fechas originales de TCIUB de modo que éstas se adecuasen al resto de su relato, a fin de situar el supuesto diálogo entre Braulio y el judío anónimo el año en que fue convocado el Concilio III de Toledo (a. 594 en su narración). Si esto fue así o no, probablemente nunca lo sabremos.

8. Edición crítica de TCI A modo de resumen del estudio que he dedicado en las páginas precedentes a las variantes propias de los manuscritos que transmiten las dos recensiones conocidas de TCI, el estema que habría que reconstruir podría quedar como sigue: (Stemma p. 58) Este estema tiene, no obstante, el inconveniente de que implica la pérdida de cuatro ejemplares en un corto espacio de tiempo y en una época, el s. XIII, en que han llegado hasta nuestros días muchos más códices que en los siglos precedentes. Otra dificultad derivada de él es que es difícil imaginar que, en un espacio de tiempo tan reducido, el texto de TCI conservado por las dos ramas de su tradición manuscrita haya sufrido tantos errores de copia como se advierten en los ejemplares conservados.

0851-07_REJ08/1-2_02-Martin

17-06-2008

08:52

58

Pagina 58

TRACTATUS CONTRA IUDAEOS

DIBUJO

DEL STEMMA CODICVM

w (hiperarquetipo)

a. 1222 Vita Mahometi (DIAZ 1215)

W (arquetipo)

W1 (= TCIUB)

a. 1243-1271/2

U

Vita-BHL 4810 (cap. 10-21) (= TCIZ)

s. XIII Z

B

(a. 1380)

s. XIV

Sea como fuere, es evidente que debe postularse la existencia de un arquetipo y un hiperarquetipo perdidos. También encuentro necesaria la existencia de un ejemplar W1 que contuviese los errores propios de TCIUB frente a TCIZ. Cabría asimismo la posibilidad de que hubiese habido otro ejemplar perdido (W2) entre W y la Vita-BHL 4810. No obstante, es perfectamente posible que el autor de esta última obra tuviese a su disposición el arquetipo de nuestra tradición manuscrita, y que los errores propios de Z sean debidos simplemente al doble proceso de copia por el que habría pasado TCI: de W a la Vita-BHL 4810 y de ésta a Z. Dado que no es absolutamente necesario postular la existencia de otro ejemplar desaparecido, prefiero renunciar a hacerlo, pues la explicación más económica debe preferirse siempre. Es dudoso también en qué momento se produjo la adición de la Vita Mahometi al final de TCI, pues pudo haberse incluido tanto en W como en W1. Creo, no obstante, que la sorprendente inclusión del cap. 22 de la Vita-BHL 4810, dedicado a Mahoma, inmediatamente a continuación del final del supuesto diálogo entre Braulio de Zaragoza y el judío presente en el Concilio III de Toledo, podría explicarse de una forma sencilla si se piensa que el hagiográfo zaragozano se inspiró para su elaboración en la Vita Mahometi que en U sigue a TCI.

0851-07_REJ08/1-2_02-Martin

17-06-2008

TRACTATUS CONTRA IUDAEOS

08:52

Pagina 59

59

En la edición crítica que propongo de TCI, reproduzco, como norma general, el texto conservado en U, que sólo corrijo por medio de Z o B cuando contiene errores manifiestos o cuando el acuerdo ZB así parece aconsejarlo. Respeto asimismo, salvo en casos excepcionales, la ortografía de U, incluso contra el acuerdo ZB, por tratarse de un manuscrito mucho más próximo al arquetipo que B y porque, en ese aspecto de la tradición, Z presenta sus propias particularidades. En los aparatos, me sirvo de dos convenciones que conviene aclarar aquí: los puntos suspensivos (…) indican que sólo las palabras expresamente citadas se ven afectadas por las variantes señaladas o forman parte de la cita en cuestión; el guión (–), por el contrario, debe ser intepretado en el sentido de que todo el texto incluido entre las palabras citadas a uno y otro lado del mismo se ve afectado por las variantes indicadas o forma parte de la cita de que se trate.

Index siglorum B U Z W1 Hern. Mill.

Burgo de Osma, Archivo Biblioteca de la Santa Iglesia Catedral, 35 (olim 28), s. XIV, ff. 174r-197r. Uncastillo, Colegiata de Santa María la Mayor, 10, s. XIII, ff. 1r-19r. Paris, BnF, lat. 2277, s. XIV, ff. 10va-24ra. Codex archetypus manuscriptorum U B. J. Hernando, «Tractatus aduersus Iudaeos. Un tratado anónimo de polémica antijudía (s. XIII)», Acta Historica et Archaeologica Mediaevalia 78, 1986-1987, p. 9-77: p. 26-76. J.Mª. Millás Vallicrosa, «Un tratado anónimo de polémica contra los judíos», Sefarad 13, 1953, p. 3-34: p. 10-34.

0851-07_REJ08/1-2_02-Martin

17-06-2008

08:52

Pagina 60

60

3

6

9

12

15

18

TRACTATUS CONTRA IUDAEOS

upplantantis nequam Iudeorum nature, quos amictus erratice discipline perpetuo caliginosus obfuscat, contraria uehementer instantia prepulsi, ex dictis prophetarum et auctoritatibus ipsis etiam usitatis hoc breue huius epistole uolumen, eorumdem parti contrarium, uobis promitimus compilatum, quod in promptu, uobis collaterale, eisdem parte contraria, usui reseruetis — cuique uestrum etenim scire etiam hoc incumbit —: tam de Trinitate primo, tanquam a Christiane fidei capite principali, tam de circuncisione secundo, tam de sabbato tercio, tam de noua lege quarto et sic succedentibus inportunitati eorum ad plenum contrariis incoantes, in quinto etiam loco Mahumeti factum, genus etiam, originem et eiusdem euentus per ordinem enarrantes. Quibus singulis ordine et ratione precognitis, benigna uobis comparabitur eos diligentia contraire, gladio confusionis et ira eos inantea persequendo. Dicit Hebreus uel hereticus Christiano: «Quomodo credis?» Christianus dicit: «Credo in Deum Patrem omnipotentem.» — «Bene dicis, hoc concedo. Procede.» — «Et in Ihesum Christum, Filium eius.» Hebreus dicit: «Nichil dicis. Impossibile est Deum habere Filium.» I. 13 gladio… persequendo: cf. Jr 29,18.

II. 15 Credo — omnipotentem: SYMB. Nic. lin. 187. 17 in Ihesum — eius: cf. SYMB. Nic. lin. 188-189.

III. 1-13 supplantantis – persequendo: om. Z. 1 upplantantis Mill. (p. 10 ad locum), upplantantis W1. 2 caliginosus U, calliginosus B, calliginosis Mill. (p. 10 ad locum), calinginosis Hern. (p. 16 ad locum). || obfuscat U, ofuscat B. || post obfuscat add. uerbis nobis B. || instantia U, instancia B. 2-3 prepulsi (.i. perpulsi) U, prepulssi B. 3 auctoritatibus U, actoritatibus B. || etiam U, eciam B.4 promitimus: promittimus Hern. (p. 16 ad locum). 5 compilatum U, compilare B. || in U, om. B. || promptu Mill. (p. 10 ad locum), propmtu U, propmtum B. || parte contraria: fortasse corrigendum esset parte contraria. 6 uestrum W1, uerum Mill. (p. 10 ad locum). 7 fidei U, fidey B. 7-8 circuncisione B, circunsione U. 8 sabbato U, sabato B. || noua lege quarto U, quarto de lege noua B. || sic U, sibi B. 9 inportunitati U, in oportunitate B. || contrariis U, conueniens B. || incoantes U, incohantes B. 10 etiam1 U, enim B. || etiam2 U, enim et B, etiam et Mill. (p. 10 ad locum). || et U, om. B. 13 ira: fortasse corrigendum esset ire (cf. infra lin. 608 ‘gladio furoris’; cf. etiam Greg. Tur. hist. 5, 50 p. 263,14 ‘irae diuinae gladio’). || inantea U, in anima B. || persequendo: persequenda Mill. (p. 10 ad locum). 14 dicit – christiano: tunc facto summo silencio quidam iudeus ex arriana perfidia dixit ad Braulium Z. || dicit B, icit U. || hebreus U, ebreus B. || hereticus U, ereticus B. || post hereticus add. dicit U (dicit: dice legerunt Mill. [p. 10 ad locum] Hern. [p. 26 ad locum]). || post credis add. in deum patrem Z. 15 christianus dicit: Braulius respondit Z. 16 ante bene add. Iudeus dicit Z. || post dicis add. et Z. || procede: sed non expedit quod dicas in Ihesum filium eius Z. 17 post in add. eundem Z. || christum – eius: credo, unum de uni esse cum patre Z. 18 hebreus U, ebreus B, iudeus Z. || dicit B, dixit Z, om. U. || post dicis add. quia Z.

0851-07_REJ08/1-2_02-Martin

17-06-2008

TRACTATUS CONTRA IUDAEOS

21

24

27

30

33

08:52

Pagina 61

61

Christianus dicit: «O miserrime, non intelligis. Credis quod Deus sit omnipotens?» — «Credo.» — «Non sufficit, quare oportet quod sit sapiens. Concedis hoc?» — «Concedo.» — «Non sufficit. Oportet quod sit benignus. Concedis?» — «Concedo.» — «Fides nostra exprimit et uocat ‘Posse’ Patrem. Et uocat ‘Sapientiam’ Filium. Et uocat ‘Velle’ Spiritum Sanctum. «Sapientia uniuscuiusque est suus Filius. Videtur tibi hoc ? Et isti tres, scilicet Pater et Filius et Spiritus Sanctus, sunt unus Deus. «Etiam probo tibi per similitudinem: in sole sunt tria, scilicet substantia, splendor et calor, et tamen unicus est sol, et quemadmodum intrat sol per fenestram aliquam et non corrumpitur nec diuiditur, immo sol integer remanet, ita Sapientia Dei incarnauit in Virgine et, existens in Virgine, erat in celo sicuti sol, et Virgo remansit incorrupta sicuti sol quando intrat per fenestram.» II. 19-24 deus sit omnipotens… sit sapiens… sit benignus: cf. PETR. ABEL. theol. christ. 1,4 lin. 54-55; ibid. 4,90 lin. 1384-1385. 30-31 Etiam probo — est sol: cf. CASSIOD. in psalm. 50,14 lin. 455-468. III. 19 christianus dicit: Braulius respondit Z. || miserrime: hebree heretice Z. || post intelligis add. hoc, hebreus dicit Z. 21 ante credo add. Braulius respondit Z. 22 ante non add. hebreus dicit Z. || quare U, quia B, om. Z. || ante oportet add. Braulius respondit Z. || post oportet add. o hebree heretice et miserrime Z. || sit sapiens: sic sapias Z. || concedis hoc: credas et confitearis Z. 23 ante concedo add. hebreus dicit hoc non Z. 24 ante non add. Braulius dicit Z. || sufficit U Z, suficit B. || oportet U, aparet B, credis Z. || quod Z B, ut U. || benignus: dominus B. || concedis: om. Z. 25 ante concedo add. hebreus dicit hoc Z. 26 ante fides add. Braulius dicit Z. || post patrem add. unde Salomon ‘ego sapiencia ex ore altissimi prodiui primogenita ante omnem creaturam ego feci in celis ut oriretur lumen indeficiens quando preparabat celos aderam cum eo cuncta componens’ Z (ex Si 24,5-6 + Pr 8,27 + Pr 8,30). || et2: om. B. || sapientiam U, sapienciam Z B. 27 post filium add. unde Dauid ‘tecum principium in die uirtutis’ etc. Z (ex Ps 109,3). || et U Z, om. B. || post sanctum add. unde ysayas ‘spiritus domini super me eo quod unxerit me euangelizare pauperibus misit me’. moyses in libro geneseos ‘spiritus domini ferebatur super aquas’ Z (ex Is 61,1 + Gn 1,2). 28 sapientia U, sapiencia Z B. || post sapientia add. filium U. || hoc: hec sic Z. 29 post deus add. unde Moyses in libro leuitico ‘deus Abraam deus Ysaac et deus Iacob ipse me misit ad te’ Z (ex Ex 3,15). 30 etiam U, quod Z, om. B. || post tibi add. eciam B. || substantia U, substancia Z B. 31 et2: om. B. || unicus Z B, unus U. 32 aliquam U Z, om. B. || post aliquam add. uitream in domo Z. || immo U Z, ymo B. 33 sapientia U, sapiencia Z B. || incarnauit U Z, incarnata B. 34 sicuti – fenestram: sicut a sole fenestra uitrea quia in ingressu solis et in egressu fenestra uitrea perseuerat sic et Mariam uirginem nec ingressus nec egressus maculare potuit deitatis. ecce aliud exemplum respice citharam ut musici melos sonis dulcibus recinnant tam pariter ars manus et corda artem manus tangit resonat corda tria pariter operantur sed sola corda personat quod auditur et sic ad solam cordam pertinet soni reddicio sic ad solum filium carnis suscepcio Z (ex Ps.-Ildeph. serm. Mar. 5 + 3). || remansit U Z, remanssit B. || post fenestram lacunam quorundam uerborum in archetypo fuisse credidit Hern. (p. 26 ad locum).

0851-07_REJ08/1-2_02-Martin

62

36

39

42

45

48

51

54

17-06-2008

08:52

Pagina 62

TRACTATUS CONTRA IUDAEOS

Christianus: «Quid dicis? Videtur quod dicis quod Deus non habet Filium. Probo tibi per Dauid prophetam: Dominus dixit ad me: Filius meus es tu… et cetera. Postea per Salomonem, qui dixit: O tu Creator, qui creasti omnia, quis es Tu et quis est Filius tuus? Ergo Filium habet. «Et Salomon dixit: Sapientia Dei fecit sibi domum habentem VII columpnas. Postea dixit Ysayas: Egredietur uirga de radice Iesse. Virga est beata Virgo, flos est Christus, VII columpne VII dona Sancti Spiritus, quas dixit Salomon ‘Domus Christi’. «Probo tibi per Nabucodonosor, qui, uidens tres pueros in fornace, dixit: Video quartum et assimilatur Filio Dei. Ergo Filium habet. Hanc auctoritatem dixit Daniel. «Et item dixit Daniel: Ego, Daniel, uidi celos preparari et senem dierum residentem super ipsos, cuius uestimenta erant alba tanquam nix et capilli eiusdem albi ut lana, cuius domus erat ignea et eiusdem circuitus, a cuius facie manabat riuus igneus, et eidem seruiebant mille milia angelorum. Et ego eciam uidi in uisione Filium Hominis uenientem in nubibus celi et sedentem circa Creatorem. Suscepit imperium a Creatore omnium rerum et omnes gentes seruiebant ei. Et regnum eius carebit fine. «Bene scis quod nemo potest uidere Deum tanquam Deum, nisi in aliqua forma. Prius apparuit Ade in paradiso, dicendo: Vbi es, Adam?, in specie I. 36-37 Dominus – est tu: Ps 2,7. 39-40 Sapientia – columnas: Pr 9,1. 40 Egredietur – Iesse: Is 11,1. 43 uidens – fornace: Dn 3,20. 44 Video – Dei: Dn 3,92. 46-49 Ego – angelorum: Dn 7,9-10. 49-51 Et ego – fine: Dn 13-14. 50 uidi – celi: cf. Mt 24,30. 54 apparuit – Adam: Gn 3,8-9. II. 40-41 Virga – Christus: cf. AMBR. apol. Dau. 8,43 (id., in Luc. 2,24); GREG. ILIB. tract. 6,36 (ibid. 9,38). III. 35 christianus: o hebree Z. || post christianus add. dicit Hern. (p. 26 ad locum). || dicis2: dicas Z. 36 probo tibi: adhuc etiam probatum est Z. || post prophetam add. qui dixit Z. || ad: et B. 36-37 filius – tu1: om. U. 37 et cetera U, etc Z, om. B. || Salomonem: Salamonem Z. || dixit: dicxit B. || tu2: om. B. 39 Salomon: Salamon B. || dixit U, dicxit B, dicit Z. || sapientia U, sapiencia Z B. || dei: om. Z. || dei fecit: fecit dei transp. B. || sibi domum: domum sibi transp. U. 39-40 columpnas: columnas Z. 40 postea: om. B. || post postea add. ut Z. || dixit: dicit Z. || dixit Ysayas: Ysayas dixit transp. B. || de radice Iesse: etc. usque spiritus timoris domini Z (ex Is 11,3). || post uirga2 add. enim U. 41 post uirgo add. Maria Z. || est: om. U. || columpne: columne Z. || post columpne add. sunt B. 41-42 VII dona – Christi: domus Christi quas dicit Salomon sunt donat VII sancti spiritus Z. 43 probo tibi: probatum est eciam Z. || uidens: mitens Z. 44 assimilatur: asimilatur B. 44-45 auctoritatem: actoritatem B. 45 dixit: iter. U. 46 et1 – Daniel1: om. Z. || item: iterum B. 47 residentem Z B, sedentem U. || tanquam: sicut Z. 48 ut: sicut Z. || post circuitus add. igneus Z. 50 eciam: om. B. || post eciam add. Daniel Z. 51 ante suscepit add. et Z. || imperium: inperium Z. || rerum: nostrum U. 53 tanquam deum: om. Z. || aliqua: alia B. 54 apparuit: aparuit B. || Adam: om. B. 54-55 in specie humana post paradiso (lin. 54) transp. Z.

0851-07_REJ08/1-2_02-Martin

17-06-2008

TRACTATUS CONTRA IUDAEOS

57

60

63

66

69

72

08:52

Pagina 63

63

humana. Postea apparuit Habrae sub ilice Mambre, quando uidit tres uiros et unum adorauit ad significandum unum Deum, dicens: Domine, tu uis perdere iustum et iniustum, qui es Dominus celi et terre? Ergo credebat ipsum esse Deum existentem in humana specie, qui statim euanuit ab oculis eius. «Postea apparuit Iacob circa flumen Phanuel et luctatus est cum ipso in specie humana, et, ipse petens bendictionem, imposuit hoc nomen ‘Israel’, quod interpretatur ‘uir uidens Deum’. Et dixit Iacob: Vidi Deum facie ad faciem et salua facta est anima mea. Et uocauit illum locum Iacob ‘Phanuel’, qui dicitur ‘locus uidens Deum’. Postea apparuit Moysi in rubo, et dixit: Quis es tu? — Ego sum †Helie Arraue†, quod interpretatur ‘Ego sum qui sum’. «Postea apparuit patri Sampsonis in campo, scilicet Manue, et dixit: Habebis filium qui uocabitur Sampson et saluabit Israel a Filisteis. Et dixit Manue: Domine, eas mecum domum et dabo tibi cibum. Et iuit cum eo et abluit ei pedes et apposuit ei offas, cum edo coctis, et tenebat baculum quendam cum quo tetigit offas, et statim exiuit ignis magnus et euanuit ab oculis eorum. Manue stupefactus dixit: Moriemur. Cui dixit uxor eius: Si nos uellet interficere Deus, quomodo nobiscum loqueretur? I. 55-56 apparuit – Deum: Gn 18,1-2. 56-57 Domine – terre: Gn 18,23. 60-61 apparuit – Israel: Gn 32,24-30. 62-64 Vidi – Phanuel: Gn 32,30. 64 apparuit – rubo: Ex 3,2. 64-67 et dixit – sum: Ex 3,13-14. 67-68 apparuit – Filisteis: Jg 13,3-5 + 13,24. 68-73 dixit – loqueretur: Jg 13,15-23.

II. 61-62 Israel – Deum1: cf. HIER. quaest. hebr. in gen. p. 52,9-10 Lag. (id., nom. hebr. p. 63,22 Lag.). III. 55-57 quando – iustum: om. B. 55 apparuit: aparuit B. || ilice: arbore B. || tres Z, IIIes U. || uiros Z, om. U. 56 tu U, ita Z. 57 et1: sicut Z. || post et add. dixit uidi B. || iniustum: iustum B. 58-59 oculis U, occulis Z B. 60 apparuit: aparuit B. || circa: iuxta Z. || luctatus: locutus U. || ipso: illo B. 61 ipse petens: ipso petente Z. || bendictionem U, bendicionem Z, honorem B. || imposuit: inposuit B. || post imposuit add. sibi Z. 62-63 uidi – Iacob: om. Z. 63 salua – mea: saluauit animam meam B. || illum locum: locum illum transp. B. 64 qui: quod B. || dicitur: est dictus Z. || dicitur – deum: locus uidens deum dicitur transp. U. || ante postea add. et Z. || apparuit: aparuit B. || rubo U, rubro Z B. 65 dixit: dicxit B. || Helie: elie B. || Arraue B, arcem’ U (nescio quid significet hoc), Pharachie Z. || Helie Arraue: uerba Hebraica ‘Eheié asher eheié’ (quae ‘Ego sum qui sum’ significant) esse, male comprehensa, credidit Hern. (p. 29 ad locum). 67 apparuit: aparuit B. || post apparuit add. Manue Z. || Sampsonis U, Sampssonis B, Samsonis Z. || campo: campum B. || scilicet Manue U, id est inanne B, om. Z. || post dixit add. ei Z. 68 qui – et1: quem uocabis Samsonem qui Z. || Sampson: Sampsson B. || Israel: Israelem Z. || Filisteis U, Philisteis Z B. 70 apposuit: aposuit B. || coctis: cocto U. 71 quendam: quemdam B. 72 oculis U, occulis Z B. || eorum: eius Z. || cui: et B.

0851-07_REJ08/1-2_02-Martin

17-06-2008

08:52

Pagina 64

64

75

78

81

84

87

90

93

TRACTATUS CONTRA IUDAEOS

«Nos scimus et credimus quod apparuit in istis formis, et aliter mortales non possunt illum uidere. Iste forme non erant autentice, sed illa forma erat autentica, quam sumpsit a beata Maria Virgine. Ergo, Iudeus uel hereticus uel quisquis es, concede Christum incarnatum esse Deum. Et nos credimus quod in illa carne, quam sumpsit a Virgine, erat Sapientia Dei, id est Dei Filius, et ibi existens erat in celo. Ergo crede te uictum esse et adora quem adoramus. «Et Deus noluit accipere formam alterius creature, in qua appareret, nisi solius hominis, sicut aparuit prius Ade, postea Habrae, postea Iacob, postea Moysi in rubo, et non in forma, sed in uoce. Et hec uox nata fuit a Deo et ipsa non fuit Deus, sed Deus in ea, et nouit Moyses Deum esse in ipsa. Et tu uides quod isti primi Patres adorauerunt Deum in istis formis, nolentes Deum discedere ab homine, et tamen forme iste erant euanescentes. Sic et nos adoramus Deum in forma Christi. Et in hac forma apparuit tanquam in excellenti et precipue, in qua ueniet iudicare uiuos et mortuos. «Deus dedit legem Moysi continentem sexcenta et XIII precepta, et hec non data fuerunt sine causa. Et uolumus loqui de aliquibus, non de omnibus, scilicet de circuncisione. Ad presens de aliis taceamus, de quibus in suo loco dicemus. Et de omnibus istis preceptis nullum obseruatis nisi tria tantum, scilicet circuncisionem, sabbatum et pascha. «Et uolo tibi probare unum istorum trium, scilicet circuncisionem, nichil esse et nullius ualoris, testante Iheremia, qui ait: Viris Iude et Iherusalem: I. 95-99 Viris — eripiat: Jr 4,3-4. II. 88 in qua — mortuos: cf. SYMB. Nic. lin. 196-197. III. 74 post nos add. bene B. || apparuit: aparuit B. || post apparuit add. deus Z. || et2: nam Z. 75 non possunt: iter. U. || illum B, ipsum Z, om. U. || post uidere add. deum U. || erant: essent U. || sed: set B. 76 sumpsit Z, sumpssit B, assumpsit U. || Maria: om. Z. || Iudeus: Iudee Z. || hereticus: heretice Z. 77 uel quisquis es U, quisquis es B, miserrime Z. 78 sumpsit: assumpsit U. || ante Virgine add. beata Maria Z. || sapientia U, sapiencia Z B. 78-79 dei filius: filius dei Z. 79 ibi: in eadem B. || te: om. B. || uictum esse U, subiectum esse Z, deuictus es B. || post esse add. deo Z. || et2: om. Z. || quem: quod Z. 81 deus: dominus B. || deus noluit: noluit deus transp. U. || appareret U, apareret B, appareretur Z. 82 sicut: sic B. || aparuit: apparuit Z. || prius: primo Z. || Habrae: Abrae B. || postea2: deinde B. 83 rubo: rubro B. || nata Z, nota W1. || a deo: ab eo B. 84 nouit: eo modo ut B. || deum: deus Z. 85 post tu add. Iudee maledicte U. || primi: om. U. || patres: parentes B. 86 forme iste: iste forme transp. U. || sic: sicut Z. 87 ante forma1 add. hac Z. || apparuit: aparuit B. 88 precipue: precipua B. || qua: contra Z. || iudicare – mortuos: uiuos et mortuos iudicare transp. B. || post mortuos add. etc. Z. 89 sexcenta: DC Z. || XIII: terdecim B. 90 data fuerunt: fuerunt data U. || de2: om. U. 91 scilicet U, silicet Z, set B, sed Mill. (p. 12 ad locum). || ante ad add. et B. || taceamus: tacemus B. || in: om. Z. 92 suo loco: loco suo Z. || obseruatis: obseruas Z, obseruatur in U legerunt Mill. (p. 12 ad locum) Hern. (p. 32 adnotatio « b »), sed non recte. 93 sabbatum: sabatum B. 94 tibi probare: probare tibi Z. 95 testante: teste Z. || Iheremia U, Ierhemia B, Jeremia Z. || ait: ayt B. || uiris: uiri B. || Iherusalem U, Ierhusalem B, Ierusalem Z.

0851-07_REJ08/1-2_02-Martin

17-06-2008

TRACTATUS CONTRA IUDAEOS 96

99

102

105

108

111

114

117

08:52

Pagina 65

65

Facite ad opus uestri opus nouum, et non seminetis in spinis. Et circuncidatis uos Domino uestro et Creatori, et auferte preputium a cordibus uestris, uos, uiri Iude et Iherusalem, ne exeat ira mea sicut ignis, et non erit qui eripiat. Ergo qui se circuncidit, est sicut ille qui seminat in spinis, quia nullum fructum sperat habere. Et hoc fuit opus nouum superius dictum, scilicet quod reciperent baptismum. «Et alibi Ieremias: Omnes gentes habent preputium in carne et Israel in corde. Vnde cognoscimus circuncisionem cordis propinquiorem Deo quam carnis. Nam Deus benedixit Habraam, qui nondum fuerat circuncisus, et fuit uocatus ‘amicus Dei’. Et non dixit: Circuncidit se Habraam et fuit amicus Dei, sed: Credidit et fuit amicus Dei. Et Deus saluauit eum a turbine et ruina Sodome et Gomorre. Et ego probo tibi per Lot, qui non fuit circuncisus, et propter circuncisionem cordis saluauit Deus Lot ab igne Sodome et Gomorre, et non erat circuncisus. «Et de circuncisione cordis dixit Dauid: Tu es sacerdos in eternum secundum ordinem Melchisedech, et Melchisedech non erat circuncisus. Et non dixit: Tu es sacerdos in eternum secundum ordinem Aaron, qui erat circuncisus. Et propter circuncisionem cordis, saluauit Deus Noe in diluuio. Cui dixit Dominus: Te uideo iustum in toto mundo, et non erat circuncisus. Et non dixit Deus: Te uideo iustum et circuncisum. «Propter circuncisionem cordis recepit Deus sacrificium Abel, et non erat circuncisus. Et propter circuncisionem cordis dixit Dominus Iacob in uentre matris: Diligo Iacob et aborreo Esau. Et propter circuncisionem cor-

I. 102-103 Omnes – corde: Jr 9,26. 104 Deus – Habraam: Gn 12,1-3. 106 Credidit – Dei: Jc 2,23 (cf. Gn 15,6). 108-109 propter – Gomorre: Gn 19,1-29. 110-111 Tu – Melchisedech1: Ps 109,4. 114 Te – mundo: Gn 7,1. 118 Diligo – Esau: Ml 1,2-3 (cf. Rom 9,13).

III. 96 spinis: spinas Z. 97 post domino add. deo Z. || et1: om. B. || auferte: aferte B. || preputium U, prepucium Z B. 98 Iherusalem: Ierusalem Z. || sicut – erit: om. B. 99 qui1: quae B. || eripiat: interficiat U, extinguat Hern. (p. 32 ad locum). || circuncidit: circuncidat U. || sicut: sicuti B. 100 post fructum add. inibi U. || post sperat add. inde B. || superius dictum: quod superius dixi Z. 101 reciperent U, reciperet B, recuperent Z. 102 Ieremias: om. Z. || preputium U, prepucium Z B. || et2: om. U. 104 Habraam: Abraham B. 105 uocatus – dei: amicus dei uocatus transp. B. || Habraam U, Abraham B, Abraam Z. 106 sed – dei2: om. B. || post credidit add. Habraam Z. || deus: dominus B. 107 Lot B, Iob U Z (error in archetypo uidetur). 108 Lot: Ioth Z. 110 circuncisione: circunsione U. || dixit Dauid: Dauid dixit Z. 111 Melchisedech1: Melchidech B. 112 in eternum: om. B. 113 post cordis add. etiam U. || saluauit: saluabit Z. || deus: dominus Z. || ante Noe add. eciam Z. 114 dixit dominus: dominus dixit Z. || dominus: deus U. || uideo – mundo: uidi iustum coram me in omni fructo tuo Z. 115 deus: dominus U. || uideo: uidi Z. 116 recepit: accepit Z. || post deus add. accepit U. 117 dominus: deus Z. 118 et2: ea Z. || circuncisionem: circunsionem U.

0851-07_REJ08/1-2_02-Martin

66

120

123

126

129

132

135

138

17-06-2008

08:52

Pagina 66

TRACTATUS CONTRA IUDAEOS

dis dixit Dominus Iheremie in uentre matris: Ante quam exires de uulua sanctificaui te. Nonne uides quod sanctificatus fuit in utero matris et non erat circuncisus? «Potes modo uidere quod omnes isti salui fuerunt et non propter circuncisionem. Sic ergo uidemus quod non prodest tibi circuncisio nec aliis. Ergo nulla est circuncisio, cum nulli proficiat. «Nominauit Deus Sampsonem in uentre matris, dicens: Tu benedictus es, et non circuncisus. Et iterum probo tibi quod Melchisedec erat sacerdos Dei, cui Abraham dedit decimas et non erat circuncisus. Et eciam dixit Deus Balaam prophete quod benediceret filios Israel, et circuncisus non erat. Et hoc compilauit Moyses in libro suo, quem legunt Iudei et habent. Ergo si circuncisio est aliquid, cur legitis prophetam Balaam, qui non fuit circuncisus? Et dixit Ezechiel propheta: Circuncisio cordis intrat domum meam, et non circuncisio carnis. «Et si aliquis super hec nobis induxerit quare circuncidit se Christus et mutauit sabbatum pro die dominico, talis reddatur responsio: quod, quidquid prophetatum fuit de Christo, impleretur cum ipse ueniret, et factum complementi et non principii. Et adimpleuit legem Mosaycam uelut adimplerentur dicta prophetarum et cessauit lex Iudeorum, nam quidquid preceperat Iudeis, prohibitum fuit gentilibus, quia, si aliter faceret, statim Iudei obicerent ei quod ipse contra legem faceret. Et Christus expleuit legem ueteranam et dedit principium noue. I. 119-120 Ante – te: Jr 1,5. 125-126 Nominauit – es: Jg 13,24. 126-127 Melchisedec – decimas: Gn 14,18-20. 127-128 dixit – Israel: cf. Nm 22-24. III. 119 dominus: om. Z. || Iheremie: Ieremie Z B. 120 sanctificaui te: etc. Z. || sanctificatus: santificatus B. || utero: uentre B. 122 isti: om. Z. 123 tibi circuncisio: circuncisio tibi U. 124 proficiat: proficit Z. 125 ante nominauit add. et Z. || nominauit: narrauit B. || Sampsonem U, Sampssonem B, Samsonem Z. 125-126 benedictus es: es benedictus transp. B. 126 ante circuncisus add. erat Mill. (p. 13 ad locum), sed nullum uerbum habent codd. || probo tibi: probabo Z. || Melchisedec: Melchissedech B. 127 Abraham U, Abraam Z B. || eciam: om. U. 127-128 dixit deus: deus dixit Z. 128 deus: dominus U. 128-129 circuncisus – erat: non erat circuncisus Z. 129 compilauit Z, copulauit W1. 131 post circuncisus add. dominus elegit in prophetam suum Z. || dixit: om. Z. || circuncisio: circunsio U. || ante domum add. in Z. 132 et: om. U. || circuncisio: om. U. 133 hec: hoc B. || nobis: om. Z. || quare: quod B. || circuncidit se Christus B, Christus circuncidit se Z, se circumcidit Christus U. 134 sabbatum: sabatum B. || die dominico: dominico die transp. U. || dominico: dominica B. || reddatur: redatur B. || responsio: responssio B. 135 fuit – christo: de christo fuit Z. || post Christo add. fuit ut B. || impleretur B, impletur U, adimpleretur Z. 135-136 factum – principii: finem circuncisionis in se ipso compleuerit et mandatum habere fieri ipsius principium Z. 136 mosaycam Z, moysaycam U, mosaicam B. || uelut U, ueluti Z, ut B. 136-137 adimplerentur: adinplerentur B. 137 cessauit U, cesauit B, cessaret Z. 137-138 preceperat: preceptum fuerat Z. 138 prohibitum: prophetatum B. || gentilibus: gentibus B. 139 quod: quia U. || ipse – legem: contra legem ipse transp. B. || expleuit: impleuit Z. 140 post noue add. legis Z.

0851-07_REJ08/1-2_02-Martin

17-06-2008

TRACTATUS CONTRA IUDAEOS 141

144

147

150

153

156

159

162

08:52

Pagina 67

67

«Et si dixerit aliquis quare Deus precepisset Habrae ut se circuncideret in etate centum minus uno annorum, talis reddatur responsio uel causa: quia Deus et factor omnium et omnia nouit preterita, presencia et futura, sciebat quod a semine huius Habrae nascerentur qui pugnarent cum gentilibus et morerentur et non noscerent eos mortuos nisi hoc signo, quod quisque eorum circumcideretur, et propter hoc data fuit eis hec circuncisio et non ob aliam causam. «Et Iosue, filius Nun, fuit cum filiis Israel in deserto per XLª annos, et Deus omnipotens dedit eis manna de celo, et isti tamen erant incircumcisi. Et postquam fuerunt circuncisi, non habuerunt manna, ut prius, et laborabant manibus suis et non poterant adquirere uictum nisi magno labore. Et postea, quando gentiles uoluerunt pugnare cum Iosue et filiis Israel in campo Athii, dicit Scriptura quod dixit propheta Iosue: Accipe omnes iuuenes XX annorum qui apti sunt ad pugnandum. Et accepit eos et noluit intrare bellum quousque fuerunt omnes circuncisi, ad hoc quod dinoscerentur inter alios. «Ergo scis quod hec circuncisio fuit facta, et isti tamen fuerunt circuncisi cum lapidibus et per hoc signum dinouit suos mortuos inter alios. Ergo scis quod hec circuncisio fuit facta ad hoc et non ad aliud. Ergo manifestum est circuncisionem istam esse inutilem et non ymitandam. «Et Thobias autem, ubicumque inueniebat mortuos, uidens ipsos circuncisos, sepeliebat eos et uenerabatur, et alios dimitebat. Et scias quod propI. 141-142 Deus – annorum: Gn 17,24. 149 Deus – celo: Jos 5,12. 151-156 Et postea – alios: cf. Jos 5,2-9. 157-158 isti – lapidibus: Jos 5,2. 161-162 Et Thobias – dimitebat: cf. To 1,20-21. III. 141 precepisset: precepit B. || Habrae: Abrae B. || ut: om. U. || se circundideret Z, se circunderet B, circuncidere se U. 142 minus: om. B. || uno Z, unius B, om. U. || reddatur Z, rreddatur U, redatur B. || responsio uel: om. Z. || quia: quod U. 143 et1 U, est Z, om. B. || preterita presencia: presencia preterita transp. U. || ante sciebat add. et B. 144 quod: quia B. || Habrae U, Abrae Z B. 145 noscerent: agnoscerent Z. || quod: quo U. 146 circumcideretur: circuncideretur Z B. || fuit eis: eis fuit transp. U. || hec circuncisio: circuncisio hec Z. 147 aliam causam: alia causa B. 148 post Nun add. cum B. || XLª: XL U. 149 deus – dedit: dedit deus omnipotens transp. U. || eis U, illis Z, om. B. || erant incircumcisi: non erant circuncisi Z. 149-150 de celo – manna: om. B. 150 ut prius U, nam prius B, om. Z. || et2 U, sed Z, om. B. 151 adquirere: atquirere Z. || ante magno add. cum B. 152 Iosue et: om. U. 153 Athii Z, ad y B, ad Iosue U. || dicit: dixit U. || post dixit add. deus Z. || propheta: prophete Z. 154 sunt: fuerint Z. 155 fuerunt – circuncisi: omnes circuncisi fuerunt Z. || quod: ut Z. || dinoscerentur B, dignoscerentur Z, disnocerentur U. 157 ergo – facta: om. B. || fuit facta: facta fuit Z. || tamen: om. B. 158 et: ut Z. || per: propter B. || signum: om. B. || dinouit U, dignouit B, dignoscerent Z. 159 fuit facta: facta fuit transp. B. 160 istam: om. Z. || ymitandam U, imitandam B, tenendam Z. 161 Thobias: Tobias B. || autem: om. Z. || uidens ipsos: iter. U. 162 sepeliebat: sepelliebat B. || sepeliebat eos: eos sepeliebat transp. U. || et3: ut U.

0851-07_REJ08/1-2_02-Martin

68

165

168

171

174

177

180

183

17-06-2008

08:52

Pagina 68

TRACTATUS CONTRA IUDAEOS

ter hoc fuit data circuncisio: quod, quando Iudei erant habentes regem et pontifices et pugnabant cum gentilibus, erant hoc signo noti. Et hec est utilitas circuncisionis Iudeorum. Et modo carentes hiis que diximus et maledicti ipsi et eorundem genus, dispersi per quatuor partes mundi, non indigent circuncisione quia non pugnant. Sciatis quod hoc mandatum circuncisionis fuit inuentum pro causa, et Moyses deleuit quia, per XLª annos pergens per desertum cum filiis Israel, noluit ut circunciderentur, quare non indigebant hoc signo, quia cum nullo pugnabant. «Sciatis quod lex Moysi fuit data pro causa et cessauit pro causa. In qua sunt iniuncta sexcenta et XIII precepta. Istorum quedam fuerunt data ad aliquid, quedam ad nichilum. Quedam obscura erant quod nemo intelligebat ea. Quedam cessabant rationis causa. Istorum preceptorum sabbatum erat unum. «Et uolo probare tibi uiua ratione quod Deus fregit sabbatum, quia in die dominica fecit celum et terram, et ita successiue fecit omnia; in die Veneris fecit hominem, et tu dicis quod in die sabbati requieuit, ergo uexabat labor Deum, quod ad Deum non pertinet, quia uerbo Domini celi firmati sunt. Et si perseueras, ego probo tibi quod magis laborauit in die sabbati, quia consecrauit omnia que fecerat. Ergo fregit sabbatum. «Nam iterum probo tibi sabbatum non esse seruandum nisi causa. Bene scis quod Iosue, filius Nun, quando uenit Ierico cum filiis Israhel, obsedit Ierico, et dixit eis Deus: Circunda ciuitatem cum sacerdotibus et leuitis et I. 176-177 in die – terram: Gn 1,1. 177 et ita – omnia: cf. Gn 1,1-31. 177-178 in die – hominem: cf. Gn 1,26-27 + 1,31. 178 in die – requieuit: Gn 2,2. 179-180 uerbo – sunt: Ps 32,6. 180-181 magis – fecerat: Gn 2,3. 184-186 Circunda – sepcies: Jos 6,3-4. II. 163 fuit data: data fuit Z. || circuncisio: circumcisio U. || quod: om. B. || post habentes add. et B. 164 hoc: in U. 165 carentes Z, karentes B, carent U. || hiis: his U. || et2 U, sunt Z, om. B. 165-166 maledicti: om. B. 166 ipsi: ipsius Z. || eorundem: eorum Z. || dispersi: disperssi U. || non: nec Z. 167 pugnant: pugnat U. || sciatis U, scitis B, scias Z. 168 inuentum: iniunctum B. || pro causa Z, pro casu W1, per casum Mill. (p. 15 ad locum). || post deleuit add. illud Z. || quia: quod U. || per: om. B. 169 circunciderentur: circuncideretur aliquis eorum B. 170 ante quare add. igitur B. || quare: quia Z. || quia: quoniam Z. 171 sciatis: scias Z. || Moysi B, Mosi U, om. Z. || data: om. U. || pro2: om. Z. 172 iniuncta: inuenta B. || sexcenta: DCª Z. || XIII: tredecim B. || precepta: mandata Z. || fuerunt data: essent clara B. 172-173 aliquid: aliud B. 173 ad: et B. || ante obscura add. ita Z. || ante quod add. sic B. 174 rationis: exactionis B. || ante istorum add. et Z. || preceptorum: precepta B. || sabbatum: sabatum B. 176 uolo probare: probare uolo transp. B. || post tibi add. iustum Z. || uiua: una Z. || sabbatum: sabatum B. 178 dicis: scis B. || sabbati: sabati B. 178-179 uexabat labor: labor uexabat Z. 179 deum1: eum U. || deum2: eum B. 180 probo: probabo Z. || in: om. Z. || sabbati: sabati B. 181 consecrauit: consectauit B. || sabbatum: sabatum B. 182 nam iterum: tantum B. 183 post Nun add. quod B. || Ierico: Iherico Z. || Israhel U, Israel Z B. || ante obsedit add. et U. || obsedit: obssedit B. 184 eis: ei Z.

0851-07_REJ08/1-2_02-Martin

17-06-2008

TRACTATUS CONTRA IUDAEOS

186

189

192

195

198

201

204

08:52

Pagina 69

69

cum archa testamenti ueteris — ubi erant reliquie —, cantando legem cum tubis. Et istud fac semel per VI dies, et in septimo sepcies. Et ita factum est et ceciderunt muri et ceperunt ciuitatem. Ergo Iosue propheta cum filiis Israhel fregit sabbatum. Quare tu obseruas? «Item probo tibi per Heliam, qui, fugiens propter timorem Acab tunc dormiuit in quodam loco sub quadam mirica, et uenit angelus et excitauit ipsum, et inuenit uas plenum aqua et panem, et dixit ei angelus: Comede de pane et bibe de aqua, et per uim panis et aque pergens per XLª dies usque ad montem Dei Oreb. Cur perrexit in sabbato. «Adhuc probabo tibi per hoc quod inuenimus in libro Macabeorum: quod, quando uenerunt gentiles et obsederunt Iudeos in die sabbati, qui seruantes sabbatum fuerunt capti ab inimicis. Postea inimici, uolentes debellare eos in die sabbati, fuerunt deuicti a Iudeis, quia Dominus per angelum denunciauit Iudeis ut defenderent se in die sabbati, dicens: In tempore bellicoso non seruetis sabbatum. Ergo fregit sabbatum. «Si filius tuus ceciderit in die sabbati in puteo, extrahes ipsum an non? Si non, uidetur quod mentiris et esses homicida; si extraxeris, frangis sabbatum. Ergo debes intelligere quod sabbatum non fuit datum nisi causa, et ueniente causa cessauit causa. «Lex fuit data Moisi. Moises dedit filiis Israel et docuit eos alfabetum. Sicut magister docuit discipulos, et tamen non dimitebant ludere et adorare ydola, quia non cognoscebant suum Creatorem. Postea Iosue, filius Nun,

I. 189-193 Heliam – Oreb: 3 R 19,3 + 19,5-8. 195-198 quando – sabbatum1: 1 Mac 2,3241. 200 Si filius – an non: cf. Lc 14,5. 206-207 Iosue – uocabula: cf. Jos 24,25-27.

III. 185-186 cum archa – dies et: om. B. 186 VI: sex Z. || septimo: VIIª Z. || post septimo add. die Z. || sepcies: capies B. 187-188 cum – sabbatum: fregit sabbatum cum filiis Israhel U. 188 Israhel U, Israel Z B. || quare tu: et tu quare B. || post tu add. maledicte U. 189 item U, et B, ego Z. || Heliam: Eliam B. || Acab tunc Z, acubitu W1. 190 mirica U, miricam Z, iunipera B. 191 aqua: aque Z. || panem: pane U. || ei angelus: angelus ei Z. || de: om. B. 192 pane: panem B. || uim: idem B. || pergens: perges B. || XLª dies: dies XLª transp. B. || usque: om. B. 193 Oreb: Orep B. || sabbato Z, sabato B, sabbatum U. || post sabbato add. quoniam in XLª diebus IIIIor dies sabbatini inueniuntur Z. 194 probabo: probo U. || Macabeorum: Machabeorum Z B. 195 quod: si U. || obsederunt: obssederunt B. || sabbati: sabati B. || qui: quod Z. 196 uolentes: nolentes B. 197 eos – sabbati: in die sabati ipsos B. || deuicti: om. U. || dominus: domino Z. 198 post angelum add. suum Z. || denunciauit: nunciauit U. || defenderent: deffenderet Z. || se: om. B. || sabbati: sabati B. 199 seruetis: obseruetis Z. 200 ante si add. et B. || in1 – puteo: in puteo in die sabati B. || puteo: puteum Z. || an: aut U. 201 et: quin B (quia legit Hern. [p. 38 ad locum]). || esses: eris Z. 201-202 sabbatum: sabatum B. 202 sabbatum post datum Z. || ante causa add. ex Z. 203 ueniente: cessante Z. || causa: om. Z. 204 Moisi U, Moysi Z B. || Moises U, Moyses Z B. || eos: eis B. || alfabetum U, alphabetum Z B. 205 docuit: docet B. || post discipulos add. suos Z.

0851-07_REJ08/1-2_02-Martin

70 207

210

213

216

219

222

225

17-06-2008

08:52

Pagina 70

TRACTATUS CONTRA IUDAEOS

docuit eos informare uocabula. Postea Dauid propheta docuit eos iudicia et consuetudines, qualiter ducerent uitam suam. Postea Moyses et profete prophetauerunt aduentum Christi et dixerunt in aduentum Christi legem esse completam, et quod essent perfecta iura. «O Iudee incredule, tu non uis credere aduentum Christi nec in aduentu eius nouam legem esse! Volo tibi probare per Moysen primum prophetam, cui dixit Deus: Ego suscitabo unum prophetam de tuis fratribus sicut tu, et ponam uerbum meum in ipso, et qui non audierit ipsum, exterminabo eum de populo. Tu debes credere quod ille propheta est Christus. Tu dicis, o incredule, quod Moises dixit quod: Quicumque propheta fuerit suscitatus inter uos et contradixerit uobis in eis que ego dixi uobis, quando extraxi uos ab Egipto, interficite ipsum, quia uult uos auferre a uestro Creatore et uerti ad ydola.» — «Bene concedo quod Moises dixit hoc, sed non sane intelligis.» — «Ego probabo tibi quod in aduentu istius prophete, scilicet Christi, debebat esse lex noua, non secundum illam que data fuit Moisi. Hoc tibi probabo per Ieremiam prophetam, qui dixit: Ecce dies ueniunt, dicit Dominus, et faciam pactum nouum cum coniugio Israel et Iude, non secundum illud quod ego dedi patribus uestris, quando liberaui uos de Egipto. Ergo legem nouam dedit, et ego teneo ipsam, qui sum Israel.

I. 207 Dauid – iudicia: cf. Ps 118,108. 213-215 Ego – populo: Dt 18,18-19. 216219 Quicumque – ydola: Dt 13,1-2 + 13,5. 223-226 Ecce – Egipto: Jr 31,31-32.

II. 207 informare uocabula: uocabula informare transp. U. || propheta: om. B. 208 ante qualiter add. scilicet Z. || ducerent: ducant B. || post suam add. propheta U1 (deleuit U2). || profete U, prophete Z B. 209 aduentum: aduentu B. || ante legem add. et B. 210 quod B2 Z, om. U B1. || post essent add. tunc Z. || perfecta iura: perfecti martiri Z. || iura: om. Hern. (p. 40 ad locum). || post iura add. ea que Moises prophetauit de Christi aduentu U. 211 iudee: hebree Z. 212 nouam: nouuam U. || esse: om. Z. || ante uolo add. eam Z. 213 cui dixit deus Z, om. W1. || suscitabo: ssuscitabo B. || tu: et te Z. 215 est: sit Z. || dicis: scis B. || o: enim B. 216 Moises U, Moyses Z B. || fuerit: om. Z. || suscitatus: ssuscitatus B. 217 et – que: indixerit uobis in eum quod Z. || ego: rogo U1. 218 ab U, de B, ex Z. || ipsum: eum Z. || auferre: extrahere B. || post auferre add. deo Z. || a: om. Z. || creatore: creatori Z. 219 uerti: conuerti Z. 220 ante bene add. hebreus respondit Z. || Moises U, Moyses Z B. || hoc: hec Z. || sed: set B. || post sed add. tu Z. || sane intelligis: intelligis sane Z. 221 ante ego add. Braulius dixit Z. || ego – tibi: om. U. || probabo tibi: tibi probo Z. || istius: om. B. || scilicet Christi: Christi scilicet transp. U. 222 lex noua: noua lex Z. || non: om. B. || data fuit: fuit data transp. U. || Moisi U, Moysi Z B. 223 tibi probabo: probabo tibi transp. U. || probabo: probo Z. || ueniunt: uenient Z. 224 Iude: Iuda B. 225 illud: id U. || ego: om. Z. || uos: eos Z. 225 Egipto: terra Egypti Z. || nouam: nouuam U.

0851-07_REJ08/1-2_02-Martin

17-06-2008

TRACTATUS CONTRA IUDAEOS

228

231

234

237

240

243

246

08:52

Pagina 71

71

«Probo tibi per alium prophetam, scilicet Ysaiam, quod sicut dedit legem nouam, ita dedit nomina noua, qui dixit: Ego clamaui uos, et noluistis audire et fecistis semper malum contra me et contra uoluntatem meam. Et propter hoc dicit Dominus Israel: Ecce serui mei comedent, et uos esurietis, bibent et uos sicietis, et gaudebunt et uos contristabimini. Et interficiet uos Creator, et nominabo seruos meos alio nomine. «O Hebree incredule, non credis quod ego habeo istud nomen, non uides quod sum benedictus super terram a Deo celi. Amen! Sicut dixit Ysaias: Qui est benedictus super terram, est benedictus a Deo celi. Modo dico tibi quod tu non habes istud nomen nouum nec istam legem. Ille qui habet est in gaudio. Ergo ego sum qui eri fui uocatus Hebreus, hodie Petrus. Concede uel nega si hoc dixerunt prophete, dic si est noua lex uel si debet esse. Si dicis quod est, ergo ego sum Israel, qui teneo ipsam. Si dicis quod non est, ergo ueniet et quod tu tenes, nullius ualoris est, quia auferetur. «Et dico tibi quod sicut promisit nomina noua populo Israel, ita promisit aliud ydioma. Probo tibi per Ysaiam prophetam, qui dixit: De Sion exibit lex et uerbum Domini de Iherusalem. Tu bene scis quod lex fuit data Moysi in monte Sinai et hec lex bene post mille annos exiuit de Iherusalem et fuit data Israel. Ergo alia est et istam debemus tenere. «Et ego probo tibi per Ysaiam quod, sicut promisit Israel legem nouam, ita promisit gentilibus legem, qui dixit: Ecce seruus meus, quem elegi et quem recepi. Et posui spiritum meum in ipso, ut diceret ueritatem gentili-

I. 228-232 Ego – nomine: Is 65,12-15. 235 Qui – celi: Is 65,16. 241-242 sicut promisit – ydioma: cf. Is 62,2; ibid. 65,15. 242-243 De Sion – Iherusalem: Is 2,3. 247-256 Ecce – fuerint: Is 42,1 + 42,4-9.

II. 227 post probo add. eciam B. || alium: om. B. || prophetam – Ysaiam: Ysayam prophetam B. 228 noua: nouua U. 229 et1: om. Z. || contra: coram Z. 230 hoc: om. U. || post dominus add. deus Z. 230-231 esurietis U B1, exurietis Z, exhaurietis B2 (ut uidetur). 231 ante bibent add. et B. || sicietis: ssicietis B. 232 nominabo: uariabo B. 233 hebree: ebree B. || ante incredule add. es B. || ante non1 add. et B. 234 amen: om. Z. || sicut dixit: sic dicit Z. || Ysaias U, Isayas B, Ysa Z. 236 tu: tamen U. 237 ego – Petrus: aliquis qui est conuersus de lege uestra ad Christum eri fuit uocatus Habraam hodie Johannes Z. || hebreus U, ebree B. || hodie: odie B. 238 dixerunt: dixere Z. || uel: aut Z. || si3: om. B. 239 ergo: om. Z. || qui – ipsam: ipsam qui teneo transp. B. 240 ueniet et: om. Z. || nullius: nulius B. || auferetur: aufferetur Z. || post auferetur add. a uobis et dabitur christianis nouiter ad fidem conuersis Z. 241 noua: nouua U. || post promisit add. suis Z. 242 aliud ydioma U, alia ydiomata B, aliud nouum nomen uel ydioma Z. || Ysaiam: Ysayam B. || dixit: dicit Z. || Sion: Syon Z. 243 Iherusalem: Ierusalem Z. || scis: dicis Z. || fuit data: data fuit transp. B. 244 Sinai U, Sinay B, Synai Z. || Iherusalem: Ierusalem Z. 245 Israel: Israeli B. 246 Ysaiam U, Ysayam Z B. || promisit: om. U. || post promisit add. deus Z. || Israel: Israeli B. || nouam: om. U. 247 post promisit add. ex Z. || gentilibus: gentibus Z B2.

0851-07_REJ08/1-2_02-Martin

72 249

252

255

258

261

264

267

17-06-2008

08:52

Pagina 72

TRACTATUS CONTRA IUDAEOS

bus. Et non erit stupefactus donec ponat iusticiam in terra. Et insule expectant legem eius. Dicit Dominus Deus omnipotens, celi et terre creator. Et dicit: Ego te saluaui et dedi te gentibus pro testamento, quod tu aperuisses oculos cecorum et extraheres incarceratos de carcere, et extraxisti eos qui erant in tenebris. Ego sum Dominus Deus, et meum Nomen et meam gloriam non dabo alii nec dabo ydolis qui me laudent. Quicquid ego dixi uobis, iam apparuit, et ego prophetabo uobis alia noua et faciam uos prescire illa antequam fuerint. «Ecce quod dicit Isaias: Omnes sicientes uenite ad aquas et uiuet anima uestra. Et ponam testamentum meum sempiternum inter me et uos, et misericordias Dauid fidelis. Ego posui ipsum ducem ac preceptorem gentibus, et adorabunt eum omnes qui ipsum ignorabant, et current ad ipsum homines qui ipsum non cognoscebant propter Dominum Deum tuum et Sanctum Israel, qui glorificabit te. «Dixit Ieremias: Ecce dies ueniunt, dicit Dominus, et suscitabo meum uerbum bonum domui Israel et domui Iude. In die illa et in illo tempore germen Dauid erit germen iusticie, et iudicabit terram in iusticia. Et in illa die saluabitur Iuda et Iherusalem, et habitabit confidenter. Hoc est nomen quod nominauit: Deus iusticie. Hoc est quod dicit Deus iusticie: Non auferetur a Dauid nec auferetur a trono Israel, nec auferetur a sacerdotibus uir ante faciem meam, qui faciat ante me sacrificium et holocaustum in omniI. 257 Omnes – aquas: Is 55,1. 257-262 et uiuet – te: Is 55,3-5. 263-276 Ecce – seruientes: Jr 33,14-22.

III. 249 erit: erat B. || ponat iusticiam: ponatur iusticia Z. || insule: inssule B. 250 dicit: sicut U. || deus: om. Z. 251 post dicit add. eciam Z. || testamento: testimonio Z. || aperuisses: aperuises B. 252 oculos scripsi, occulos Z B, oculorum U. || cecorum: om. U. || extraheres: extraeres B. 253 post ego add. enim Z. || deus: meus U. || meum nomen: nomen meum gloriosum Z. 253-254 meam gloriam: gloriam meam U. 254 alii: aliis B. || qui: que Z. || quicquid U, quidquid Z B. 254-255 dixi uobis: uobis dixi transp. U. 255 apparuit: aparuit B. || noua: nouua U. 256 illa: uersa (.i. uersa) U. || fuerint: fiant Z. 257 ecce quod: om. U. || dicit Isaias: Isaias dicit transp. U. || Isaias U, Ysayas B, Ysa Z. || sicientes: ssicientes B. 258 testamentum: testimonium Z. || meum: om. U. || sempiternum: senpiternum B. || et3: om. U. 258-259 misericordias: misericordiam Z. 259 ante ego add. et U. || posui ipsum: ipsum posui transp. U. || ac: hac B. 260 adorabunt: adorabant Z. || eum: om. U. 260 ipsum2: eum U. 260-261 homines: omnes B. 261 dominum: om. B. || tuum et: om. U. 262 qui: quia Z. || glorificabit (.i. glorificauit) U Z, glorificabat B. 263 dixit B, dicit Z, om. U. || Ieremias: om. U. || ueniunt: uenient Z. || suscitabo meum: resuscitabo in eum U. 264 domui1: domuy B. || Iude: Iuda Z. || die illa: illa die transp. U. 265 germen – erit: erit germen Dauid Z. 266 Iherusalem: Ierusalem Z. 267 nominauit (.i. nominabit) codd., nominabit Mill. (p. 18 ad locum). || iusticie U, Christus iusticie B, om. Z. || ante non add. hoc est quod dicit deus B. 267-268 post auferetur add. uir B. 268 ante Dauid add. domo B. || uir: uerbum Z. 269 faciat: faciant Z. || et: om. B.

0851-07_REJ08/1-2_02-Martin

17-06-2008

TRACTATUS CONTRA IUDAEOS 270

273

276

279

282

285

288

291

08:52

Pagina 73

73

bus diebus. Et fuit mihi, Iheremie, uerbum Dei a Domino dicente: Si potest esse quod destruam meum factum et meum testamentum inter diem et noctem: ita quod non sit dies et nox tempore suo, ita non faciam cum Dauid, seruo meo, quod non sit filius eius super tronum et sacerdotes Israel, et quod faciant sacrificium semper. Et sicut homo non potest numerare stellas celi nec arenam maris, ita multiplicabo prolem Dauid et leuitas meos seruientes. «O tu Hebree incredule, quare non credis quod hoc uerbum non dixit Deus per Iheremiam prophetam domui Israel et domui Iude, et hoc est promissum bonum quod dixit Deus domui Israel et domui Iude: quod non deficiet rex de proienie Dauid nec sacerdotes qui faciant sacrificium usque in sempiternum? «Et, o tu Hebree, dicis quod tu es Israel! Et probo tibi quod non es Israel. Nam si tu dabis mihi regem ex proienie Dauid et sacerdotes qui faciant sacrificium, concedam; alioquin ego sum Israel. Nam promisit Deus, sic dicens: Rex non deficiet ex proienie Dauid et sacerdotes qui faciant mihi sacrificium sempiternum. Vnde credo quod iste rex quem dixit Iheremias est Ihesus Christus, et predicti leuite sunt omnes prelati sancte Ecclesie. «Dicit Ieremias: Conuertimini, filii Israel, reuertentes et amabo uos. Et capiam de una ciuitate unum et de uno genere duos, et introducam uos in Sion. Et dabo uobis pastores iuxta cor meum, et pascent uos sciencia et doctrina. Cumque multiplicati fueritis et creueritis in terram in diebus illis,

I. 285-286 Rex – sempiternum: Jr 33,17-18. 288-296 Conuertimini – pessimi: Jr 3,14-17.

III. 270 post diebus add. semper Z. || fuit mihi: mihi fuit Z. || Iheremie U, Ieremie Z B. || dei: domini B. 271 factum: pactum legit Hern. (p. 44 ad locum) (cum Jr 33,19), sed non recte. || testamentum: testimonium Z. 272 et: neque Z. || post nox add. in B. 273 seruo meo: meo seruo B. || et2: om. B. 274 quod: qui B. || faciant – semper: sacrificium semper faciant Z. 275 arenam: arenas Z. 275-276 meos seruientes B, seruientes mihi Z, seruientes U. 277 tu: om. Z. || hoc: om. B. || post uerbum add. quod B. || non2: om. B. || dixit: dixerit Z. 278 post deus add. est B. || Iheremiam U, Ieremiam Z B. || est: om. B. 279 dixit deus: om. Z. || deus U, dominus B. || domui2: domuy B. || post Iude add. dixit Z. || non: om. U. 280 proienie U, progenie Z B. || nec: ne Z. 282 hebree: ebree B. || et2: om. Z. || ante probo add. ego U. || probo: probabo B. || post quod2 add. tu B. 283 dabis: dederis B. || proienie U, progenie Z B. 284286 nam – sempiternum post ecclesie (lin. 287) Z. 284 post sacrificium add. sempiternum Z. || nam: quia B. 285 ex: de U. || mihi: om. B. 286 ante sempiternum add. in Z. || credo: concedo Z. || quem dixit: quod dicit Z. || Iheremias U, Ieremias Z B. 287 Ihesus: om. Z. || et: om. B. || predicti: predicte U. || omnes: om. B. 288 ante reuertentes add. ad me Z. || reuertentes et: om. B. || et2: om. B. 289 uno genere: una gente Z. 290 Sion: Syon Z. || iuxta cor: qui iustum facient nomen B. 291 terram: terra Z.

0851-07_REJ08/1-2_02-Martin

74

294

297

300

303

306

309

312

17-06-2008

08:52

Pagina 74

TRACTATUS CONTRA IUDAEOS

ait Dominus, non dicent ultra: Arcam testamenti Domini!, neque ascendent super cor neque recordabuntur illius, nec fiet ultra. In tempore illo uocabunt Iherusalem ‘Solium Domini’, et congregabuntur ad eam omnes gentes in nomine Domini in Iherusalem, et non ambulabunt post prauitatem cordis sui pessimi. «Et dicit Ysa: O uos, filii Israel, colligent uos unum et unum! «Et dicit Ieremias: Ecce dies ueniunt, dicit Dominus, et non dicetur ultra: Viuit Dominus, qui eduxit filios Israel de terra Egipti, sed: Viuit Dominus, qui eduxit filios Israel de terra Aquilonis et de uniuersis terris ad quas eieci eos. Et reducam eos in terram suam, quam dedi patribus eorum. Ecce ego mitam piscatores multos, hoc dicit Dominus, et piscabuntur uos. Et post hec mitam multos uenatores et uenabuntur uos de omni monte… etc. «De multis bonis que promisit Deus bonis filiis Israel, non omnia, sed pauca hec scripsimus, quia longum esset totum enarrare. Et de hoc paruo quod notauimus, uolumus fructum enucleare. «Et o Hebree miserrime, qui credis quod Messias, qui est Christus, ueniet, et tu speras quod ipse congregabit te de quatuor partibus mundi et ducet te equitantem super equos et mulos et super colla Philisteorum in Iherusalem. Et tu credis quod ibi eris in perpetuum et non morieris. Et ego probo tibi quod non sane intelligis, quia una Iherusalem est in terra et alia I. 297 O uos – unum2: Is 27,12. 298-303 Ecce – monte: Jr 16,14-16. 308-309 credis – mundi: cf. Ps 106,2-3. 310 ducet – mulos: cf. Jr 17,25. 310-311 super colla – Iherusalem: cf. 1 R 10,5. 312-313 una – Israel: cf. Ap 21,2-22,5. II. 309 ipse – mundi: cf. CASSIOD. in psalm. 106,8 lin. 137-140. III. 292 dicent: ducent Z. || arcam U, archam Z, archa B. || testamenti: testimonium Z. || neque: nec B. 293 neque: nech B. || recordabuntur: recordabimur B. || fiet ultra: fiet uobis ultra malum Z. 294 Iherusalem: Ierusalem Z. || ad – gentes: omnes gentes ad eam transp. U. 295 in Iherusalem: om. Z. || post: propter U. 297 et dicit Ysaias: om. W1. || Ysa scripsi, Ysa Z. || o – unum: om. B. 298 et1 – Ieremias: om. W1. || ueniunt: uenient Z. || dicetur: dicent Z. 299 Egipti: Egypti Z. || sed: set B. 300 uniuersis: uniuerssis B. || ad: om. B. 301 eieci U, eiecit B, eiecerat Z. || reducam: reducat Z. || eos2: uos U. || dedi: dedit Z. 302 mitam: mito Z. || hoc: om. Z. || piscabuntur: piscabunt Z. 303 hec: hoc Mill. (p. 19 ad locum) Hern. (p. 46 ad locum), nescio qua re. || post mitam add. uobis Z. || multos uenatores: uenatores multos transp. U. || uenabuntur: uenabunt Z. || uos: eos U. 305 ante de add. et B. || multis: omnibus Z. || bonis – Israel: filiis Israel bonis transp. U. 306 hec: om. Z. || scripsimus: scripssimus B. || enarrare: enumerare Z. || paruo: paruuo U. 307 fructum: sumatim Z. || post enucleare add. uobis Z. 308 et: om. Z. || post o add. tu U. || qui1: tu Z. || qui2 – Christus: iterum sit nasciturus et Z. 310 Philisteorum: Philistinorum B. 310-311 Iherusalem: Ierusalem Z. 311 ego: hoc Z. 312 Iherusalum est: est Iherusalem transp. U. || et: om. U

0851-07_REJ08/1-2_02-Martin

17-06-2008

TRACTATUS CONTRA IUDAEOS

315

318

321

324

327

330

333

08:52

Pagina 75

75

in celo, et illam celestem promisit Deus bonis Israel. Et probo tibi per prophetam qui dixit: Iherusalem erit populata in perpetuum. Et alibi dabo testimonium de Ysaia, qui dixit: O tu Iherusalem, non erit in te lux solis in die, nec lux lune in nocte, sed Deus erit lux tibi semper! «Vnde, miser, quomodo intelligis praue! Nam due sunt Iherusalem, una celestis et alia terrestris, et promissio Creatoris Israel fuit de celesti. Et probabimus tibi hoc, quia omnia mundana habebunt finem, ergo Iherusalem terrestris, que est in mundo, habebit finem cum toto mundo. Ergo promissio Creatoris Israel est Iherusalem celestis, que est uisio pacis, id est paradisus, qui est perfrui uisione Dei. «Sicut probaui iam tibi quod due sunt Iherusalem, scilicet una in celo et alia in terra, ita probo tibi quod duo aduentus Christi sunt. Et primus aduentus Christi fuit, qui iam uenit in carne, et secundus erit quando ueniet iudicare uiuos et mortuos. «Audi probacionem de primo aduentu. Dixit propheta Micheas: O tu Betleem, ciuitas Judee, de te exiet dux qui regnabit super Israel. Vnde ego firmiter credo quod ille dux est Messias, qui est Christus, qui natus fuit in Betleem. Transacti sunt MCC et XXII anni, et regnat super me, qui sum Israel. Iterum probo tibi per Ysaiam, qui dixit de natiuitate Christi: Puer natus est nobis et filius datus est nobis. Natus est nobis carnaliter et datus est nobis spiritualiter predictus Filius Dei, qui uenit iam et est uenturus. Iterum probo I. 314 Iherusalem – perpetuum: cf. Jr 17,25 (ibid. 31,38-40). 315-316 O tu – semper: Is 60,19. 327-328 O tu – Israel: Mi 5,2 (cf. Mt 2,6). 331-332 Puer – nobis: Is 9,6.

II. 321 Iherusalem – pacis: cf. HIER. nom. hebr. p. 50,9-10 Lag. (ibid. p. 74,17-18 Lag.; p. 75,23 Lag.).

III. 313 illam: om. B. || post bonis add. filiis Z. || probo: probabo U. || post tibi add. hoc Z. 314-315 Iherusalem – Iherusalem: om. B. 314 dixit: dicit Z. || post dixit add. quod U. || Iherusalem: Jerusalem Z. || populata U, propalata Z. 315 Ysaia U, Ysa Z. || in te: inde B. 316 post die add. o tu Iherusalem B. 282 nec: neque Z. || sed: set B. || lux tibi: tibi lux Z. 317 unde miser: o hebree miserrime Z. || intelligis praue: non intelligis sane B, non intelligis sane parabolam Hern. (p. 48 ad locum). 318 post celesti add. Ierusalem Z. 318-319 probabimus: probo Z. 319 post hoc add. eo B, add. modo Z. || Iherusalem: Ierusalem Z. 321 Iherusalem: Ierusalem Z. || celestis: om. Z. 322 qui: que U. || perfrui: fruy B. 323 sicut: et certe B. || iam tibi: te iam Z. || Iherusalem: Ierusalem Z. || in celo: terrestris Z. 324 in terra: celestis Z. || probo: probabo B. || aduentus – sunt: sunt aduentus Christi Z. || Christi Z, om. W1. 325 in carne Z, om. W1. || et: om. B. 327 audi: udi U. 328 Betleem: Belleem B. || ciuitas: terra U1. || Judee: Judae U. || de: ex B. || regnabit: regat populum Z. || unde: ut B. 329 quod: om. B. || natus fuit: fuit natus Z. 330 Betleem U, Bethleem Z, Belleem B. || MCC et XXII U, MCC XXIIº B, DCC LXVIª Z. 331 Ysaiam: Ysayam B. || natiuitate Christi: Christi natiuitate transp. U. 332 nobis1 – nobis2: etc. Z. || nobis4: om. U. 333 iterum: et ego Z.

0851-07_REJ08/1-2_02-Martin

76

336

339

342

345

348

351

17-06-2008

08:52

Pagina 76

TRACTATUS CONTRA IUDAEOS

tibi per Ysaiam, qui dixit: Ecce uirgo concipiet et pariet filium… etc. Butirum et mel comedet ut sciat reprobare malum et eligere bonum. «O Hebree miserrime, tu dicis quod Ysaias in sua prophetia, scilicet Ecce uirgo concipiet…, non dixit ‘uirginem’, ymo ‘haelma’. Et ego concedo quod non dixit ‘uirginem’, sed ‘haelma’, et ego probabo tibi quod ‘haelma’ debet recipi pro ‘uirgine’, quoniam Habraam misit seruum suum et dixit ei: Vade ad terram consanguineorum meorum et non ducas uxorem filio meo de Cananeis, ymo de consanguineis meis. Et uade ad terram Batuel, filii Nachor et Melcha. Et dixit Habraam seruo suo: Vade ad fontem, et multe haelmes uenient ad ipsum fontem, et ipsa haelma que inuitabit te et dicet tibi: Veni et dabo tibi bonum hospicium et ea que necessaria fuerint tibi, et dabo tuis camelis et tuis bestiis aquam, et ipsa est sponsa filii mei. Et ipsa est haelma et est bazula, id est uirgo. Et dico tibi quod, si tu non uis recipere ‘haelma’ pro ‘uirgine’ in Ysaia, nolo recipere Rebecam pro uirgine, quam nominauit Habraam ‘haelma’, mitendo seruum pro ipsa. Ergo corrupta erat et meretrix. «Et, o tu Hebree miserrime, tu dicis quod Hemanuel non est Christus, ymo filius Achaz! Et, o miserrime, quomodo posset esse filius Achaz, I. 334-335 Ecce – bonum: Is 7,14-15. 339-346 Habraam – filii mei: Gn 24,1-49. 347348 Rebecam – uirgine: Gn 24,16. 350 Hemanuel: cf. Is 7,14.

II. 346 haelma – uirgo: cf. HIER. adu. Helu. 4, col. 209B (PL 23,197A). III. 334-335 et – et2: om. Z. 334 post tibi add. iterum Z. || Ysaiam: Ysayam B. || dixit: dicit Z. || etc.: et uocabitur nomen eius Hemanuel B. 336 post o add. tu Z. || Ysaias U, Ysayas B, Ysaia Z. || prophetia U, prophecia Z B. 337 concipiet: om. U. || dixit: dicit Z. || ymo: sed Z. || haelma U, aelma Z, haalmam B. 337-338 et – haelma1: om. B. 338 dixit: dicit Z. || haelma: aelma Z. || probabo: probo Z. 339 haelma U, aelma Z, aalma B. || Habraam U, Abraam Z B. 340 dixit: dicit Z. || terram: terras Z. || consanguineorum: consaguineorum B. 340-341 uxorem – meo: filio meo uxorem transp. B. 341 ymo: immo Z. || consanguineis: conssanguineis B. || terram: domum U. 342 Batuel U, Bathuel B, Baniel Z. || Nachor: Nacor B. || Melcha: Melca Z. || dixit: de Z. || Habraam U, Abraham B, Abraam Z. || seruo: seruuo U. 343 multe: mulieres U. || haelmes U, aalme Z, haelmet B. || haelma U, aelma Z, aalma B. || que: qui Z. 343-344 inuitabit – et1: om. B. 344 bonum hospicium: hospicium bonum Z. || hospicium: ospicium B. 344-345 necessaria – tibi: fuerint tibi necessaria transp. U. 345 fuerint: sunt Z. || camelis: camellis B. || et3: om. Z. || sponsa Z, sponssa B, om. U. 345-346 filii mei: mei filii transp. U. 346 haelma U, aelma Z B1, aalma B2. || post et2 add. ipsa U. || est2: om. B. || bazula U, baçula B, bauila Z. || et3: eciam Z. || quod: om. U. 347 non uis: nolueris B. || haelma U, aelma Z, haalmam B. || in: om. Z. || Ysaia U, Ysaya Z, Ysayam B. || post Ysaia add. similer nec ego Z. || nolo: uolo Z. || Rebecam: Rebeccam Z. 348 nominauit: uocauit B. || Habraam U, Abraham Z, Abrhaam B. || haelma U, ahelma Z, haalmam B. 350 tu1: om. Z. || hebree: ebree B. 351 ymo: immo Z. || Achaz1: Achaç B. || et: om. B. || post o add. tu U. || Achaz2: Achaç B.

0851-07_REJ08/1-2_02-Martin

17-06-2008

TRACTATUS CONTRA IUDAEOS

354

357

360

363

366

369

372

08:52

Pagina 77

77

quem propheta dixit quod: Mel et butirum comedet ? Et in fine huius racionis dixit propheta: O tu Hemanuel, ad te congregabuntur omnes gentes et obtinebis. Et, o tu miserrime, quomodo dicis quod fuit filius Achaz, quoniam filio Achaz numquam seruiuit aliquis gentilis? Ergo non est ille, quoniam non inuenimus aliquem ad quem uenirent omnes gentes nisi ad Christum. Et de hoc quod posuit profeta: quod Hemanuel comederet butirum et mel, hoc non comedit filius Achaz, ymo Christus. Et ad ipsum pertinebat comedere et non ad alium, quoniam mel est ualde dulce et butirum ualde molle, ita fuerunt uerba sua ualde dulcia et sua precepta ualde suauia. «O tu Hebree miserrime, ego opposui tibi de duobus aduentibus Christi et de natiuitate sua. Et uolo tibi probare in primo aduentu Christi quod de populo Israelitico debebant fieri due partes, et de illis duabus partibus alia esset credula, alia incredula. Audi de parte incredula per Ysaiam, qui loquitur in persona Domini: Audite, celi, et auribus percipe, terra, quoniam Dominus loqutus est: Filios enutriui et exaltaui, ipsi autem spreuerunt me. Cognouit bos possessorem suum et asinus presepe domini sui, Israel autem me non cognouit et populus meus me non intellexit. Ve genti peccatrici, populo graui iniquitate, semini nequam, filiis sceleratis! Dereliquerunt Dominum, blasfemauerunt Sanctum Israel… et cetera. «Multa uituperia dixit Dominus per linguas prophetarum prauis filiorum Israel, quoniam errauerunt. Et Creator sciebat quod debebant, et prophete preuenerunt et predixerunt futura. Et, o tu Hebree miserrime, non intelligis que dicit Ysaias: Dereliquerunt Dominum, blasfemauerunt Sanctum Israel. I. 352 Mel – comedet: Is 7,15. 353-354 O tu – obtinebis: cf. Is 8,8-9 (Mt 25,32). 335370 Audite – Israel: Is 1,2-4. 374 Dereliquerunt – Israel: Is 1,4. III. 352 quem U, quod Z, quoniam B. || dixit: dicit B. || mel et butirum: butirum et mel Z. || comedet: comederet U. 352-353 huius racionis: rogationis Z. 353-354 et obtinebis: om. Hern. (p. 50 ad locum). 354 obtinebis: obtinebunt U. || et: om. B. || Achaz U, Achaç B, Acaz Z. 355 Achaz: Achaç B. 357 profeta U, propheta Z B. || comederet: comedet B. 357358 comederet – mel: butirum et mel comederet Z. 358 Achaz: Achaç B. || ymo: immo Z. || pertinebat: pertinebit Z. 359 ad alium: aliud Z. 360 ita: et uere Z. || fuerunt uerba sua B, sua uerba fuerunt U, fuerunt uerba eius Z. || ualde1: om. U. || sua precepta: precepta eius Z. 361 tu: om. Z. || opposui: oposui B. 362 sua: ipsius U. 364 credula: incredula et U. || incredula1: credula U. || Ysaiam U, Ysayam B, Ysa Z. 365 percipe: percipite Z. 366 loqutus: loquutus Z. 367 suum: om. B. 368 me1 post cognouit Z. || me2: om. Z. || ue: ohe Z. 369 ante iniquitate add. in B. || iniquitate: iniqui Z. || semini: serui B. || filiis sceleratis U, filiis celeratis B, filii scelerati Z. 370 dominum: deum B. || post dominum add. et Z. || blasfemauerunt – Israel: sanctum Israel blasfemauerunt Z. || et cetera U, etc. Z, om. B. 371 dixit: dicit Z. || filiorum: filiis Z. 372 errauerunt: errauerant U. || quod debebant: que uentura erant Z. 373 preuenerunt (.i. peruenerunt) W1, uenerunt Z. || et1: om. U. || hebree: ebree B. 374 que U, quod Z, qui B. || dicit: dixit U. || Ysaias U, Ysayas B, Ysa Z. || dominum: om. Z. || ante blasfemauerunt add. et Z. || blasfemauerunt: blasfe Z.

0851-07_REJ08/1-2_02-Martin

78 375

378

381

384

387

390

393

17-06-2008

08:52

Pagina 78

TRACTATUS CONTRA IUDAEOS

Nonne uides quod Sanctum Israel est Christus, quem genus tuum uituperauit et tu uituperas? Et qui uituperauit Creatorem, non est mirum si uituperat hominem. «Dicit Ysayas: Audiui uocem Domini dicentis: Quem mitam? et quis ibit nobiscum? Et dixi: Ecce ego, mite me. Et dixit: Vade et dic populo huic: Audite audientes et nolite intelligere, et uidete uisionem et nolite cognoscere. Et exceca cor populi huius et aures eius aggraua et oculos eius claude, ne forte uideant oculis suis et auribus suis audiant et corde suo intelligant et conuertantur, et sanem eum. Dixi: Vsquequo, Domine? Et dixit: Donec desolentur ciuitates absque habitatoribus, domus sine homine, et terra derelinquetur deserta. Et longe faciet Dominus. Et multiplicabitur que derelicta fuerat in medio terre. Et adhuc in ea decimacio et conuertetur, et erit in ostensione sicut terebintus et sicut quercus que expandit ramos suos. Semen sanctum erit id quod steterit in ea. «Dixit Ysaias: Et disperdet Dominus ab Israel caput et caudam, incuruantem et refrenantem, in die una. Longeuus et honorabilis ipse est caput, et propheta docens mendacium, ipse est cauda. Et erunt, qui beatificant populum istum seducentes et beatificantur, precipitati… etc. «Et ideo quia uituperastis Sanctum Israel, meruistis quod Creator excecaret uos. Et excecauit oculis et auribus et corde et mente per Ysaiam I. 378-388 Audiui – in ea: Is 6,8-13. 389-392 Et disperdet – precipitati: Is 9,14-16. III. 375 nonne: bene Z. || uides: audes U. || sanctum: sanctus Z. 375-376 uituperauit U, uituperant B, uituperat Z. 376 est: om. B. || post si add. hunc B. 377 hominem U, homines Z, et me B, hunc et me Mill. (p. 22 ad locum). 378 dicit Ysayas: om. U. || audiui: audi U. || quem: quod Z. 379 nobiscum: pro nobis B2. || ante et1 add. est B. || dixit: dicit Z. 380 post audientes add. me U. || post uisionem add. domini U. || nolite: nolitis B. 380-381 cognoscere: agnoscere Z. 381 et1: om. Z. || aggraua: agraua U. || oculos U, occulos Z B. 382 uideant… audiant: uideat… audiat Z. || oculis U, occulis Z B. 383 ante intelligant add. non B. || intelligant… conuertantur: intelligat… conuertatur Z. || eum: cum B. || ante dixi add. et Z. || dixi: dixit B. 384 dixit B, dicit Z, dixi U. || ante donec add. uel B. || desolentur ciuitates: desolem ciuitatem Z. || habitatoribus: habitatorem et Z. 385 derelinquetur: dereliquetur B. || longe: longa Z. || faciet: fauet U. || dominus: om. B. || post dominus add. homines Hern. (p. 52 ad locum) (ex Is 6,12). || et3: om. B. || multiplicabitur U (cum Is 6,12), multiplicabuntur B, multiplicabo Z. 386 fuerat U (cum Is 6,12), fuerunt Z B. || et adhuc in ea decimacio U (cum Is 6,13), et adhuc decimacio mea B, decimabo Z. || et2: om. B. 386-387 conuertetur: conuertatur B. 387 erit: eris U. || ostensione: ostenssione B. || terebintus: de terebuntus B. || ante quercus add. de B. 388 suos: om. Z. || ante semen add. et Z. || id: illud B. || quod steterit Z (cum Is 6,13), quo steterant U, quo steterunt B, quod sterit Hern. (p. 52 ad locum). 389 Ysaias: Ysayas B. || et1: om. Z. || caput: capud B. 390 die una Z, una die U, die illa B. || post longeuus add. erit Z. || caput: capud B. 391 docens: dicens U. || est cauda: cauda est Z. 392 post et add. qui Z. 393 uituperastis: uituperasti U. || sanctum: semen U. || meruistis B, meruisti U, misistis Z. 394 uos Z, te W1. || post excecauit add. uos Z. || oculis U, occulis Z B. || Ysaiam U, Ysayam Z B.

0851-07_REJ08/1-2_02-Martin

17-06-2008

TRACTATUS CONTRA IUDAEOS

396

399

402

405

408

411

414

08:52

Pagina 79

79

prophetam, quem misit Deus, qui dixit: Vsquequo, Domine? Quousque fuerit destructa. Vide quod primum dedit Deus prauis filiorum Israel qui noluerunt credere in Christum: ceci sunt et captiui. Transacti sunt MCC duo anni, et eciam dispersi sunt per IIIIor partes mundi. Audi iterum quod dixit Ysaias alibi: Disperdet Dominus ab Israel caput et caudam una die. Longeuus et honorabilis est caput, et propheta mendax est cauda, et qui de hoc populo dixerit bonum, erit seductor. «Longum esset enumerare tot mala et tanta, quot et quanta dixit Dominus prauis filiorum Israel, sed ad presens pauca notabimus et per hec pauca intelligantur omnia. Audi quid dixit Ysaias de malis de Iuda et de Israele habitatoribus Iherusalem in diebus Ozie et Ioatam et Achaz et Ezechie regum Iude: Audite uerbum Domini, principes Sodomorum. Percipite auribus legem Dei nostri, populi Gomorre. Quid mihi facitis multitudinem uictimarum uestrarum? dicit Dominus. Plenus sum holocaustis arietum et adipe pinguium, et sanguinem uitulorum et agnorum et hircorum nolui. Cum ueniretis ante conspectum meum, quis quesiuit hec de manibus uestris ut ambularetis in atriis meis? Ne offeratis ultra sacrificium frustra: incensum abhominacio est mihi. Neomenia et sabbatum et festiuitates alias non feram. Iniqui sunt cetus uestri. Kalendas uestras et sollempnitates odiuit anima mea. Et cum extenderitis manus uestras, auertam oculos meos a I. 395 Vsquequo, Domine?: Is 6,11. 399-401 Disperdet – seductor: Is 9,14-16. 404406 de Iuda – regum Iude: cfr Is 1,1. 406-416 Audite – sunt: Is 1,10-15.

III. 395-396 fuerit: terra fuit deserta uel Z. 396 primum: premium B. || filiorum: filiis Z. 397 MCC duo U, MCC et duo B, MCC et duo correxit Hern. (p. 52 ad locum) (fortasse recte), DCCti LXª Z. 398 dispersi: disperssi B. || sunt: om. U. || IIIIor: quatuor U. 354 quod: que U. || Ysaias U, Ysayas B, Ysa Z. 399 alibi: aliter B. || caput: capud B. 399-400 longeuus… honorabilis B, longeuum… honorabile U Z (error in archetypo uidetur). 400 caput: capud B. || populo: propheta Z. 402 enumerare U, nominare B, enarrare Z. || tot… quot: tod… quod B. || et tanta: om. Z. || post quanta add. mala Z. || dixit: dixerit Z. 402-403 dominus: deus B. 403 notabimus: notauimus Z. || per: propter B. 404 quid: que U. || Ysaias U, Ysayas B, Ysa Z. || de malis: iter. B. || post malis add. filiis Israel et Z. || Israele: Israel U. 405 habitatoribus: et de habitantibus Z. || Iherusalem: Ierusalem Z. || Ozie: Oçie B. || et1… et2: om. Z. || Ioatam B, Ioatan U, Joatham Z. || Achaz: Acaç B. || Ezechie: Ezechiel B1, Ezechia B2. 406 regum Iude: regis Iuda Z. || sodomorum: Sodome Z. 407 ante dei add. domini U. || nostri populi: uestri populus U. || quid: quomodo B. || facitis: facietis Z. 408 holocaustis: holochaustis B. || post holocaustis add. uestris Z. 409 adipe: adipem Z. || hircorum U, ircorum B, yrcorum Z. 410 ueniretis: ueneritis Z. || hec: om. Z. || manibus: manu U. || uestris B, mea U, meis Z. 411413 ne – uestri: om. B. 411 meis: uestris Z. || offeratis U, afferatis Z. || ultra sacrificium: sacrificium ultra Z. || frustra U (cum Is 1,13), frumentum Z. 412 sabbatum U, sabbata Z. || festiuitates alias: alias festiuitates Z. 413 sollempnitates U, solempnitates B, solemnitates Z. || post sollempnitates add. uestras B. 414 post mea add. facta sunt mihi molesta laboraui sustinens B (ex Is 1,14). || manus: animas Z. || oculos U, occulos Z B.

0851-07_REJ08/1-2_02-Martin

80

417

420

423

426

429

432

435

17-06-2008

08:52

Pagina 80

TRACTATUS CONTRA IUDAEOS

uobis, et cum multiplicaueritis orationem, non exaudiam. Manus enim uestre sanguine plene sunt. «Audite et intelligite, miserrimi Hebrei, quomodo uocat uos Deus ‘Principes Sodome et Gomorre’, non quod essetis de illo genere nec habitatores illarum ciuitatum, sed quia uos fuistis similes illis in suis factis. Et ego dixi uobis quod Deus habebat odio sabbata uestra et sollempnitates uestras. Si sane intelligeretis, non dixit Creator nisi ut mutaret sabbata et omnia alia in noua. «Et tu dicis quod istud quod dicit Ysaias de sabbatis et de festiuitatibus, quod pro Iheroboam, filio Nabat, et pro sua familia dixit, mentiris, quia non fecit nisi duos uitulos aureos et posuit unum in Dan et alium in Bethel, et dixit filiis Israel: Iste est uester Creator, qui uos extraxit ab Egipto. Quare tenditis ad Iherosolimam ad adorandum? Hic potestis saluari, istos uitulos adorando. Isti erant IX tribus et dimidia cum Ieroboam, filio Nabat, qui numquam crediderunt nec credent in lege Moisi, nec fuerunt coniuncti Iherosolimis cum Roboam, filio Salomonis. Duabus tribus et dimidie dixit Creator quandoque bonum, quandoque malum. «Et de hoc quod dixi uobis per prophetam dicentem, scilicet: Cum extenderitis manus uestras, auertam oculos meos a uobis, et cum multiplicaueritis orationem, non exaudiam. Manus enim uestre sanguine plene sunt, o miserrime, quo sanguine nisi Christi, quo mediante, incurristis iram Domini! I. 424-427 pro Ieroboam – adorandum: cf. 3 R 12,25-30 (4 R 10,29). 433-434 Cum extenderitis – sunt: Is 1,15. III. 417 miserrimi: o uos Z. || hebrei: ebrei B. || quomodo uocat: quoniam notat Z. || deus: dominus Z. 419 suis factis: factis suis U. 420 habebat odio: uos odio habebat U. || ante odio add. in Mill. (p. 23 ad locum). || sollempnitates U, solempnitates Z B. 421 intelligeritis: intellexeritis U. || post in add. lege Z. 423 istud: illud Z. || dicit: dixit U. || Ysaias U, Ysayas Z B. || de festiuitatibus: festibus Z. 424 pro1 B, per U Z. || Iheroboam U, Ieroboam Z B. || filio: filium U. || Nabat: Nabey B. || sua familia: familia sua Z. || mentiris: om. Z. || quia: qui Z. 425 alium: aliud Z. || Bethel: Baphel U. 426 dixit: dicit Z. || Egipto: Egypto Z. 427 tenditis: om. U, redditis Hern. (p. 54 ad locum), renditis dubitanter legit Mill. in B (p. 23 ad locum). || Iherosolimam Mill. (p. 23 ad locum), Iherolosolimam U, Iherolosimam B, Ierusalem Z (3 R 12,28). || ad adorandum Z (cum 3 R 12,30), laborando W1. || saluari: saluare B1 (fortasse recte, si salutare, .i. adorare, intellegendum est). 428 adorando: ado Z. || IX: nouem U. || dimidia: dimidius U. 379 Nabat: Nabay B. 429 nec credent: om. Hern. (p. 54 ad locum). || credent in lege: crediderunt in legem B. || Moisi U, Moysi Z B. 429-430 Iherosolimis: Ierosolimis Z. 430 post Salomonis add. nisi due tribus cum dimidia et istis B. || tribus: tribubus Z. || et dimidie: cum dimidia B. 432 dixi: dixit B. || post dixi add. ego dico Z. || scilicet: set B. 433 oculos U, occulos Z B. 435 miserrime: miserrimi U. || quo1 U, quomodo B, quoniam Z. || sanguine: iter. B. || nisi U, Ihesu B, om. Z. || quo2: om. Z. || incurristis: incurritis B. 436 domini: dei Z.

0851-07_REJ08/1-2_02-Martin

17-06-2008

TRACTATUS CONTRA IUDAEOS

438

441

444

447

450

453

456

08:52

Pagina 81

81

«Dicit Ieremias: Preuaricacione preuaricata est in me domus Israel et domus Iude, ait Dominus. Negauerunt me et dixerunt: Non est ipse. Et hic sermo: Non est ipse, non intelligitur nisi de Christo. «Et ego probo tibi per Iheremiam, qui dixit: Si Moyses et Samuel rogarent me pro hoc populo, non auerterem faciem meam ad ipsos, sed procederent de morte ad mortem, et proiciam eos in iram regum tocius mundi. Vnde credo quod tu es in hac ira et non nisi pro Christo. Transacti sunt MCCti et XXi IIº anni et hoc durabit usque ad finem mundi. «Et ego probo per Ezechielem prophetam quid dixit Deus de sinagoga et de suo populo prauo et de ueteri meretrice Egipciaca. Audi quod dicit Deus: O tu Iherusalem, tua radix et tua generacio est de terra Cananea, et pater tuus Amorreus et mater tua Cetea. Et dicit Dominus: Ego inueni te sanguinolentam, et mundaui te et indui te, et posui in manibus tuis anulos et in auribus ornamenta. Et postea fuisti ualde pulcra et uidisti mamillas in tuis pectoribus, et incepisti mirari et gaudere, et statim fornicari. Et fornicata es cum uicinis tuis in terra Egipti et in terra Assur et in omnibus terris, et fornicata es sicut mulier meretrix et corrupta. Et tu, pessima meretrix, fregisti consuetudines aliarum meretricum, quia aliis meretricibus dantur nummi pro concubitu, et tu tribuis tuis fornicariis. «Nos probauimus iam in hoc opere quod in sinagoga fuerunt boni et mali, et modo uolumus probare passionem Christi per Ysaiam, qui dixit de

I. 437-438 Preuaricacione – ipse: Jr 5,11-12. 439 Non – ipse: Jr 5,12. 440-442 Si Moyses – ad mortem: Jr 15,1-2. 442 et proiciam – mundi: Jr 15,4. 447-448 O tu – Cetea: Ez 16,3. 448-455 Ego – fornicariis: Ez 16,9-12 + 16,14-16 + 16,28 + 16,31-34.

III. 437 dicit: dixit Z. 438 Iude: Iuda Z. || ait: ayt B. 440 et1: om. Z. || probo Z B2, probabo U, om. B1. || post tibi add. et Z. || Iheremiam U, Ieremiam Z B. 440-441 rogarent: rogauerunt B. 441 hoc populo U, populo isto B, populo hoc Z. || non: nisi Z. || ad ipsos: ab ipsis Z. 441-442 procederent: procedent B. 442 proiciam: proyciam B. || iram: ira B. || regum tocius: tocius regum transp. U. 443 hac: ac U. 444 MCCti et XXi IIº U, MCCC LXXXª B, septingenti LXª Z. || ad: in Z. 445 Ezechielem: Ezechiam Z. || quid U, quod Z, qui B. || deus: om. B. || sinagoga: synagoga Z. 446 suo populo: populo suo Z. || prauo: praua Z. || egipciaca: egyptiaca Z. || quod: quid B. || dicit: dixit U. 447 tu: om. Z. || Iherusalem U, Ierusalem Z, Israel B. || cananea: cananee Z, Canaan Hern. (p. 56 ad locum). 448 cetea U, cethea Z, techea B. 449 mundaui: inueni B. 450-451 in tuis: paruis B. 452 cum uicinis tuis post Assur Z. || Egipti: Egypti Z. 452-453 et in omnibus terris: om. Z. 453 mulier meretrix: meretris mulier Z. || et2: om. B. || corrupta scripsi (cf. supra lin. 356), nupta U Z (error in archetypo uidetur), om. B. || tu pessima: turpissima Z. 454 consuetudines: conssuetudinem B. 455 dantur: datur B. || nummi U, numus B, munera Z. || pro: per Z. || concubitu U, cubitu B, concubitum Z. || tribuis: tribuisti Z. || tuis fornicariis Z, etc. U, et ct. B. 456 probauimus: probamus Z. || iam U, tibi B, om. Z. || sinagoga: synagoga Z. 457 Ysaiam U, Ysayam Z B. || post Ysaiam add. prophetam Z. || dixit: dicit Z. 457-458 de passione Christi: om. U.

0851-07_REJ08/1-2_02-Martin

82

459

462

465

468

471

474

477

17-06-2008

08:52

Pagina 82

TRACTATUS CONTRA IUDAEOS

passione Christi: Ecce intelliget seruus meus, et exaltabitur et eleuabitur, et sublimis erit ualde. Sicut obstupuerunt super eum multi, sic ingloriosus erit in uiros aspectus eius et forma eius inter filios hominum. Vere languores nostros ipse tulit et dolores nostros ipse portauit, et nos putauimus eum quasi leprosum et percussum a Deo et humiliatum. Ipse autem uulneratus est propter iniquitates nostras, et atritus est propter scelera nostra, et liuore eius sanati sumus. Et Dominus posuit in eo iniquitates omnium nostrorum. Oblatus est quia ipse uoluit, et non aperuit os suum. Generacionem eius quis enarrabit? Ipse tradidit in mortem animam suam et cum sceleratis deputatus est. Et ipse peccata malorum tulit et pro transgressoribus rogauit. «O Hebree miserrime, quomodo dicis quod pro Iheremia dixit hec, quia Iheremias nullum peccatum abstulit, nec fuit suspensus cum duobus latronibus, et generacionem eius bene possumus enarrare, sed Christi non? Et hec uerba, que dixit Ysaias, non fuerunt nisi de Christo dicta. «Et dixit Ieremias de passione Christi: Facta est nobis Sion sicut una auis que uolat. Et, o tu Iherusalem, considera tristiciam et dolorem qui ueniet in te, quia tuum saluatorem capient et interficient ipsum ad meridiem. Et postea surget et sedebit super tronum suum, et iudicabit super inimicos suos et summet uindictam ab eis. Et dicit alibi Ieremias: Maximus pauor intrauit terram in omnibus locis et interficietur Dominus in eadem die. I. 458-460 Ecce – hominum: Is 52,13-14. 460-466 Vere – enarrabit: Is 53,4-8. 466-468 Ipse – rogauit: Is 53,12. 473-477 Facta – ab eis: cf. Is 16,1-5. 477-479 Maximus – die: cf. Jr 20,4. III. 458 ecce: cce U. || intelliget – meus: seruus meus intelliget transp. U. 459 sicut: sic B. || ingloriosus: gloriosus U. 460 in uiros aspectus eius U, aspectus uiris eius Z, uiro aspectus B, inter uiros aspectus eius Mill. (p. 24 ad locum [cum Is 52,14, ut uidetur]), fortasse recte. || languores U, langores Z B. 461 eum: Christum U. 463 scelera: celera B. 464 posuit: po Z. || eo: eum Z. 464-465 omnium nostrorum: nostrorum omnium Z. 465 ante ipse add. et B. 466 in – suam: animam suam in mortem transp. U. || et: quia U. 467 sceleratis: celeratis B. || deputatus: reputatus Z. || peccata malorum tulit U, peccata multorum tulit B (cum Is 53,12), pater iustorum tu Z. 467-468 transgressoribus: transguessoribus B. 468 rogauit: rogasti Z. 469 hebree: ebree B. || dicis: om. U. || pro B, per U, de Z. || Iheremia scripsi, Ieremia Z B, Iheremiam U. || dixit: dicta sunt Z. || hec: hoc B. || quia: et B. 470 Iheremias U, Ieremias Z B. || suspensus: suspenssus B. 471 generacionem: generationem B. || possumus: posumus B. || enarrare: enumerare Z. || Christi: de Christo U. || post Christi add. generacionem Z. 472 dixit: dicit Z. || Ysaias: Ysayas B. || nisi – dicta: dicta nisi de Christo Z. 473 dixit: dicit Z. || Sion: Syon Z. 474 Iherusalem: Ierusalem Z. || et dolorem: om. B. || qui: que B. 475 ueniet: uenit Z. 476 suum: om. B. || super: om. U. 477 summet U, sumet Z B. || alibi Ieremias: Ieremias alibi transp. U. 478 intrauit (.i. intrabit) U Z, intrabit B. || et: om. B. || interficietur: interficiet B.

0851-07_REJ08/1-2_02-Martin

17-06-2008

TRACTATUS CONTRA IUDAEOS 480

483

486

489

492

495

498

08:52

Pagina 83

83

«Et dixit Abacuc de passione Domini: Audiui uerba tua et timui, et dico tibi quod uideo te inter duos latrones. «Et dixit Amos qualiter uenderetur Christus, et dixit: Tria peccata que commisit Israel dimitam, et quartum non dimitam, quia uendiderunt iustum pro argento et illum iustum pauperem uendiderunt pro precio quorundam sotularium. «O Hebree miserrime, tu dicis quod iste iustus est Iosep, et mentiris, quia peccatum Iosep fuit primum peccatum et pro illo peccato fuistis in captiuitate per quadringentos et XXXª annos in Egipto, et relaxauit Dominus peccatum illud, et extraxit uos a captiuitate illa per manum Moisi et dedit uobis manna! Et pro secundo peccato, quod fecistis quando adorastis ydola et fecistis contra legem, proiecit uos in captiuitatem per VII annos in manu cuiusdam principis, qui uocatur Medien. Et tercium peccatum fuit quando interfecistis prophetas et adorastis ydola. Venit Nabucodonosor et cepit Iherusalem et detulit uos captiuos, et fuistis captiui in Babilonia per LXXª annos. Et postea extraxit uos Deus ab illa captiuitate et duxit uos ad Iherusalem, et fuit peccatum illud dimissum. «Et dixit Ezdras: Venerunt filii Israel de Babilonia in Iherusalem et fabricauerunt templum et fuerunt in tam bonis diebus sicut fuerunt in tempore Dauid et Salomonis. I. 480 Audiui – timui: Ha 3,2. 482-485 Tria – sotularium: Am. 2,6. 486 iste – Iosep: cf. Gn 37,12-36. 487-488 pro illo – Egipto: cf. Ex 1,8-14 + 12,40-41. 489 extraxit – Moisi: cf. Ex 12,37-13,16. 489-490 dedit – manna: cf. Ex 16,1-15. 490-492 pro secundo – Medien: Jg 6,1. 492-495 tercium – LXXª annos: cf. 2 Ch 36,14-21 (4 R 24,10-25,21; Jr 25,11). 497499 Venerunt – Salomonis: cf. 3 Esd 4,61-5,65. III. 480 dixit: dicit Z. || Abacuc U, Abacuch Z B. || post Abacuc add. propheta U. || domini: Christi Z. || post tua add. domine B. || post timui add. domine opus tuum in medio annorum uiuifica illud in medio annorum notum facies. cornua in manibus eius ibi abscondita est fortitudo eius ante faciem eius ibit mors et egredietur diabolus ante pedes eius. uiderunt te et doluerunt montes gurges aquarum transiit dedit abyssus uocem suam. altitudo manus suas leuauit Hern. (p. 58 ad locum) (ex Ha 3,2 + 3,4-5 + 3,10). 480-481 et dico – latrones: om. Hern. 481 te: om. B. || inter: in B. 482 post Amos add. propheta B. || qualiter – Christus: super uenditione Christi B. || et dixit2: om. Z. 483 commisit U, comisit Z B. || et: om. B. 484 illum: illud U. || pauperem uendiderunt: uendiderunt pauperem Z. || post pro2 add. calciamenti Z. 486 hebree: ebree B. 486-487 Iosep… Iosep: Ioseph… Ioseph Z. 487 illo: isto Z. || peccato: om. U. 488 quadringentos U, quadringetos B, CCCC Z. || in Egipto: om. Z. 489 illud: istud Z. || Moisi U, Moysi Z B. 490 manna: mannam B. || secundo: IIº Z. || adorastis: adorauistis U. || ydola: ydolum Z. 491 captiuitatem: captiuitate Z. || VII: septem B. || in manu B, in man Z, om. U. 492 uocatur: uocabatur Z. || Medien U, Medie B1, Median B2, Modicum Z. 493 interfecistis: interfecastis U. || ante uenit add. et Z. || Nabucodonosor: Nabucadonosor B. 493-494 Iherusalem: Ierusalem Z. 494 LXXª: septuaginta U. 495 deus: om. B. 495496 Iherusalem: Ierusalem Z. 496 peccatum: pecatum B. || illud: ipsum U. 497 dixit: dicit Z. || Ezdras: Esdra B. || in Iherusalem: om. B. || Iherusalem U, Ierusalem Z. 498 tam: terra B.

0851-07_REJ08/1-2_02-Martin

84

501

504

507

510

513

516

519

522

17-06-2008

08:52

Pagina 84

TRACTATUS CONTRA IUDAEOS

«O tu Hebree miserrime, quomodo dicis quod ille iustus fuit Iosep? Et peccatum Iosep fuit primum peccatum, et fuit dimissum. Et secundum peccatum fuit dimissum et tercium peccatum fuit dimissum. Et quartum peccatum uideo quod non est dimissum, quia est Christus quem uendiderunt priores uestri. Et istud peccatum caret termino et alia peccata habuerunt terminum. «Et tu dicis quod, quando Messias, qui est Christus, uenerit, congregabit uos omnes de quatuor partibus mundi, et uincetis totum mundum et interficietis omnes gentiles cum ipso, et ducet uos ad Iherusalem. Et hec intelligis tu praue. Et ego uolo tibi probare quod tu hoc debes intelligere per Ysayam, qui dixit: Claudite librum quousque ueniant discipuli mei. Et alibi dixit Ysaias: Erit prophecia inter uos tamquam liber clausus. Et ostendent illum librum populo, et dicet populus: Valde obscurus est et nescimus per ipsum legere. Et indicabunt ipsum sapientibus, et sapientes dicent: Nescimus exponere litteras istas. «O Hebree miserrime, quomodo potes tu intelligere duos aduentus Christi postquam Deus clausit tibi propheciam? Et tu nullo modo potes intelligere ipsam, quia dixit: Claudite librum quousque ueniant discipuli mei. Et discipuli erant Apostoli, quia erant imbuti gracia Sancti Spiritus. Quo mediante, intellexerunt et exposuerunt totam legem. Ergo ego sum discipulus Creatoris, qui intelligo legem et possum ipsam recte exponere, quia tu habes ipsam clausam et ego apertam, quia ego dico tibi quod, sicut hoc praue intelligis, ita intelligis omnia alia.

I. 510 Claudite – mei: Is 8,16. 511-514 Erit – istas: Is 29,11-12. 517 Claudite – mei: Is 8,16.

III. 501 peccatum1… peccatum2: pecatum… pecatum B. || primum: iter. U. || et1: om. U. 501-502 secundum – et2: om. B. 502-503 peccatum: pecatum B. 503 est2 U, ille Z, om. B. || Christus: Christum B. 504 peccatum: pecatum B. || caret: karet B. 506 quod: om. B. || uenerit: ueniet U. 507 quatuor: IIIIor U. 508 gentiles: gentes Z. || ducet: deducet Z. || Iherusalem: Ierusalem Z. || hec: hoc Z. 509 et: om. Z. 446 quod: quia B. || hoc: non U. || Ysaiam U, Ysayam Z, Ysayas B. 509-510 per Ysaiam qui dixit Z (Ysaiam: Ysayam Z), qui dixit per Ysaiam U, quia dixit Ysayas B. 510 mei: uestri Z. || dixit: dicit Z. 511 Ysaias U, Ysayas B, Ysa Z. || ante erit add. et U. || prophecia U (cf. infra lin. 537), propheta Z B. || tamquam: tanquam B. || et: om. U. || ostendent: ostendet B. || illum: om. Z. 512 post est add. liber iste Z. || per: om. Z. || ipsum: ipsam Mill. (p. 26 ad locum). 513 legere: legem legerunt Mill. (p. 26 ad locum) Hern. (p. 60 ad locum), sed non recte. || et1: eciam Z. || indicabunt: iudicabunt U. 515 hebree: ebree B. || hebree miserrime: miserrime hebree Z. || potes tu: tu potes Z. 516 deus: om. Z. 517 quia: que Z. || post dixit add. deus U. 518 quia: qui Z. || imbuti: inbuti B. || sancti spiritus: spiritus sancti Z. || quo: qua Z. 520 ipsam: illam Z. 521 ante apertam add. habeo U. || quia: et Z. 457 hoc: hec Z. 522 alia: male Z.

0851-07_REJ08/1-2_02-Martin

17-06-2008

TRACTATUS CONTRA IUDAEOS

525

528

531

534

537

540

543

08:52

Pagina 85

85

«Quia ego probo tibi quod de aduentu Christi primo non est sicut tu dicis, et probo tibi alio modo esse, quia dicit Ysaias: Vos, filii Israel, colligent uos unum et unum. «Et dicit alibi Ieremias: Vos, filii Israel, colligent uos unum de una uilla, et duos de uno genere. «Et dicit Ezechiel: Colligam uos ex terris et ex locis, et spargam super uos aquam limpidam et mundificabo uos a sordibus uestris et uestris iniquitatibus et uestris ydolis, et auferam a uobis corda lapidea et induam uos a cordibus humanis, et postea discernam a uobis apostatas et eos extraham a terra Israel nec ibidem regredientur. «Nunquid uides quid dicit quod, quando Christus ueniret, totum diuideret mundum et homines gladiaret? Sed non est mirum quod tu ita intelligas, quia uos estis illi quos excecare Deus iussit Isaie prophete excecacione mentis et intelligencie et hoc intelligere non potestis. Et Deus dixit alibi per Isaiam prophetam: Erit prophecia inter uos sicut liber reclusus. Et ostendent eum populo et eum populus tanquam reclusum ignorabit. Et eum etiam ostendent sapientibus et eiusdem litteras ignorabunt. Ergo, Hebree miserrime, si tu intelligere non uales, non est mirum, quia cordis occulis et intelligencie excecaris. «Sed si tu dicis quod Messias, id est Christus, non ueniret, probabo tibi per prophetam Ezechielem quod aduentus Christi habebat lauare Israel aqua I. 524-525 Vos – unum2: Is 27,12. 526-527 Vos – genere: Jr 3,14. 528-531 Colligam – humanis: Ez 36,24-26. 537-539 Erit – ignorabunt: Is 29,11-12. 543-545 quod aduentus – inhumanis: Ez 36,25-26.

III. 523 ante quia add. et Z. || ego: om. Z. || quod: quia Z. || Christi primo: primo Christi Z. 524 et: quod B. || probo: probabo U. || Ysaias: Ysayas B. 526 et – unum: om. B. || alibi: om. Z. || post unum add. et unum Z. || una uilla: uilla una Z. 528 colligam: colligent Z. || spargam: expergam Z. 529 limpidam: mundam B. || uestris2: om. Z. 530 corda lapidea: cor lapideum Z. 531 a1 U, de B, om. Z. || discernam: discidam Z. || apostatas: et a posteritate uestra Z. || eos: om. Z. || extraham: extraam B. 532 a: de Z. || regredientur: egredientur B. 533 uides: auditis B. || dicit: dicitur B. || Christus: om. Z. || ueniret: uenerit Z. 534 homines: omnes Z. || gladiaret: clauderet B. 535 Isaie U, Ysaye Z B. || excecacione: excecacionem Z. 536 mentis post intelligencie transp. B. || hoc: hec Z. || dixit alibi: alibi dixit transp. U. 537 Isaiam U, Ysayam Z B. || prophetam: om. U. || prophecia: propheta B. || reclusus: clausus U. 537-538 ostendent: ostendet B. 538 eum2: cum U. || reclusum Z, reclusus W1. || etiam U, eciam Z, om. B. 539 ostendent sapientibus: sapientibus ostendent transp. U. || et: om. B. || post eiusdem add. qui B. || litteras: literas B. || ignorabunt: ignorabant B. || ante hebree add. o Z. || hebree: ebree B. 540 ante intelligere add. hec Z. || post intelligere add. hos U. || occulis: occulos B1. 540-541 quia… excecaris: quia es… excecatus Hern. (p. 62 ad locum). 541 excecaris U, excecatus B, habes excecatos Z. 542 sed: set B. || Messias id est U, Messias qui est B, om. Z. || ueniret U, uenit B, uenerit Z. || probabo: probo Z. 543 propheta Ezechielem: Ezechielem propheta transp. U. || habebat: habeat B. || lauare Israel: Israel lauare Z.

0851-07_REJ08/1-2_02-Martin

86

546

549

552

555

558

561

17-06-2008

08:52

Pagina 86

TRACTATUS CONTRA IUDAEOS

munda †et cordis nequiciis, et eos reddere depuratos ydolis, scilicet sordicie eorundem cordibus inhumanis†. Et si tu dicis quod Christus non uenit, tu plenus es sordibus et ydola adoras. Et quos talis occupat excecatio et nequicia, corpore et anima condempnantur. «Et dico quod Deus dixit per Isaiam prophetam: Tene librum ocultum, meis discipulis reseruatum. Nonne uides, Hebree miserrime, quali modo occultauit Deus discipulis suis? Et ego probo tibi quod lex oculta permansit usque ad istos discipulos, et isti discipuli fuerunt Apostoli Ihesu Christi, et ego sum Israel, discipulus istorum discipulorum Christi, qui sunt Apostoli, et isti instruxerunt me et me baptismo regenerari preceperunt Apostoli ipsi. Et postquam fui sacro baptismo regeneratus, fuit mihi splendor sapiencie et intellectus absque alicuius sordis nequicia et excecacionis, et intellexi primum aduentum Christi Ihesu. «Et tibi eundem iterum recitabo, referens eiusdem natiuitatem iuxta Ysaiam prophetam: Ecce uirgo concipiet… etc., Puer natus est nobis… etc. Et sicut dixit Dauid: Homo natus est in ea, et ipse fundauit eam Altissimus; et: Beleem, terra Iuda, nequaquam minima es in principibus Iuda. Ex te enim exiet dux qui regat populum meum Israel. «Et de passione Christi dixit Ysaias: Cum sceleratis deputatus est. Dixit Ieremias: Est Sion sicut auis que uolat. Et, o tu domus Iherusalem, consiI. 548-549 Tene – reseruatum: Is 8,16. 553 me baptismo – Apostoli: cf. Tit 3,5. 558 Ecce – concipiet: Is 7,14. || Puer – nobis: Is 9,6. 559 Homo – Altissimus: Ps 86,5. 560-561 Beleem – Israel: Mt 2,6 (cf. Mi 5,2). 562 Cum – est: Is 53,12. 563-565 Est Sion – iudicare: cf. Is 16,1-5. III. 544 cordis nequiciis: corde nequiens Z. || et2 U, om. Z B. || reddere: redet B. || scilicet: et Z. 544-545 sordicie U, sordibus consciencie B, sordiora dare Z. 545 eorundem: om. B. || cordibus inhumanis U, cordibus in humanis rebus Z, et induere cordibus humanis B. || uenit: uenitur U. 546 talis: tales Z. || excecatio: excecacio B. 548 Isaiam U, Ysayam B, Ysaiam Z. || ocultum: occultum Z. 549 meis discipulis: mei discipuli B. || reseruatum Z, reseruabunt U, reserabunt B. || nonne: non B. || hebree: ebree B. || quali modo: quasi IIIº Z. 550 occultauit: occultabit U. || post deus add. usque B. || tibi: om. Z. || oculta: occulta Z. 550-551 permansit U, permanssit B, remansit Z. 552 ante discipulus add. et B. || istorum discipulorum: discipulorum istorum Z. 553 instruxerunt: instituerunt B. || et me: om. Hern. (p. 62 ad locum). 553554 preceperunt apostoli ipsi scripsi, ipsi apostoli preceperunt Z, precepta altissimi U, om. B. 554 baptismo: baptismate B. 555 et2: om. B. || et3: eciam B. 555-557 intellexi – natiuitatem: om. B. 557 iterum post recitabo transp. Z. || referens: reserens legit Mill. (p. 27 ad locum), reserans legit Hern. (p. 62 ad locum). || iuxta: per B. 558 Ysaiam U, Ysayam Z B. || post prophetam add. dicentem Z. || est nobis: om. B. 559-562 sicut – est: om. B. 559 et1: eciam B. || sicut: Syon Z. || dixit: dicit Z. || Dauid: dominus Z. 560 post et add. Micheas Mill. (p. 27 ad locum). || ante Beleem add. tu Z. || Beleem: Bethlem Z. || nequaquam – Iuda: om. U. 561 enim: om. Z. || populum – Israel: etc. Z. 562 dixit1: dicit Z. || Ysaias: Ysa Z. || ante cum add. et Z. 562-563 dixit Ieremias: om. U. 563 Sion U, Ssion B, Syon Z. || Iherusalem: Ierusalem Z. 563-564 considera: conssidera B.

0851-07_REJ08/1-2_02-Martin

17-06-2008

TRACTATUS CONTRA IUDAEOS 564

567

570

573

576

579

582

08:52

Pagina 87

87

dera tristiciam et dolorem qui ueniet in te, quia saluator tuus capietur et occidetur, et resurget inimicos iudicare. Et dixit Amos propheta qualiter uenderetur Christus; et Zacharias, qualiter super asinam uenturus fuerat. Et tu dicis quod, quando Christus ueniret, populos interficeret. Et dico quod iste homo super asinam uenturus uenit mansuetus nec alicui uiolenciam illaturus. Et quare, miserrime, praue hactenus intellexisti. «Audi quid dixit Daniel malis interpretatoribus: Adibe mentem et intellige uisionem: LXXta ebdomade abreuiantur super populum tuum et super ciuitatem Iherusalem, et auferetur iniquitas et delictum, et succedet iusticia, et complebitur prophecia et uisio, et ungetur Sanctus sanctorum, et usque ad LXXª ebdomadas Christus occidetur, et ueniet unus princeps et destruet Iherusalem et eiusdem sanctuaria, et erit eiusdem euersio perhennalis. «Et dico tibi quod hoc completum est, quod dixit Daniel: quod LXX ebdomade complete sunt, et uendidit uos Titus, XXXª uestrum uno denario, et fecit quatuor cisternas, et degladiauit capita eorum et impleuit cisternas. Et uoluit eos radicitus gladiare, sed audiuit uocem de celo quod aliquos eorum pro signo permiteret. Et postquam hoc audiuit rex, mandauit fieri IIIIor naues et accepit omnes iuuenes residentes et misit eos in naues illas absque remigio et absque alicuius uictus sustentamento. Et dixit rex: ‘Ego mito eos in mare tali uoluntate: quod si Deus uoluerit eos condempnare, ibidem condempnet; et si eos uoluerit saluos fieri, eos ad portum deducat’.

I. 565-566 dixit Amos – Christus: cf. Am 2,6. 566 Zacharias – fuerat: Za 9,9. 570573 Adibe – sanctorum: Dn 9,23-24. 573-575 et usque – perhennalis: Dn 9,26.

III. 564 tristiciam et dolorem: dolorem et tristiciam Z. || ueniet: uenit Z. || tuus: om. B. 564 et2 – propheta: om. U. 566 uenderetur Christus: Christus uenderetur Z. || et Zacharias: om. U. || Zacharias B, Zacha Z. || post Zacharias add. propheta dixit B. 567 ueniret: ueniet Z. || interficeret: interficiet Z. || et: om. B. || post dico add. tibi quod quando hoc B. 568 iste U, om. Z B. || homo: om. B. || ante uenturus add. qui erat Z. || mansuetus: manssuetus B. 569 hactenus U, actenus Z B. 570 quid: que U. || dixit: dicat Z. 571 LXXta B, LXXae Z, septuaginta U. || abreuiantur: abreuiabuntur Z. 572 Iherusalem: Ierusalem Z. || post Iherusalem add. sanctam Z. || auferetur: auferatur U. || iniquitas: unctus Z. || et3: om. Z. || iusticia: iusticie Z. 573 ungetur: unctus Z. || et4: etc. Z. 574 LXXª: septuaginta U. || ebdomadas: epdomadas B. 575 Iherusalem: Ierusalem Z. || eiusdem1: eius Z. || et2 – eiusdem2: om. B. || erit: om. U. || euersio Z, excecatio B, excecacionem U. || perhennalis U, perennalis Z, peremnialis B. 576 quod3: et B. || LXX B, LXXª Z, septuaginta U. 577 uos: eos B. || Titus B, Thitus U, Tytus Z. 578 fecit: facit U. || quatuor: IIIIor B. || cisternas: scisternas B. || degladiauit: declaudauit B. || eorum: uestrorum Z. || impleuit: inpleuit B. 579 eos: om. Z. || gladiare: claudiare B. || quod: ut B. 580 pro signo: om. B. || permiteret: dimiteret Z. || hoc: hec Z. 581 IIIIor: quatuor U. || misit: inmisit B. 582 remigio: remmigio B. || alicuius: aliquis Mill. || uictus: om. Z. 583 mito: inmito B. || eos: illos U. || condempnare: damnare B. 584 condempnet: dampnet B. || eos uoluerit: deus uoluerit eos Z.

0851-07_REJ08/1-2_02-Martin

17-06-2008

08:52

Pagina 88

88 585

588

591

594

597

600

603

TRACTATUS CONTRA IUDAEOS

Et fuit hec prophecia ad regem, quod ipsi erant remansuri in IIIIor partibus mundi causa signi et derisionis. «Et dico tibi quod Titus nullam inmisit mulierem in naues illas, et illi ab illo periculo euaserunt et duxerunt mulieres a gentilibus, ydola adorantibus. Et hoc contra legem. Vnde uolo tibi probare quod non estis semen Israel. Et si tu dicis quod habebatis potestatem eas conuertere Iudeas, falsum est, nam ipse erant domine uestre. «O Hebree miserrime, male intelligis, quia dicis quod Christus nondum uenit et iste LXXª ebdomade nondum conplete sunt. Si tu dicis quod dies sunt conpleti, †sunt et similiter anni eodem modo et sunt quingenti et XXX et V dies uel anni quos uolueris†. Et si tu dicis quod Christus nondum uenit, idem ebdomade nondum sunt conplete, et alter Titus, qui uos destruet, est uenturus. «Ego dixi tibi de primo aduentu Christi qualiter debebat nasci et uendi et debebat subire patibulum. Nunc tibi exponam de secundo aduentu et qualiter est uenturus, nam illi qui in primo aduentu noluerunt credere, non erunt participes in secundo. «Vnde dicit Dauid propheta de secundo aduentu: Ignis preibit Dominum copiosus et fulgor et tremor, et totus orbis ab ortu usque ad occasum et contremiscet.

I. 602-604 Ignis – contremiscet: Ps 96,3-4.

III. 585 ad regem: regi Z. || ipsi: ipse Z. || erant remansuri: remanserunt Z. || IIIIor: quatuor U. || partibus: partes B. 586 signi: significationis B. || derisionis U, derrisionis Z B. || post derisionis add. et memoria passionis filii dei Z. 587 Titus B, Thitus U, Tytus Z. || inmisit: tunc misit Z. 588 duxerunt: ducxerunt B. || a: ex Z. || post adorantibus add. quoniam omnes erant gentiles et ydola adorabant Z. 589 hoc: hec Z. || post legem add. fecerunt Z. || tibi probare: probare tibi Z. 590 habebatis: habeatis Z. || conuertere: comitere B. || ante iudeas add. in U. || falsum: falssum B. 592 hebree: ebree B. || quia: quod Z. 593 et: om. Z. || iste: ille B. || LXXª: LXXe U. || LXXª ebdomade: ebdomade LXXª Z. || conplete: implete Z. 593-596 si – conplete: om. Z. 594 sunt2 – anni U, et si autem eodem modo sunt quadrigenti et CXª anni accipe B, etsi autem eodem modo non sunt quadrigenti et CXª anni accipe Hern. (p. 66 ad locum). 596 idem: ille B. || sunt conplete: conplete sunt B. || Titus B, Tytus Z, Christus U. || destruet: destruat Z. 596-597 est uenturus: uenturus est transp. B. 598 ante ego add. et B. || dixi: dico U. || ante uendi add. debebat Z. || uendi: uendidi B. 599 nunc: nunch B. || secundo: IIº Z. || et: om. Z. 600 in1: om. Z. || noluerunt credere: credere noluerunt transp. U. 601 in secundo: seculi Z. 602 secundo: IIº Z. || preibit: prehibit U. || dominum: eum Z. 603 fulgor: fulgur Z. || post ortu add. solis Z. || usque: om. U. || occasum: ocasum B. || et4: eciam Z. || post et4 add. omnes gentes Z. 604 contremiscet: contresmiscent Z.

0851-07_REJ08/1-2_02-Martin

17-06-2008

TRACTATUS CONTRA IUDAEOS

606

609

612

615

618

621

624

08:52

Pagina 89

89

«Et dicit Ysaias de aduentu secundo: Quando ueniet Dominus, apparebit manus Domini ante seruos et iram suam conferet inimicis, quia Dominus ueniet cum flammis igneis illis ipsum contraheuntibus, et eos ignibus cruciabit et lancea sua, gladio furoris, interficiet. «Et dixit Malachias de aduentu secundo: Ecce dies ueniunt, dicit Dominus, et accendetur ira mea sicut caminus econtra malos factores, et erunt tanquam palea et ardebunt in ira mea, dicit Dominus fortissimus, nec in eisdem remanserit radix nec germen. Et reget eos, qui de me timorem habuerunt, sol iusticie et salutis et exultabunt. Sicut uituli paruuli exultabunt et gratulabuntur. Et erunt nequissimi tanquam puluis sub pedibus conquassatus, quando complebitur factum suum, dixit Dominus fortis. «Et dixit Daniel: Vidi in uisione Filium Hominis venientem in nubibus celi et sedentem circa Creatorem, qui suscepit imperium a Creatore omnium rerum. Et omnes gentes seruient ei et regnum eius fine carebit. «Audi, Hebree miserrime, de secundo aduentu qualiter ueniet iudicare uiuos et mortuos, et qui in primo credere noluerit, non in secundo particeps erit, nisi qui fugerint Antichristum et usque ad aduentum Christi occultabunt, qui salui fuerint. «Et iam dixi superius quod Israel erant duo populi, scilicet unus bonus et alius malus. Et ita dico de gentilibus quod sunt duo populi, scilicet unus I. 605-608 Quando – interficiet: Is 66,14-16. 609-615 Ecce – fortis: Ml 4,1-3. 616618 Vidi – carebit: Dn 7,13-14. III. 605 dicit: dixit U. || Ysaias U, Ysayas B, Ysa Z. || aduento secundo: secundo aduentu transp. U. || secundo: IIº Z. || ueniet: adueniet B. 605-606 apparebit: aparebit B. 606 manus domini: dominus Z. || ante: super U. || conferet: confert Z. || inimicis: in princeps B. 607 post cum add. eum U. || flammis: flamis B. || ipsum contraheuntibus U, ipsum concucientibus B, comburens ipsum contradicentis Z. || eos: om. B. 608 cruciabit Z, cruciabit uel eructuabit B, eructabit U. || et: om. Z. || post sua add. et Z. || furoris: eos Z. 609 et: t U. || dixit: dicit Z. || Malachias: Malechias U. || post de add. eodem U. || secundo: IIº Z. || ueniunt: uenient Z. 610 mea: nostra U. || econtra Z, et contra U, contra B. || malos factores U, malefactores Z, inutiles factores B. 611 tanquam U, tamquam Z B. || ardebunt: ardebit Z. || in1: om. Z. || dicit: dixit U. || fortissimus: fortis Z. 612 remanserit U, remansserit B, remanebit Z. || reget B, regit U, tegebit Z. || de me: deinde U. 613 exultabunt1: exultacionis Z. 613-614 exultabunt U, exultabuntur Z, exultant B. 614 gratulabuntur: gratulantur B. || nequissimi: nequissime eiecti Z. 614-615 conquassatus: concassatus Z. 615 quando: quasi U. || complebitur U, complebit Z, conplectitur B. || factum: fractum B, fructum legit Hern. (p. 66 ad locum). || dixit: dicit Z. || post dominus add. deus B. 616 dixit: dicit Z. 617 suscepit: ssuscepit B. 618 post omnes add. omnes et B. || seruient: seruiebant U. || fine carebit: carebit fine transp. U. || carebit: karebit B. 619 audi: uide B. || hebree: o ebree B. || secundo: IIº Z. || secundo aduentu: aduentu secundo transp. B. 620 noluerit: noluerunt Z. || non: nec B. || particeps B, particebs U, participes Z. 621 erit nisi qui U, erit nisi illi qui B, erunt nec illi Z. || fugerint U, fugient B, confugerunt Z. || antichristum: ante Christum B. || post et add. qui Z. 621-622 occultabunt: occultabuntur siue se occultabunt intellegendum est (cf. incarnauit lin. 33 et 694). 622 qui: om. Z. || fuerint: erunt Z. 623 erant: erat U. 624 post dico add. tibi B. || sunt: sint Z. || unus: primus Z.

0851-07_REJ08/1-2_02-Martin

90

627

630

633

636

639

642

645

17-06-2008

08:52

Pagina 90

TRACTATUS CONTRA IUDAEOS

bonus, cui promisit Deus bonum, et alius malus, cui promisit Deus malum. Et uolo tibi probare illud bonum quod promisit Deus bonis gentilibus et illud malum quod promisit Deus malis gentilibus. De bonis dicit Ysaias: Omnes sicientes uenite ad aquas, et: Ego instituo Dauid ducem ac preceptorem gentilibus, qui ipsos instrueret et doceret in diuinis, et current ad ipsum aliqui qui ipsum ignorabant. «Et dixit Moises populo Israel: Erit gens credens capiti, uos autem caude. «Nonne uides quod gentiles credentes in Christo sunt in capite, et tu in cauda, et facti sunt Israel credendo? «Et alibi de bonis gentilibus dixit Malachias: Non est consilium in uobis, dixit Dominus Deus fortis. Ab ortu solis usque in Occidentem est meum Nomen gloriosum, †quem† omnes gentes faciunt sacrificium mundum. Nonne uides quod promisit Deus gentilibus facere sacrificium mundum? Aborruerat igitur sacrificium primum ex lege Moisi. «Dicit alibi Ysaias: Iste est Filius meus, quem elegi. Et misi spiritum meum in ipso ut dicat ueritatem gentilibus. Et omnes prouincie expectant legem eius. Et dixit alibi Ysaias: Audite, populi mei, nam a me exit lex et meum preceptum erit lumen gentilibus. «Et dixit Ieremias: Ad te uenient omnes gentes et dicent tibi: Veritas est quod patres nostri adorauerunt ydola et fecerunt deos et non erant dii. Et

I. 629 Omnes – aquas: Is 55,1. 629-631 Ego – ignorabant: Is 55,4-5. 632-633 Erit – caude: Dt 28,44. 636-639 Non – mundum: Ml 1,10-11. 641-643 Iste – eius: Is 42,1 + 42,4. 643-644 Audite – gentilibus: Is 51,4. 645-648 Ad te – gloriosum: Jr 16,19-21 (cf. ibid. 16,11).

III. 625 promisit1 deus … promisit2 deus: deus promisit… deus promisit Z. 627 promisit – gentilibus: deus promisit gentilibus bonis transp. U. 627-628 et2 – gentilibus: om. Z. 628 promisit – gentilibus B, deus promisit gentilibus malis U. || Ysaias U, Ysayas B, Ysa Z. 629 ducem: dicentem B. 630 gentilibus: gentibus B. || instrueret: instruet B. || et1: ac Z. || doceret: docet B. || current: currant U. 631 ipsum2: eum U. 632 et: t U. || Moises U, Moyses B, Ysaias Z. || Israel: Israelitico Z. || capiti: capud B. 634 sunt in capite: in capite sunt Z. || et: om. B. || tu: uos U. 635 post sunt add. filii Z. 636 de scripsi (cf. supra lin. 628), dixit codd. || bonis: dominus B. || dixit: om. Z. 637 dixit: dicit Z. || usque: om. U. || occidentem B, occidente U Z. 637-638 meum nomen: nomen meum Z. || quem: ante Z (ante quem fortasse corrigendum esset), quoniam Hern. (p. 68 ad locum). || faciunt: facient Z. 639 nonne – mundum Z, om. W1. 640 aborruerat: aborreat Z. || ex: de U. || Moisi U, Moysi Z B. 641 ante dicit add. et Z. || Ysaias U, Ysayas Z B. || filius: seruus U. 642 gentilibus: gentibus B. || expectant U, expectantes B, expectabunt Z. 643 dixit: dicit B. || Ysaias U, Ysayas B, Ysa Z. || exit: exiet Z. 644 lumen gentilibus: gentibus lumen B. 645 dixit: dicit Z. 646 nostri: uestri Z.

0851-07_REJ08/1-2_02-Martin

17-06-2008

TRACTATUS CONTRA IUDAEOS

648

651

654

657

660

663

666

08:52

Pagina 91

91

Ego diuulgabo manum meam super ipsos et agnoscent Nomen meum gloriosum. Et dixit alibi Ieremias: In die illa adorabunt gentiles Iherusalem et nominabunt eam ‘Solium Domini’ et non perseuerabunt in stulticia sua. «Et dixit Salomon postquam peregit templum: Domine Deus, ante te deprecor ut, quotquot de gentilibus uenerint adorare Nomen tuum in hac domo, Tu eos libenter exaudias. «Et dixit Ezdras: Deus intrabit in cor gentilium, et dicent gentiles: Ad nos pertinet magis quam ad uos hanc domum fabricare. «Plura bona possumus notare que promisit Deus gentilibus, sed per ista pauca quamplurima intelligantur. «O Hebree miserrime, tu dicis quod Deus numquam promisit bonum nisi Israel! Tu mentiris, quia promisit Israel bonum et malum, scilicet bonis bonum et malis malum. Et sicut promisit in Israel malis malum et bonis bonum, ita promisit in gentilibus bonis bonum et malis malum. «Audi quid dicit Deus per Dauid prophetam: Infunde iram tuam super gentes que te non nouerunt et super regnum quod te non adorauit. «Et dixit propheta Micheas: Infunde iram tuam in gentem que me non audiuit. «Et dixit Abdias: Erit domus Iacob ignis, et domus Iosep flamma, et domus Esau palea, et non remanebit de domo Esau radix… etc. «O Hebree miserrime, iam audisti uituperia que dixit Deus de prauis gentilium. Tu dicis, disputando et probando per Abdiam prophetam, quod

I. 648-649 In die – sua: Jr 3,17. 650-652 Domine – exaudias: cf. 3 R 8,41-43. 653654 Deus – fabricare: cf. 1 Esd 4,1-2. 661-662 Infunde – adorauit: Ps 78,6. 663-664 Infunde – audiuit: Mi 5,14. 665-666 Erit – radix: Ob 1,18.

III. 647 ego: om. B. || ipsos: eos Z. || agnoscent: cognoscent Z. 648 dixit: dicit U. || ante Iherusalem add. in B. || Iherusalem: Ierusalem Z. 650 dixit: dicit Z. || Salomon: Salamon B. || peregit: peregi U. 651 quotquot: quidquid B. || gentilibus: gentibus B. 652 domo: domu B. 653 dixit: dicit Z. || Ezdras U, Ezdra B, Esdras Z. 654 pertinet: pertineret Z. || magis – fabricare: domum hanc fabricare magis quam ad uos Z. 655 notare: narrare U. || que: quod B. || gentilibus: gentibus uel gentilibus quod idem est B. || sed: sicut Z. 656 intelligantur: intelliguntur Z. 657 hebree: ebree B. || post nisi add. filiis Z. 658 ante Israel add. ad B. || tu U, certe Z, om. B. || post promisit add. deus Z. 657-658 bonis bonum: bonum bonis Z. 659-660 et1 – malum: om. B. 659 malis2: iter. Z. 661 dicit deus: deus dicit transp. B. || super: in Z. 662 non1 – adorauit: etc. Z. || quod U, qui B. || adorauit U, adorauerunt B. 663 dixit: dicit Z. || propheta Micheas: Micheas propheta transp. B. || Micheas: Miche Z, Ieremias Hern. (p. 70 ad locum). || infunde: om. U. || tuam Z (cf. supra etiam lin. 661), meam W1. || me: om. B. 664 audiuit: audiunt Z. || post audiuit add. precepta mea B. 665 dixit: dicit Z. || Iosep: Ioseph Z. || flamma: flama B. 666 de – radix: radix de domo Esau Z. 667 hebree: ebree B. || audisti: audiuisti U. || que: quod Z. || dixit: dicit Z. || de: om. U. 668 gentilium: gentilibus Z.

0851-07_REJ08/1-2_02-Martin

92 669

672

675

678

681

684

687

17-06-2008

08:52

Pagina 92

TRACTATUS CONTRA IUDAEOS

erit domus Iacob ignis et domus Iosep flamma et domus Esau palea, et non remanebit radix de domo Esau. «O Hebree miserrime, praue intelligis, nam hec Deus dixit de domo Iacob et de domo Iosep et de domo Esau, tamen non fuit loqutus nisi de malis, quia aliqui fuerunt boni. «In principio creauit Deus celum et terram, et uidit Deus quod erat bonum. Et creauit omnia animalia, et reptilia terre et aeris uolatilia, et fructus terre et pisces maris. Et uidit Deus quod erat bonum. «O Hebree miserrime, narrabo tibi a principio mundi quare Deus precepit carnes comedere et prohibuit eas comedere. Et dico tibi quod fuerunt duo milia annorum et ducenti quadraginta duo ab Adam usque ad Noe, in quibus non comederunt carnes gentes, nec biberunt uinum. Et postquam Noe exiuit arcam, mandauit Deus Noe quod decollaret carnes quascumque uellet et comederet. Nonne uides, o Hebree, quod Deus non prohibuit carnes Noe quin comederet eas? Et hec fuit absolucio carnium a Noe usque ad Habraam, et ab Abraam usque ad Moisen. Et fuerunt septingenti XLª duo anni a Noe usque ad Habraam et ab Habraam usque ad Moisen sexcenti. «Et nunc dicam tibi quare prohibuit eas Moises mandato Dei, quod absolutum fuerat Noe et Abrae et Isaac et Iacob et Iosep et precedentibus. Et hoc non sine causa fuit, scilicet quod prohibuit carnes porcinas et azebras et lepores et alias carnes multas quas enumerare nolumus, et prohibuit eciam I. 674 In principio – terram: Gn 1,1. 674-676 et uidit – bonum: Gn 1,10 + 1,20-21 + 1,2425. 680-682 postquam Noe – comederet: Gn 9,3. 688-690 prohibuit – uolatilia: cf. Lv 11,147; Dt 14,3-21. III. 669 Iosep: Jo Z. || flamma: flama B. 670 radix – Esau: de domo Esau radix transp. U. 585-671-672 o – Esau: om. Z. 671 hec: sicut B. || deus dixit scripsi, deus dixerit U, dicit deus B. 672 post tamen add. deus Z. || loqutus U, locutus B, loquutus Z. 673 post malis add. tantummodo B. || quia: quoniam Z. || post aliqui add. eorum Z. 674 in: n U. || post terram add. etc. usque Z. 674-675 quod – bonum: cuncta que fecerat et erant ualde bona B. 675 uolatilia: uola Z. 676 quod – bonum: etc. Z. 677 hebree: ebree B. 677-678 post precepit add. deus U. 678 et1 – comedere2: om. B. || post eas add. non Z. 679 annorum: anni Z. || ducenti quadraginta U, ducenti et quadraginta B, CCti XLª Z. 680 comederunt B, comedebant U, debent comedere Z. || carnes gentes: gentes carnes transp. B. || biberunt: bibere Z. 681 exiuit: exuit Z. || arcam U, archam Z, de archa B. || mandauit: precepit B. 682 hebree: ebree B. || prohibuit: proibuit B. 682-683 carnes: om. Z. 683 Noe quin: nec quod non B. 684 Habraam U, Abraam Z B. || ab: de B. || Moisen U, Moysen Z B. || XLª U, quadraginta et B. 684-685 et2 – sexcenti: om. Z. 685 Habraam1 U, Abraam B. || Habraam2… Moisen U, Abraam… Moysen B. 686 nunc U, nunch B, om. Z. || prohibuit: proybuit B. || Moises U, Moyses Z B. || ante mandato add. ex Z. 686-687 absolutum: solutum B. 687 fuerat: erat Z. || et2: om. B. || Isaac U, Ysaac Z, Ysaach B. || Iosep: Io Z. || et5 U, et Iob B, om. Z. 688 non – fuit: sine causa non fuit B. || post quod add. Moyses Z. || prohibuit U, proibuit Z B. || azebras U, acebras Z, cerbinas et çebras B (cerbinas: .i. ceruunas, glossa uidetur, dicta de ‘çebras’), çebras Hern. (p. 72 ad locum). 689 enumerare: enarrare B. || prohibuit: proybuit B. || eciam: tibi B.

0851-07_REJ08/1-2_02-Martin

17-06-2008

TRACTATUS CONTRA IUDAEOS 690

693

696

699

702

705

708

08:52

Pagina 93

93

multa piscamina et multa uolatilia. Et hec fuit causa: quia gentiles adorabant ydola harum figurarum existencia. Et alia causa fuit: ne populus assimilaretur his animalibus factis suis. «Et omnia ista non intellexerunt filii Israel usquequo uenit Sapiencia Dei et incarnauit in beata Virgine. Et dixit Sapiencia Dei: Non ueni legem soluere, sed adimplere. Quidquid expleri debebat, iniunctum erat. Et hoc est quod dictum est in Euangelio, quod tu non intelligis nec credis. Sed intellexerunt hoc uerbum, quod dixit Ihesus Christus, Apostoli, et exposuerunt eum gracia Dei et Spiritus Sancti per totum mundum. Et fecerunt gentilibus intelligi quod, quidquid Moyses dixerat mistice, dixerat et allegorice. «Et dabo tibi testimonium prophetarum post Moysen uenientium quod lex non posset intelligi nisi per manus Apostolorum. Vnde dixit Iohel propheta: Senes sompnia uidebunt et iuuenes uisiones exponent. Et nonne uides quod iuuenes, qui fuerunt Apostoli, exposuerunt uerba prophetarum, que erant quasi oculta, et intellexerunt? «Et dixit alibi Ysayas: Claude testimonium et legem…, usque ad discipulos meos. Et isti sunt discipuli, qui fuerunt Apostoli, qui eam nobis explanauerunt et docuerunt. Et nos sumus Christi graciam consequti intelligendo eandem, et tu incurristi iram et hodium eiusdem sempiterne. «Et tu disputas per uerba Ysaye, qui dixit quod comedentibus carnes porcinas in uasis suis dicetur: Discedite a me, quia uenenosi estis! Et alibi

I. 694-695 Non – adimplere: Mt 5,17. 702 Senes – exponent: Joe 2,28. 705-706 Claude – meos: Is 8,16. 709-710 qui dixit – uasis suis: Is 65,4. 710 Discedite – estis: Is 65,5.

III. 691 figurarum: figura Z. || existencia: exhibencia B. 691-692 assimilaretur: om. Z. 692 his: hiis B. || post suis add. similis esset Z. 694 usquequo: usque B. 607 beata B, ea U, om. Z. || dixit: dicit Z. 694-695 legem soluere: soluere legem transp. B. 695 sed: set B. || ante quidquid add. et B, add. ergo Z. || debebat: debeant B. || iniunctum Z, iniuntum B, minutum U. 696 tu – credis Z, non credent W1. 696-697 sed intellexerunt Z, sed non intellexerunt U, sed intelligent B, nec intelligent Hern. (p. 72 ad locum). 697 ante hoc add. et B. || Christus: om. U. || apostoli scripsi, apostolis codd. 698 eum U, cum B, omnia predicta Z. || et1: om. U. || post sancti add. adiuuante Z. 698-699 gentilibus: seu dederunt Z. 699 quidquid: quidquit Z. 700 uenientium U, ueniencium Z B. 701 unde: nde U. || dixit: dicit Z. || Iohel: Joel Z. 702 post senes add. uestri Z. || uidebunt: sompniabunt Z. || uisiones exponent U, uisiones exponebunt B, etc. Z. || post et2 add. sic exponuntur Z. 703 uides quod: iter. Z. || qui: prefati Z. || ante exposuerunt add. qui Z. 704 que erant: om. U. || quasi: om. B. || oculta U, occulta Z B. 705 dixit: dicit Z. || Ysayas: Ysaias Z. || post legem add. etc. Z. 705-706 ante discipuli add. illi Z. 706 eam: eum B. || nobis: uerbis B. 707 ante docuerunt add. eam nos Z. 619 Christi graciam U, gracia Dei Z, christiani B. || consequti U, consecuti Z B. || intelligendo: intellegendo Z. 708 eandem: eam legem Z. || hodium: odium B. || sempiterne: in sempiternum Z. 709 et: o hebree miserrime Z. || Ysaye: Ysaie Z. || dixit: dicit Z. 710 quia: quod Z. || alibi: om. B.

0851-07_REJ08/1-2_02-Martin

94 711

714

717

720

723

726

729

17-06-2008

08:52

Pagina 94

TRACTATUS CONTRA IUDAEOS

dixit Ysaias quod comedentes carnes porcinas et carnes prohibitas et mures abscidet Deus. Et dico tibi, Hebree, quod patres tui comedere carnes super prohibicionem eisdem factam. Et propter hoc exprobrauit eis Ysaias hoc uerbum, nam ipsi preuaricauerunt preceptum Dei, comedendo carnes illas, cum illis eas prohibuisset. «Et tu, Hebree miserrime, disputas per hoc uerbum Ysaie de Christianis comedentibus carnes porcinas, quod absciduntur a Deo. Et dico tibi quod nos carnes comedimus caisser, quod sonat absolute comedere carnes et limpide, et sumus Israhelite comedendo eas, quia nobis promisit Deus per Iheremiam prophetam, qui dixit domui Israel et domui Iude: Faciam uobis testamentum nouum, non secundum illud quod dedi patribus uestris, cum eos extraxi de terra Egipti. Et istud testamentum est alia lex, et in lege ista absolutum est comedere carnes illas. «Et do tibi testimonium sapientis tui, qui uocabatur Rabi Gamaliel, qui dixit in libro suo in exposicione carnium, et fuit hoc ante aduentum Christi per decem annos uerbis Hebraicis: †‘Lima nicra chimo hasin. Sabeut haradoisu baarce lahaziro listrael’†, quod sonat: ‘Quare Creator nominat porcum — qui interpretatur: causa que uertetur —? Benedictum sit nomen Domini qui eum — scilicet porcum — facit comedere Israel.’ Et dixit alibi I. 711-712 comedentes – Deus: Is 66,17. 720-722 Faciam – Egipti: Jr 31,31-32. II. 726-727 Lima – listrael: LvR 13,5,13 (p. 176 Freedman.-Simon; p. 304 Neusner). III. 711 dixit: dicit Z. || Ysaias: Ysayas B. || comedentes: comedentibus B. || prohibitas: proybitas B. 712 ante deus add. eos Z. || ante hebree add. o Z. || hebree: ebree B. || comedere: comederunt B. || super U, supra B, contra Z. 713 prohibicionem: proybicionem B. || exprobrauit U, exprobauit Z B. || Ysaias U, Ysayas Z B. 714 preuaricauerunt: preuaricauerant U. || preceptum: uerbum B. || dei: domini U. || comedendo: comedentes Z. 715 prohibuisset: proybuisset B. 716 ante tu add. o U. || hebree: ebree B. || miserrime: om. B. || per: quod B. || Ysaie U, Ysaye B, Ysa Z. || ante de add. dicitur Hern. (p. 72 ad locum). || de: cum Z. 717 absciduntur: abscid’ntur (.i. absciduntur, si non fallor) U, abscidentur B, abscidantur Z. 718 caisser U, caystri Z, leyser B. || comedere post limpide (lin. 718-719) Z. || et: om. B. 718-719 limpide: limpidas B. 719 Israhelite U, Israelite Z B. || quia: et B. 719-720 Iheremiam U, Ieremiam Z B. 720 domui1 – Iude: om. Z. || Iude U, Iuda B. 721 testamentum: testimonium Z. 722 Egipti: Egypti Z. || istud: illud U. || testamentum: testimonium Z. || alia lex: in alia lege B. 723 illas: istas Z. 724 rabi: rrabbi U. || Gamaliel: Gamanel B. 725 post dixit add. hebraice Z. || post et add. iam U. 726-727 lima – lahaziro U, lima nicea chymo hasin sahayt hachadoysi bahayec etabaciro Z, lama nicra chaamo (semo B2) hazir halssum sseyahazir lehehol B, lama nicra semo hazir? halsum seyahazir lehelol Hern. (p. 74 ad locum). 726 decem annos: decimum annum Z. || hebraicis U, hebraycis Z, ebraycis B. || lima: lama B. || nicra: nicea U. 727 listrael Z B1, lisçrael B2 Hern. (p. 74 ad locum), listruel U. 728 causa: cam Z (.i. abbreuiatura pro causa non comprehensa). || que: qui Z. || uertetur: uertitur U. 729 facit U, fecit B, faciet Z. || post comedere add. filiis B. || dixit: dicit Z. || post alibi add. filiis Israel dixit B.

0851-07_REJ08/1-2_02-Martin

17-06-2008

TRACTATUS CONTRA IUDAEOS

732

735

738

741

744

747

750

08:52

Pagina 95

95

Rabi Gamaliel: ‘Si aliqua mulier pregnata habuerit desiderium carnium porci in maiori principali ieiunio, dentur sibi ad plenum comedere’. «Nonne uides, Hebree, quod sapientes uestri preceperunt carnes istas comedere mulieribus pregnantibus, et non sunt iudicate tamen esse condempnate? Nam precipiunt sapientes uestri et hoc non fuit sine causa. Et cum eas prohibuit Moyses, non fuit sine causa. Similiter et sic dico tibi de Helia propheta, qui stabat in ualle habenti lacunam timore regis Acab, et corui afferebant sibi panes et carnes quas comedebat. Et nonne uides quod Helias comedebat panem et carnes quas afferebant corui, et erant uenenati? Et hoc non fuit sine causa. «Et ego oppono tibi, Hebree, quod Deus promisit Israel per prophetas suos aquas. Et dicam tibi nunc de una: In die illa colligetis aquas ex fonte saluatoris, dicit Dominus. Et ego dico quod fons iste est baptismus, sicut dicit Ysaias: Omnes sicientes uenite ad aquas. †Et aqua est illa quam dat Creator non habentibus precium, id est fidem†. «Et alibi dicit Ezechiel: Aspergam super uos aquam limpidam et mundabimini a sordibus uestris… etc. «Et alibi dicit Deus per Zachariam prophetam: Exiet aqua ab Iherusalem continens spiritum uite. «Et tu non intelligis has aquas, et exponam eas tibi secundum discipulos Christi. Et iste aque sunt baptismus et penitentia et confessio data omnibus confitentibus legem Christi. Et quare non cognoscis has aquas et non recipis, incurris iram Dei et maledictionem. I. 735-738 de Helia – uenenati: 3 R 17,2-6. 738 corui – uenenati: cf. Lv 11,13-15. 741742 In die – saluatoris: Is 12,3. 743 Omnes – aquas: Is 55,1. 743-744 dat – precium: cf. Is 55,1. 745-746 Aspergam – uestris: Ez 36,25. 747-748 Exiet – uite: Za 14,8. III. 730 rabi: irabbi U. || Gamaliel: Gamaniel B. || habuerit: habebit U. || post desiderium add. comedere Z. 731 post maiori add. et Z. || dentur: detur B. 732 hebree: o ebree B. || post hebree add. miserrime Z. 733 comedere: om. B. || tamen U, unde Z, neque B. || esse: om. B. 735 prohibuit: proybuit B. || et sic: om. Z. || post tibi add. et Z. 736 propheta: om. Z. || Acab Z, Acap U, Achav B2, Achaz fortasse B1 (lectio enim dubia est). || post Acab add. regis Israel B2 (sup. lin.), haec uerba glossa sunt. 737 afferebant: aferebant B. || sibi: ei Z. || panes: panem Z. 738 Helias: Elias B. || panem: panes Z. || afferebant: aferebant B. || corui: coruui Z. 739 hoc U, hec Z, om. B. 740 et: nunc Z, t U. || oppono: appono U. || ante hebree add. o Z. || hebree: ebree B. || post hebree add. miserrime Z. || Israel: Israeli B. 741 post aquas1 add. baptismi Z. || nunc: nunch B. || ex fonte: de fontibus Z (cum Is 12,3). 742 saluatoris U (cum Is 12,3), saluacionis B, sal Z. || post dico add. tibi Z. || fons iste: iste fons transp. B. || baptismus: babtismus B. 743 dicit: dixit B. || Ysaias U, Ysayas B, Ysa Z. || ad aquas: om. Z. || ante aqua add. hec B. || est: om. Z. || illa U, om. Z B. || dat: promisit U. 744 id est: est Z, sed Hern. (p. 74 ad locum). || post fidem add. cum baptismo Z. 745 Ezechiel: Ezechias Z. || aspergam: asperguam B. 747 dicit: dixit U. || ab: a B. || Iherusalem: Ierusalem Z. 748 continens: contineam Z. 749 et2: sed Z. 750 baptismus: babtismus B. || penitentia: penitencia B. || data: date Z. 751 quare: quia Z. 751-752 post recipis add. babtismum B. 752 maledictionem U, malediccionem Z B.

0851-07_REJ08/1-2_02-Martin

96 753

756

759

762

765

768

771

774

17-06-2008

08:52

Pagina 96

TRACTATUS CONTRA IUDAEOS

«Et tu redarguis Christianos propter sacrificium quod faciunt panis et uini, et probo tibi quod magis sit acceptabile Deo quam tuum. Vnde dicit Deus per Dauid prophetam: Iurauit Dominus et non penitebit eum. Tu es sacerdos in eternum secundum ordinem Melchisedec. Et Melchisedec fecit sacrificium panis et uini et fuit acceptabile Deo. «Et dixit Malachias: Non est consilium in uobis. Ab ortu solis in Occidentem est Nomen meum magnum et gloriosum apud omnes gentes, qui faciunt sacrificium meum. «Tu dicis derisorie et reprehendis nos, quare facimus sacrificium panis et uini, et dicimus esse corpus Christi, quod dicis inpossibile esse quod conuertatur in substanciam carnis et sanguinis. Et probo tibi in lege tua quod substancia ignis uersa fuit in aque substanciam, et postea uersa fuit in substanciam ignis. «Et dico tibi quod, quando filii Israel deducti fuerunt de Babilonia in Iherusalem, uenit Neemias sacerdos ad puteum unum, in quo missus fuerat cinis et ignis, et hic cinis et ignis fuerat holocaustum sacerdotum antiquorum, et inuenit ibi aquam crassam. Et dixit populus †an†: Aqua est hoc. Et Neemias sacerdos dixit: Hic uideo substanciam aque, sed credo esse ignem. Et sumpsit aquam et aspersit super olocaustum et accensa fuerunt ligna olocausti. «O Hebree miserrime, sicut uersa fuit substancia aque in substanciam ignis, ita possibile est conuerti substanciam panis et uini in substanciam carnis et sanguinis Ihesu Christi.» I. 755-756 Iurauit – Melchisedec1: Ps 109,4. 756-757 Melchisedec2 – Deo: Gn 14,18. 758-760 Non – meum: Ml 1,10-11. 766-771 quando – olocausti: 2 Mac 1,19-23. III. 753 post tu add. hebree miserrime Z. 753-754 quod – uini: panis et uini quod faciunt Z. 754 probo: probabo U. || sit acceptabile: acceptabile sit Z. || deo: om. B. || quam: quodcumque Mill. (p. 33 ad locum), quam quodcumque Hern. (p. 76 ad locum). || dicit: dixit U. 755 deus: dominus B. 755-756 tu – Melchisedec1: etc. Z. 756 Melchisedec1 U, Melchisedech B. || Melchisedec2 U, Melchisedech Z, om. B. 757 post sacrificium add. uespertinum Abraham B. || post uini add. Habrae U. 758 dixit: dicit Z. || Malachias: Malach Z. || post Malachias add. propheta Z. || uobis: nobis B. || ante in2 add. usque Z. 758-759 occidentem: occidente U. 759 est – magnum U, est magnum nomen meum B, nomen meum est magnum Z. || et: om. B. || qui: que Z. 761 ante tu add. et B. || derisorie: derrisionem B. || reprehendis U B2, deprehendis Z, prependis B1. || quare: eo quod Z. || ante facimus add. nos U. 762 quod: nam Z. || ante dicis add. tu B. || inpossibile U, impossibile Z B. 763 conuertatur – sanguinis: substancia carnis et sanguinis Christi sit ibi B. || substanciam U, substancia Z. || probo: probabo U. 764 uersa1: uerssa B. || aque substanciam B, aque substancia Z, substanciam aque U. || uersa fuit: fuit uerssa B. 765 substanciam: substancia Z. 766 quando – Isarel: filii Israel quando Z. 766-767 Iherusalem: Ierusalem Z. 767 Neemias: Nehemias B. || fuerat: om. B. || cinis: cignis B. 768 post ignis1 add. sacrificii Z. || cinis: cignis B. || fuerat: fuerunt Z. || holocaustum Z, olocaustum B, holocausta U. 769 crassam: claram B. || an U, ante B, hanc Z, autem Mill. (p. 34 ad locum) (fortasse recte), om. Hern. (p. 76 ad locum). || hoc: hic B. 770 sacerdos: om. B. || dixit: dicit Z. 770-771 sumpsit: sumpssit B. 771 aspersit scripsi, asperssit B, sparsit Z, effudit U. || olocaustum: holocausta Z. || accensa: accenssa B. || olocausti U, olochausti B, holocausti Z. 772 post o add. tu Z. || hebree: ebree B. || sicut: om. Z. || uersa: uerssa B. || substancia aque: aque substancia Z. 772773 in substanciam ignis B, in substancia ignis U, in ignis substanciam Z.

0851-07_REJ08/1-2_02-Martin

17-06-2008

08:52

Pagina 97

TRACTATUS CONTRA IUDAEOS

97

9. Fuentes antiguas: Abreviaturas y ediciones utilizadas AMBR. apol. Dau.: Ambrosius ep. Mediolanensis, Apologia Dauid altera (CPL 136), — ed. C. SCHENKL, in Sancti Ambrosii Opera. Pars II, Pragae-VindobonaeLipsiae, 1897 (reimp. New York-London, 1962) (CSEL 32,2), p. 359-408. ID., in Luc.: Expositio Euangelii sec. Lucam (CPL 143), — ed. M. ADRIAEN, in Sancti Ambrosii Mediolanensis Opera. Pars IV, Turnhout, 1957 (CCSL 14), p. 1-400. BIBLIA SACRA: — edd. R. WEBER.-B. FISCHER.-I. GRIBOMONT.-H.F.D. SPARKS.-W. THIELE.-H.I. FREDE.-R. GRYSON, Biblia sacra iuxta vulgatam versionem, Stuttgart, 19944. CASSIOD. in psalm.: Cassiodorus, Expositio Psalmorum (CPL 900), — ed. M. ADRIAEN, Turnhout, 1958 (CCSL 97-98). GREG. ILIB. tract.: Gregorius ep. Iliberritanus, Tractatus XX Origenis de libris SS. Scripturarum (CPL 546), — ed. V. BULHART, in Gregorii Iliberritani episcopi quae supersunt, Turnhout, 1967 (CCSL 69), p. 3-146. GREG. TVR. hist.: Gregorius ep. Turonensis, Historia Francorum, — ed. B. KRUSCH, W. LEVISON, Gregorii episcopi Turonensis Libri historiarum X, Hannover, 19512 (MGH, SS rer. Merov. 1,1) (reimp. 1992). HIER. adu. Helu.: Hieronymus presbyter, Aduersus Heluidium de Mariae uirginitate perpetua (CPL 609), — ed. D. VALLARSI, in Sancti Eusebii Hieronymi Stridonensis presbyteri Opera omnia post monachorum ord. S. Bened. e congreg. S. Mauri recensionem denuo ad Mss. codices Romanos, Ambrosianos, Veronenses, aliosque, nec non ad priores editiones castigata, 11 vols., Venetiis, 1766-17712 (Veronae, 1732-17421): vol. 2, 1767, cols. 205-230 (= PL 23,193-216). ID., nom. hebr.: Liber interpretationis nominum hebraicorum (CPL 581), — ed. P. DE LAGARDE, in S. Hieronymi presbyteri Opera. Pars I : Opera exegetica, 1, Turnhout, 1959 (CCSL 72), p. 59-161. ID., quaest. hebr. in gen.: Liber quaestionum hebraicarum in Genesim (CPL 580), — ed. P. DE LAGARDE, in S. Hieronymi presbyteri Opera. Pars I : Opera exegetica, 1, Turnhout, 1959 (CCSL 72), p. 1-56. PS.-ILDEPH. serm. Mar.: Ps.-Ildephonsus ep. Toletanus, Sermo in diem s. Mariae (CPL 1251), — ed. E. FLOREZ, España Sagrada, vol. 5, Madrid, 1750, p. 490494 (reimp. in F.A. LORENZANA, SS. PP. Toletanorum quotquot extant opera nunc primum simul edita, ad codices mss. recognita nonnullis notis illustrata atque in duos tomos distributa, vol. 1, Madrid, 1785, p. 386-389 [= PL 96,280283]). LvR: Midrash Rabbah, Leuiticus, — cf. H. FREEDMAN, M. SIMON (ed.), Midrash Rabbah. Leviticus, London, 1939 (reimp. London-New York, 1983); J. NEUSNER, Judaism and Scripture. The Evidence of Leviticus Rabbah, ChicagoLondon, 1986: «A Translation of the Text of Leviticus Rabbah, edited by Mordecai Margulies Midrash Wayyikra Rabbah: A Critical Edition Based on Manuscripts and Genizah Fragments with Variants and Notes», p. 137-604. PETR. ABEL. theol. christ.: Petrus Abelardus, Theologia christiana, — ed. E.M. BUYTAERT, in Petri Abelardi Opera theologica. II. Theologia christiana. Theologia scholarium. Recensiones breuiores. Accedunt Capitula haeresum Petri Abelardi, Turnhout, 1969 (CCCM 12), p. 71-372.

0851-07_REJ08/1-2_02-Martin

98

17-06-2008

08:52

Pagina 98

TRACTATUS CONTRA IUDAEOS

RODER. XIM. hist.: Rodericus Ximenii de Rada, Historia de rebus Hispanie, — ed. J. FERNANDEZ VALVERDE, Turnhout, 1987 (CCCM 72). SYMB. Nic.: Symbolus fidei Nicaena ex recensione in Collectione Hispana (CPL 1790) tradita, — ed. G. MARTINEZ DIEZ, F. RODRIGUEZ, La Colección Canónica Hispana. V. Concilios Hispanos: Segunda parte, Madrid, 1992, p. 66-67, lín. 185-202.

Lihat lebih banyak...

Comentarios

Copyright © 2017 DATOSPDF Inc.