NORMÂ ORTOGRÁFICÂ PA L\'ANDALÚ Propuehta e trabajo

June 7, 2017 | Autor: Gorka Redondo Lanzas | Categoría: Graphemics
Share Embed


Descripción

NORMÂ ORTOGRÁFICÂ PA L'ANDALÚ Propuehta e trabajo

Gorka Reondo Lanzâ. Licenciao en Filolohia Clásica por la Universitat Autonoma de Barcelona.

1

ÍNDICE: A. Presentacion y critériô (primerô planteamientô)

3

B. L'arfabeto andalú

7

C. Normâ ortográficâ

8

C.1. Vocalê

8

C.2. Consonantê

15

C.3. Otrô sinnô gráficô

33

- Acentô y tirdê (34)

33

-- Normâ heneralê. Grupô d'aplicacion (34.1)

33

-- La tirde en er léssico der Grupo A (34.2)

34

-- La tirde en lâ formâ resurtantê de la flession verbà (34.3)

36

-- Acentuacion d'iatô (34.4)

42

- L'apohtrofô (35)

44

- Contracionê (36)

46

- Mayuhculâ (37)

47

- Señâ d’interrogacion y armiracion (38)

47

- Division de palabra por sarto e línia (39)

48

D. Grafiâ morfosintáhticâ (40)

49

- Infinitivô (40.1)

49

- Herundiô (40.2)

51

- Imperativô (40.3)

52

E. Monosílabô (41)

53

F. Lô ahvérbiô en –mente (42)

55

G. Lô prefijô y sû grafiâ (43)

56

- Prefijô comunê (43.1)

56

- Prefijô grecolatinô (43.2)

59

H. Tehtô d'ehemplo (44)

63

I. Abreviaurâ

75

2

A. Presentacion y critériô1

Lâ normâ gráfiqâ qe ze prehentan en ehte doqumento zon, qomo reza er zuhtítulo, una propuehta, abierta i flezible, pa empezà a trabahà. No zon, ni bamô qerío qe lo hueran, er rezurtao qoerente i aqabao de qongrezo ninguno, zinó er "retrato" dun bolunto qe ya era mehté planteaze: er de nuzotrô azè por arrimà lâ ortografíâ nuehtrâ, qon toa la elahtiziá nehezaria -d’aí lâ dô bariantê ortográfiqâ reflehà en er tehto-, pero tamien qon la idea qe, yegao er qazo, la perzona qe qiera poneze a ehqribì en andalú, no tenga q’empezà dehe zero. (Ortografia Porrah-Reondo, ocion A, 2003).

Asinê principiaba, ace aora argunô año, la urtima tentativa e proponer un documento con er qe retomar la quehtion de la unificacion ortográfica e l’andalu. Y quasi to lo ehcribio en l’empiece aqè acontina paeciendo-me válido, namà qe, ar cabo e tantô añô y dehpuè de yo abè-me leio argunâ cosâ arreo e lo poblemâ planteaô por la ehcritura, he terminao por poner como primerô y mà importantê critériô lô qe vienen a renglon segio: 1- Como qiera qe l’andalu ê una varieá linguíhtica románica, se considera lo mà acritivo mantener la ortografia suya aentro la tradicion y lâ convencionê gráficâ de la mayoria e lâ lénguâ y dialehtô latinô. 2- Siendo l’andalu una varieá no mu esapartaa de la léngua ehtandâ, er cahteyano, y exandonô cuenta qe tiene por vecinâ, en la Península Ibérica, a un buen puñao de varieà romancê mà u menô reconociâ legàmente y con empleo literário, un critério qe bemô de tener en cuenta ê er critério visuà u ehtético, ehto ê, qe lâ convencionê ortográficâ andaluzâ no se retiren demasiao de esâ otrâ ortografiâ, qe son lâ qe resurtan familiarê a tô lô lehtorê andalucê. 3- Con to y con eso, biamô de tener en cuenta er critério identitário, arreglao ar qual, conviene qe la ortografia qe aga servir una varieá individualizaa y con visô d'ehtandarizà-se permita qe lô lehtorê sean ehcapà d'identificà-la facîmente a la primera oheaa y de dihtingìla tanto e la léngua ehtandâ dominante, como d'otrâ varieà mà u menô prossimâ.

1

Borraò terminao en Terrassa, a 28 d'ohtubre de 2015.

3

En funcion der critério ehte, biamô d'aber dehcartao el uso la , grafia abanderaa de manera mu jartible po'r nacionalimmo ehpaño, ahta er punto d'abè-se convertio en icono der mimmo. Por aora, se mantiene, pero se puen ensayar solucionê arternativâ como er dígrafo , u mimmo una con tirde /, tal como se ve en diversâ lénguâ europeâ. 4- D’acuerdo con lo qe aconsejan lô ehtudiô e grafemática mà avanzaô y vihta la diversiá dialehtà qe presenta l’andalu, s’ha buhcao ehpresamente un cierto dihtanciamiento de lâ pronunciacionê concretâ, mu arrimaâ a lâ variablê fonéticâ localê y ahta personalê, de mo y manera qe tô lô dialehtô se puan ver identificaô en la ehcrita. 5- En exando-nô cuenta e lâ teoriâ a tento lô procesô de lehtura y ehcritura y la esencià dihpariá d’eyô, proponemô qe la ortografia e l’andalu no apliqe a rajatabla er princípio fonolóhico, sino qe se tahqe teniendo en cuenta er critério e lehibiliá y lô diferentê planô der lenguahe reflejaô en la ehcrita, de mo y manera qe conserve er mayo numero posible de grafemâ, con la idea qe se mantengan: a- un buen nivè de lehibiliá, qe pende, en buena media, de lô índicê de dihtintiviá de lâ grafiâ y qe mengua munxo, si nô atenemô a solucionê mu dependientê d’análisê fonolohicô. b- informacion importante a tento la etimolohia e lâ palabrâ y lâ agrupacionê léssicâ resurtantê. Ehto viene a sinificar qe se priman lâ formâ mà ehtablê de lô lessemâ y morfemâ, con argunâ limitacionê endonablê ar mantenimiento dunâ quantâ convencionê gráficâ tradicionalê de lâ lénguâ románicâ u der mimmo andalu ehcrito en er pasao. c- informacion relevante pa la ehtruhtura morfosintáhtica der tehto ehcrito. Como ê sabio, en leyendo un tehto, la vihta va exando oheaâ qe s’alantan ar contenio pronunciao y prevé la ehtruhtura e l'enunciao, cosa qe ace mà ahible la lehtura. Pa lo qual, ê mehtè qe lâ formâ léssicâ pertenecientê a diferentê categoriâ sintammáticâ eviten lo mà posible la omografia (cf., en propuehtâ primerizâ, la palabra animà → caht. animal, animar, animadas).

4

6- En lo referio a váriô fonemâ, se sige er critério etimolóhico. Asinâ, se mantiene el uso la y la y la letra -enqe no s'emplee siempre arreglao a la etimolohia lâ palabrâ- u la forma gráfica e lô prefijô griegô, como ex-, psico-, xeno-, etc., con la miraa puehta en la mejo comprension de lo ehcribio. 7- Er documento presentao en lâ ojâ ehtâ namà qe afehta a l â quehtionê gráficâ y no pretende imponer varieá dialehtà ninguna poncima lâ otrâ, fueraparte el exo qe se mantienen lâ grafiâ , y , s'añede y s’emplean arreglao a la pronunciacion e lâ ablâ “dihtingiorâ” y a la etimolohia e ca vocablo, sin qe ehto sinifiqe qe lô ablantê deban acer dihtingo ninguno entre l â grafiâ esâ. Bia de qear claro qe la ocion ehta rehponde a condicionamientô propiô de la representacion ehcrita e la léngua, no a la realiá diversa der sihtema fonolohico andalu. 8- S'ha buhcao, en tô lô casô y sin perder de vihta lô critériô primerô, la mássima cenciye y coeréncia. Como resurtao, la ortografia aqí proponia s’arrima mà a lô sihtemâ trahparentê d’ehcritura arfabética, qe a lô conociô como opacô, en lô qe la relacion entre grafia y fonema no rehpeta er princípio fonolóhico, qe ehtablece una correhpondéncia biyehtiva entre fonema y grafia. Con to y con eso, en uno exà-se cuenta de ciertâ ventajâ de lâ ortografiâ mà opacâ, mà oriya ar modelo l'inglè u, otavia mejo, ar der francè, m'ha paecio bien mantener un cierto nivè de murtirrepresentacion en la correlacion entre lô fonemâ y sû grafiâ d'eyô. Aparte, er mimmo sihtema d'alofonô de l'andalu da lugà a qe determinaô fonemâ, en tanto qe alofonô d'otrô, mô apaehcan representaô por diferentê grafiâ, como, un ponè, /f/, en y , /h/, en , y u, en lô dialehtô “dihtingiorê”, /q/, representao por en , en y en . En lâ solucionê presentaâ, hai tamien un cierto nivè de polivaléncia, ê decir, qe una mimma grafia sirve pa representar váriô fonemâ: la vale como /h/ y como /∅/; la en lâ palabrâ y en ; la , vale como /k/ en , como /q/ u /S/ en ; la , suena como /b/ en , pero como /u/ en , etc.. 9- D’acuerdo con er critério mentao en er punto (5), argunô fenomenô dialehtalê, como, un ponè, er paso /a/ abierta > /e/ abierta, en la yamaa "Andalucia e la e", u lô pluralê femeninô 5

en -ê, (sg) → (pl), en buena parte l’Arta Andalucia, serán representaô tal y como se pronuncian en lâ zonâ suyâ d’influéncia, siempre qe apaehcan sihtemáticamente. Ehto tie qe ver con la formacion composicionà de l'ehtandâ y nusotrô lo vamô a yamar critério interdialehtà. Lô cámbiô fonéticô mentaô puen asocià-se, enqe no siempre, a l'arternáncia morfolohica sg/pl u, en er caso de formâ verbalê, 3ª pers. sg (eya gana) / 3ª pers. pl (eyâ gana(n)) / 2ª pers. sg (tu ganê), lo qual facilita er reconocimiento e lâ dihtincionê ehtâ tanto en la oraliá, como en er tehto ehcrito. La recohiura d'ehtâ pronunciacionê en la ehcrita pue servir, un ponè, pa dihtingir er singulà der plurà en toâ lâ palabrâ terminaâ en , , y . Y, si ubiá una cierta abundáncia e tehtô ehcribiô en ehtô dialehtô centralê andalucê, pudiera uno planteà-se la incorporacion der rajo ehte a la ehcrita andaluza henerà. 10- La esihténcia duna buena pila tehtô ehcribiô en andalu (u, pa ser mà precisô, en una varieá a mitá camino entre l'andalu y er cahteyano) mô aconsejaba de tahcar unâ convencionê no mu esapartaâ de lâ qe apaecen en lô tehtô esô. D'aí qe, en buena media, s'ayan aprovexao argunâ solucionê presentê en lô tehtô der teatro cohtumbrihta andalu y demà literatura der s. XIX y primerô der XX → critério conservaò u ihtórico.

Invitacion finà (remanente de lâ primerâ propuehtâ). Supuehto qe ehto ê una propuehta e trabajo qe l'auto ace a título personà, bia de qear mu claro qe la intencion mia ê zalear lâ concénciâ y la imahinacion e toâ lâ personâ interesaâ en l’asunto ehte y animà-lâ a probar lâ ocionê aqí presentaâ y, asin, en uno ver como se van aplicando lâ reglâ, armitì-lâ, varià-lâ u rumeà-se l’apaño ese con er qe uno no ha sio ehcapà d’atinar.

6

B: L'ARFABETO ANDALÚ. L’arfabeto andalu dihpone e dô tipô de grafemâ: (1.a) Lô ventisiete grafemâ simplê qe forman l’arfabeto andalu propiamente dixo: - a, b, c, d, e, f, g, h, i, j, k, l, m, n, ñ, o, p, q, r, s, t, u, v, w, x, y, z. (1.b) Mà lô sigientê dígrafô, pa lô casô de heminacion de líqidâ y vibrantê y par resurtao de l'adahtacion de ciertô grupô curtô grecolatinô: - l·l, mm, nn, rr, ss. (1.c) Tamien se puen analizar como dígrafô lâ combinacionê de , en interio de palabra, por su papè diacrítico, ya qe aseñalan l’abertura de la vocà mà un rehto concomitante d'ahpiracion qe pue terminar orihinando la heminacion de la consonante pohterio, si ê oclusiva, en er nivè orà: - ah, eh, ih, oh, uh. (1.d) lâ vocalê abiertâ finalê aseñalaâ con er circuflejo 2: - â, ê, î, ô, û. (1.e) mà la doble de lô particípiô femeninô y suhtantivô derivaô con er mimmo sufijo: - aa, aâ (2.a) y lâ grafiâ añediâ eventuàmente pa ehcribir términô y nombrê propiô d’otrâ lénguâ: - ä, ë, ï, ö, ü y demà grafiâ vocálicâ; ch, gl, gn, lh, ll, etc.

_______

2

Arreglao ar critério ehte, tamien bian de ser consideraô grafemâ aparte lâ vocalê con tirde: ; , enqe no se cuenten como talê en er lihtao e mà parriba.

7

C. NORMÂ ORTOGRÁFICÂ. C.1. VOCALE. Lâ vocalê de l'andalu presentan un panorama bahtante complicao, porqe tenemô lâ cinco d'abertura média, como en cahteyano, y, aparte, una segunda série de vocalê mà abiertâ, a vecê ahpiraâ -en interio de palabra-, y ehcapà qe una tercera de vocalê nasalê. Y, por si ehto fuera poco, paece qe lâ vocalê tonicâ de l'andalu son munxo mà largâ qe lâ átonâ. En ehtâ notâ namà qe s'han tenio en cuenta lâ dô primerâ sériê. Lâ vocalê nasalê se representan con la implosiva (como en la palabra pien u en lâ tercerâ personâ de lô verbô: ehvaraten) u bien no s'han aseñalao de manera ehpecià, como en lâ palabrâ y → (cahteyano: examen y virgen). Pa dehcribir la pronunciacion e toâ lâ letrâ, y siempre qe sea mehtè, s'exará mano e la confrentacion con er cahteyano, qe ê la unica léngua ehtadarizaa qe, mejo u peo, conocemô tô lô andalucê, amà der fonema ar qe correhponda la grafia en quehtion, con lô matì qe sean mehtè. Lô grafemâ van en negrita, agrupaô arreglao a la pronunciacion d'eyô y segiô por lô ehemplô d’uso. Yevan tirde segun lo qe dihponen lâ normâ d'acentuacion qe s'ehpecifican mà pabajo, en er punto (33). -----

1.1- a, á, aa: representan er fonema /a/ y se pronuncian como en cahteyano. La grafia sirve pa representar er sufijo e lô particípiô femeninô de la primera cojugacion en singulà y lâ palabrâ qe se forman con er sufijo derivativo suhtantivao -aa, similarê a lâ formaâ con er cahteyano -ada. (1) argáyara, parma, cimbra, sofán, esalumbraa, gofetaa. - caht. agalla, palma, cima, sofá, deslumbrada, bofetada. 8

1.2- â, à, aâ: representan er fonema /a/ abierto, avanzao y, quando ehtá en finà de palabra, apenâ ahpirao u sin rehto d'ahpiracion ni abertura, en lô dialehtô ocidentalê. Munxâ vecê, pero no siempre, son marca e plurà u indican la 2ª persona singulà de lô verbô de la primera cojugacion, vg. (tu) cantâ. Er plurà de lô particípiô femeninô de la 1ª cojugacion y er der sufijo e lô suhtantivô en , como ya bamô vihto antê, emplean la grafia doble . La primera grafia ê átona y lâ dô otrâ, tonicâ. (2) acitunâ, orcayatâ, xandâ, Lucâ. - caht. olivas, alcayatas, chándal, Lucas. (3) normà, solà, detrà. - caht. normal, solar, detrás. (4) (tu) cantâ, rahtreâ, terminâ. - caht. cantas, arrastras, terminas. (5) cansaâ, cambalaâ, pataâ. - caht. cansadas, vaivenes, patadas. Nota 1. a: Lô ablantê d'argunô dialehtô centralê (lô de l'Andalucia "de la e"), leerán, arreglao a sû rajô dialehtalê: 1- acitunê, Luqê, norme, cambaleê, trabaher, etc. - caht. aceitunas/olivas, Lucas, normal, vaivenes, trabajar, etc. b: Argunâ palabrâ qe, en diferentê dialehtô andalucê, terminan en abierta no cambian en plurà: 2- lô xandâ, lô paráguâ, lô luqiyâ, etc. - caht. los chándales, los paraguas, los benjamines.

1.3- ah, áh: representan er mimmo fonema qe y , /a/ abierta y alantaa, pero en l'empiece u en interio de palabra. L'ahpiracion suele ser mà clara qe en lâ grafiâ anteriorê y va unia a una mà u menô clara heminacion de la consonante pohterio. 9

(6) rahtra, ahvérbio, áhpero. - caht. pedriza, adverbio, áspero.

2.1- e, é: representan er fonema /e/. Se pronuncia quasi como en cahteyano, namà qe una xihpa mà cerrao, en sílaba átona y sobreto si ê finà, en diversâ comarcâ andaluzâ. (7) ranxero, pinete, carné, sartén. - caht. carbonero, taburete, carné, sartén.

2.2- ê, e: representan er fonema /ε/ (e abierta), ar remate palabra. Puen ser marca e plurà, en nombrê y ahetivô, u indicar la segunda persona singulà de lô verbô. Pero hai bahtantê palabrâ qe er singulà d'eyâ termina en /ε/, tanto átona, como tonica, ehemplô de (10) y (11), (vid. Infra nota -a). (8) venahê, atrohê, paripe, cale, parne, consome. - caht. veneros, graneros, simulacros, calés, dineros, consomés. (9) (tu) sabê, tienê, barrê. - caht. (tu) sabes, tienes, barres. (10) lidê, lunê, martê, pohtê, Lopê, bilê. - caht. líder, lunes, martes, póster, López, bilis. (11) Manue, amige, tirante. - caht. Manuel, amistad, tirantez. Nota 2. a: Argunâ palabrâ terminaâ en abierta, en dihtintô dialehtô andalucê, no cambian en plurà: 3- (lô) lidê, martê, pohtê, etc. - caht. líderes, martes, posters, etc.

10

b: Lâ palabrâ terminaâ en , en lô dialehtô centro-orientalê, puen ser d'abertura média en lô dialehtô ocidentalê, pero s'aconseja d'ehcribì-lâ siempre con la tirde abierta: 4- *Manué, *amigé, *tiranté, etc. → solucion no aconsejaa.3 5- Manue, amige, tirante, etc. → solucion aconsejaa.

2.3- eh, éh: representan er mimmo fonema anterio, /ε/ (e abierta), en l'empiece u en interio de palabra, pero suele ser mà ahpirao y con la heminacion mà u menô intensa de la consonante sigiente. (12) ehparriar, maehtro, déhpota. - caht. desparramar, maestro, déspota.

3.1- i, í: representan er fonema /i/. Se pronuncia como en cahteyano. Pero, ar finà de palabra, y sobreto si ê átono, como en [faci], su articulacion se pue ver afehtaa por er rehto ahpirao d'arguna consonante implosiva perdia y resurta una xihpa mà alantao. Tamien pasa ehto en lâ segundâ personâ pluralê de lô verbô (14). (13) milán, lehio, ayí, lapi, faci. - caht. milano, ensanche, allí, lápiz/lápices, fácil/probable. (14) salei, gorvai, ehtei, gorviti, ehtuviti, andati, etc. - caht. salís, volváis, estéis; volvisteis, estuvisteis, anduvisteis, etc. Nota 3.

a: La grafia finà vale tanto pa la -i média, como pa la d'articulacion abierta/alantaa. Será abierta (d'articulacion avanzaa) en la 2ª persona plurà de lô verbô de la 3ª cojugacion. Por lo tanto, lâ terminacionê verbalê ehtâ, lô pretérito perfecto en -ati y -iti, no yevan circuflejo, enqe la vocà retenga un apendi ahpirao y sea mà avanzaa qe una média: 6- ehturreati, compusiti, fuiti. - caht. desperdigasteis, compusisteis, fuisteis. 7- si salei a la caye y no yueve, me yamai. 3

Nota: D'aqí palante, lâ formâ marcaâ con ahterihco (*) son no documentaâ u grafiâ esaconsejaâ.

11

- caht. Si salís a la calle y no llueve, llamadme.

8- deqe sû fuiti, me puse a aviar la cena. - caht. En cuanto os fuisteis, me puse a hacer la cena.

b: En suhtantivô y ahetivô qe terminan en consonante en cahteyano, quasi siempre ê tamien abierta:

9- juvení, aguací, Parí, lombrí. - caht. juvenil, alguacil, París, lombriz. c: En er pretérito indefinio y en lo mà munxo lô suhtantivô terminaô en -í, ê d'abertura média, como er cahteyano. 10- (yo) subí, corrí; aqí, ayí; colibrí, ajorí, maniqí; maorí, barí, magrebí.

3.2- î, ì: Ehtô grafemâ representan er fonema /i/ liheramente abierto, en finà de palabra. Er primero, en nombrê y ahetivô, ê marca diacrítica der plurà y no tiene otra utiliá, er segundo indica qe la vocà qe lo yeva ê tonica. (15) lapî, inutî, cursî, matì, colibrì, rubì, bihturì, etc. - caht. lápices, inútiles, cursis, matices, colibríes, rubíes, bisturíes.

3.3- ih, íh: representan er fonema /i/ abierto y argo ahpirao en interio de palabra. Como en lô puntô (1.3) y (2.3), l'ahpiracion va acompañaa duna heminacion de la consonante sigiente. (16) ihtante, rihca, ideihta, míhtico. - caht. instante, penasco, imaginativo, místico.

4.1- o, ó: Lâ grafiâ ehtâ representan er fonema /o/, como en cahteyano, namà qe una xihpa mà cerrao, en remate palabra, si ê átono, en argunâ varieà dialehtalê. La variante nasalizaa, a diferéncia e lo qe pasa con la terminacion en nasà, se representa siempre con la letra 12

, como se pue ver en lâ terminacionê en , un ponè. (17) tayo, troxa, oheto, trabiyon. - caht. churro, atajo, objeto, torpe. (18) arrimó; caló, plató, fricandó. - caht. acercó; gitano, plató, fricandó. (19) abixolon, santurron, confrentacion, etc. - caht. alubia gruesa/torpe, santurrón, comparación, etc.

4.2- ô, ò: representan er fonema /o/ abierta ar remate palabra. Puen indicar plurà u la vocà finà d'argunô suhtantivô y ahetivô (comparativô, entre otrô) qe, en cahteyano, acaban en consonante. En la flession verbà, apaece en er morfema de la primera persona plurà. (20) tayô, perô, peazô, sorterô. - caht. churros, manzanas, trozos, solteros. (21) platò, fricandò. - caht. platós, fricandós. (22) arbô, marmô. - caht. árbol/árboles, mármol. (23) sehtò, tocaò, cobertò, calò. - cah. sector, instrumentista, colcha, calor. (24) ehpañò, mejò, superiò, anteriò. - caht. espanol, mejor, superior, anterior. (25) (nusotrô) trepamô, cohelamô. - caht. derribamos, congelamos. Nota 4. a: Si er comparativo “mejo” termina en nasà, ê preferible ehcribir mejon, con la

13

finà qe apenâ suena, mà bien qe mejó. Y lo mimmo cabe decir pa tô lô casô ande la nasaliá ha suhtituio a l’abertura.

4.3- oh, óh: representan /o/ abierta y ahpiraa, en interio de palabra. Su ocurréncia conyeva tamien la heminacion de la consonante e la sílaba sigiente.

(26) sohtrazo, ohpità, cohta, agnóhtico. - caht. manotazo, hospital, costa, agnóstico.

5.1- u, ú: representan er fonema /u/. Suena como en cahteyano, sacao qe en palabrâ qe han perdio arguna consonante finà, qe s'articula mà alantao u proyehtao, como dice la bibliografia dialehtà. (27) guxiyo, brusa, úrtima. - caht. Cuchillo, blusa, última. (28) atobú, yogú, palodú. - caht. autobús, yogur, regaliz.

5.2- û, u: representan er fonema /u/, liheramente abierto u alantao y en finà de palabra. Er primero, s’encuentra indicando er plurà de lô posesivô y er segundo, d’argunô suhtantivô terminaô en . Tamien la vocà der pronombre clítico sû. (29) tû (manô), sû (amigô) (caht. tus... sus....). (30) Lô atobu de Sebiya ehtaban de guerga. - caht. Los autobuses de Sevilla estaban en huelga. (31) ogaño, no sû han vihto por la féria. - caht. este ano, no os han visto por la feria.

14

5.3- uh, úh: representan er fonema /u/ abierto y argo ahpirao en interio de palabra. Enqe no sea tan evidente como en lâ vocalê médiâ, su articulacion d'eyô tamien ê mà avanzaa qe la de la der cahteyano. (32) luhtro, uhté, ajuhtar, acúhtico. - caht. lustro, usted, asustar/ajustar, acústico. -------

C.2. CONSONANTE. Lâ convencionê ortográficâ qe sigen ehtán pensaâ pa tô lô dialehtô andalucê, tanto pa lô yamaô “dihtingiorê”, qe muehtran dô fonemâ diferentê (/s/ y /q/), como pa lô qe no lo son y namà qe tienen un fonema sibilante, con dihtintâ realizacionê, dende lâ qe suenan a la /q/ cahteyana, ahta lâ qe se paecen a la /s/ e lô cahteyanô y otrô pueblô norteñô; pero siempre articulaâ como coronalê u predorsalê, quasi nunca apicalê (qe ê l'articulacion mà ehtendia po'r cahteyano la Península), sacao qe lâ dun área periférica ar norehte, alindando con La Manxa, porqe tamien apaece la /s/ coronà y mimmo la predorsà en bahtantê pueblô d'Ehtremaura, con to y qe argunô filologô pretenden qe no tie na qe ver con l’andaluza.

6. b: representa er fonema /b/. Como er fonema tiene trê alofonô, se pue leer de trê manerâ, arreglao ar sihtema fonolohico e l'andalu: a- Bilabià fricativo sonante [β]: quando ehtá entre vocalê, detrà de -y , en lô pueblô y ablantê qe mantengan la implosiva líqida- u entre vocà y lâ semiconsonantê y . (33) ardabajo, barbuo, obra. - caht. Badajo, barbudo, obra.

15

b- Labiodentà fricativo mà u menô sonante [v]/[f], si la vocà anterio ê abierta. Ocurre siempre en contehto fonotáhtico: (34) lô barê, mà barro, lâ banderâ : [loh'farê], [mah'farro], [lahfan'derâ]. - caht. los bares, más barro, las banderas.

c/ Bilabià oclusivo sonante [b]: quando cae detrà duna nasà implosiva, en posicion inicià assoluta u detrà duna pausa. (35) embuhte, blinco, bucà. - caht. mentira, salto/brinco, bucal. Nota 5. a: En interio de palabra, l'alofono fricativo dentà s'ehcribirá con , sacao qe l'étimo suyo no lo permita (vid. punto 28). Si la labiodentà no remanece de , entocê, s'ehcribirá , vid. punto (9).

7. c: representa er fonema guturà oclusivo sordo /k/, segio de lâ vocalê , , y lâ semiconsonantê y . Con lâ vocalê anteriorê , , representa /s/ u /q/, arreglao a la diversiá dialehtà y sociolehtà andaluza. Amà, en ehte caso, tamien se pue pronunciar ahpirao → [h]. (36) cinco, cantao, clinê, cruhio - caht. cinco, cantante, crines, crujido. (37) ceniza, acendria, aciprè, ocino. - caht. ceniza, sandía, ciprés, hoz pequena. (38) la heniza, ahendria, ahiprè, etc. Nota 6. a: Lo mimmo qe en otrô casô, si l'ahpiracion ê en interio de palabra y ehtable, se pue ehcribir. A farta duna léngua ehtandâ, serian variacionê dialehtalê.

16

11- ahendria, ahiprè, dehibéliô, etc. 12- pácia > páhia → caht: hacia.

8. d: representa er fonema dentà fricativo sonante /d/. Er fonema /d/, como lô otrô dô ocusivô sonantê, tiene, en andalu, tiene trê alofonô, por lo tanto, la grafia muehtra trê pronunciacionê: a- Fricativo dentà sonante []: quando ehtá entre vocalê y detrà u delante de . (39) adorno, tarde, podrì-se. - caht. adorno, tarde, pudrirse.

b- Fricativo interdentà sordo [q]: quando sige a una vocà abierta. Lo mà munxo lô casô se dan en contehto fonotáhtico (v. nota 7, b (15)), por lo qe no se recohen en la ortografia, enqe tamien hai argun caso en interio de palabra qe pue dar lugar a dihcusion, porqe seria posible buhcà-le una grafia peculià, si s'encartara: (40) dehdixa, ehdrujula. - caht. desdicha, esdrújula.

c/ Oclusivo dentà sonante [d]: quando sige a una nasà implosiva, en posicion inicià assoluta u dehpuè de pausa. (41) endeble, doblear. - caht. endeble, doblar. Nota 7. a: La /d/ intervocálica a la derexa l'acento (pohtonica) cae quasi siempre. Tamien en sufijô tonicô: 13- porvarea → porvaera, arrodeao, herio - caht. polvareda, arrodeado/arrepentido, herido.

17

14- compraò, bailaora - caht. comprador, bailarina. b: quando la palabra anterio acaba en vocà abierta/ahpiraa, l’alofono fricativo sordo ê er mà corriente en l’andalu populà. 15- lô deô, piê d’olivo → [loh'θeô], [piehθo'libo]. c: Ocurre iguarmente qe la [θ] < [d], por efehto e l'ahpiracion qe acompaña a la vocà anterio, s'ahpira, mientrâ qe dixa vocà pierde abertura. En lô casô ehtô, conviene ehcribir namà /, si se trata duna ahpiracion ehtable: 16- dehde > dehce > dehe → caht: desde.

d: La /d/ tamien suena como una zeta [θ], quando sige a una vocà abierta, en lâ comarcâ seseantê, vid. CRIADO COSTA J., CRIADO COSTA, M. El habla de San Sebastián de los Ballesteros, p. 32, Cordoba, 1992.

9. f: representa er fonema labiodentà fricativo sordo /f/. Quando ehtá entre vocalê, y en ciertô casô, ê frequente qe s'ahpire. Si la pronunciacion siempre ê ahpiraa, se pue ehcribir siempre . Er grupo fonico /hf/, si no viene de /hb/ tamien s'ehcribe con → . (42) café, fogiya → caht. café, inquieto/a, (43) ajuera, rejuerzo → caht. afuera, refuerzo . (44) ehfavorio/a → caht. Despavorido/a.

10. g: representa er fonema /g/. Lo mimmo qe lô dô otrô fonemâ oclusivô sonantê, /b/ y /d/, tiene trê alofonô, arreglao ar contehto fonotáhtico ande s'encuentre, por lo tanto, la grafia correhpondiente se pronuncia tamien de trê manerâ: a- Guturà fricativo sonoro []: quando ehtá entre vocalê, detrà de u entre vocà y lâ semiconsonantê y . 18

(45) pagano, regerio, qehigo, argo, regla, vinagre. - caht. Pagano, regadío, roble, algo, regla, vinagre.

b- Guturà fricativo ahpirao [h]: quando ehtá detrà de vocalê abiertâ/ahpiraâ, po'r mimmo fenomeno de rotacion consonántica qe ya bamô vihto pa la /b/ y la /d/. Lo normà, por otro lao, ê qe se trate de inicià, porqe, en interio de palabra, la vocà anterio tiende a recuperar er timbre médio y l'apendi ahpirao s'asimila a l'ahpiracion de la guturà, de manera qe se pue ehcribir siempre con /, como en lô casô de (47). (46) lô gatô, mà gayetâ, lô gisopapâ: [lo'hatô], [maha'yetâ], [lohiso'papâ]. - caht. Los gatos, más galletas, los estofados. (47) mojo/mujo, rajo, riejo. - caht. musgo, rasgo, riesgo. (48) ehganao, ehgoliyao, dihguhto. - caht. desganado, desvencijado, disgusto. Nota 8. a: Quando intervienen prefijô qe han perdio una /s/ implosiva, como en *dijuhto y *ejanao, sige abiendo una ahpiracion mà lihera qe afehta a la vocà der prefijo y qe se pue ehcribir como vemô aquí: , , etc., segia de , preferentemente, u de , en una solucion mà oriya a l'abla, pero menô clara, en lo qe ê la morfolohia er compuehto. 17- dihguhto, ehganao, etc. …. // *dijuhto, *ejanao, etc. b: En otrô casô, la cahteyana ha pasao a u a , y la s'ahpira: 18- sesgado → aserjao.

c/ Guturà oclusivo sonoro [g]: asin qe ê inicià assoluto, ehtá etrà de nasà implosiva o duna pausa. (49) gayeta, golimmero, tangaa, manguzaa. - caht. Galleta, cotilla/entromentido, engano, almorzada.

19

Nota 9. a: Argunâ palabrâ ehcribiâ en cahteyano con er dígrafo , s'ehcriben con en andalu, en virtu de l'ensordecimiento e lâ oclusivâ sonantê de l'andalu. 19- ehince → caht. Esguince.

d/ Er dihtongo [we]. En andalu, hai unâ quantâ sequénciâ silábicâ qe s'han representao en lô tehtô dialehtalê mediante la grafia y qe la pronunciacion mà corriente d'eyâ seria [we]. Aqí proponemô unâ solucionê gráficâ diversificaâ, arreglao a como se pronuncian en posicion átona y, en segundo lugà, d'acuerdo con l'étimo suyo. Er volunto ha sio er mantener lo mà posible la grafia lô lessemâ implicaô por rehpeto ar princípio qe aconseja no ehfigurà-lô munxo por uno atender a lâ pronunciacionê contehtualê u a variantê dialehtalê u de rehihtro. En lâ dô tablâ qe sigen, se pue osservar como se concreta la propuehta: Quadro 1. Pronunciacion

Grafia

sílaba

átona

tónica

1.1

[bo]

[we]

1.2.a

[go]

[we]





gorver, guervo (yo).

1.2.b

[o] - [go]

[we]

/



Olò, goler/ guelo (yo)

1.3.a

[o]

[we]





ohpedar, uehpe → inicià

1.3.b

[o]

[we]





violin, viguela → medià

2.1

[o] - [we]

[we]

/



ovà, uevo, uevera; uecete

3.1

[we]

[we]





guerga, guergihta

Quadro 2. Otrô casô. Orihe etimolóhico

átona

Ehemplô tónica

, ,

bondá, bueno // volar, vuelo.

Grafia

Ehemplô

4.1

Étimo



pedigueño, reguejo

4.2

Étimo



bilingue, desague, paraguero

4.3

Étimo



avuelo

11. h: representa er fonema /h/ (guturà, ahpirao, sordo, con to y qe, a vecê, pue ser sonante) con lâ vocalê , . Se pronuncia, mà u menô, como en inglè y otrâ lenguâ hermánicâ u mà

20

paecio ar de la cahteyana, en lâ reondâ nororientalê andaluzâ. (50) vehete, hirafa, cruhio. - caht. viejecillo, jirafa, crujido. Nota 10. a: Ehta letra, como ya s'ha vihto, tamien sirve pa representar lâ vocalê abiertâ interiorê y aseñalar, ar mimmo tiempo, dihtintâ pronunciacionê qe apuntan a la heminacion de la consonante contina. La mà ehtendia e toâ podiera ser la qe mantiene una lihera ahpiracion junto a la consonante heminaa. 20- tahco, rahpa, suhto: ['tahkko], ['rahppa], ['suhtto]/ ['quhtto]. - caht. tacto, raspa/cordal de sierras, susto. b: La letra ê mua en lâ formâ monosilábicâ der V aber:

Quadro 3 singulà

plurà

Impersonà



he

Abemô/bemô/bamô

---





Abei/bei/bi/bai

---



ha

han

hai

12. j: representa tamien er fonema ahpirao /h/, pero segio de lâ vocalê . (51) jabancaa, ajoblanco, jurè, etc. - caht. zancada, ajoblanco, jurel, etc. Nota 11. a: Lô ablantê qe no pronuncian l’ahpiracion no bian d’ehcribì-la, asin, de mientrâ no dihpongamô dun andalu ehtandâ literário, seria una variante dialehtà mà: 21- trabajo, conejo, nujotrô → trabao, coneo, nuotrô.

13. k: representa er fonema /k/ en argunâ palabrâ d'uso mà u menô téhnico y d'orihe griego, anglo-hermánico y otrâ váriâ lénguâ. 21

(52) kilo, kimono, kalendâ, (graô) kelvin, Kevin, Kuwait, wok, koala, etc.

14. l: representa er fonema líqido laterà /l/. Se pronuncia como en cahteyano. (53) laero, hilinxon, enlucir. - caht. pendiente de un monte, reventón, enlucir. Nota 12. a: La finà d'argunô monosílabô ê mua ante pausa: mal, mil, qual, tal, etc., pero suena por “liaison” ante palabra comenzaa por vocà.

15. l·l: representa la consonante heminaa, resurtao, lâ mà e lâ vecê, de la sequéncia , como en lô primerô ehemplô, u de /sl/, como en lô urtimô. (54) Cal·lô, mil·lo, pel·la, il·la, dil·léssia, etc. - caht. Carlos, mirlo, perla, isla, dislexia, etc. Nota 13. a: pero, si l’ablante no ace la heminaa, y de mientrâ no aya un ehtandâ andalu claramente ehtablecio, entocê, se pue ehcribir : 22- perla, mirlo, Carlô, etc.

b: a la verdá, er dígrafo ehte no bia de yevar punto ninguno en médio, si lo yeva, ê pa bloqear la lehtura suheria por la der cahteyano.

16. m: representa er fonema nasà bilabià /m/. Se pronuncia como en cahteyano. Aparte, lâ nasalê implosivâ ante , y (lâ consonantê bilabialê ) s'articulan como [m], y asin hai qe ehcribì-lâ, mimmo si pertenecen a un prefijo. (55) poncima, mihiya, xambao, impagable. - caht. encima, poco, sombrajo, impagable. 22

Nota 14. a: Lô grupô cahteyanô, , , se trahforman, en andalu, asimilando la primera nasà a la segunda; en tô lô casô, s'ehcribirá la nasà heminaa resurtante (vid. puntô (17) y (19)). 23- inno, commutao, etc. → caht. himno, conmutador, etc.

17. mm: ehte dígrafo representa la heminacion de la resurtante de lô grupô qe, en cahteyano y en lâ formâ etimolohicâ, apaecen como , , , , etc. (56) cámmio, ommio, commutao, facimmo. - caht. Cadmio, ogmio, conmutador, fascismo.

18. n: representa er fonema nasà dentà /n/. Se pronuncia como en cahteyano. En posicion implosiva, tiene diferentê alofonô, arreglao a la consonante qe tenga a la derexa d’è. Pero, si ê finà de palabra, ê mu frequente qe caiga y dehe una vocà nasà. En er caso ehte, no cabe ehcribir la perdia, sacao qe se trate de formâ verbalê (la 3ª persona plurà). (57) avenate, niqelao, encárabo. - caht. arrebato, arreglado, cárabo. (58) essame, crime, vinhe - caht. examen, crimen, virgen → cf. plurà: essamê, crimê. (59) sartan, ehtudiaron, qedrán, etc. - caht. saltan, estudiaron, querrán, etc. Nota 15. a: Pue aseñalar vocà nasà en palabrâ como: 24- pien, mejon, coberton, etc., qe son lâ grafiâ aconsejaâ, si se pronuncia esa nasà .

b: si la pronunciacion no ê nasà ni abierta, como en lô dialehtô centro-orientalê, sino média, así y to, s'aconseja la mimma grafia con la tirde pácia la ihqierda:

23

25- *mejó, *cobertó → mejò, cobertò, etc.

19. nn: representa la heminacion de la . En cahteyano, correhponde a argunâ heminacionê curtâ, resurtantê de procesô derivativô y a lâ sequénciâ , , . (60) innoble, innato, pinnípedo; inno, canne, lenna. - caht. Innoble, innato, pinnípedo; himno, carne, lezna. Nota 16. a: La sequéncia tamien se pue pronunciar y ehcribir , en casô como y en tehtô informalê u qe agan por reflejar el abla coloqià populà. En henerà, s'aconseja mantener la heminaa : 26- irno, irnatimmo → inno, innatismo, etc. - caht. himno, innatismo, etc.

b: En lenna, la ê abierta y qea un rehto ahpirao, enqe no lo recoja la grafia e la palabra, qe s'atiene a la solucion henerà pa lâ consonantê implosivâ agrupaâ con .

c: Se vea tamien la nota (19), apartao (c).

20. ñ: representa er fonema palatà nasà qe, en cahteyano, s'ehcribe tamien con . Suena como en cahteyano, en lâ ablâ orientalê y periféricâ, pero, en lô dialehtô centralê, y arreglao a lo qe se mienta en la bibliografia dialehtà, s'ehtaba dehpalatalizando, ehto ê, se pronuncia [ni], de manera qe la vocà resurtante, la [i], forma dihtongo con er nucleo silábico, sacao qe er nucleo silábico ehte no sea tamien la mimma vocà, porqe, en tal caso, no se dehpalataliza. (61) barrañar, laña, añedir, iñir - caht. rebanar, imperdible, anadir, amasar (henir) Nota 17. a: si fuera posible, se bia de buhcar una grafia arternativa, como, un ponè, , , con tirde poncima la , u er mimmo dígrafo , Me paece una quehtion qe no mô bamô planteao en sério pa ver lô prô y lô contrâ d'ehta ocion conservaora.

24

27- piǹa, empaǹar, compaǹa, ǹandu, aǹí, etc. 28- pińa, empańar, compańa, ńandu, ańí, etc. 29- pinya, empanyar, companya, nyandu, anyí, etc. - caht. pina, empanar, companía, nandú, anil.

21. p: representa er fonema bilabià oclusivo sordo /p/. Se pronuncia como en cahteyano. (62) xapeton, empanzonaa, paliyô, présulê. - caht. chaparrón, ahita/empanzada, castanuelas, guisantes.

22. q: representa er fonema guturà oclusivo sordo [k], quando va segio por lâ vocalê y y por lô dihtongô , , , . En argunô dialehtô ha esemborujao un rajo ahpirao mu claramente articulao (v. nota 18). (63) xarnaqe, qehio, aqí, eqinocio. - caht. chiringuito, lamento/quejido, aquí, equinoccio. (64) aquário, quatro, quehtion, quidar, aquífero, quota, quórum. - caht. Acuario, cuatro, cuestion, cuidar, acuífero, cuota, quórum. Nota 18. a: La /k/ ahpiraa se pronuncia en buena parte l’Andalucia centrà y ocidentà, pero no cabe representà-la en la ehcritura, porqe ê un rajo articulatorio, no un fonema aparte, y no tiene valo dihtintivo: 30- [ahkí], [sihkjéra], [sehkjére], [tehkjéro] → aqí, siqiera, se qiere, te qiero. - caht. aquí, siquiera, se quiere, te quiero).

b: La sequéncia [kwe] namà s’ehcribe con , si er dihtongo [we] se mantiene en toâ lâ formâ der paradimma léssico: 31- quehtion → quehtionar. → quehtionable; Pero, si no se mantiene, s’ehcribe con , tal como sige:

25

32- ehcuela → ehcolà; encuentro → encontrar; recuento → recontar, etc.

23. r: se pronuncia y s'utiliza como en cahteyano, sacao qe la finà de lô infinitivô, qe ê mua y no suena (vid. ehemplô de (66)), namà qe aseñala una pronunciacion mà alantaa de la vocà finà. Representa dô fonemâ diferentê. a- La /r/ vibrante simple: En interio de palabra, siempre y quando ehté entre vocalê, cerrando la sílaba (-r implosiva) u entre la consonante inicià (ehplosiva, rima silábica) y la vocà qe sea er nucleo silábico: (65) miraa, yerbazà, tramotilê. - caht. mirada, herbazal, arreos/herramientas. (66) aporrea(r), suavece(r), engorruñi(r). - caht. golpear, suavizar, encoger. Nota 19: a: grupô grecolatinô curtô , , , , etc: hai ablantê qe suhtituyen lô grupô de consonantê oclusivâ y argunô mà der cahteyano ehtandâ (dialecto, aptitud, absolución, atmósfera, etc.) por [r] mà la consonante ehplosiva correhpondiente, de manera qe se podria ehcribir ehta , en puehto d', pero fuera aconsejable mantener la grafia con en tehtô mà formalê y, en su caso, la heminacion de : 33- dialehto, ahtitu, assolucion, etc. → grafia preferia. 34- dialerto, artitu, arsolucion, etc. → grafia ocasionà. b: En cámbio, hai argunâ , aparte la de l'infinitivo, qe a vecê no suenan, como lâ de ciertô elementô gramaticalê, u qe s'asimilan a una sigiente, un ponè, pero s'ehcriben siempre:

35- la preposicion por, er determinante er, la contracion par. c: si la implosiva s'encuentra con , ê posible qe s'asimile y resurte una . En princípio, lo mà aconsejable paece mantener la grafia , pero se pue armitir tamien l'arternativa con :

26

36- carne → canne, pierna → pienna, cuerno → cuenno, etc. Una salia mà arrimaa a l'andalu médio seria ehcribir la heminacion con er dígrafo , pero ê una solucion qe qea pa dihcusionê pohteriorê:

37- *cahne, *infiehno, *gobiehno, *Patehna - cast. carne, infierno, gobierno, Paterna. d: La sequéncia /rh/ suele evolucionar, asigun lô dialehtô, a /h/ y, por lo tanto, s'ehcribirá asin. 38- Nerja > Nerja > Neja. Orjiva > Orhiva > Ohiva.

b- La /r/ vibrante múrtiple: En empiece palabra y detrà de -n. (67) rabán, roiya, enritacion, etc. - caht. rabadán, rodilla, disgusto, etc. Nota 20. a: Er semmento , como en er cahteyano alrededor, s'ha simplificao en andalu, por asimilacion de la a la : 39- arredeo → arreo: /lr/ → /rr/.

24. rr: representa er fonema /r/ arveolà vibrante murtiple, quando ehtá entre vocalê. (68) zurrio, arroba, gorruño. - caht. ruido, arroba, ovillo/lío.

25. s: representa fonemâ diferentê, arreglao ar dialehto qe consideremô: a- en lô yamaô “dihtingiorê” (tércio orientà y lindê con la meseta), representa /s/, fonema sibilante arveolà sordo, articulao sobreto como coronà y tamien como apicà, en argunâ

27

reondâ linderâ (Sierra Morena y Sierra e Segura, sobreto). b- en lô dialehtô centro-ocidentalê, ande toâ lâ sibilantê der cahteyano medievà se reduheron a una, representa un fonema sibilante fricativo dentoarveolà /S/, qe suena, segun lô oyentê “dihtingiorê”, unâ vecê como la der cahteyano y otrâ, como la , namà qe articulao como predorsà u coronà (y variantê diversâ). (69) aserjao, coser, asumério, etc. - caht. sesgado, coser, mal olor, etc.

26. ss: representa tamien, como l'anterio, er fonema sibilante /s/, en lô dialehtô “dihtingiorê”, y /S/ (arxifonema sibilante), en lô qe no acen dihtingô y pronuncian lâ grafiâ , y como sibilante predorsà u como coronà, y variantê diversâ. S'emplea pa ehcribir vocablô curtô ande interesa qe se mantenga un reconocimiento ehpecífico d'esô términô como neolohimmô y curtimmô d'uso científico, téhnico u simplemente ehtandâ. Por la confrentacion con er latin y con er cahteyano y otrâ lénguâ peninsularê y romancê, sabemô qe la grafia pue correhponder a una y a lô grupô grecolatinô y . (70) essame, lessema, clessidra, ossidiana, sesso, assoluto, etc. - caht. examen, lexema, clepsidra, obsidiana, sexo, absoluto, etc. Nota 21. a: La palabra d'uso internacionà “taxi”, bia de mantenè-se con la mimma grafia: ['taxi], pa facilitar su reconocimiento irmediato y por coeréncia con lâ lénguâ de l'entorno. b: en er par exotérico/esotérico (< der gr. eis+soterikos), fuera mehtè mantener la en er primero. En lô rehihtrô ehcribiô, bian de rehpetà-se lâ grafiâ etimolohicâ en casô como ehte, ande se puen crear omografiâ bahtante molehtâ.

27. t: representa er fonema dentà oclusivo sordo /t/. Se pronuncia como en cahteyano. (71) santo, tolano, ehtilo, xurrete caht. brochazo, chichón, estilo, mancha 28

Nota 22. a: En palabrâ como ehtilo, se sienten articulacionê arveolarê de la /t/, mu paeciâ a la de l'inglè, sobreto, si antê hai una vocà alantaa. Lô ablantê en quehtion son de la parte Cai y Baja Andalucia, en henerà.

28. v: representa er mimmo fonema qe la letra , namà qe en palabrâ d’orihe latino, u d’otrâ lénguâ, qe yevan en l’étimo d’eyâ y en lô derivaô suyô. Tamien, deqe er fonema /b/ va precedio por vocà abierta y ahpiraa, entocê s'ehcribirá , contehto ande suena como labiodentà, mà u menô tenso → [v]/[f]>. (72) avuelo, levante, oveja, via, avogao, vurnerar. - caht. abuelo, levante, oveja, vida/vía, abogado, vulnerar. (73) trahvordo, rehvalar, ehvarate. - caht. transbordo, resbalar, desorden. Nota 23. a: Lô alofonô asociaô a la grafia son lô mimmô qe bamô vihto pa la : 40- bilabià oclusiva → [b]: invaso, venahe, enviar, vô, etc. 41- bilabià fricativa sonante [b]: jovenato, arveyana, avion, etc. 42- labiodentà fricativa sonante/sorda [v]/[f]: ahvérbio, ehvirtuar, etc. b: lâ sílabâ y se suelen pronunciar como [we] y apaecen ehcribiâ como en munxô tehtô dialehtalê. Siempre qe sea posible, ê aconsejable mantener la grafia etimolohica, como en er caso d', der latin avus, -i, con un sufijo diminutivo. Se vea tamien nota henerà mà parriba, en la páhina 20.

29. w: la letra “uve doble”, aparte lô nombrê y apeyiô ehcribiô d'acuerdo con ortografiâ de lâ lénguâ d'ande remanecen, s'emplea pa vocablô de venahe no latino quasi siempre, relacionaô con la ciéncia y la téhnica. Representa dô pronunciacionê, arreglao a l'orihe e la palabra: a- en lâ qe vienen de l'aleman, er polaco, l'olandè y argun otro idioma, en er nombre e la 29

rehion de Walonia y lô abitantê suyô, en er dun pueblo cahteyano qe yeva er nombre dun rey godo y en otrô nombrê d'aqeyâ dinahtiâ medievalê, se pronuncia como la . (74) webério, watê, worfrámio, wagneriano, Kuwait, etc. caht. weberio, wáter, wolframio, wagneriano, Kuwait, etc. (75) Walonia, walon, Wamba, Witiza. caht. Walonia, walón, Wamba, Witiza. b- en lâ qe remanecen de l'inglè u nô han yegao por intermédio suyo, qe ahora son la mayoria, suena como una /u/ semiconsonante, sacao qe er caso de darwinimmo, darwinihta, watê, kiwi (palabra de venahe maorí qe armite lâ dô pronunciacionê) y arguna otra, ande suena como la . (76) wasintonia, waterpolo, (páhina) web, wihki, wok, wombat, etc. - caht. Washingtonia (clase de naranja y familia de palmeras usadas en jardinería), waterpolo, p. web, güisqui/wiski, wok, wombat, etc. Nota 24.

a: Er caso de l'apeyio inglè Darwin ê una xihpa peculià, pue ser por lo mu empleao qe ha sio dende qe Charles Darwin publico “L'orihe e lâ ehpéciê”, porqe la se pronuncia como , lo mimmo qe en lô derivaô suyô darwinimmo y darwinihta.

b: Se bia de decir otro tanto der caso de watê, qe tamien ê d'uso henerà y eso implica adahtacion a lâ pronunciacionê comunê andaluzâ.

c: Aniguà, er caso de kiwi muehtra lo qe pasa con un término nuevo, qe no to er mundo lo pronuncia iguà, porqe la mayoria la hente lo tiene, por decì-lo d'arguna manera, mà vihto en lâ fruteriâ, qe sentio en boca de familiarê u vecinô.

30. x: representa un fonema prepalatà fricativo sordo, en lâ ablâ centralê, qe s'ehcribe como en gayego, en catalán y en francè, no esihte en cahteyano. En lâ ablâ orientalê, ê como la der cahteyano, un fonema palatà africao sordo, sacao qe en argunâ reondâ ande esihte una pronunciacion africaa y sonante, mu paecia a la canária. Ca ablante pronunciará segun su dialehto o sû preferénciâ.

30

(77) buxaca, xamaa, calexiyo. - caht. bolsa/morral/bolsillo, mala racha, grieta. Nota 25.

a: Se mantiene la latina namà qe en argunô términô der léssico científico (de la medicina y la farmácia, sobreto), adahtaa a l'andalu, quando sea posible. Aparte qea er caso de “taxi”, ya mentao mà parriba. 43- massilofacià, exoehqeleto, xenofobia, etc. caht. maxilofacial, exoesqueleto, xenofobia, etc.

31. y: representa er fonema fricativo palatà sonante de l'andalu qe correhponde a lô dô qe, en cahteyano, s'ehcriben con y (gallina; apoyo). Se pronuncia asegun lâ reondâ y lô ablantê bahtante reilao, como la der catalán u der francè, pero no tan asibilao (paecio a la ) como lo dicen lô arhentinô. En empiece assoluto, pue sonar africao y su punto articulacion s'arrima una xihpa ar de la cahteyana. (78) yueca, tovaya, ayoza. - caht. clueca, toalla, almendra tierna. Nota 26. Uso e la como semivocà: a: La cojucion copulativa /i/ s’ehcribe con en andalu: 44- Er verbo hai y l’ahvérbio hoi s’ehcriben con . b: Lâ interhecionê ¡Ei!, ¡Oi! y ¡Ui!, por contra, s’ehcriben con latina. c: Lâ palabrâ ay, ley y rey s'ehcriben con , porqe ehta ê la consonante qe tenemô en lâ formâ de plurà: 45- ay → ayê, ley → leyê, rey → reyê.

32. z: en er tércio orientà y en lâ lindê con la meseta, ehto ê, en er cojunto e lô dialehtô qe bamô yamao “dintingiorê”, representa er fonema /q/, se pronuncia [q] y s'opone ar 31

fonema /s/. En lô dialehtô centralê, ande namà qe hai un fonema sibilante, se pronuncia lo mimmo qe , y con lâ vocalê anteriorê . Lâ realizacionê puen ser mu variaâ, dende una pronunciacion coronà, ahta lâ pronunciacionê predorsalê de lâ comarcâ zeteantê, y articulacionê intermédia váriâ. (79) carzao, peazo, garguzo, etc. - caht. calzado, peazo, goloso, etc. Nota 27. a: En lâ zonâ zeteantê, deqe la cae entre vocalê, ê frequente qe s'ahpire y suene como /h/; si ehto ocurre en interio de palabra, l'ahpiracion ê permanente y la podremô ehcribir siempre: 46-peheta, vehino, ajuhtar (caht. peseta, vecino, asustar/(ajustar))

33. Otrâ grafiâ consonánticâ usaâ en andalú: a- ch, gl, gn, lh, ll, th, zz, etc: Pa nombrê propiô, apeyiô, motê, etc., tomaô d'otrâ lenguâ, de mientrâ no s'ayan integrao en er léssico andalu; neolohimmô en cruo, curtimmô grecolatinô, etc. (80) Cheyenne, taglatella, Batalha, Lledo, Magnani, pathos, pizza, etc.

Nota 28. Arverténcia henerà: Lâ palabrâ ehcribiâ entre corxetê serian representacionê fonéticâ aprosimaâ, pero ahperamô qe, con una xihpa imahinacion, se comprendan bahtante bien. Aparte, quando nô referimô a lô dialehtô centralê, s'entiende qe se trata de to’r cojunto lô no dihtingiorê.

32

C.3. OTRÔ SINNÔ GRÁFICÔ. 34. Acentô y tirdê. El acento ê la denominacion qe le damô coloqiàmente ar concehto de toniciá, qe ê la intensiá con la qe pronunciamô lâ sílabâ. En lénguâ como lâ latinâ y munxâ otrâ, namà qe hai una sílaba tónica en ca palabra. L'arraì d'ehte vocablo ê griega, ὁ tόnoV, qe, aplicao ar lenguahe, se pue traducir como tension, tono, acento tónico, y pue ser qe otavia pronunciemô lâ sílabâ tonicâ en un tono, entendio ahora como s'entiende en la musica, una xihpa mà arto qe er rehto e lâ sílabâ, aparte qe sean duna duracion iguàmente mayo. La tirde, en cámbio, ê un sinno gráfico, una comiya u la combinacion de dô, qe se coloca poncima la vocà de la sílaba tonica, si lâ reglâ convencionalê qe rihen su uso lo indican así. Aora bien, enqe lo normà ê qe lâ tirdê s'asocien a lâ sílabâ tonicâ en la mayoria e lénguâ qe s'ablan en nuehtro entorno heográfico, argunâ, como er francè, acen un uso dihtinto de lâ comiyâ ehtâ y lâ emplean pa marcar er rajo abierto u cerrao de la vocâ con la qe apaece y pa aseñalar una consonante perdia (er circuflejo de, un ponè, forêt → florehta, monte, argaida); y no importa si se trata de sílabâ átonâ u tonicâ. El andalu, emplea dô tirdê simplê, y , siempre sobre sílaba tonica y una tirde compuehta, er circuflejo, , poncima vocalê abiertâ átonâ en finâ de palabra. (81) fr. école, système, légères, sûr, paraître, etc. - and. ehcuela, sihtema, liherâ, seguro, paecer, etc (82) soleá, paripé, bihturí, fricandó, cañadú, etc. - pl. Soleà, paripe, bihturì, fricandò, cañadu, etc. - caht. Soledad/-es, paripé/-s, bisturí/-es, fricando/-s, cana/-s de azúcar.

34.1. Normâ heneralê. Grupô d'aplicacion. Lâ reglâ d'acentuacion de l'andalu s’han pensao pa aorrar la cantiá mà grande posible de tirdê. Ayuda munxo er qe lô patronê silábicô d’ehta varieá latina son bahtante cenciyô, ya qe

33

lâ unicâ consonantê implosivâ finalê qe armite son dô, la /n/ -/m/ ante bilabià, por fonotasiy la /r/, y lâ dô se pierden en munxô contehtô, sobreto, en finà assoluto. Amà, s’ha tenio en cuenta la categoria léssica e lâ palabrâ, pa massimizar l’ohetivo ehte, de manera qe lâ palabrâ tonicâ de l'andalu se pormedian en dô grupô, ca uno con su propio uso de lâ convencionê acentualê heneralê: A- Grupo (1): suhtantivô, ahetivô, ahvérbiô, formâ verbalê no personalê (infinitivô, herundiô y particípiô, qe se verán mejo en er punto (33.3)), preposicionê, cojucionê y interhecionê. Ar grupo ehte se l'aplican lâ normâ heneralê d'acentuacion. B- Grupo (2): formâ flessivâ verbalê. Se lê aplica una simplificacion de lâ normâ heneralê. Como veremô de segia, namà ê mehtè poner tirdê en argunâ formâ proparossítonâ (ehdrujulâ) y en lâ ossítonâ (aguâ), qe son siempre formâ acabaâ en vocà y en .

34.2. La tirde en er léssico der Grupo A. i/ s'acentuan toâ lâ palabrâ aguâ (ossítonâ) terminaâ en vocà. Pero no yevan tirde lâ qe acaban en -aa/-aâ, lâ qe terminan en dihtongo decreciente (ehto ê, er qe empieza con lâ vocalê -a, -e, -o segiâ de la semivocà -i: , , ), ni lâ terminaâ en , enqe sea una nasà apenâ pronunciaa. Lô infinitivô, d'acento ossítono y marcaô por una mua, tampoco yevan tirde. (83) café, andalú, arcaucí, colibrì. - caht. café, andaluz, alcachofa, colibríes. (84) mareaâ, ehpaa, sardinaa, etc. - caht. rehogadas, espada, sardinada, etc. (85) tangai, virrei, carei, convoi, ar liqindoi, etc. - caht. Barullo, virrey, carey, convoy, con atención y rapidez.

34

(86) raban, armacen, tamien, cahetin, asin, empeyon, argun. - caht. mayoral, almacén, cajetín, así, empujón, algún. (87) afalagar, arrohcar, coher, comprometer, cumplir, decir, etc. - caht. Digerir, enrroscar, caber, provocar, caducar, encajar, etc. Nota 29. a: En andalu, hai munxô suhtantivô terminaô en , y , y argunô ahetivô, ande ehta vocà pue formar dihtongo con la vocà anterio, con to y qe forma iato: 50- clariá, probaliá, casoliá, etc. - caht. claridad, oportunidad, casualidad, etc). 51- materià (caht. material/cuero).

52- ehcurriò, surtiò, puliò, encubriò, etc. - caht. escurridor, surtidor, pulidor, encubridor, etc.

b: Lâ palabrâ terminaâ en (particípiô femeninô de verbô de la 1ª cojugacion) son yanâ en er plano gráfico y en lo referio a lâ reglâ d’acentuacion, con to y qe se pronuncian como ossítonâ.

ii/ Lâ palabrâ yanâ no s'acentuan nunca, sacao qe en lô casô sigientê : 1- Lâ terminaâ en , , , , , . (88) ihtória, série, incórdio, água, bilíngue, antíguo. - caht. historia, serie, incordio, agua, bilingüe, antiguo.

2- Lô suhtantivô qe terminan en , , , y . (89) (manga) ránglan, ímen/hímen, párqin (mejo coxera), cánon, árbun - caht. ranglan, himen, parquin, canon, álbum. 35

3- Demohtrativô pronominalê y interrogativô, tanto pronombrê, como ahvérbiô: (90) dice éhte qe ésa no le guhta, qe mejo aqéya. (91) qé, qién/lóqe, quándo, cómo, etc. - caht. qué, quién, cuándo, cómo, etc.

4- Palabrâ yanâ terminaâ en dihtongo, qe son mu pocâ y de venahe no latino. (92) órsai, hírlei, hókey/jóqei, etc. - caht. fuera de juego, revólver de esa marca, hokey, etc.

iii/ Lâ palabrâ ehdrújulâ s'acentuan toâ. (93) párpago, támara, brísolê (pl. de brisô), música. - cahteyano: párpado, rama rota y seca, guisantes, música.

34.3. La tirde en lâ formâ resurtantê de la flession verbà. Lâ formâ resurtantê de la cojugacion verbà presentan un patron acentuà munxo mà previsible qe no er cojunto formao por nombrê, ahetivô y ahvérbiô, qe son lâ categoriâ qe muehtran acento libre propiamente dixo. En er panorama verbà, predominan lâ formâ con acento yano (parossitono), son menô lâ formâ con acento aguo y lâ ehdrujulâ son quasi toâ er resurtao d'añedì-le clíticô a l'imperativo y a lâ formâ no personalê der verbo (infinitivô y herundiô) y se solucionan sin tirde mediante un gion entre la forma verbà y er clítico u la caena de clíticô. Aniguà, la 1ª pers. plurà der pretérito imperfehto d'indicativo y la 1ª pl. de lô imperfehtô de sujuntivo de

36

lâ trê cojugacionê, qe sí yevan tirde, por no armitir gion entre sû morfemâ flessivô. Ar remate, lo qe tenemô ê la probaliá de nusotrô simplificar lâ tirdê en lô paradimmâ verbalê, de mo y manera qe namà qe la yeven: i- lâ formâ aguâ u ossítonâ (acento en la urtima sílaba), qe son lâ qe vienen a renglon segio (y no m'ago cuenta de formâ ail·laâ u irregularê, qe no vienen ar caso): i.a- la 2ª pers. plurà der presente indicativo e lô verbô de la 3ª cojugacion, y no en toâ lâ variantê dialehtalê: (94) vusotrô/uhtedê partì, decì, salì, etc. → pero tamien: partei, dicei, salei, etc. - caht. Partís, decís, salís, etc.

i.b- la 1ª y la 2ª pers. singularê der pretérito indefinio, en lâ trê cojugacionê: (95) merqé, mercó; bebí, bebió; subí, subió, etc. - caht. Compré, compró; bebí, bebió; subí, subió, etc.

i.c- lô imperativô etimolohicô sin clíticô: (96) mercá, bebé, subí vusotrô, etc. - caht. Comprad, bebed, subid vosotros, etc.

i.d- lâ formâ der futuro en toâ lâ cojugacionê y personâ verbalê (porqe son ihtoricamente formacionê perifráhticâ, d'aí l'acento una xihpa irregulà d'eyâ): (97) mercaré (< he de mercar), beberé (< he de beber), subiré (< he de subir), añediré (he d'añedir), etc. - caht. Compraré, beberé, subiré, anadiré, etc. 37

i.e- ê importante aseñalar qe lâ formâ flessivâ ossítonâ terminaâ en dihtongo, no cabe acentuà-lâ, tal como se muehtra en lô ehemplô de (98):

(98) cantai, ahperai, gorvei, ehtoi, etc. - caht. cantais, esperais, volveis, estoy, etc.

ii- lâ formâ yanâ u con acento parossítono. ii.a- la regla henerà ê qe no yevan tirde lâ formâ verbalê yanâ acabaâ en vocà, pero tampoco lâ qe terminan en , qe son lâ sigientê y qe no cabe acentuà-lâ, por no aber confusion posible con formâ omofonâ: (1) -an: a- 3ª pers. pl. der presente indicativo de la 1ª cojugacion → ehemplô de (99) b- 3ª pers. pl. der presente sujuntivo de la 2ª y 3ª cojugacionê → ehemplô de (100) c- 3ª pers. pl. der pretérito imp. sujuntivo de lâ trê cojugacionê → ehemplô de (101) (2) –en: a- 3ª pers. pl. der presente indicativo, 2ª y 3ª cojugacionê → ehemplô de (102) b- 3ª pers. pl. der presente sujuntivo de la 1ª cojugacion → ehemplô de (103) (3) -on 3ª pers. pl. der pret. Indef. d'indicativo de lâ trê cojugacionê → ehemplô de (104)

(99) ehturrean, sartan, marean, aruñan, etc. - caht. esparcen, saltan, rehogan, aranan, etc. (100) coman, sepan, digan, sargan, etc. - caht. coman, sepan, digan, salgan, etc. (101) bixearan, cantearan, icieran, vinieran, etc. - caht. registraran/asen, inclinaran/asen, hicieran/esen, vinieran/esen, etc. 38

(102) comen, suavecen, abren, suben, etc. - caht. comen, suavizan, abren, suben, etc. (103) mareen, aruñen, rahtreen, etc. - caht. rehoguen, aranen, arrastren, etc. (104) fueron, yegaron, rubearon, ehcurcaron, etc. - caht. fueron, llegaron, enrojecieron, rebuscaron, etc.

ii.b- S'acentuan tamien lâ 2ª personâ der plurà de lô imperfehtô d'indicativo (105) y sujuntivo (106), porqe la farta de tirde induciria a leè-lâ como si fueran palabrâ ossítonâ terminaâ en dihtongo. Y yevan tirde tamien lâ formâ verbalê con dehplazamiento acentuà pácia la ihqierda, típicâ de lô presentê sujuntivô d'argunô dialêhtô: (105) ehtábai, volábai, ejábai → imp. indicativo - caht. Estabais, volabais, dejabais, etc. (106) canteárai, torciérai, riyérai, etc. → imp. sujuntivo caht. ladeaseis/rais, giraseis/rais, rieseis/rais, etc. (107) (vusotrô/uhtedê ) áyai/árgai, véngai, sárgai, etc. → pres. sujuntivo caht. (vosotros) hayáis, vengáis, salgáis, etc. Nota 30. a: En realiá, lâ 2ª personâ der plurà de lô tiempô ehtô, ehemplô de (105) y (106), se puen considerar yanâ (parossítonâ) y yevan tirde porqe bamô adohtao la convencion de no acentuar lâ formâ verbalê aguâ (ossítonâ) terminaâ en lô mimmô dihtongô esô (v. punto (34.3.i.e)):

53- ehtai, gorvei, partei, ehtoi, etc.

b: En er caso e lô verbô de lâ cojugacionê 2ª y 3ª, la 2ª persona plurà no cabe qe yeve

39

tirde ninguna, porque se pronuncia como una forma ossítona (agua) terminaa en trihtongo, sacao qe en er caso er verbo “reir”, qe paece pronuncià-se esaciendo er trihtongo:

53'- bebiai, torciai, saliai, etc. Pero: reíai (vusotrô). Caht. (vosotros) bebíais, torcíais/girábais, salíais, etc.; reíais.

iii- lâ formâ con acento proparossítono (ehdrujulâ) son lâ sigientê: iii.a: lâ primerâ personâ der plurà de lô pretéritô imperfehtô de l'indicativo y der sujuntivo de lâ trê cojugacionê verbalê. Siempre yevan tirde, (108) a (113). iii.b: lâ formâ verbalê resurtantê d'añedì-le dô clítico pronominalê a l'infinitivo (114), a l'imperativo e segunda persona plurà (115) o uno namà ar de 2ª pers. der singulà (116) y ar herundio (117). Con l'infinitivo y l'imperativo, enqe lô clíticô vayan deseparaô con un gion, yevan la tirde propia d'ehtâ formâ verbalê segiâ por clíticô. Aniguà, con er herundio, no yevan tirde, porqe er clítico va deseparao por un gion juhtamente pa evitar la precision d'acentuar lâ cohtrucionê ehtâ. (108) ehtábamô, volábamô, canteábamô, etc. → indicativo. (109) ehtáramô, voláramô, canteáramô, etc. → sujuntivo. (110) bebíamô, torcíamô, etc. → indicativo. (111) bebiéramô, torciéramô, etc. → sujuntivo. (112) salíamô, reíamô, etc. → indicativo. (113) saliéramô, riyéramô, etc. → sujuntivo. (114) arqilà-telo (er piso), cree-melo (er cuento), abrì-sela (la lata). caht. Alquilártelo (el piso), creérmelo (el cuento), abrírsela (la lata). (115) regalá-selo uhtedê pa su dia, qe ê la fiehta er pueblo. caht. Regaládselo (vosotros) para su santo, que es la fiesta del pueblo.

40

(116) merca-lo (el auto), rompe-lâ (lâ borsâ), sube-te (tu). caht. cómpralo (el coche), rómpelas (las bolsas), súbete (tú). (117) ahperando-la, embebiendo-nô, durmiendo-te, etc. caht. Esperándola, encogiéndonos, durmiéndote, etc.

iv- lâ sobrehdrújulâ son infinitivô y herundiô segiô de pronombrê clíticô, lô qualê van deseparaô por un gion, y se puen pormediar en trê grupô, a saber: iv.a- infinitivô: yevan tirde siempre pácia la ihqierda y como marca e la finà perdia, pero ehcribia en l'infinitivo sin clíticô ninguno (118). De quanto s'añeden dô clíticô encadenaô, tenemô un enunciao qe ehcribimô como una palabra unica sobrehdrujula (119): (118) hai qe no ehnortà-se entre ehtô burciô. caht. no hay que desorientarse entre estos riscos. (119) ya puê bebe-telo to (er vino), ehcapà qe tu puedâ → ya te lo puê beber to (orden mà coerente con lâ tendénciâ de l'andalu) - caht. Ya puedes bebértelo todo, quizá tú puedas → ya te lo puedes beber todo.

iv.b- herúndiô: lô qualê, como son de suyo formâ d'acento yano, nunca presentan tirde, con la condicion, como ya bamô dixo, d'ehcribir deseparaô lô pronombrê enclíticô: (120) ehtaba yo leyendo-melo (er libro). - caht. Estaba yo leyéndomelo (el libro). (121) en yevando-sela a su casa d'è, la marmetio. caht. Al llevársela a su casa, la echó a perder.

iv.c- imperativô: lô de la 2ª pers. er singulà pasan a ser sobrehdrujulô, en nusotrô añedì-lê dô clíticô; en ehte caso, abria qe ponè-lê tirde, pero s'aconseja deseparar lô clíticô añediô con un gion, pa evità-lo: 41

(122) *mércatelô (lô librô), *bébetela (la limonaa), *subeselâ (lâ pahtiyâ). (123) merca-telô, bebe-tela, sube-selâ, etc. → ocion preferia. - caht. Cómpratelos (los libros), bébetela (la limonada), súbeselas (las pastillas).

iv.d- Nota henerà a la tirde verbà. Sacao qe lâ aquí mentaâ, namà qe yevarán tirde lâ formâ irregularê qe sea menehte acentuar en la ehcribania, arreglao a lâ reglâ heneralê, porqe bian de dihtingí-se de formâ omografâ u porqe se trate d'argun monosílabo qe mantenga una tirde como refuerzo visuà. (124) sé (1ª pers. sg. V “saber”4/2ª pers. sg. imper. de “ser”/suht. “la sé”)/se (clít.), sál (imper. V “salir”)/sal (suht.), etc. - caht. sé (verbo)/sed (sust.), sal, etc.

34.4 Acentuacion d'iatô. a- En lo qe ê aparentemente la penurtima sílaba e la palabra, nô se presenta una buena série e sequénciâ vocálicâ en iato, resurtao e la caia d'arguna consonante u d'argun dihtongo ehvaratao por la tendéncia iatihta de l'andalu. En tô lô casô, no s'acentua la vocà tonica, arreglao a la norma de no acentuar lâ palabrâ yanâ terminaâ en vocà. Ehta norma provoca qe argunâ sequénciâ qe sí forman dihtongo, por esa mihma regla, tampoco yeven tirde ninguna y qe la lehtura correhta dunâ y otrâ vaya por cuenta e lô conocimientô der lehto 5: (125) di-ci-o-xo, i-a-to, a-vi-an-do, a-bri-e-ro, pin-gu-i-no, pa-i-sê, xa-la-u-ra. - caht. Diez y ocho, iato, alinando, bostezo, pingüino, países, chaladura.

4

5

La 2ª pers. pl. de l'imperativo s'ehcribe, arreglao a como suena: , la tirde se pone por coeréncia con er paradimma e formâ d'imperativo, enqe no l'aga farta (tamien se bia podio ehcribir ). Una idea interesante ê la qe vemô en er catalan, qe pone una diéresi poncima la , pa esacer er dihtongo y porqe no se pue poner tirde, d'acuerdo con lâ normâ d'acentuacion suya. Nusotrô podíamô poner la diéresi poncima la y la , u ponè-la siempre sobre la segunda vocà, sea la qe sea, ehemplo: dici öxo, iäto, abriëro, pinguïno, païsê, xalaüra, etc.. Pero otavia mô qearian una pila iatô sin aseñalar, porqe ninguna e lâ vocalê qe lô forman ê er núcleo e la sílaba tónica, como se ve en lô ehemplô de (126). Aparte, qe l'andalú tiene una cantiá e dihtongô tan aburtaa, qe yenaríamô lô tehtô de diéresî.

42

b- Pasa lo mimmo en sílabâ pretonicâ y tampoco se pue deseparar l'aparente dihtongo con una tirde, porqe lâ dô sílabâ implicaâ son átonâ:

(126) i-a-tih-ta, gi-o-nih-ta, a-vi-o-ne-ta, ri-o-ja-no, pi-a-nih-ta, ba-i-laa (lo qe s'arrecohe con er badí → caht. badilada).

c- Pero ê qe tamien se pue uno encontrar ehto en una aparente urtima sílaba -si partimô der cahteyano, porqe son dô en andalu- y tampoco entocê yeva tirde la vocà tonica, arreglao a lâ normâ qe ehtamô tahcando:

(127) a-vi-on, gi-on, ca-mi-on, ru-in, etc.

d- Aniguà, sí yevan tirde argunâ formâ verbalê (la 3ª pers. plurà der pretérito indefinio) qe sû lessemâ de base terminan en iato, porqe lê correhponde yevà-la arreglao a ehtâ normâ:

(128) e-sel·li-ó, a-vi-ó, a-rri-ó, etc. - caht. resolvió/desarrolló, preparó/arregló, dio/arrió, etc.

43

35. L'apóhtrofo. S'emplea l'apohtrofo con argunâ partículâ -preposicionê, determinantê y clíticô verbalê-, asin qe s'encuentran, a la derexa d’eyô, con una palabra (suhtantivo, ahetivo, verbo u ahvérbio) qe empieza por vocà y a la ihqierda, en er caso l’artículo mahculino er, en colision con por y to. a- con la preposicion de. (129) librô d'ehtudio, d'aficionao, d’aqí, etc. - caht. Libros de estudio, de aficionado, de aquí, etc. b- con er determinante er, qe pierde la vocà detrà de la preposicion por, pronunciaa [po] y er quantificao to (caht. todo). (130) tirao po’r suelo, to’r mundo. - caht. Tirado por el suelo, todo el mundo. c/ con la variante er determinante mahculino el, qe apaece siempre qe sige una palabra con vocà inicià. Si la vocà ehta ê átona y, a vecê, tamien si ê tonica, en vocablô cortô, la forma pierde la vocà y s'añede ar suhtantivo. (131) ehtaban tô en l'ayuntamiento. - caht. Estaban todos en el ayuntamiento. (132) ehcribe ya l'índice der libro. - caht. Escribe ya el índice del libro. (133) Pepe corria por l'ehterio der campo. - caht. Pepe corría por el exterior del campo. (134) le dio en to l’ojo con una piedra. - caht. Le dio en todo el ojo con una piedra.

44

e/ con er determinante femenino singulà la y con er neutro lo, quando la palabra sigiente empieza por la mimma vocà. (135) l'arbarrá, l'acendria, l'Antonia, l'Arhentina. - caht. cercado, sandía, Antonia, Argentina. (136) l'ohcuro, l'ondo, l'opuehto etc. - caht. lo oscuro, lo hondo, lo opuesto

f/ pa lo qe podiéramô yamar "plurà anticipatorio", qe ê er mantenimiento la er plurà der determinante, ereaa der cahteyano medievà, quando qea entre vocalê (mà corriente en lô dialehtô ocidentalê, qe no en lô centro-orientalê). Se trata der fenomeno conocio en francè como liaison. (137) lô s'ojô, lâ s'entrañâ, unô s'idiotâ, etc. - caht. Los ojos, las entranas, unos idiotas, etc. g/ con lô pronombrê personalê átonô: me, te (Oheto Direhto u Indirehto) se (pronombre reflessivo), le (Oheto Indirehto); lo, la (Oheto Direhto): (138) m'han dixo qe tu no vâ a jugar → me (OI). - caht. Me ha dicho que tú no jugarás. (139) tu t'hâ apañao un buen ofício → te (OI). - caht. (Tú) has conseguido un buen oficio. (140) t'ahperamô en la puerta er cine → te (OD). - caht. Te esperaremos en la puerta del cine. (141) l'ha interrogao un juè mu “gordo” → lo (OD). - caht. La ha interrogado un juez muy influyente. (142) eyô s'enteran, enqe agan como qe no sienten na → se (refl.). 45

- caht. Ellos se enteran, aunque hagan como que no sienten nada. (143) ar Tobalo, l'ihpecionaron er tayè → le (OI). - caht. A Cristóbal, le inspeccionaron el taller. (144) er Manuè dice qe l'oservan dende un satélite → lo (OD). - caht. Manuel dice que lo observan desde un satélite. (145) la mesa, l'arrimaron munxo a la lumbre → la (OD). - caht. Acercaron mucho la mesa al fuego. Nota 31. a: En tehtô dialehtalê y popularê, se mantiene l’apohtrofo er pronombre uhté, con imperfehtô, futurô, imperativô, etc. 55- diba’hté, verá’hté, diga’hté, tenga’hté, sepa’hté, miu'hté. - caht. Iba usted, verá usted, diga usted, tenga usted, sepa usted, mire usted.

36. Contracionê. Namà qe s'armiten lâ sigientê contracionê : a- prep. de + er > der: b- preposicion de + artículo indefinio → dun, duna, dunô, dunâ. c/ prep. a + er > ar: d/ prep. pa + er > par: (146) El aire ha trepao toâ lâ parmerâ der paseo marítimo. - caht. El viento ha derribado todas las palmeras del paseo marítimo. (147) Venian dunô pueblô mu xiqitusô de la sierra. - caht. Venía de unos pueblos muy pequenitos de la sierra. (148) Ar Manolo l’ha tocao er gordo, er de la tia Juliana. 46

- caht. A Manolo, le ha tocado el gordo, el de la tía Juliana. (149) Nô juimô par rehtorante lo menô trê orâ antê y yegamô tarde. - caht. Nos fuimos hacia el restaurante por lo menos tres horas antes y llegamos tarde.

37. Mayúhculâ. S'ehcribe en mayuhcula la inicià de lô nombrê propiô, lô apeyiô y lô motê. S'emplea tamien en l'empiece er tehto, dehpuè de punto y segio y punto y aparte, detrà de lâ señâ d'armiracion y interrogacion y detrà der gion en tehtô conversacionalê. (150) l'Antonia, er Jacinto, er Groucho Marx, er Cordobè. (151) Una idea interesante ê la qe vemô en... (152) ... con lâ normâ d'acentuacion suya. Nusotrô podíamô poner la diéresi... (153) y le pegaron una paliza. […] Y quando l'ombre yego aquí... (154) ¡Ya poian venir lô lobô! Antê e conocer er poè e Preferio, ... (155) ¿Pa qé qie qe jaga yo una cosa tan séria? (156) - Bueno, mira: por ehta vê, transe; guerve-te a tu casa...

38. Señâ d’interrogacion y armiracion. Se colocan ar princípio y ar remate la oracion: (157) ¿Y como ê qe ha sio tu venir por la sierra ehta? - caht. ¿Y cómo es que has venido por esta sierra? (158) ¡Valiente entrenao mô ha “mercao” er Lopera, a segunda qe vamô! - caht. ¡Valiente entrenador nos ha “comprado” er Lopera, a segunda qe vamô!

47

39. Division de palabra por sarto e línia. a- Ar finà der renglon, si no nô cohe una palabra, hai qe eseparà-la, con un gion, sin romper sílaba ninguna (153). Tamien hai qe no dejar una vocà inicià sola, ni qe l'aga compaña una partícula apohtrofaa (154). Tampoco se pue dejar una vocà finà suerta en er renglon sigiente, enqe cohtituya sílaba por eya mimma (155). (159) a la Sefa, ya l'han qitao l'en-/yeso qe yevaba en er tubiyo. (160) tô lô juetê *s'e-/ hjoliyaron → mejo: s'ehjo-/liyaron a la mimma vê. (161) lô camionê devantan munxa *porvare-/a → mejo: porva-/rea. b- Pero sí qe se puen deseparar lô dígrafo , , , y . (162) ha yovio en toa la il/ la (sin er punto, qe no ê mehtè aora). - caht. Ha llovido en toda la is/ la. (163) Tô lô diosê eran im/ mortalê. - caht. Todos los dioses eran im/ mortales (164) Lâ exurâ d’è pa con su primo son in/ noblê. - caht. Sus modales para con su primo son in/ nobles. (165) Ehtaba er tio ar/ ranaíyo porbajo er puente. - caht. Estaba el tío aga/ chado por debajo del puente. (166) no hai qien entienda er lés/sico e lô médicô. - caht. No hay quien entienda el lé/ xico médico.

48

D. Grafiâ morfosintáhticâ. Lô pronombrê clíticô. 40.1 Infinitivô, imperativô, herúndiô y sû clíticô. Como ya bamô vihto en argun punto anterio, lô infinitivô andalucê suelen mohtrar arguna resihténcia a yevar clíticô a la derexa, pero sige siendo una posicion armitia en el abla coloqià. Lô herundiô, por su parte, namà qe puen yevar lô clíticô juhtamente pohpuehtô y lô imperativô, enqe suenen como si fueran infinitivô y munxa hente crea qe lo son 6, tienen su propia etimolohia7 y conviene ehcribì-lô dihtintivamente. En er punto ehte, vamô a ver que lâ grafiâ selecionaâ valen pa diferentê pronunciacionê. 40.2 Lô clíticô pronominalê. Lô infinitivô, lô imperativô y herundiô de l'andalu se puen combinar con lô clíticô qe vemô en er quadro sigiente, ande s'ha mirao por recoher lâ formâ qe puen presentar en diferentê ablâ de la heografia andaluza: Quadro 4. Persona

Número

--

Singulà OD Mahc.

Plurà OI

Fem.

--

OD Mahc.

OI Fem.



me

mô, mû, nô, nû



te

sô, sû, se

3ª Reflessivo

lo, lu

la

le

lô, lû

lâ, lê

--



se

40.3 Infinitivô. Lô infinitivô andalucê, como ya bamô vihto mà parriba, pierden la -r finà y se pronuncian con la vocà finà abierta y un rehto ahpiracion qe namà se conoce deqe sige otra palabra qe empiece por consonante. Ehto ê lo qe pasa siempre qe colocamô lô pronombrê clíticô a la derexa er verbo, con to y qe la tendéncia populà paece preferir la posicion preverbà, sobreto, si hai verbô modalê entremédiâ. La representacion ortográfica será siempre la mimma, ehto ê, infinitivo terminao en , , , segio der gion y der clítico: 6

D'aí, ipercorrecionê como “cayarsô, qe voi a ablar”, pronunciando claramente una qe no le correhponde. Con to y con eso, hai qe comentar tamien qe l'imperativo negativo e la 2ª pers. plurà sí qe seria un infinitivo, aniguà der correhpondiente sujuntivo usao por la léngua ehtándâ: No venì-se antê de lâ siete → caht.: no os vengáis ...

7

Morfemâ d'imperativo, 2ª pers. pl: lat. , , → cah. , , → and. , , . Ehcribiô a la manera der cahteyano arhentino, con tirde cerraa, pa mejò dihtingì-lô de lô infinitivô.

49

(167) si no sû vai a cayar, ya ehtai piyando la puerta. - caht. Si no os vais a callar, ya estáis cogiendo la puerta. (168) si no vai a cayà-se. - caht. Si no vais a callaros. (169) Ar paviyo er novio, lo qeriamô piyar por sorpresa. - caht. Al tonto del novio, lo queríamos pillar por sorpresa. (170) qeriamô piyà-lo. - caht. Queríamos pillarlo.

40.3.1 Ortografia y pronunciacionê. Arreglao a la vocà inicià der clítico, se puen osservar dô pronunciacionê principalê8 en lâ cohtrucionê ehtâ, con to y qe siempre, como ya s'ha mentao, s'ehcriben iguà: a: con heminacion: se pronuncia mà abierta la vocà predesinencià de l'infinitivo, cae la y se hemina la consonante der clítico, si se trata de líqida u nasà. (171) ace-nô, rumeà-mû, decì-le → [a'qenno], [rume'amu], [de'qille]. - caht. hacernos, pensarnos, decirle.

b: sin heminacion: se pierde la sin afehtar la vocà anterio y sin heminar la consonante contina der clítico. Ocurre sobreto deqe er clítico empieza por consonante dentà u arveolà. Pero ehta realizacion se pue encontrar tamien por diferentê reondâ con clíticô en líqida y nasà y apaece incluso en lô mimmo ablantê qe otrâ vecê heminan. 9 (172) empicà-se, dormì-te ehpaxà-nô → [empi'kase], [dor'mite], [ehpa'cano]10 8 9

10

No s'ace cuenta aqí de la realizacion ehtandâ, con la pronunciaa: *devantar-se, *vencer-se, *abrir-nô, etc. A vecê, ê posible que la pronunciacion heminaa la prahtiqen mà lâ muherê y la realizacion sin heminaa, simplificando, sea mà própia de lô ombrê (v. osservacionê personalê de hente de mi pueblo). Notacion fonética aprossimaa en un dialehto de lô yamaô dihtingiorê.

50

- caht. llamarte, enroscarse, despedirnos/echarnos. Nota 32. a: Una posibiliá mu interesante, pa lô infinitivô con clíticô de tercera persona, fuera recuperar la pronunciacion antígua y ehcribì-la como sige: 56- 1ª cojugacion: matà-yo/-a/-e, aporreà-yo/-a/-e, golimmeà-yo/-a/-e, etc. 57- 2ª cojugacion: come-yo, emprende-yo, tene-yo, etc. 58- 3ª cojugacion: abrì-yo, decì-yo, resumì-yo, etc. Con to y con eso, la forma arternativa serviria pa lô casô ande la solucion anterio diera lugà a una repeticion cacofonica: 59- *ehtreyà-ya → ehtreyà-la, *cayà-ya → cayà-la, etc. - caht. Estrellarla, callarla, etc. Er gion entre V y clítico se bia de mantener por coeréncia con lâ otrâ cohtrucionê d'infinitivo y pa evitar qe la terminacion fuera iguà (a la vihta) qe la de palabrâ como: papagayo, canaya, pasiyo, etc.

40.4 Lô herúndiô: Aniguà de lo qe pasa con munxâ cohtrucionê d'infinitivo, con lô herundiô no tenemô la probaliá de colocar lô clíticô a la ihqierda, asin ê qe siempre lô veremô añediô a la derexa d'ehta forma no personà der verbo. Pero, pa evitar la proliferacion de tirdê y por coeréncia con lô infinitivô, pondremô un gion entre er herundio y er clítico: (173) empeyando-lâ, caen toâ roando. caht. empujándolas, caen todas rodando. (174) iban exando-lê mihiyâ e pan a lô gurrionê. caht. iban echándoles migajas de pan a los gorriones.

51

40.5 Lô imperativô. 40.5.1: imperativo e 2ª pers. plurà. Enqe, como ya bamô comentao, su etimolohia no mô yeva a una , sino a una , y ehta consonante cae sin abrir la vocà anterio ni dejar rehtô ahpiraô, la pronunciacion ê la mimma qe la dun infinitivo. En ajuntando-le un clítico quarqiera, veremô lâ mimmâ realizacionê, con heminacionê y sin eyâ, arreglao a diferénciâ dialehtalê, de rehihtro u aleatoriâ, pero manteniendo siempre la mimma grafia. (175) ahperá-se y yamá-lo uhtedê pa su dia, qe ê la fiehta er pueblo. caht. esperaos y llamadlo (vosotros) por su santo, que es la fiesta del pueblo.

40.5.2: Lâ ehpresionê con la forma ehclamativa , qe tamien ê un imperativo, mà clíticô s'ehcriben mejo con gion, pa evitar tirdê. Si arguna forma reforzaa armite clíticô, s'ehcribirá iguà, con er gion. (176) ¡Cuxa-lo, qé apañao! Se lo yeva to pa su casa. caht. ¡Mira qué listo! Se lo lleva todo para su casa. (177) ¡Cuxaí-lâ, por ande vienen! Tan tranqilâ, como si na. caht. ¡Míralas, por donde vienen! Tan tranquilas, como si nada.

52

E. Monosílabô. Ehtâ palabrâ, como ehtán porbajo er qício e la duracion mínima normà de lâ palabrâ andaluzâ, no pierden la consonante finà, enqe éhta no se pronuncie en munxô casô. Se trata dun recurso pa reforzar la forma gráfica e lâ palabrâ y pa evitar argunâ omografiâ molehtâ.

41.1 Indicacionê básicâ. En henerà, s'ehcriben asegun la etimolohia d'eyô y lô cámbiô ehperimentaô por la fonética andaluza: (178) vê, pê (mejo pehcao), (la) pê, pâ, pan, son (toqe, sonio), co, cô (mejo pingo), lâ, sé, ré, re (nota musicà), etc. - caht: vez, el pez, la pez, paz, pan, son, codo, coz, haz (derecho, antónimo de envés), sed, red, re, etc. y yevan tirde diacrítica, si hai, como ya bamô mentao, partículâ omofonâ (qe son quasi siempre átonâ): (179) dé (verbo dar)/ de (preposicion). (180) té (bebia)/ te (clítico pronominà). (181) sé (suhtantivo/verbo saber)/ se (clítico).

41.2 Lô monosílabô terminaô en y : cal, col, mal, miel, mil, piel, sal, sol, bar, mar, par, por y argun otro. Se bia de mantener la consonante finà en singulà, porqe se recupera en plurà y sirve de refuerzo visuà. Argunô casô a manera d'ehemplo son: a:- L'ahetivo y ahvérbio monosílabo 11, como s'ha podio ver, s'ehcribe siempre con finà, enqe suene como u no se pronuncie quando le sige una pausa: b.1- suena como [l]: mal ombre; mal andamô, etc. b.2- suena como [r]: [mar tomate], [mar bixo], [mar dolo], etc. b.3- no suena → [Ø]: no ha ehtao mal; eya s'encuentra mal; etc. 11

Se comportan iguà er numerà mil, er relativo qual, l'imperativo sal (verbo salir), etc.

53

(182) L'Orténsio era un mal ombre → (ahet.) se pronuncia la → [l]. - caht. Hortensio era un mal hombre. (183) Er xiqiyo ese ehtá mal arregohtao (ahv.) se pronuncia la → [l]. - caht. Ese nino está mal acostumbrado. (184) Er mal no esapaece a jamà nunca → (suht.) no se pronuncia12 (v. nota). - caht. El mal no desaparece nunca. (185) Er mal paece a ca vê mà récio → (suht.) no se pronuncia 13(v. nota infra). - caht. El mal parece cada vez más vigoroso. (186) Ehta hente ha exo munxo mal → (suht.) no se pronuncia ante pausa. - caht.Esta gente ha hecho mucho mal. (187) Er mal ehtaba en su interio → (suht.) se pronuncia [l] u [Ø], arreglao a lô ábitô linguíhticô de l'ablante. - caht. El mal estaba en su interior. (188) La casa ehtaba mal situaa → (ahv.) se pronuncia [r]. - caht. La casa estaba mal situada. (189) Er hefe e la fábrica era un mal bixo → (ahet.) se pronuncia [r]. - caht. El jefe de la fábrica era un mal bicho. Nota 33. a: Lâ lénguâ sensiblê a la duracion e la sílaba cuentan por unià yamaâ “morâ”, asin, una síaba e dô morâ ê larga y una con una sola mora, breve. Pero, si l’andalu ê una varieá insensible a la duracion, entocê, cuenta por sílabâ y su palabra mínima ê bisílaba (vid. er concehto de palabra mínima en ehtudiô como er de, un ponè, A. Grau Sempere (2006) y otrô, a tento lâ normâ d’acentuacion y la prosodia en henerà. 12 13

¿Por asimilación a la nasà posteriò? Por ahora, nô farta informacion. ¿Por su condicion de suhtantivo? Como en er caso anteriò, fartan datô.

54

b: Er pronombre de 3ª persona singulà s’ehcribe él, enqe la implosiva qe muehtra en cahteyano no se pronuncie, lâ mà de lâ vecê.

41.3 Ahvérbio quantificaò: , con la tirde pácia la ihqierda, arreglao a la pronunciacion centrà. (190) Qiyo ¿Me ponê otra manzaniya mà, favo? Caht. Chico, ponme otra manzanilla más, por favor. (191) Yo no qiero mà comer. Caht. Yo no quiero comer más.

F. Lô Ahvérbiô en –mente (42). En andalu, hai munxô ahetivô qe pierden la consonante finà, en singulà, y la recuperan en plurà. Quasi tô puen servir d’asiento pa formar ahvérbiô derivaô con er sufijo . Argunô e lô terminaô en sílaba tonica puen apaecer con en l’ahvérbio derivao, arreglao a la pronunciacion, mà u menô cahteyanizaa de lô ablantê, u a otrô fahtorê : (192) fiermente, cabarmente, iguarmente, sutirmente, etc. caht. fielmente, cabalmente, igualmente, sutilmente, etc.

Pero la mayoria paece qe se pronuncian heminando la inicià der sufijo: (193) [normámménte], [tenámménte], [felímménte], etc.

Pa tô lô casô ehtô urtimo, se recomienda ehcribì-lô como si l’ahetivo y er sufijo ehtuvián deseparaô, osea, acentuando l’ahetivo en la urtima sílaba d’él y siempre pácia la ihqierda 55

(tirde abierta). Ehta será la grafia preferente en tô lô casô ande l’ablante turtugee. Hai qe recordar qe ehtô ahvérbiô otavia mantienen dô sílabâ tonicâ, la e l’ahetivo y la der sufijo: (194) normàmente, tenàmente, felìmente, cabàmente, etc. caht. Normalmente, tenazmente, felizmente, cabalmente, etc.

Si l’asiento l’ahvérbio ê un particípio femenino de la primera cojugacion, como er cahteyano honradamente, s’ehcribirá er participio segio der sufijo, sin mà. (195) onraamente, carmaamente?, eseparaamente?, etc. - caht. honradamente, calmadamente, separadamente, etc. De toâ manerâ, paece qe l’andalu no maneja munxo ehtâ basê ahetivâ, pa formâ ahvérbiô y s'apaña con sinonimô e dihtinta etimolohia y locucionê váriâ.

G. Lô prefijô y sû grafiâ (43). 43.1. Lô prefijô comunê. Critério d'integriá formà de lô morfemâ. En princípio, la idea bia de ser no trahtocar munxo la forma e lô prefijô, qe suele ser mu ehcasa de fonemâ y grafiâ, pa facilitar su reconocimiento d'eyô. Pero, en la práhtica, y pa mantener la prevaléncia der critério fonolohico, s'han previhto argunâ adahtacionê qe acercan la forma ehcrita a la pronunciaa. a- Er prefijo s'ehcribe quasi siempre iguà, sacao qe ante bilabià y lô casô ande uno qiera reflejar la pronunciacion personà d'argun ablante u er rehihtro coloqià: (196) imminente, innovao, indocumentao, etc. → ehcrita normativa. (197) irminente, irmaculaa, irnovao, etc. → ehcrita informà. (v. nota 34) Caht. Inminente, innovador, indocumentado, inmaculada, etc. 56

Nota 34. a: Sufijo privativo : si s'añede a un lessema qe empiece por y hai rotacimmo e la primera nasà (n > r) se podrian ehcribir tarquà → y , entre tanto no aya un ehtandâ andalu bien fijao. Er resurtao ê qe er sufijo latino pue ocurrir, en andalu, con trê grafiâ dihtintâ, arreglao ar contehto fonético u a la variánte dialehtà (vid. tamien er punto correhpondiente ar fenomeno ehte en l'apartao de Critériô y notâ): 61- in- : indicion, increible, innato. 62- im- : importante, imborrable, immaculao. 63- ir- : irmaculao, irnato, irminente. - caht. inyección, increíble, innato. - importante, imborrable, inmaculado, ... inminente.

43.1.1 Lô prefijô , . Lô sufijô ehtô mantienen la grafia con en tô lô casô, de mo y manera qe no dan lugà a heminacionê ni de líqidâ ni de nasalê en la ehcribania: (198) dehliar, dehmontar, ehlavaizo, etc. caht. desliar, desmontar, resbaladizo, etc. 43.1.2 Er prefijo curto , , der latin /, con váriô sinificaô, mà lô de venahe griego formaô con y qe son normàmente términô médicô. Ar mimmo princípio d'integriá e lô morfemâ, nô acohemô en ehte caso qe plantea una similitu formà importante con er prefijo de cantiá , der griego : dô, y qe forma, en henerà, derivaô propiô de rehihtrô ehtandâ qe munxâ vecê ya no tienen la forma simple u primitiva como palabra viva. Ante un lessema empezao por líqida, se hemina y s'ehcribe . (199) dihfuncion, dihcontino, dihconforme, dihpariá, etc. caht. disfunción, discontinuo, disconforme, disparidad, etc. (200) dihnea, dihcrásia, dihpépsia, dihfásia, dil·léssia14, etc. caht. disnea, discrasia, dispepsia, disfasia, dislexia, etc. 14

La mimma solucion se pue armitir par prefijo : tral·literar, tral·literacion, etc.

57

43.1.3 Er prefijo grecolatino ex-. Presenta dô posiblê pronunciacionê, en andalu populà: a- [eh]: con lessemâ qe empiezan por consonante, y qe resurta omofona de eh- (v. punto 43.2, supra) y omografa tamien, si nô atenemô ar princípio fonolohico → . b- [es]: con lessemâ qe empiezan por vocà. En ehte caso, er princípio fonolohico nô yeva a la grafia . La primera posibiliá ê mantener ehta dupliciá de formâ suheria po'r princípio fonolohico, enqe tengamô casô d'omofonia y omografia pa la primera solucion, (201) y (202). Otra ocion ê mantener la forma etimolohica ante consonante, , y usar una adahtacion ante lâ basê comenzaâ por vocà, u sea: y (203) y (204). Y otra solucion, la qe adohtamô aquí, ê la d'acer servir siempre la forma etimolohica, (203) y (205), d'acuerdo con lo mentao en er punto (6) de Presentacion y critériô y sin adahtacion ninguna. (201) *ehmario, *ehconcejà, *ehjueza, etc. caht. exmarido, exconcejal, exjueza, etc. (202) *esamante, *esalunno, *esimputao, etc. caht. Examante, exalumno, eximputado, etc. (203) expresidente, exconsehero, exdirehto, etc. → ocion preferia. caht. Expresidente, exconsejero, exdirector, etc. (204) *essarcarde, *essembajao, *essocurtihta, etc. caht. Exalcalde, exembajador, exocultista, etc. (205) exasihtente, exempresário, eximportao, etc. → ocion preferia. caht. Exasistente, exempresario, eximportador, etc.

58

43.2 Prefijô y lessemâ grecolatinô. Planteamientô heneralê. Como acabamô de ver, lô elementô grecolatinô, y sobreto lô helénicô, plantean gravê poblemâ d'adahtacion a una ortografia latina pensaa pa l'andalu, una varieá con sílabâ quasi siempre abiertâ. No se trata simplemente der como integrar lô munxô grupô de consonantê presentê en lô curtimmô ehtô, sino qe lô yamaô “grupô curtô” son la seña d'identiá visuà, er rajo gráfico dihtintivo, de buena parte er léssico científico qe utilizan médicô, biologô, físicô, matemáticô y otrô ehpecialihtâ. La forma gráfica de lô terminô científicô no se pue arterar de quarqiè manera, porqe ê mehtè qe esihtan unâ representacionê convencionalê unicâ compartiâ por lô invehtigaorê y sû potencialê lehtorê. En casô ehtremô, una leve diferéncia ortográfica pue ohcurecer la etimolohia y er sinificao dun tehnicimmo de tal manera qe no se pua saber de cierto lo qe qie decir. D'aí qe tengamô precision dun ehtudio essauhtivo de lô componentê griegô y latinô der vocabulário nuehtro, pa nusotrô poder ofrecer solucionê coerentê y lo mà sihtemáticâ y cenciyâ qe sea posible, a partir duna idea henerà d'ehte apartao der léssico. De momento, y mientrâ no tengamô un ehtudio detayao der cojunto lô helenimmô y lô poblemâ qe plantean en eyô integrà-se en la ehcribania andaluza, nô pue jacer un buen apaño er sihtema tradicionà qe se basa en la tral·literacion a l'arfabeto latino. Er primè paso consihte en suhtituir letra por letra, usando dígrafô pa lâ letrâ griegâ inessihtentê en latin: → , → , → , mà → , (inicià) → , y pa l'ehpíritu áhpero:
Lihat lebih banyak...

Comentarios

Copyright © 2017 DATOSPDF Inc.