LIBERDADE DE ELECCIÓN E XÉNERO NO SISTEMA EDUCATIVO ESPAÑOL (1.950 - 2.008)

LIBERDADE DE ELECCIÓN E XÉNERO NO SISTEMA EDUCATIVO ESPAÑOL

1

1. INTRODUCIÓN. Os niveis de benestar dun país e a consideración do seu desenvolvemento non só teñen que ver cos volumes de produción ou renda. Para a construción dos indicadores de benestar cada vez son tidas en conta e faise maior énfase na sanidade, a educación, a igualdade de oportunidades e a esperanza de vida. Son temas delicados debido a que hai que establecer unha ponderación para efectuar comparacións e seguir a evolución das variables. Amartya Sen é un dos grandes impulsores deste tipo de valoracións, ten desenvolvido moita da súa traxectoria adicándose á medición e consideración do benestar relacionándoo co que se dou en chamar enfoque das capacidades, unha crítica do enfoque utilitarista do benestar onde o importante son as posibilidades que ten a xente de levar a termo a vida que teñen motivos para valorar. A súa aplicación a cuestións que teñen que ver co xénero e a educación ten sido bastante frutífera, se ben moi centrada no acceso á alfabetización ou aos distintos graos da escolaridade máis a outros aspectos como puideran ser a escolla nos itinerarios educativos. As cuestións relativas ás escollas de duración e itinerario teñen sido tratadas pola Economía da Educación mediante enfoques diversos. Nun primeiro momento foi Gary Becker o que estableceu un enfoque do Capital Humano no que o individuo decidía racionalmente a duración da súa escolarización e o tipo de estudos que cursaba en función do rendemento esperado e das súas dotacións naturais para o estudo. Este enfoque foi moi criticado e dou pe a toda unha serie de novos enfoques que inciden no papel do sistema educativo na estrutura produtiva dun país, as variables que interveñen no rendemento dos alumnos, a función da oferta ou a

Universidade de Santiago de Compostela POP en Integración Económica e Desenvolvemento Rexional Abilio Rodríguez Toimil.

LIBERDADE DE ELECCIÓN E XÉNERO NO SISTEMA EDUCATIVO ESPAÑOL

2

eficiencia do mesmo. As teorías da sinalización, de segmentación do mercado de traballo ou as teorías das actitudes dos radicais americanos foron en parte froito deste tipo de reflexións en torno ás cuestións formuladas por Becker. Preguntarse pola eficiencia, polas variables que están detrás das escollas individuais son cuestións que non serán tratadas aquí, tampouco o papel que desempeña se non avaliar a diferenza no comportamento mediante as escollas dos itinerarios educativos, o papel que xogan as institucións coas políticas educativas de cada período e a influenza dos roles sociais relativos ao xénero.

Universidade de Santiago de Compostela POP en Integración Económica e Desenvolvemento Rexional Abilio Rodríguez Toimil.

LIBERDADE DE ELECCIÓN E XÉNERO NO SISTEMA EDUCATIVO ESPAÑOL

3

2. OBXECTIVOS. Facer patentes os efectos sobre as escollas nos itinerarios escolares debidas ao condicionamento social e máis aos obxectivos buscados pola tecedura institucional pode ser unha tarefa en exceso complexa debido ás múltiples variables que concorren e á propia correlación existente entre elas: O sistema de valores dos que se dota unha sociedade inflúe nos roles asumidos polos homes e as mulleres; no sistema educativo transmítense aqueles valores que as institucións consideran de interese público; moitas das escollas que se fan a traveso dos itinerarios ofertados polo sistema educativo están fortemente condicionadas polos roles debidos ao xénero. Non sempre os obxectivos institucionais coinciden cos valores presentes nunha sociedade, de feito os obxectivos políticos desenvolvidos a traveso do sistema educativo poden ser reformistas, conservadores, modernizadores, democratizadores, igualitarios, etc. As institucións forman parte da sociedade pero pretenden influír sobre ela. O obxecto de estudo será o das escollas a traveso dos itinerarios educativos dende unha perspectiva de xénero para o caso español. O sistema educativo é un dos piares institucionais das sociedades modernas e nel fanse patentes moitas das virtudes e dos defectos que da propia sociedade. A incorporación da muller ao sistema educativo en condicións de igualdade é relativamente recente e ata mediados do século pasado non se comezou de feito a dar a posibilidade efectiva de que cursara determinados estudos. A súa suxeición ao varón, pai ou marido, aínda durou máis tempo condicionando a posibilidade de que levasen a vida que tiñan motivos para valorar. A posibilidade de acceder a determinado tipo de estudos determina o

Universidade de Santiago de Compostela POP en Integración Económica e Desenvolvemento Rexional Abilio Rodríguez Toimil.

LIBERDADE DE ELECCIÓN E XÉNERO NO SISTEMA EDUCATIVO ESPAÑOL

4

desenvolvemento ou non das capacidades potenciais que unha persoa ten. Tradicionalmente a aplicación do enfoque das capacidades e a construción de índices de igualdade de xénero se centran nese acceso e a súa medición. Non é tan frecuente o intento de caracterizar este acceso facendo fincapé nas escollas e a súa análise á vista do marco institucional presente en cada momento. O obxectivo será en primeiro lugar o da avaliación das eleccións que se fan en etapas de escolaridade non obrigatoria establecendo unha caracterización das mesmas: a información xerada polas escollas será utilizada para a consideración das súas diferenzas segundo o xénero baixo distintas estruturas institucionais. A partires desta análise pódese formular a cuestión da importancia dos roles de xénero nos distintos niveis do sistema educativo e a súa evolución a traveso de tres marcos institucionais distintos. Esta información será utilizada para tirar conclusións sobre a evolución dos roles e o papel dos itinerarios ofertados polas institucións. Nun primeiro momento o Estado franquista tiña unha idea radical sobre as funcións que no sistema produtivo debía xogar cada xénero, condicionando isto a estrutura do sistema educativo. Co avance e modernización da estrutura produtiva incidiuse nunha visión máis tecnocrática, máis neutra con respecto ao xénero, que a priori debería cambiar o réxime de escollas debido a que cobraba máis peso a muller como man de obra que como reprodutora e transmisora dos valores do réxime, malia que o cambio foi progresivo cabe preguntarse ata que punto a sociedade respondeu a estas influenzas?. Co paso do tempo, coa a Transición e a chegada da Democracia as prioridades políticas no que respecta ao sistema educativo foron as de igualdade de oportunidades sen discriminación debido á raza, xénero, relixión, opinión, etc. Isto non relegaba a función formativa do sistema educativo, había que educar cidadáns e formar traballadores. Aquí cabe preguntarse en que medida se puideron ter producido cambios nas escollas, se realmente se reduciron e en que sentido: de ter sido efectivo o sistema educativo progresivamente debería de se ter reflectido nesas escollas das opcións que ofertaban os distintos itinerarios educativos, ou se cadra, a forza dos roles é tal que as institucións non teñen tanto

Universidade de Santiago de Compostela POP en Integración Económica e Desenvolvemento Rexional Abilio Rodríguez Toimil.

LIBERDADE DE ELECCIÓN E XÉNERO NO SISTEMA EDUCATIVO ESPAÑOL

5

poder como se pretende. Coa LOGSE cambiou a estrutura do sistema educativo prolongando a escolaridade obrigatoria e establecendo modalidades distintas para as escollas e cambiando a formación profesional, como influíu isto nas escollas? Como afectou o rol de xénero a esta modificación de itinerarios? En definitiva o obxecto da análise será o da caracterización das distancias de xénero mediante a análise das escollas realizadas polos alumnos en relación coa oferta dos itinerarios educativos a partires da Ley General de la Educación de 1.953 ata a actualidade, comparando as diferenzas entre tres momentos do tempo.

Universidade de Santiago de Compostela POP en Integración Económica e Desenvolvemento Rexional Abilio Rodríguez Toimil.

LIBERDADE DE ELECCIÓN E XÉNERO NO SISTEMA EDUCATIVO ESPAÑOL

3.

6

O CONTEXTO HISTÓRICO.

O SISTEMA EDUCATIVO ESPAÑOL ANTES DE 1.953 A voluntariedade nos itinerarios que constitúen o sistema educativo comeza coa educación secundaria; a partires dela iníciase a posibilidade de facer escollas e polo tanto a posibilidade de análise das mesmas. Lorenzo Vicente (1.994) entende como tres, as grandes épocas da Educación Secundaria: O Sistema Escolástico de ensino; o Sistema Liberal de onde nace a Educación Secundaria e que ten como obxectivo a educación da sociedade burguesa, unha educación maiormente elitista; e o Sistema Tecnocrático que en España representa a Ley General de Educación de 1.970, se ven xa se viñan observando anteriormente unha tendencia a ter en conta aspectos tecnocráticos. Na sociedade liberal a vontade de educar á sociedade tórnase nun dos seus principios políticos. É tamén baixo o pensamento liberal cando dá comezo da consideración da aplicación da racionalidade a asuntos públicos cun progresivo prestixio da ciencia como vehículo para a resolución dos problemas sociais. A función da Educación Secundaria baixo este contexto sería a de seleccionar unha elite capaz de gobernar. Esta función selectiva ten predominado durante moito tempo sobre calquera outra. Outra das funcións que lle outorga o Sistema Liberal é o de inculcar e transmitir a cultura e o sistema de valores dunha sociedade a esa elite ao tempo que é propedéutica do sistema universitario. É no século XIX onde se sentan as bases do Sistema Educativo Español. Na Constitución de 1812 proclámase a universalidade da educación primaria. En 1814

Universidade de Santiago de Compostela POP en Integración Económica e Desenvolvemento Rexional Abilio Rodríguez Toimil.

LIBERDADE DE ELECCIÓN E XÉNERO NO SISTEMA EDUCATIVO ESPAÑOL

7

preséntase o Informe Quintana para desenvolver unha futura Ley de Educación, coa intención de proclamar a universalidade, uniformidade e o carácter público e libre da educación pero as loitas entre liberais e absolutistas, os sucesivos cambios de goberno e a intervención das tropas francesas fan que a súa aplicación non sexa efectiva. A Lei Moyano será aplicada baixo goberno liberal en 1857 e estará en vigor ata 1930. Instáurase a división entre educación primaria, secundaria e superior. A situación da muller en España durante ese período de tempo era a de unha menor de idade que debía ser protexida. A clara demarcación dunha esfera pública onde o home era o que articulaba o discurso e unha esfera privada e doméstica propia da muller era xeitos de asignar lugares e roles. A muller estaba subordinada á vontade allea e era vista como inferior, dominada polos afectos e pola súa natureza. As súas funcións serían as de reprodución biolóxica e social, asumindo a domesticidade como o papel que lle era propio. No século XIX nacen as primeiras reclamacións feministas nos países occidentais, sendo nun primeiro momento, as mulleres da burguesía que reclamaban o seu dereito á educación e instrución, á posibilidade de desempeñar un oficio e á independencia económica. Tamén o dereito de cidadanía e ao voto constitúen parte destas primeiras reivindicacións. O Código Civil Español de 1889 consagra a inferioridade da muller ante o pai e o marido, só as mulleres “solas”, as chamadas solteironas e as viúvas, teñen case os mesmos dereitos que un home. Isto na práctica significa que para moitos actos civís, para viaxar ou para recibir atención médica as mulleres tiñan que recibir permiso dos seus pais ou maridos. Na unidade familiar era o marido o que decidía sobre os fillos, sobre el descansaba a patria potestade, podía decidir o lugar do fogar marital e representaba á súa muller en tódolos asuntos extra-domésticos. Seguindo coa evolución do sistema educativo ata ben entrado o século XX a función da educación secundaría é o recrutamento de aqueles que teñen como destino conformar unha elite, está dirixida aos fillos das clases dominantes para darlles unha formación de clase que poida conducilos á universidade.

Universidade de Santiago de Compostela POP en Integración Económica e Desenvolvemento Rexional Abilio Rodríguez Toimil.

LIBERDADE DE ELECCIÓN E XÉNERO NO SISTEMA EDUCATIVO ESPAÑOL

8

Só a Segunda República veu a remediar en parte esta situación aínda que foi por tempo breve: a sublevación franquista e a vitoria do bando nacional fixo que fosen derrogadas as leis que sobre a educación establecera a República e se volvese a unha situación similar á que establecía o Código Civil de 1889. Así ata a chegada do franquismo a lei que realmente se estivo aplicando foi a Lei Moyano que establecía a universalidade da educación primaria tanto para homes como para mulleres, polo tanto para nenos e nenas de entre 6 e 9 anos. Ao mesmo tempo esta lei establecía o diferente currículo para homes e mulleres e a separación, sempre que fose posible, das unidades escolares ás que asistían. Existía ademais unha clara separación entre as nenas nacidas no seo de familias burguesas, que eran educadas en cousas propias do seu sexo coa intención de que obtivesen un matrimonio de proveito, e o resto das rapazas, que ao máximo que podían aspirar era a aprender a ler, sendo estraño que acudisen ás aulas. A Lei Moyano neste aspecto raramente foi aplicada. En 1909 unha nova lei establecía a obrigatoriedade da escolarización ata os 12 anos. A estrutura do ensino seguiu a estar orientada cara ao home, as escolas profesionais tiveron sempre unha clara orientación masculina. Creáronse as Escolas Normais de Mestras debido a que se entendía que esta era unha labor propia das mulleres para os primeiros graos do ensino sendo non obstante unha formación de baixa calidade. En 1930 tódalas capitais de provincia contaban cunha escola nacional de mestras. A Lei Moyano tivo unha importancia moi grande debido ao longo período da súa aplicación, nin sequera na República foi realmente derrogada pese a que había unha nova lei aprobada debido ao complicado da situación. Sobre o papel as mulleres podían acceder a estudos secundarios e universitarios malia que a súa presenza foi marxinal. Á necesidade de obter o permiso paterno ou do marido uníase a obriga da autorización do reitor e a aprobación dun informe que debía ser elevado ao Ministerio de Fomento. Ademais, unha vez obtido o título quedaba a parte máis complicada, o exercicio profesional. A reformas da República non poden ser tidas en

Universidade de Santiago de Compostela POP en Integración Económica e Desenvolvemento Rexional Abilio Rodríguez Toimil.

LIBERDADE DE ELECCIÓN E XÉNERO NO SISTEMA EDUCATIVO ESPAÑOL

9

conta a efectos prácticos, a insurrección nacional establecería os principios do nacional-catolicismo como os reitores das novas políticas educativas orientadas máis cara ao adoutrinamento que cara a formación e educación da poboación. A muller foi obxecto deste adoutrinamento no seu papel de nai e esposa, como educadora dos fillos nos valores católicos, de defensa da raza e da nación. Creouse a Sección Femenina para a formación das mulleres para o fogar nos centros de educación. A Lei de 1945 establecía a formación universal, obrigatoria e gratuíta para toda a poboación. Xustificouse a separación dos sexos e o obxectivo de educar ás mulleres para o fogar. A Igrexa cobrou moito peso no sistema educativo. En paralelo creouse, para as etapas de formación non obrigatoria, o Instituto de Ensinanzas Profesionais da Muller en Madrid co obxectivo de formalas en traballos profesionais que eran considerados como propios da muller. Se ben a Ley Moyano integraba a reforma dos sistemas de ensinanzas de xeito integral, dende a primeira ensinanza ata a educación universitaria no da reforma franquista da educación existirá por unha banda a Ley de Reforma de la Segunda Enseñanza, tan cedo como en 1.938, e unha posterior Ley de Ordenación Universitaria de 1.943. no que establece o número de Facultades que rexirá ata 1.970 e o sistema de acceso.

DENDE 1.953 ATA 1.970 Ata 1.970 pode dicirse que en España o que hai é un Sistema Liberal de Ensino se ben é a comezos dos cincuenta cando xa se comezan a mudar cara a un modelo tecnocrático. Así, en 1.953 promúlgase a Ley de Enseñanza Media, que dividía o bacharelato en dous ciclos, o elemental (catro cursos) e o superior (dous cursos) cun Universidade de Santiago de Compostela POP en Integración Económica e Desenvolvemento Rexional Abilio Rodríguez Toimil.

10

LIBERDADE DE ELECCIÓN E XÉNERO NO SISTEMA EDUCATIVO ESPAÑOL

exame por cada un dos ciclos. Ademais incorporábase un curso pre-universitario ao cabo do cal establecíase un exame de madureza. Esta nova estrutura do bacharelato posibilitou a súa progresiva democratización debido a que o grao elemental daba a posibilidade de obter o título que proporcionaba a cada a paso maiores capas de poboación, un título que a cada paso era máis esixido para acceder a moitos postos de traballo. A demanda educativa era superior ás infraestruturas das que dispoñía o Estado. Nos anos sesenta a sociedade española cambiou grandemente, o sistema produtivo requiría outro tipo de formación de base e de posibilidades de especialización do conxunto dos traballadores. A apertura ao exterior, o turismo e a emigración fixeron que se dera un salto cualitativo nesta década. Respecto da Universidade segue a manter a mesma estrutura que coa lei de 1.943 se ben se van incorporando escolas técnicas ao ensino superior que teñen un estatuto especial posto que non están adscritas a ningunha Facultade. Co paso do tempo a Universidade gaña en autonomía e modernización pero non é tanto debido a modificacións legais como á propia transformación da institución influenciada pola propia evolución social.

DENDE 1.970 ATA 1.990 O despegue económico fai que o tradicional sistema dual se transforme en algo moito máis complexo, cunha proletarización das clases medias e unha maior concentración do poder político e económico.

En 1.970 é cando se concreta

politicamente unha transformación do sistema educativo español introducindo os principios de igualdade de oportunidades, selección en función das aptitudes, participación, fomento do nivel de vida a traveso da educación, planificación, etc. Incorpóranse formulacións pedagóxicas que xa viñan aplicando outros países Universidade de Santiago de Compostela POP en Integración Económica e Desenvolvemento Rexional Abilio Rodríguez Toimil.

11

LIBERDADE DE ELECCIÓN E XÉNERO NO SISTEMA EDUCATIVO ESPAÑOL

europeos, en consonancia co establecemento dunha educación comprensiva e xeral, créase a E.X.B, o chamado trono común, establecéndose o mesmo currículo para todos ata os catorce anos. Non só se xeneraliza a educación primaria se non tamén a secundaria pasando a un sistema que establece outro tipo de desigualdades: a chama meritocracia. Tamén se modifica o mapa universitario dotando de certa autonomía á Universidade sobre todo no referido á docencia e á investigación. Os departamentos eríxense como as unidades docentes fundamentais de ensino e investigación creando a figura do director de departamento elixido polo reitor. Nesta reforma é cando se comeza a formular con seriedade a formación profesional institucionalizándoa, facendo dela algo estruturado e regrado. Considéranse tres tramos para a mesma, cada un deles como un complemento para aqueles que non queiran continuar estudos na súa etapa correspondente: FP1 para os que despois de remataren a EXB decidan non seguir coa vía máis académica, a FP2 para os que fagan o mesmo ao rematar o bacharelato, e unha FP3 correspondente aos que rematen un ciclo corto universitario 1. Houbo presión dende determinados sectores sociais contra a súa aplicación e acabou por ser un sistema paralelo ao bacharelato onde acababan os que fracasaban na EXB, eliminouse a FP3; na FP2 acabaron o 90% dos que comezaban na FP1. Creouse un sistema de dúas vías de ensinanzas post-obrigatorias constituíndose un sistema dual. O sistema de marxinación coñecía outra variante: os que non conseguían o Graduado Escolar e se vían obrigados a matricularse na FP1 caían con frecuencia do sistema educativo con taxas de fracaso escolar nesta modalidade que chegaron ao 30%. En

1.983

promúlgase

a

Ley

de

Roforma

Universitaria

(LRU)

[http://www.lacuestionuniversitaria.upm.es/web/articulo.php?id_articulo=22] que trata de adaptar as ensinanzas universitarias ao novo marco institucional que nace da Transición. Mediante ela é posible o proceso de descentralización dotando de unha maior autonomía á institución, non só docente e investigadora se non tamén no que corresponde á xestión dos recursos e ao financiamento. Ademais pon fin aos 1 Sacado de Merino. Universidade de Santiago de Compostela POP en Integración Económica e Desenvolvemento Rexional Abilio Rodríguez Toimil.

LIBERDADE DE ELECCIÓN E XÉNERO NO SISTEMA EDUCATIVO ESPAÑOL

12

restos que aínda quedaban do Sistema Liberal de Educación no sistema universitario español democratizando os procesos de elección e goberno.

DENDE 1.990 ATA A ACTUALIDADE No 1.990 promúlgase a LOGSE, a reforma do sistema educativo máis profunda da historia da democracia. Neste apartado tratarase só da LOGSE debido a que a LOCE, do ano 2.002, está aínda en proceso de aplicación e non supón un salto cualitativo nin a modificación substancial dos itinerarios nos anos considerados. A LOGSE introduce unha elevación na idade de escolarización obrigatoria ata os dezaseis anos e o establecemento de dous anos de bacharelato onde comeza a posibilidade de efectuar escollas. De xeito semellante a como facía a LGE de 1.970 establece na etapa non obrigatoria dúas vías paralelas e de itinerarios conectados constituídos polo bacharelato e a formación profesional neste caso chamados Ciclos Formativos de Grao Medio (CFGM) e Ciclos Formativos de Grao Superior (CFGS). Ao primeiro pódese acceder ao remataren a ESO e ao segundo unha vez finalizado o bacharelato. Nun primeiro momento non estaba previsto a posibilidade de acceder aos CFGS directamente dende os CFGM pero en última instancia habilitouse esa posibilidade. Ademais institucionalízase unha vía para o fracaso escolar: créanse os Programas de Garantía Social (PGS) para aqueles que non son quen ou non queren finalizar a ESO. A prolongación da obrigatoriedade da escolarización ata os dezaseis anos fai que nos mesmos grupos escolares coincidan alumnos con intereses, actitudes e aptitudes a cada paso máis diverxentes polo que os PGS teñen sido formulados como unha vía de escape para aqueles que non se adaptan a un mínimo. Un dos obxectivos da LOGSE con respecto á formación profesional era dotala de Universidade de Santiago de Compostela POP en Integración Económica e Desenvolvemento Rexional Abilio Rodríguez Toimil.

LIBERDADE DE ELECCIÓN E XÉNERO NO SISTEMA EDUCATIVO ESPAÑOL

13

flexibilidade para que se puidese adaptar facilmente ás necesidades dos mercados de traballo para proporcionarlle un maior prestixio e atractivo. Isto ten sido conseguido dun xeito parcial. Ao tempo incorpóranse aos itinerarios educativos os bacharelatos de réximes especiais como son os bacharelatos artísticos e unha maior oferta das materias opcionais que son impartidas. Ademais establécese un sistema descentralizado que faga máis efectiva a cesión das competencias ás comunidades autónomas e a posibilidade de estableceren o ensino das linguas co-oficiais nas comunidades que así o teñan determinado. O establecemento de contidos transversais, a formación en valores e a flexibilidade docente son outros dos eixos que impulsan a reforma. Os críticos coa reforma inciden na teoría das dúas vías como xeito de discriminación e explican como se está a instaurar un duplo sistema profundando a distancia entre ensino público e privado, establecendo a precariedade do ensino público. A reforma dos setenta e a chegada da Democracia supuxo un investimento moi importante en infraestruturas públicas e en contratación de profesorado, a LOGSE, segundo esta visión, abre o mercado educativo a intereses privados, facendo, mediante o desinvestimento no público, máis atractiva a educación privada para aqueles que poden pagala. Critícase tamén a orientación educativa, que non forma, se non que fai o mínimo para que a poboación en idade escolar poida servir como man de obra barata. No que respecta ao sistema universitario no 2.001 apróbase a Ley Orgánica de Universidades (LOU), lei polémica e que dividiu á comunidade universitaria pero que respecto a o que son os itinerarios educativos non supuxo grandes modificacións.

Universidade de Santiago de Compostela POP en Integración Económica e Desenvolvemento Rexional Abilio Rodríguez Toimil.

LIBERDADE DE ELECCIÓN E XÉNERO NO SISTEMA EDUCATIVO ESPAÑOL

14

4. O MARCO TEÓRICO. O enfoque das capacidades desenvolvido por Amartya Sen deriva do diálogo en torno a cuestións de benestar, xustiza e equidade que mantivo Sen durante toda a década dos 70 principalmente con John. K. Arrow e máis con John Rawls. Non se trata no presente estudo de analizar a xenealoxía do enfoque do economista hindú se non de aplicar o desenvolvemento do mesmo ao caso da discriminación por cuestión de xénero e á súa evolución, entender primeiro os distintos elementos que o conforman para seleccionar as variables que poidan explicar mellor esa evolución á vista do marco lóxico no que se inxire este traballo. Unha das aplicacións máis frutíferas das ideas de Sen estase a levar a termo a traveso de estudos de xénero. É moi importante dende esta perspectiva a obra de Martha Naussbaum, filósofa política, e dende unha perspectiva máis achegada á Economía Política cabe mencionar a autoras coma Ingrid Robeyns, Otto, Ziegler ou Walker. O enfoque é normativo, Ingrid Robeyns (jhd páx 2), no sentido de que considera o rango das capacidades das persoas como un indicador do benestar das mesmas, sendo a liberdade positiva que pode ser desenvolvida dependente dese rango de capacidades.

O benestar e o desenvolvemento haberán de ser considerados a

partires de aquí como dependentes das capacidades: as posibilidades de obter un traballo digno e descansar; o acceso á sanidade, á auga potable, á mobilidade, etc son elementos aos que atende este enfoque debido á relación que gardan coa ampliación dese rango de capacidades do que fala Sen e que incide nun maior Universidade de Santiago de Compostela POP en Integración Económica e Desenvolvemento Rexional Abilio Rodríguez Toimil.

LIBERDADE DE ELECCIÓN E XÉNERO NO SISTEMA EDUCATIVO ESPAÑOL

15

benestar. Outro concepto que se articula a xogo coas capacidades é o de funcionamentos: serían as realizacións que as capacidades permiten: cada vez que imos ao médico, que haxa un vinte por cento de mulleres que escollen un determinado ciclo formativo, ou coller ou non unha bicicleta ofrecida polo programa concreto dun concello. A diferencia entre capacidade e funcionamento sería unha cuestión de concreción: calquera muller pode escoller un ciclo formativo de mecánica, e de feito hai mulleres que o fan, malia que realmente os funcionamentos derivados desa posibilidade son máis ben limitados: hai menos de un 5% de mulleres nos ciclos formativos de mecánica do automóbil. A énfase nas capacidades e non nos funcionamentos deriva (jhd páx 9) de que non coincidindo nos funcionamentos desenvolvidos dúas persoas poder ter a disposición as mesmas capacidades, diferenciándose só unha da outra na escolla que teñan feito debido a valoracións distintas do que consideran bo para a súa vida. É aquí onde se desprega a problemática da consideración da liberdade das persoas (otto ziegler 3). A liberdade para a consecución da vida que as persoas teñen motivos para valorar é central no enfoque das capacidades, a liberdade considerada como referida ao benestar é reflectida en termos de funcionamentos e capacidades (no seu rango ou amplitude de posibilidades que presenta) e na diferenza entre ambos (jhd 11). Un dos maiores problemas derivados da aplicación do enfoque das capacidades deriva precisamente de entrar no xogo do que a liberdade é. Por unha banda a propia liberdade dos individuos para escoller é boa en si mesma e posibilita o benestar e que poidan vivir con dignidade; pola outra se estudamos o xeito en que se comportan eses individuos vemos que podemos realizar clasificacións atendendo a determinados atributos, como pode ser precisamente o do xénero. Se a escolla queda condicionada socialmente é complicado falar de liberdade ou considerar os funcionamentos bos en si mesmos. O nivel no que consideremos os funcionamentos é neste momento do desenvolvemento teórico moi importante: considerar que o

Universidade de Santiago de Compostela POP en Integración Económica e Desenvolvemento Rexional Abilio Rodríguez Toimil.

LIBERDADE DE ELECCIÓN E XÉNERO NO SISTEMA EDUCATIVO ESPAÑOL

16

obxecto da nosa análise é o individuo en si mesmo é moi distinto de considerar o obxecto da tal un agregado de individuos que se definen por unha característica común; a consideración da agregación das funcionalidades subdesenvolvidas por ese conxunto fai que esa liberdade da que estamos a falar cobre un significado distinto. Segundo esta concepción a formación das preferencias, a socialización e o impacto das normas sociais sobre os colectivos entran en xogo, forman parte do escenario da análise, xa non asumidas como algo inherente. (otto e ziegler 6) É interesante a postura de Otto e Ziegler ao respecto debido a que combinan o concepto das preferencias condicionadas co concepto bourdiano de capacidades xerativas de disposicións: aquelas capacidades socialmente constituídas. Así as capacidades positivamente valoradas son producidas socialmente, son polo tanto obxecto de condicionamento social. Baixo este contexto a liberdade non sería o mero grao de presencia ou ausencia de coerción dos outros, conceptualízase maiormente como o ámbito e o grao no que as persoas son quen de decidir sobre aquelo que desexan ser ou facer e polo tanto como o rango de opcións posuídas. A pertenza a un grupo determinado, sexa este unha clase social, unha etnia ou a adscrición a un xénero pode modular ese rango de opcións e a posibilidade de desenvolvemento das capacidades posuídas. Ademais das capacidades condicionadas está o problema da adaptación das preferencias, que fai referencia ao feito de que as persoas adáptanse a circunstancias que son obxectivamente desfavorables. As preferencias que desenvolve un axente non só se constrúen a traveso das normas sociais se non ademais se adaptan ás oportunidades que se lle presentan. (otto ziegler 8). Debido a isto dende o enfoque das capacidades critícase calquera intento de avaliación subxectiva da satisfacción persoal en situacións de privación. Os indicadores baseados nas opinións dos afectados por situacións de privación ou carencia constante poden, nese contexto, apuntar a conclusións sistematicamente erróneas. A influenza do que Bourdieu chama “matriz social” -esas relacións que na interacción do día a día dan por se inscribir na mente das persoas- non pode ser obviada se o que se trata é de analizar

Universidade de Santiago de Compostela POP en Integración Económica e Desenvolvemento Rexional Abilio Rodríguez Toimil.

LIBERDADE DE ELECCIÓN E XÉNERO NO SISTEMA EDUCATIVO ESPAÑOL

17

as avaliacións que a xente fai sobre o que é bo ou malo nas súas vidas ou de analizar o tipo de decisións que acaban por tomar, o que se chama o sentido do propio lugar que un debe ocupar na sociedade e como se debe sentir, e onde o feito de que as persoas sexan excluídas de determinados ámbitos conduce a que esas persoas dean en efectivamente auto-excluírse deses ámbitos pensado que o seu lugar é outro. Unha vez establecido o marco lóxico que se aplicará convén explicitar as hipóteses coas que se traballará á hora de estudar as diferenzas debidas ao xénero. Seguindo a Robeyns (dp2004 páx 6) establécese como primeira hipótese que as principais diferenzas per se debidas ao xénero son o feito de que as mulleres son quen de concibir e que en promedio os homes teñen unha talla, un peso e unha capacidade para desenvolver forza nun instante concreto superior ás mulleres. Polo demais a maior parte das desigualdades asignadas ao atributo de xénero son debidas a causas que teñen que ver con roles asumidos polos distintos axentes e producidos socialmente, incluso aquelas que fan referencia a factores biolóxicos. Na maioría das desigualdades de adscrición2 son xeradas en lugares públicos, como poden ser os mercados de traballo ou os mercados da vivenda, no caso do xénero estas son producidas no fogar, por fóra do mercado. Así resulta posible medir con certa precisión a desigualdade debida a cuestións raciais ou de xénero no lugar de traballo pero non é tan fácil concretar as xeradas no fogar, tódalas súas consecuencias e até que punto chegan. Robeyns argumenta que sobre as diferenzas na educación debidas ao atributo de xénero, basicamente poden ser sostidas dúas posturas: pódese, e de feito faise de cote, argumentar que existe igualdade legal entre homes e mulleres e que polo tanto teñen a mesma capacidade para escoller un itinerario ou outro, esforzarse máis ou menos, ou investir máis en educación ou menos, polo tanto as diferenzas observadas nos resultados na educación son debidas ás distintas preferencias, por exemplo á maior preferencia das mulleres por ter fillos e coidar deles ou por exemplo que 2 Explicar o que significa en socioloxía desigualdades de adscripción: ascriptive inequalities. Universidade de Santiago de Compostela POP en Integración Económica e Desenvolvemento Rexional Abilio Rodríguez Toimil.

LIBERDADE DE ELECCIÓN E XÉNERO NO SISTEMA EDUCATIVO ESPAÑOL

18

aceptan salarios máis baixos porque a utilidade derivada de cada unidade monetaria adicional é menor. Este tipo de enfoques son os relacionados coas teorías do Capital humano de Gary Becker. Outro xeito de velo derivado dun outro marco lóxico, neste caso o do enfoque das capacidades, consiste en considerar que os diferentes resultados arroxados por distintos grupos, e que se plasman en distintos funcionamentos, están a reflectir unha desigualdade nas capacidades deses distintos grupos. Así, e no caso que nos ocupa, se observamos que os resultados para homes e mulleres nunha universidade onde non se preocupan só polo estudo se non tamén pola práctica do deporte, e na que a práctica do atletismo é moi popular, na que por exemplo nos cen metros os resultados dos homes son sistematicamente mellores que os das mulleres, segundo Robeyns estes resultados están a reflectir, baixo as hipóteses que se teñen asumido no presente traballo, diferenzas nas capacidades entre homes e mulleres debido á súa distinta constitución biolóxica, sen embargo, se estes resultados son sistematicamente diferentes no que respecta aos seus resultados académicos están a reflectir desigualdades nas capacidades das que se dispón pero neste caso derivadas dun distinto condicionamento social, posto que como di Anne Philips, nas diferenzas observadas entre grupos se temos igualdade de oportunidades os resultados observados entre estes grupos deben converxer. Esta é outra hipótese coa que se traballará para tirar conclusións no presente documento. Ademais é importante neste punto resaltar a información que servirá de base avaliadora. O realmente constitutivo das posibilidades que ten un individuo para levar a vida que el considere como valorable é o nivel das capacidades das que dispón. Estas capacidades, no presente caso as dos grupos constituídos en base ao atributo do xénero, non so indirectamente observables, son un concepto teórico que non é fácil de plasmar; do que si se pode é obter algunha evidencia mediante a construción dos indicadores axeitados dos funcionamentos que desempeñan estes grupos de axentes. Estes funcionamentos poden ser considerados como un espello

Universidade de Santiago de Compostela POP en Integración Económica e Desenvolvemento Rexional Abilio Rodríguez Toimil.

LIBERDADE DE ELECCIÓN E XÉNERO NO SISTEMA EDUCATIVO ESPAÑOL

19

que indirectamente dá unha imaxe das capacidades das que están a gozar en cada momento os distintos grupos aos que se está a facer referencia.

Así, unha

desigualdade significativa nos funcionamentos desempeñados estará a indicar unha desigualdade das capacidades das que dispón cada grupo.

Universidade de Santiago de Compostela POP en Integración Económica e Desenvolvemento Rexional Abilio Rodríguez Toimil.

LIBERDADE DE ELECCIÓN E XÉNERO NO SISTEMA EDUCATIVO ESPAÑOL

5.

20

OS DATOS.

Para xustificar os datos que se tiveron en consideración e o seu tratamento hai que ter en conta o marco teórico que se ven de describir: Sobre o que normalmente se fai fincapé dende o enfoque das capacidades é sobre os niveis de participación nos distintos niveis do sistema educativo, así como sobre o distinto rendemento académico de homes e mulleres en determinadas áreas académicas: ciencias, letras, matemáticas ou sobre as actitudes competitivas e cooperativas, sendo un exemplo deste tipo de preocupacións o Informe PISA que cada tres anos elabora a OCDE e que constitúe unha base de información moi rica para o establecemento e comparación de diferenzas dos sistemas educativos dun amplo abano de países, non só os pertencentes á propia OCDE. É menos frecuente dende o enfoque das capacidades centrarse no tipo de escollas que fan homes e mulleres; neste sentido normalmente faise referencia á xa clásica preferencia das mulleres polas opcións que teñen que ver cos coidados ás persoas, as letras, a educación ou con estudos conducentes a profesións asociadas ás mulleres como as de coidados persoais. No que respecta aos homes a preferencia polos itinerarios de carácter técnico, abstracto, ou os estudos conducentes a profesións asociadas a roles masculinos: mecánica, madeira, electricidade, etc. Despois de buscar na literatura á que se tivo acceso e que fixera referencia ao enfoque das capacidades referido á educación dende unha perspectiva de xénero non se encontrou ningunha proposta sobre indicadores que caractericen as diferenzas nas escollas debidas ao xénero. Pasouse polo tanto á construción de dous

Universidade de Santiago de Compostela POP en Integración Económica e Desenvolvemento Rexional Abilio Rodríguez Toimil.

LIBERDADE DE ELECCIÓN E XÉNERO NO SISTEMA EDUCATIVO ESPAÑOL

21

indicadores desas diferenzas que, ante a imposibilidade de xustificalos mediante a referencia a algún especialista na materia, ha de selo mediante a aplicación da lóxica que proporciona o enfoque. A unidade que se toma para a análise é a dos alumnos matriculados nos centros educativos do Sistema Educativo Español. Outra posibilidade sería ter en conta alternativamente aos alumnos que tivesen superado con éxito os cursos de referencia pero debido que a análise refírese ás preferencias ao longo dos itinerarios considerouse máis adecuada a primeira xa que aquí non se está a considerar o rendemento ou o éxito se non a escolla. O ámbito dos datos abrangue dende o momento no que os alumnos teñen capacidade de escolla dentro do itinerario educativo que van percorrendo. Ademais requírese que se trate de tramos do itinerario educativo non propedéutico para que a escolla que realizan os alumnos teña un carácter finalista, non conducente a escollas posteriores, ou polo menos que parcialmente posúa esta característica. Así, dentro da primeira etapa considéranse dentro da análise as modalidades de bacharelatos existentes, tendo en conta ademais a pouca variedade de estudos ofertados dentro dos itinerarios das segundas ensinanzas nesa etapa en concreto, aportando estes datos nesa época unha mínima riqueza requirida para a análise; na segunda e terceira etapas consideradas o bacharelato non entra como obxecto da análise dado o seu carácter propedéutico tanto cara aos estudos superiores como cara aos Módulos Formativos de Grao Superior, onde finalmente o alumno concreta a súa escolla dentro dun abano moito máis amplo de posibilidades.

Universidade de Santiago de Compostela POP en Integración Económica e Desenvolvemento Rexional Abilio Rodríguez Toimil.

LIBERDADE DE ELECCIÓN E XÉNERO NO SISTEMA EDUCATIVO ESPAÑOL

22

DATOS DISPOÑIBLES: Os datos de que se dispoñen sobre as escollas nos itinerarios do sistema educativo español son fragmentarios. Na táboa 1 preséntase un resumo das fontes das que se dispoñen e da súa amplitude cronolóxica. Tódalas fontes das que se dispón teñen como referente o INE ou o Ministerio de Educación; condicionan a metodoloxía a utilizar, que non poderá ser uniforme para tódolos períodos debido a que o nivel de agregación non é igual para tódalas series; ademais os cambios nos itinerarios educativos debidos ás mudanzas lexislativas tamén están a condicionar a análise. Tratarase na medida do posible de empregar datos co maior nivel de desagregación e de que a metodoloxía respecte unhas coordenadas de sentido que serán explicitadas en breve.

Para cada unha das etapas establecidas disponse dos seguintes datos: 1ª Etapa. (1.953 – 1.969) A correspondente á etapa franquista onde o sistema educativo está estruturado a traveso da Ley de Ordenación de la Enseñanza Media de 1953. O bacharelato era a parte central deste sistema e dividíase en tres módulos de catro, dous e un curso con cadansúa proba de grao e unha proba de madureza. Existía un bacharelato técnico no último curso. Ademais foron establecidas unha serie de escolas técnicas, casas de oficios, e cursos non universitarios conducentes a distintas titulacións. A este respecto os datos dispoñibles fan que sexa posible avaliar o grao de presenza das mulleres no bacharelato pero non a dos itinerarios educativos que posteriormente se establecerán no mesmo. Un xeito de avaliar a presenza das mulleres nestes itinerarios e mediante a súa presenza nas escolas técnicas e nalgúns dos módulos de Formación Profesional Industrial. Respecto das carreiras universitarias si existen datos para varóns e mulleres pero

Universidade de Santiago de Compostela POP en Integración Económica e Desenvolvemento Rexional Abilio Rodríguez Toimil.

LIBERDADE DE ELECCIÓN E XÉNERO NO SISTEMA EDUCATIVO ESPAÑOL

23

non están desagregados por carreiras propiamente se non polas sete facultades que había establecidas; algunha das facultades si correspondía a unha carreira e outras acubillaban varias: Ciencias (Bioloxía, Física, Xeoloxía, Matemáticas e Química); Ciencias Políticas, Económicas e Comerciais (Económicas e Políticas); Dereito; Farmacia; Filosofía e Letras (Filoloxía Clásica, Moderna, Románica, Semítica, Filosofía, Historia, Historia de América e Pedagoxía); Medicina e Veterinaria. Ademais existían outros estudos superiores que non estaban acollidos a ningunha facultade se non que se cursaban nas Escolas Técnicas e as Escolas Técnicas Superiores, cos títulos de Arquitectura e nove enxeñerías. Os datos dos que se dispón non desagregan entre varóns e mulleres, desculpándose os autores do informe no escaso número de mulleres que existían nas mesmas. Non obstante existe un xeito de estimación desta cifra. Considerouse a posibilidade de non incluír as carreiras técnicas nesta parte do estudo pero a distorsión resultante da súa non inclusión á hora de comparar os datos cos dos anos oitenta en diante é maior que a que pensamos que ocasiona a súa estimación indirecta polo que se pasan a incluír estas carreiras: O informe reporta o número de mulleres matriculadas no curso de 1.965/66 para as Escolas Técnicas e as Escolas Técnicas Superiores, ademais disponse do número de alumnos matriculados nas Escolas Técnicas de Grao Medio (ETGM) desagregados por sexo para tódolos anos da serie. O que se fixo foi construír un índice en base cen3 cos alumnos matriculados nas ETGM e aplicalo ás cifras que reporta o informe para o curso de 1.965/66 construíndo a serie a partires dese curso de referencia. A distorsión que se poida producir non é moi grande debido ao escaso número de mulleres que conformaban estas carreiras; a inclusión destes itinerarios aporta unha idea do grao total de diferenza nas opcións segundo o xénero.

3 Con 100 igual aos datos aportados para o curso 65/66. Universidade de Santiago de Compostela POP en Integración Económica e Desenvolvemento Rexional Abilio Rodríguez Toimil.

LIBERDADE DE ELECCIÓN E XÉNERO NO SISTEMA EDUCATIVO ESPAÑOL

24

2ª Etapa. (1.970 – 1.989) A Ley General de Educación de 1.970 estrutura o sistema educativo dun xeito moi parecido a como é na actualidade. Tívose acceso a datos referidos aos itinerarios universitarios, desagregados por titulacións e tirados de dúas fontes: existe para este período datos do curso 82/83 ata o 86/87reportando a serie 54 carreiras universitarias distintas froito do proceso modernizador que supuxo a LGE do 1.970. Para a Formación Profesional só se dispón de datos para dous cursos, o 85 – 86 e o 87 – 88, que é realmente pouco pero que permite fixar un punto no espazo para poder comparalo coas series actuais.

3ª Etapa. (1.990 – 2.007) A LOGSE marca esta etapa. É a da aplicación da ESO e da extensión da obrigatoriedade da escolarización ata os 16 anos. Tamén é a reforma educativa que incorpora un gran abano de titulacións na formación profesional facendo estas máis flexible de xeito que se poidan adaptar ás necesidades do sistema produtivo en cada momento. Coincide coa incorporación de unha grande gama de titulacións universitarias e o comezo na incidencia da orientación cara ao mercado da universidade. Para esta etapa a partires do ano 2.000 dispóñense de tódolos datos de matriculados para tódalas titulacións a traveso da web do Ministerio de Educación.

Universidade de Santiago de Compostela POP en Integración Económica e Desenvolvemento Rexional Abilio Rodríguez Toimil.

LIBERDADE DE ELECCIÓN E XÉNERO NO SISTEMA EDUCATIVO ESPAÑOL

1.950 1.953

1.970

1.990

General de Ley de OrdenaciónLey de la Enseñanza Media Educación De 1953 de1.970 LOGSE

25

2.007

(1.990)

Fontes de datos e amplitude das mesmas: 1. Comisión de enseñanza y formación Profesional.(1.970). Datos sobre o bacharelato e ensinanzas técnicas dende o curso 1.950/51 ata o 1966/67. 2. Comisión de Enseñanza y Formación Profesional (1.979) Datos sobre estudos universitarios dende 1.955/56 ata o 1.965/66. 3. Ministerio de Eduación y Ciencia, Centro de Publicaciones, (1989) Datos para matriculados universitarios dende o curso1.982/83 ata o 1.986/87 4. Almarcha y González (1994). Distintos datos sobre xénero na universidade dende 1982/83 ata 1.986/87; datos sobre matriculados Para o curso 89/90. 5. Ministerio de Educación, datos da páxina web. Para ensinanzas Universitarias e non universitarias: dende o curso 2.000/01 ata o 2.006/07.

Universidade de Santiago de Compostela POP en Integración Económica e Desenvolvemento Rexional Abilio Rodríguez Toimil.

LIBERDADE DE ELECCIÓN E XÉNERO NO SISTEMA EDUCATIVO ESPAÑOL

26

O TRATAMENTO DOS DATOS Para o enfoque das capacidades son importantes dende un punto de vista teórico o acceso e o rango, entendido este como o abano das posibilidades de que se dispón. Dende un punto de vista individual pode é importante acceder á educación, e unha vez que se accede ter a posibilidade de que o rango de opcións sexa amplo. Dende un punto de vista colectivo a medición e comparación dese acceso e a amplitude das escollas realizadas aproximan o rango das capacidades das que se dispón polo feito de pertencer a ese colectivo. É polo tanto importante medir a presenza e a distribucións das eleccións que se fan. Medirase a participación nos diferentes itinerarios do sistema educativo mediante a porcentaxe de matriculadas en cada un deles desagregando por homes e mulleres. Para a consideración da diferenza nas escollas efectuadas a traveso dos itinerarios consideráronse diversas medidas de distancia para poder comparar as distintas épocas e tramos educativos. Debido a que existen itinerarios con presenzas desiguais dende o punto de vista do xénero considerouse apropiado relativizar as escollas, analizando as escollas feitas por cada cen homes e por cada cen mulleres. Tivéronse en conta dúas preguntas a seren contestadas: “Que diferentes son as escollas das mulleres con respecto ás dos homes?” e “Cal é o rango das escollas de cada un deles?”. O rango está relacionado coa diferenza pero constitúen cuestións diferentes: na primeira hai que comparar a porcentaxe de cada unha das eleccións para homes e mulleres e establecer unha medida desa distancia. Na segunda se trata de considerar o grao de concentración das escollas en torno a poucas ou moitas titulacións. Para contestar á primeira pregunta foron consideradas o cadrado da Distancia Euclidiana e a Distancia Manhattan; finalmente optouse por esta última debido a que os valores que toma non se ven alterados polos valores das porcentaxes

Universidade de Santiago de Compostela POP en Integración Económica e Desenvolvemento Rexional Abilio Rodríguez Toimil.

LIBERDADE DE ELECCIÓN E XÉNERO NO SISTEMA EDUCATIVO ESPAÑOL

27

-superiores ou inferiores a un-. A Distancia Euclidiana eleva primeiro ao cadrado a diferenza para facer logo o sumatorio e posteriormente a raíz cadrada desa suma. A Distancia Manhattan está constituída pola suma do valor absoluto das diferenzas para cada opción. Debido a que neste estudo se traballa coas porcentaxes das escollas para cada titulación este índice está acoutado entre dous centos -máxima diferenza- e cero -identidade nas opcións. A esta medida de disimilaridade chamaráselle Índice de Disparidade ou Índice Manhattan. Para contestar á segunda pregunta recorreuse a un índice clásico na medición de desigualdades: o Índice de Gini. Este proporciona unha medida de desigualdade na distribución que normalmente se aplica á renda. Neste caso o que se fai é medir canto de concentradas están as escollas en torno ás opcións máis populares. Neste caso non se comparan as distancias nas titulacións dúas a dúas se non que primeiro se ordenan as titulación de menos popular a máis popular para despois calcular esa desigualdade para homes e mulleres. Un dos defectos da aplicación deste índice para o caso das escollas nos itinerarios educativos é que para itinerarios onde a oferta é moi grande pode existir unha serie de titulacións moi pouco demandadas que poden distorsionar a medida xeral do índice, onde un defecto na oferta afecta a unha medida da demanda. Esta distorsión afecta á comparación entre distintos itinerarios pero non á comparación entre os homes e as mulleres que realizan o mesmo itinerario. A falta de tempo impediu que se adoptase algún tipo de medida correctora, como podería ser o establecemento dalgún criterio que eliminase as colas das series ata un valor determinado. O que se fixo foi adicionar as gráficas correspondentes para ter unha medida visual da distancia dos elementos centrais e superiores da serie, que neste caso son os máis significativos. Ademais a utilización dos diferenciais entre os valores tomados por alumnos e alumnas para a comparación é tida en conta sendo un elemento que apenas se ve distorsionado por esta circunstancia. Deste xeito hai que ter en conta que os estudos superiores preséntanse mediante

Universidade de Santiago de Compostela POP en Integración Económica e Desenvolvemento Rexional Abilio Rodríguez Toimil.

LIBERDADE DE ELECCIÓN E XÉNERO NO SISTEMA EDUCATIVO ESPAÑOL

28

a clasificación CNED4 que establece cincuenta e sete agrupacións distintas para os estudos superiores, na formación profesional chegaron a existir setenta e tres módulos entre os que escoller nalgúns dos cursos dispoñibles, non baixando nunca de cincuenta.

Para os anos oitenta cóntase con datos agregados por ramas

profesionais: vinte e unha. Para o caso do bacharelato a partires da reforma da LGE do 1.970 non se considera a súa análise en canto ás escollas efectuadas por xénero. En primeiro lugar porque cambia o seu carácter dende o punto de vista do alumno: nos anos cincuenta e sesenta adquiriu en moitos casos un carácter de finalidade: como xa se comentou moitas veces a obtención do título de bacharel elemental ou superior era necesaria para acceder a moitas profesións e converteuse naquela época en algo equiparable a outros títulos expedidos tamén no tramo de ensinanzas medias. Ademais o mapa escolar neste tramo era moi confuso, non había unha formación profesional definida, había estudos, como o de Maxisterio, que posteriormente foron elevados ao rango de superiores, títulos de grao medio técnicos, escolas de capacitación, etc. Ademais, se comparamos esta situación coa que se dou con posterioridade a 1.970, temos un bacharelato que pasa a ter un carácter propedéutico: é unha ponte conducente cara aos estudos superiores, principalmente. Coa reforma que trouxo a LOGSE toma peso tamén a opción de cursar mediante o bacharelato Ciclos Formativos de Grao Superior. Isto implica, dende o meu punto de vista, que onde realmente se concretan as escollas e especializacións, onde as tomas de decisións se fan definitivas a partires de 1.970 é na formación profesional e na universidade. Antes de 1.970 moitas das escollas de carácter definitivo remataban no bacharelato. Por estes motivos para antes de 1.970 nas segundas ensinanzas se analizan as escollas dun conglomerado de titulacións, as recollidas nese apartado no informe do que se obteñen os datos5. Para etapas posteriores, sen deixar de analizar aspectos que poidan ser de interese sobre o bacharelato, como poden ser a participación, 4 Clasificación Nacional de Educación establecida polo INE para harmonizar o tratamento de datos no sistema educativo. 5 Comisión de Enseñanza y Formación Profesional (1.969) Universidade de Santiago de Compostela POP en Integración Económica e Desenvolvemento Rexional Abilio Rodríguez Toimil.

LIBERDADE DE ELECCIÓN E XÉNERO NO SISTEMA EDUCATIVO ESPAÑOL

29

analizaranse as escollas referentes á formación profesional e ás carreiras universitarias. Por último acudirase á análise das titulacións que máis aportan para as diferenzas entre os xéneros mediante as listaxes das opcións dos distintos itinerarios nas que haxa unha diferenza máis pronunciada entre as opcións feitas polas mulleres e as dos homes coa intención de caracterizar esas diferenzas.

ANÁLISE DOS DATOS Análise da 1ª etapa. (1953 – 1969) As táboas 1 e 2 corresponden á representación dos matriculados nos cursos de segundas ensinanzas dende o 1955/56 ata o 1966/67. Inclúense como segundas ensinanzas titulacións que posteriormente pasarán a considerarse como de ensinanza superior, como é Maxisterio, debido a que en aquel período non formaba parte dos estudos universitarios. Ademais non estaba aínda consolidada a formación profesional como se poderá entender esta a partires da lei de 1.970, polo que se inclúen estudos que son propiamente de formación profesional, como son a Formación Profesional Naútico-pesqueira, ou a Formación Profesional Industrial e outros que son de difícil clasificación. Están ademais o Bacharelato Xeral, o Técnico, os estudos conducentes á obtención do título de técnico de grao medio -daban a posibilidade de estudar con posterioridade nas Escolas Técnicas-, as Escolas de Comercio e os Axudantes Técnicos Sanitarios. Todo xunto forma un conglomerado que non se corresponderá coa análise dos estudos de segunda ensinanza que serán analizados na segunda e terceira etapas. De tódolos xeitos a análise, sendo datos dos anos cincuenta e sesenta, é valiosa como contraste co que sucederá despois e como constatación da importancia que ten o tipo de oferta educativa realizada polas

Universidade de Santiago de Compostela POP en Integración Económica e Desenvolvemento Rexional Abilio Rodríguez Toimil.

30

LIBERDADE DE ELECCIÓN E XÉNERO NO SISTEMA EDUCATIVO ESPAÑOL

institucións. O alumnado matriculado no Bacharelato Xeral cuadriplícase nos dezaseis cursos que van de 1.950 ata 1.966. O incremento do número de alumnas é superior ao de alumnos, polo que o número de mulleres pasou de significar un 35% no curso 51 – 52 a un 42% no 66 – 67. Respecto ao Bacharelato Técnico este estaba composto polas

ramas

Agrícola-Gandeira,

Industrial-Mineira,

Marítimo-Pesqueira

e

Administrativa. A modalidade Administrativa era a única que podía ser cursada polas mulleres en centros da Organización Sindical. Non se dispón de desagregación por ramas do Bacharelato Técnico pero si consta6 que a rama Administrativa estaba formada só por mulleres, polo tanto a porcentaxe de mulleres que figura na táboa ofrece o número de mulleres matriculadas nesa rama en particular. Faise patente a división por xénero establecida polo réxime para o tipo de profesión que debían cursar os homes e as mulleres. Ademais había unha serie de modalidades de formación profesional que tamén foron incluídos na táboa 1 de ensinanzas medias; non se fixo isto coa formación para adultos. A formación industrial tiña os graos de aprendizaxe e mestría e dela estaban excluídas as mulleres. Están incluídas as tres modalidades que había. A táboa 1 recolle a evolución da porcentaxe de mulleres matriculadas en cada unha das unidades educativas de ensino secundario. A unidade educativa onde máis medra a súa presenza é no bacharelato técnico, que daba acceso a determinado tipo de carreiras bastante demandadas polas mulleres como son algunhas das científicas ou Enfermería, pasa do 31% de presenza feminina ao 42%. Tamén se producen incrementos salientables nos estudos conducentes á obtención do título en auxiliar técnico sanitario, onde o grao de feminización é asoballante: pasa do 72% ao 83%. Por outra banda estudos como os de maxisterio, tradicionalmente feminizados, diminúen algo en presenza de mulleres. As Escolas de Comercio e o Bacharelato Xeral manteñen unha certa constancia, o primeiro á baixa e o bacharelato á alza.

6 Comisión de Enseñanza y Formación Profesional (1.968), páx 47. Universidade de Santiago de Compostela POP en Integración Económica e Desenvolvemento Rexional Abilio Rodríguez Toimil.

LIBERDADE DE ELECCIÓN E XÉNERO NO SISTEMA EDUCATIVO ESPAÑOL

31

Universidade de Santiago de Compostela POP en Integración Económica e Desenvolvemento Rexional Abilio Rodríguez Toimil.

LIBERDADE DE ELECCIÓN E XÉNERO NO SISTEMA EDUCATIVO ESPAÑOL

32

É interesante observar como pese ao aumento da presenza feminina en termos absolutos o feito de que esta sexa unha época en xeral de incremento no acceso ás ensinanzas medias (Ver Apéndice) fai que a presenza relativa das mulleres nestes estudos non aumente en tódalas ramas: son determinados itinerarios os que se feminizan mentres que outros mantéñense como couto exclusivo dos homes. É o que sucede nas dúas especialidades de formación profesional dos que se teñen datos, nos que non existe matriculación de ningunha muller para toda a serie, ou a formación profesional industrial, onde a súa presenza se ve diminuída. A táboa 2 analiza as escollas feitas por homes e mulleres tomando as preferencias de cada cen mulleres (homes), e relativizando polo tanto o grao que en cada momento había de masculinización nas ensinanzas medias. É unha época de crecemento substancial dos alumnos matriculados, tanto homes coma mulleres, e no que se observa un aumento do Índice de Disparidade (tamén Índice Manhattan). Estes niveis van de 38,34 a 47,95. O maior grao de acceso aos estudos de segundas ensinanzas non implica polo tanto unha maior igualdade nas escollas, neste caso o que fai é poñer de manifesto diferencias que aínda non se fixeran patentes. Neste sentido é de salientar baixada nos niveis do índice entre os cursos 57 – 58 a 64 – 65, debidas á non disposición de datos sobre a formación profesional industrial (FPI). A causa é que esta é unha rama moi masculinizada e que foi gañando importancia co paso do tempo nas escollas realizadas polos homes, a súa non inclusión determina unha subestimación do índice bastante importante. De feito o efecto é dobre: por unha banda ao non ter en conta os matriculados da FPI non se computa no índice un valor que estaba supondo uns doce puntos anuais e pola outra, ao non existir esa opción a porcentaxe de homes que cursa Bacharelato Xeral aumenta acercándose á porcentaxe de mulleres que tamén o cursan, por iso neses anos non só a achega ao índice na modalidade de Bacharelato Xeral beixa de 10 puntos a 0,15 e 2 nun primeiro momento. Isto é importante debido a que nos está a falar do efecto que ten a inclusión ou non de novas alternativas nos itinerarios: a súa eliminación pode ter o un efecto

Universidade de Santiago de Compostela POP en Integración Económica e Desenvolvemento Rexional Abilio Rodríguez Toimil.

LIBERDADE DE ELECCIÓN E XÉNERO NO SISTEMA EDUCATIVO ESPAÑOL

33

igualador nas escollas, a súa inclusión fai aflorar disparidades nas escollas que antes non estaban recollidas. Así este é un índice que aumenta na súa precisión á hora de recoller o nivel de disparidades cando inclúe un número suficiente de alternativas relevantes. As táboas 3 e 4 representan a mesma análise para o ámbito dos estudos universitarios, de acceso moi minoritario á poboación en xeral7. Neste caso a análise é máis completa no sentido de que se dispón dunha serie máis ampla con homoxeneidade dos datos, os únicos problemas veñen derivados da inclusión mediante estimación indirecta dos datos das Escolas Técnicas. Hai que volver incidir en que os datos que se presentan para este período corresponden a Facultades, e non a carreiras. Isto non supón distorsión do Índice de Disparidade empregado pero si perda de información que sería bastante útil, debido a que, por exemplo, na Facultade de Ciencias había carreiras tan distintas coma Matemáticas ou Bioloxía. A táboa 3 reporta a presenza de mulleres matriculadas nas diferentes facultades dende o curso 50 – 51 ata o 66 – 67. Neste período dóbrase a presenza feminina e increméntase en tódalas facultades salvo na de Filosofía e Letras, que era a facultade feminizada por excelencia. O aumento de alumnado neste período fai, neste caso si, que os graos de presenza por xénero se vaian igualando salvo para as Escolas Técnicas, que non reporta a Táboa 3 -e si se teñen en conta na Táboa 4 pola incidencia que tería a súa non inclusión no índice-, pero que non superaba no curso 64 – 65 o 1%8.

7 De cada cen matriculados no sistema educativo en 1.955 só 1,52 cursaban estudos superiores; en 1.967 serán 2,57. (1.968). 8 Ibid. páx 89. Universidade de Santiago de Compostela POP en Integración Económica e Desenvolvemento Rexional Abilio Rodríguez Toimil.

LIBERDADE DE ELECCIÓN E XÉNERO NO SISTEMA EDUCATIVO ESPAÑOL

Universidade de Santiago de Compostela POP en Integración Económica e Desenvolvemento Rexional Abilio Rodríguez Toimil.

34

LIBERDADE DE ELECCIÓN E XÉNERO NO SISTEMA EDUCATIVO ESPAÑOL

35

Son de destacar os incrementos producidos en Dereito e Veterinaria, carreiras que no futuro acabarán sendo eminentemente femininas. Tamén aumenta a presenza de mulleres dun xeito moi importante na Facultade de Medicina. O cadro amosa que nesta época o acceso da muller á universidade ten a virtude de incrementar a súa presenza en maior medida alí onde menos mulleres había. Na Táboa 4 faise o cálculo do Índice Manhattan. A inclusión das Escolas Técnicas neste caso fai que o índice nos estea a dicir unha cousa distinta á que se observa na táboa anterior: pásase dun nivel de 80,83 no primeiro ano da serie a niveis superiores a 90 a partires dos anos 60. O importante incremento da matriculación nas escoalas técnicas9 fai que a maior igualdade que representa para as mulleres o acceso á Universidade sexa relativizando pola importancia que están a cobrar outro tipo de estudos universitarios. Ademais na comparativa do ensino medio co ensino superior pódese observar que existe unha maior disparidade nas escollas nos niveis universitarios que nas ensinanzas medias situándose case no dobre os niveis do índice. Aquelas carreiras que aportan valores máis elevados á hora de calcular o índice son ao principio da serie Filosofía e Letras, Ciencias e Farmacia no caso das mulleres e no caso dos homes fundamentalmente nas Escolas Técnicas de Grao Medio, estando máis repartida a súa achega ao índice entre distintas carreiras. Isto estanos a indicar que as mulleres que cursaban estudos superiores tiñan basicamente tres opcións: unha relacionada coas letras en xeral e outras dúas máis prácticas. Se as diferenzas nas escollas a favor dos homes presentan valores máis moderados é porque o seu campo para escoller era maior, o seu campo de elección repartíase entre un maior número de opcións.10 Cara ao final da serie a cousa cambia en varios sentidos: As ciencias convértense nunha das escollas preferidas polas mulleres con respecto as escollas que realizan os homes, Farmacia e Filosofía e Letras seguen a representar unha escolla máis feminina pero en menor grao, sobre todo no caso da 9 Pasan de representar o 7% do alumnado en 1.955 ao 26% en 1.966. 10 As gráficas 1 e 2, das que se fala en breve, representan esa amplitude da variedade nas escollas tan importante no enfoque das capacidades. Universidade de Santiago de Compostela POP en Integración Económica e Desenvolvemento Rexional Abilio Rodríguez Toimil.

36

LIBERDADE DE ELECCIÓN E XÉNERO NO SISTEMA EDUCATIVO ESPAÑOL

segunda. O resto das carreiras nas que as escollas masculinas seguen a predominar sobre as femininas fano agora por moita menor marxe compensando esta diminución co grande aumento do diferencial entre homes e mulleres nas escollas referidas ás Escolas técnicas, que pasan de representar once e dous puntos (Escolas Técnicas e Técnicas Superiores) a representar vinteoito e catorce. Sucede o que xa sucedía no bacharelato: a universidade ábrese ás mulleres de xeito importante pero hai un campo que está a cobrar moita importancia académica debido ao proceso de modernización que está a vivir o país, que vai cobrando maior prestixio social e académico pero que está vedado ás mulleres, o que fai que finalmente o índice tome maiores valores co paso do tempo. Gráfica 1. Curso 50 – 51.

100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0

Gráfica 2. Curso 66 – 67.

100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0

As gráficas 1 e 2 representan a suma agregada da porcentaxe que representa para homes --liña descontinua- e mulleres --liña continua- cada unha das facultades, ordenadas de menor a maior. É similar a un Índice de Gini pero con escollas educativas. O valor que acada este índice aplicado á “pobreza na distribución das escollas” sería o seguinte para homes e mulleres:

Universidade de Santiago de Compostela POP en Integración Económica e Desenvolvemento Rexional Abilio Rodríguez Toimil.

LIBERDADE DE ELECCIÓN E XÉNERO NO SISTEMA EDUCATIVO ESPAÑOL

IG51 (h)

IG67 (h)

0,5982

0,5372

IG51 (m)

IG67 (m)

0,6954

0,6604

37

Unha liña recta nunha pendente de 45% graos indicaría que tódalas carreiras son igualmente preferidas. O feito de que os homes estean por riba das mulleres significa que as súas escollas son máis “igualitarias” no sentido de que se reparten máis homoxeneamente entre as distintas opcións das que dispoñen; isto tamén pode ser expresado como que os homes acceden en maior medida a carreiras que as mulleres non poden acceder. O cambio da gráfica 1 a 2, onde a primeira está máis afastada do eixo vertical no caso dos homes, e máis separada do eixo horizontal no caso das mulleres, indica que os varóns conforme pasou o tempo fixeron menos intensas as súas escollas máis preferidas e as mulleres diversificaron cara as carreiras ás que antes tiñan menos acceso. Así o diferencial entre homes e mulleres representado polo Índice de Gini é de case dez décimas. Na gráfica 2 hai unha separación aínda maior, de case trece décimas entre homes e mulleres. Así, as mulleres acceden a unha maior variedade de titulacións pero neste caso o incremento na variedade das escollas dos homes é maior. Estanos a falar este proceso do que xa se comentou, pero dende outro punto de vista: a aparición das carreiras técnicas. O acceso da muller á universidade é certo e positivo dende o punto de vista da variedade pero o diferencial aumenta debido a irrupcións das titulacións de carácter técnico.

Universidade de Santiago de Compostela POP en Integración Económica e Desenvolvemento Rexional Abilio Rodríguez Toimil.

LIBERDADE DE ELECCIÓN E XÉNERO NO SISTEMA EDUCATIVO ESPAÑOL

Universidade de Santiago de Compostela POP en Integración Económica e Desenvolvemento Rexional Abilio Rodríguez Toimil.

38

39

LIBERDADE DE ELECCIÓN E XÉNERO NO SISTEMA EDUCATIVO ESPAÑOL

Análise da 2ª etapa. (1970 – 1989) Os datos dispoñibles para o período que vai de 1.970 a 1.989 son poucos pero significativos. No tocante as ensinanzas medias disponse de dous cursos, o 85 – 86 e o 87 – 88. A década dos setenta foi a da igualación no bacharelato e na universidade, que se consolidou na década seguinte,

malia que en termos relativos o máis

salientable foi a chegada da muller á formación profesional, na que, como se veu anteriormente, estaba confinada a un itinerario segregado11. Na táboa 5 pódese comprobar a presenza das mulleres en porcentaxe por cada unha das ramas da formación profesional de grao medio (FP-1) e superior (FP-2). Compre en primeiro lugar salientar unha diferenza entre os cursos 85 – 86 e 87 – 88: as ramas que no primeiro dos cursos están moi masculinizadas toman despois valores para o curso 87 – 88 moi diverxentes, pódense observar unhas diferenzas demasiado acusadas, sobre todo se se teñen en conta os valores que, para as mesmas Táboa 5: Porc e ntaxe de mulle re s nos c ursos 85/86 e 87/88

FP-1 Rama \ Curso

FP-2

85/86

87/88

85/86

87/88

Administrativa 66,79 Agraria 21,18 Artes Gráficas 20,41 Automoción 1,03 Construción 12,8 Delineación 22,41 Electricidade 2,12 Fogar 98,85 Hostelaría 32,6 Imaxe e son 19,99 Madeira 8,61 Marítima-pesqueira 1,29 Metal 1,56 Minería 79,84 Moda e Confección 92,88 Perruquería 88,89 Pel 24,56 Química 44,5 Sanitaria 89,5 Textil 31,72 Vidrio 29,73 Fonte: CIDE (1988 e 1991)

63,01 23,45 21,36 10,97 13,16 31,54 11 88,47 39,79 27,19 11,3 19,45 9,3 29,27 90,69 86,28 39,65 44,05 78,22 27,37 57,6

68 17,2 23,63 0,79 11,52 21,17 2,1 99,41 38,56 22,79 0,9 2,48 0,9 n.d. 93,27 93,1 86,1 86,1 84,95 62,08 n.d.

64,34 36,23 35,49 10,52 14,52 26,63 9,96 91,67 48,27 25,41 11,18 10,9 7,45 26,92 87,86 86,32 41,8 52,22 76,9 46,01 n.d.

11 En concreto (cursos 76 – 77 / 85 – 86) para o Bacharelato pasouse dun 48% a un 53%; na universidade dun 37% a un 48% e na F.P. dun 28,8% a un 42,2%. Fonte: CIDE 1988, páxs. 111, 155, e 136 respectivamente. Universidade de Santiago de Compostela POP en Integración Económica e Desenvolvemento Rexional Abilio Rodríguez Toimil.

40

LIBERDADE DE ELECCIÓN E XÉNERO NO SISTEMA EDUCATIVO ESPAÑOL

ramas, se tomarán nos datos que existen para os cursos de 01 – 02 en diante. Trátase dunha diferenza sistemática que non resulta comprensible á luz do contexto no que se producen e que fai que tomemos con cautela os datos do curso 87 – 88 pola falla de consonancia co resto dos datos dos que se dispoñen. Pola contra para o curso 85 – 86 os datos si están en consonancia cos de series máis actuais e poden ser considerados máis fiables. A táboa 6 corresponde ao cálculo do Índice Manhattan para eses cursos e corresponde ás diferenzas que presenta a táboa anterior. 142 e 137 son os datos para o curso 85 – 86 nos graos de FP-1 e FP-2. Son datos que falan da moita disparidade entre as opcións masculinas e femininas, un grao de disparidade que non se observara ata o momento, dúas décadas despois dos cursos para os que se aplicaron os cálculos dos primeiros índices. Para o curso 87 – 88 o dato é bastante máis moderado malia que segue a ser superior ao índice calculado para décadas precedentes. Táboa 6: Índice Manhattan para os cursos 85/86 e 87/88 FP-1 FP-2 Rama \ Curso Administrativa Agraria Artes Gráficas Automoción Construción Delineación Electricidade Fogar Hostelaría Imaxe e son Madeira Marítima-pesqueira Metal Minería Moda e Confección Perruquería Pel Química Sanitaria Textil Vidrio Índice Manhattan

85/86 34,58 1,72 0,38 14,29 0,2 2,8 38,73 8,01 0,36 0,41 1,32 0,63 10,12 0,05 1,59 12,04 0,14 0,1 14,76 0,03 0,01 142,23

87/88

85/86

28,19 1,45 0,46 11,7 0,3 0,18 30,86 5,05 0,24 0,45 1,17 0,33 7,83 0,47 1,13 10,5 0,03 0,02 10,66 0,06 0,01 111,09

44,98 1,1 0,32 10,9 0,2 4,78 39,36 8,97 0,07 0,39 0,68 0,64 10,46 0 0,55 3,15 0 2,82 8,31 0,11 0 137,77

Fonte: Elaboración propia a partires de CIDE (1988 e 1991)

Universidade de Santiago de Compostela POP en Integración Económica e Desenvolvemento Rexional Abilio Rodríguez Toimil.

87/88 16,78 0,35 0,13 0,8 0,1 4,59 8,5 3,93 0,18 0,06 0,49 0,31 2,63 0,47 0,58 7,36 0,03 2,79 2,35 0,05 0,01 52,49

LIBERDADE DE ELECCIÓN E XÉNERO NO SISTEMA EDUCATIVO ESPAÑOL

41

Aquelas ramas que aportan valores máis elevados ao Índice Manhattan son as de Electricidade, Automoción e Metal, no caso dos varóns, e Administrativa, Perruquería e a Sanitaria, no caso das mulleres. Os datos indican que existen poucas opcións profesionais básicas para homes, e poucas opcións tamén para mulleres, moi polarizadas en canto a masculinización ou feminización. As gráficas 3 e 4 son ilustrativas a este respecto. Tamén neste caso – acabará por ser unha constante- conservan a característica da maior concentración en torno a menos módulos (menor preferencia pola variedade) das mulleres con respecto aos homes. Gráfica 3. FP-1. Curso 85 – 86

Gráfica 4: FP-2. Curso 85 – 86

100

100

90

90

80

80

70

70

60

60

50

50

40

40

30

30

20

20

10

10

0

0

FP-1/85 (h)

FP-II/85 (h)

0,7699

0,7979

FP-1/85 (m)

FP-II/85 (m)

0,8300

0,8619

Os valores do IG asociados as curvas representadas falan dunha grande pobreza nas escollas realizadas; compre ademais quedarse co dato de que é superior para a FP-2 que para a FP-1 e que o diferencial entre homes e mulleres non é moi grande Universidade de Santiago de Compostela POP en Integración Económica e Desenvolvemento Rexional Abilio Rodríguez Toimil.

LIBERDADE DE ELECCIÓN E XÉNERO NO SISTEMA EDUCATIVO ESPAÑOL

42

pero que se incrementa co avance a traveso do itinerario da formación profesional. Vemos aquí como ambos índices se poden mover en sentido contrario e se neste caso hai maior disparidade nas escollas entre alumnos e alumnas da FP-1 que entre os seus compañeiros de ciclos superiores no caso das opcións que se posúen é maior a amplitude de opcións entre os alumnos de FP-1 que entre os de FP-2. No caso da Táboa 7 represéntase a participación da muller na universidade dende o curso 82 – 83 ata o 86 – 87. Neste caso o nivel de desagregación é completo, non como no das ramas da Formación Profesional, e dispóñense de cinco cursos na mostra, que corresponden ao lapso temporal no que comezou a haber máis mulleres que homes na universidade. Debido á cantidade de carreiras ofertadas unha primeira ollada non deita excesiva información. Mirando polo miúdo pódese observar como segue a haber carreiras con moita presenza masculina -as técnicas-, e outras con moita presenza feminina -as letras, Farmacia, Maxisterio, agora xa integrada agora nos estudos superiores-, e outras nas que se está a producir un cambio de tendencia en favor das mulleres, como poden ser Dereito, Políticas, Económicas, Arquitectura, que nun tempo non moi afastado case non tiñan presenza feminina. Por vez primeira existe desagregación nos datos que se están a manexar para as ciencias e na miña opinión é de destacar a importancia da presenza feminina nunha carreira como Matemáticas, que indica a invalidez do argumento polo que se defende que as mulleres non cursan carreiras técnicas porque son “demasiado abstractas” [requírese cita]. Tamén é importante a presenza das mulleres en Estatística, Óptica, Veterinaria, Farmacia, etc.

Universidade de Santiago de Compostela POP en Integración Económica e Desenvolvemento Rexional Abilio Rodríguez Toimil.

43

LIBERDADE DE ELECCIÓN E XÉNERO NO SISTEMA EDUCATIVO ESPAÑOL Táboa 7: Porcentaxe de mulleres por curso e facultade. Facult ades \ Curso Bellas Artes biblioteconomía y documentación CC Económicas e Empresariais CC. da Información CC. Políticas e Socioloxía Dereito Dereito Canónico Estudos empresariais Filosofía e Letras Filoloxía Filosofía e Ciencias da Educación Xeografía e Historia Profesorado de EXB Psicoloxía Teoloxía Traballo social Traducción e Interpretación CC. Biolóxicas CC. Físicas CC. Xeolóxicas CC. do Mar CC. Matemáticas CC. Químicas Estatística Informática Esc univ de Informática Óptica Enfermería Farmacia Fisioterapia Medicina Odontoloxía V eterinaria Arquitectura Enxeñeiros aeronáuticos E. Agrónomos E. de Camiños, Canles e Portos E. Industriais E. de Minas E. de Montes E. Navais E. Químicos E. de Telecomunicacións Primeiro de ETS Arquitectura Técnica Enxeñería Técnica Aeronáutica E. T. Agrícola E.T. Forestal E.T. Industrial E.T. Mineira E.T. Naval E.T. De Obras Públicas E.T. De Telecomunicacións E.T. Topografía

82/83

83/84

84/85

85/86

86/87

56,79 88,46 30,14 46,87 49,18 41,6 14,67 38,33 66,05 69 61,45 59,68 74,05 63,69 21,74 n.d. 73,59 57 25,71 33,63 n.d. 46,83 44,43 40,91 31,72 26,49 54,09 79,38 68,1 n.d. 22,17 n.d. 34,74 18,71 5,03 16,6 5,22 5,35 9,82 21,5 4,67 26,97 5,45 n.d. 15,2 5,73 24,47 20,08 5,78 5,91 6,39 9,75 3,95 10,9

59,08 81,22 30,96 49,59 52,09 43,49 4,76 40,4 67 69,88 63,42 61,26 75,14 68,02 23,54 91,57 75,31 56,46 28,39 34,55 n.d. 46,63 44,59 50 33,05 27,94 53,67 80,58 68,11 n.d. 68,02 n.d. 36,35 20,46 5,36 21,23 6,11 5,96 11,26 16,49 7,08 27,71 5,57 n.d. 16,63 6,27 26 21,22 6 4,9 7,08 9,7 4,66 13,23

57,59 78,56 33,21 51,27 53,25 43,92 15,48 41,34 66,6 71,6 65,18 60,44 75,05 69,29 23,09 87,1 76,5 55,25 24,17 35,88 n.d. 46,57 45,56 51,56 33,16 30,36 55,19 80,82 68,46 n.d. 69,29 n.d. 37,67 22,14 5,61 22,09 6,93 6,84 13,06 18,71 7,15 29,34 6,86 n.d. 18,21 6,28 25,05 23,17 6,36 5,2 6,5 9,49 5,35 13,32

57,87 77,14 35,66 53,05 55,42 46,54 20,99 43,65 66,18 72,56 65,95 60,37 75,35 70,9 18,66 86,2 73,81 54,7 27,33 35,81 n.d. 50,54 47,15 42,29 33,17 29,91 57,14 82,58 70,28 n.d. 70,9 n.d. 37,77 22,86 6,54 22,78 8,1 7,9 13,35 19,17 8,22 30,02 8,68 n.d. 18,86 6,95 25,32 22,98 6,98 6,67 7,17 10,86 6,37 17,79

57,5 76,26 37,51 55,4 55,69 47,27 16,87 45,1 66,59 73,61 68,42 60,16 77,21 72,61 20,76 86,89 79,43 55,76 24,19 36,15 n.d. 50,12 48,22 43,14 34,29 29,54 59,46 84,43 71,42 n.d. 72,61 n.d. 41,12 27,18 7,86 23,59 8,13 8,85 13,48 20 9,77 32,06 10,04 n.d. 19,17 7,51 26,02 23,04 7,52 6,53 8,13 11,76 7,79 18,75

Fonte: C.I.D.E (1988, 1991)

Universidade de Santiago de Compostela POP en Integración Económica e Desenvolvemento Rexional Abilio Rodríguez Toimil.

LIBERDADE DE ELECCIÓN E XÉNERO NO SISTEMA EDUCATIVO ESPAÑOL

44

Polo que respecta á construción do Índice Manhattan na Táboa 8 inclúense os valores que toma o índice para cada unha das carreiras universitarias que se ofertaron neses anos. Os oitenta, polo que á mostra da que se dispón respecta, representan unha década de diminución nas diferenzas entre a disparade das opcións de homes e mulleres. Non se dispoñen de datos para os setenta pero hai que lembrar que no curso 66 – 67 o índice tomaba un valor de 91 e viña de tomar cotas de 97. Semella que houbo unha progresiva diminución do índice nos setenta que continúa nos oitenta. O papel que representou a entrada en escena das carreiras técnicas mitigouse máis adiante co progresivo incremento da presenza feminina en moitas das carreiras que estaban reservadas para os varóns, como podían ser Dereito, Económicas, Empresariais, Medicina, etc. Un xeito de facilitar a análise do por que o Índice Manhattan evoluciona como o fai é a toma en consideración das carreiras que máis peso teñen dentro do índice, que son aquelas nas que hai máis matriculados. Para facelo construíronse as táboas 8.a e 8.b, considerando nelas en que sentido inflúen os estudos superiores máis atractivos.

Universidade de Santiago de Compostela POP en Integración Económica e Desenvolvemento Rexional Abilio Rodríguez Toimil.

45

LIBERDADE DE ELECCIÓN E XÉNERO NO SISTEMA EDUCATIVO ESPAÑOL Táb oa 8: Í ndice Manhattan por facultade e curso. Facultades

82 – 83

83 – 84

84 – 85

85 – 86

86 – 87

Bellas Artes

0,389

0,373

0,312

0,299

0,256

biblioteconom ía y docum entación

0,053

0,082

0,098

0,143

0,155

CC Económ icas e Em pres ariais

4,196

5,676

5,244

5,058

4,958

CC. da Inform ación

0,140

0,044

0,160

0,216

0,359

CC. Políticas e Socioloxía

0,105

0,073

0,097

0,124

0,130

Dereito

1,871

3,477

3,476

2,482

2,527

Dereito Canónico

0,013

0,021

0,015

0,011

0,013

Es tudos em pres ariais

1,082

1,532

1,507

1,417

1,422

Filos ofía e Letras

0,648

0,547

0,511

0,504

0,462

Filoloxía

5,309

5,022

5,376

5,175

5,318

Filos ofía e Ciencias da Educación

3,152

2,453

2,825

2,555

2,794

Xeografía e His toria

3,788

3,282

2,997

2,619

2,121

Profes orado de EXB

13,361

11,023

9,980

8,995

8,403

Ps icoloxía

2,308

3,154

3,097

3,334

3,585

Teoloxía

0,084

0,085

0,086

0,104

0,105

Traballo s ocial

0,000

0,225

0,532

1,000

1,314

Traducción e Interpretación

0,128

0,132

0,143

0,139

0,180

CC. Biolóxicas

1,693

1,056

0,809

0,557

0,547

CC. Fís icas

0,828

0,923

1,186

1,080

1,332

CC. Xeolóxicas

0,139

0,198

0,186

0,191

0,206

CC. do Mar

0,000

0,000

0,000

0,000

0,000

CC. Matem áticas

0,103

0,117

0,133

0,009

0,044

CC. Quím icas

0,029

0,390

0,319

0,272

0,236

Es tatís tica

0,002

0,001

0,003

0,030

0,041

Inform ática

0,397

0,578

0,581

0,667

0,672

Es c univ de Inform ática

0,371

0,697

0,810

1,030

1,310

Óptica

0,066

0,035

0,046

0,075

0,099

Enferm ería

3,171

2,926

2,819

2,679

2,691

Farm acia

2,889

2,333

2,213

2,162

2,052

Fis ioterapia

0,000

0,000

0,000

0,000

0,000

Medicina

7,920

3,154

3,097

3,334

3,585

Odontoloxía

0,000

0,000

0,000

0,000

0,000

Veterinaria

0,566

0,775

0,756

0,780

0,608

Arquitectura

2,211

2,367

2,066

1,978

1,439

Enxeñeiros aeronáuticos

0,369

0,399

0,398

0,361

0,327

E. Agrónom os

0,561

0,582

0,611

0,579

0,583

E. de Cam iños , Canles e Portos

1,076

0,916

0,941

0,909

0,916

E. Indus triais

3,266

3,671

3,605

3,476

3,461

E. de Minas

0,250

0,267

0,272

0,281

0,265

E. de Montes

0,132

0,170

0,142

0,143

0,134

E. Navais

0,141

0,142

0,132

0,122

0,112

E. Quím icos

0,044

0,057

0,044

0,045

0,040

E. de Telecom unicacións

0,976

1,273

1,220

1,180

1,195

Prim eiro de ETS

0,000

0,000

0,000

0,000

0,000

Arquitectura Técnica

1,665

1,681

1,572

1,493

1,570

Enxeñería Técnica Aeronáutica

0,323

0,360

0,351

0,384

0,347

E. T. Agrícola

0,910

0,998

1,032

1,091

1,173

E.T. Fores tal

0,148

0,182

0,156

0,152

0,146

E.T. Indus trial

5,891

6,394

6,247

6,533

6,701

E.T. Mineira

0,347

0,351

0,354

0,353

0,359

E.T. Naval

0,113

0,109

0,107

0,109

0,121

E.T. De Obras Públicas

0,298

0,332

0,309

0,322

0,313

E.T. De Telecom unicacións

0,949

1,050

1,090

1,136

1,207

E.T. Topografía

0,135

0,146

0,169

0,150

0,170

74,6

71,83

70,23

67,84

68,1

Índice Manhattan

Fonte: Elab oración propia a partires de CI DE (1988, 1991)

Universidade de Santiago de Compostela POP en Integración Económica e Desenvolvemento Rexional Abilio Rodríguez Toimil.

46

LIBERDADE DE ELECCIÓN E XÉNERO NO SISTEMA EDUCATIVO ESPAÑOL

Táboa 8.a Estudos superiores máis atractivos 82 – 83 82 – 83 Total Mulleres

Varóns

Feminiz.

Filoloxía

37430

25828

11602

69

Xeografía e Historia

43392

25898

17494

59,68

CC Económicas e Empresariais

49006

14768

34238

30,14

Medicina

59888

13276

46612

22,17

Profesorado de EXB

77970

57736

20234

74,05

Dereito

101106

42065

59041

41,6

368792

179571

189221

72,03

85,68

62,56

SUMA % Respecto do total

Fonte: Elaboración propia a partires de CIDE 1.988

Táboa 8.b Estudos superiores máis atractivos 86 - 87 86 – 87 Total Mulleres

Varóns

Feminiz.

Xeografía e Historia

52033

31303

20730

60,16

Filoloxía

52510

38650

13860

73,61

Estudos empresariais

52621

23731

28890

45,1

Profesorado de EXB

71519

55219

16300

77,21

CC Económicas e Empresariais

81024

30389

50635

37,51

Dereito

146483

69241

77242

47,27

456190

248533

207657

51,3

54,69

47,76

SUMA % Respecto do total

Fonte: Elaboración propia a partires de CIDE 1.988

Tomáronse os do primeiro ano da serie e máis os do último. As táboas inclúen o total de matriculados en cada unha das seis principais carreiras para cada curso e o grao de feminización correspondente; tamén a porcentaxe que supoñen estas titulacións con respecto ao total de matriculados para así ter unha idea do grao de

Universidade de Santiago de Compostela POP en Integración Económica e Desenvolvemento Rexional Abilio Rodríguez Toimil.

47

LIBERDADE DE ELECCIÓN E XÉNERO NO SISTEMA EDUCATIVO ESPAÑOL

concentración en torno ás principais carreiras. Así, no curso 82 – 83 as seis principais carreiras representaban un 72% dos matriculados e no 86 – 87 o 51%, polo que se pode falar dun descenso da polarización nas escollas no seu conxunto. Ademais na desagregación por sexo obsérvase que en ámbolos dous anos supón unha maior porcentaxe das mulleres matriculadas que dos homes polo que se pode falar dunha maior concentración das escollas no caso das mulleres. Isto está en consonancia co feito de que as carreiras feminizadas (Filoloxía, Profesorado de EXB e Xeografía e Historia) estano en maior medida que o grao de masculinización das carreiras que forman parte da lista que se presenta. Un mellor modo de ver a evolución do grao de polarización e a intensidade segundo o xénero volve ser mediante as gráficas de concentración das escollas: Gráfica 5. Universidade: Curso 82 – 83

Gráfica 6. Universidade: Curso 86 – 87

100

100

90

90

80

80

70

70

60

60

50

50

40

40

30

30

20

20

10

10

0

0

IG82 (h)

IG87 (h)

0,6776

0,6532

IG82 (m)

IG87 (m)

0,7656

0,7346

Pódese observar como en comparación coas gráficas 3 e 4 estas presentan unha curvatura moito máis suave e se aproximan moito máis a modo ao eixe vertical. Así, os valores do Índice de Gini para as curvas de desigualdade nas escollas son moderados, sobre todo no caso dos homes. O diferencial entre homes e mulleres é inferior ao que se daba na primeira etapa e diminúe lixeiramente do curso 82 – 83 Universidade de Santiago de Compostela POP en Integración Económica e Desenvolvemento Rexional Abilio Rodríguez Toimil.

LIBERDADE DE ELECCIÓN E XÉNERO NO SISTEMA EDUCATIVO ESPAÑOL

48

ao curso 87 – 88, sendo superior este diferencial ao que se dá na formación profesional. Polo tanto a Universidade presenta neste período unha gama de escollas máis dispersas entre as distintas modalidades que se ofertan pero o diferencial entre homes e mulleres é superior ao que se dá na formación profesional, neste caso porque na formación profesional de concentración é grande tanto para homes como para mulleres, mentres que na universidade dos anos oitenta se ben o acceso da muller xa é patente faino preferentemente en torno a poucas opcións aínda, ou polo menos con respecto aos homes. É de salientar o grande aporte de Profesorado de EXB, o antigo Maxisterio, carreira de sempre cunha moi grande presenza feminina, pero que neste caso aporta máis ao índice que en épocas pasadas. Tamén as Letras, cos casos da Filosofía e da Filoloxía, agora desagregadas, pódese comprobar como aportan un diferencial importante na conta das mulleres. Polo que respecta aos homes, e do mesmo xeito que pasaba nos anos cincuenta e sesenta, as carreiras que aportan diferencial ao que eles respecta están máis espalladas no sentido de que son máis numerosas e e toman valores máis modestos, en correspondencia coa aínda maior gama de oportunidades. Cabe tamén destacar que as carreiras técnicas, salvo o caso da Arquitectura, van incrementando o diferencial positivo conforme pasan os cursos que se representan, cousa que non sucede na maioría das outras carreiras, onde os diferenciais, aínda sendo favorables aos homes, van diminuíndo. No caso de Económicas e Empresarias malia que a presenza feminina vai en aumento pódese comprobar como algúns anos aporta máis ao índice e outros estabiliza os seus valores. Isto é debido ao aumento espectacular de alumnado [remitir ao apéndice] que fai que pese a que o diferencial diminúa o seu peso no índice se manteña: Económicas e Empresariais por estes anos é cada vez unha opción máis popular entre mozos e mozas. Con respecto aos estudos universitarios a segunda etapa caracterízase polo acceso das mulleres a determinados estudos nos que ata ese momento eran minoría, como se pode observar para opcións de tanto peso como son Dereito ou CC. Económicas e Empresariais. A diminución dos valores que toma o Índice Manhattan

Universidade de Santiago de Compostela POP en Integración Económica e Desenvolvemento Rexional Abilio Rodríguez Toimil.

LIBERDADE DE ELECCIÓN E XÉNERO NO SISTEMA EDUCATIVO ESPAÑOL

49

ten que ver principalmente con este fenómeno. Análise da 3ª etapa. (1.990 – 2.007). Nesta etapa os cambios fundamentais refírense ao tramo de escolarización obrigatoria, ata os dezaseis anos, e á duración do bacharelato. Xa non existe a FP-1 e a FP-2, agora cóntase cos Ciclos Formativos de Grao Medio (CFGM) e os de Grao Superior (CFGS); os primeiros de un ano e os segundos de dous. Moitos dos alumnos que cursan bacharelato fano para poder acceder aos CFGS, polo o bacharelato non é unicamente propedéutico da Universidade, se non que dá en constituír unha importante vía de acceso para os CFGS. Aos CFGM pódese acceder dende a ESO directamente, e dende eles aos CFGS, malia que moito do alumnado que cursa CFGM non continúa coa súa escolaridade unha vez rematados estes12. Tamén hai, con respecto a períodos anteriores, unha importante presenza de alumnos de máis de vinte anos nos CFGS, debido a que cambia a visión que se ten da formación profesional, que xa non é só unha etapa máis dentro da escolaridade se non que agora forma parte da posibilidade de reciclarse profesionalmente. Ademais, dentro desta terceira etapa, existen dous marcos lexislativos: o que introduce a LOGSE e o da LODE. Os datos que se posúen corresponden á etapa de aplicación da LODE malia que a estrutura educativa é compatible coa da LOGSE. Na Táboa 9 preséntanse as taxas de participación das mulleres nos CFGM dende o curso 01 – 02 ata o 07 – 08. O primeiro a destacar é a maior presenza de homes que de mulleres no total destes ciclos, e non só iso, se non que a tendencia nestes últimos anos é ao progresivo incremento da masculinización. Un dos principais motivos é o peor comportamento académico dos homes que das mulleres nos tramos de escolarización obrigatoria, a moita maior presenza nos Programas de Garantía Social13, e en xeral o menor rendemento dos homes que das mulleres. 12 Existe agora un diferencial maior entre os que cursan CFGM e CFGS que o que había para FP-1 e FP-2, máis acusado no caso dos homes que no das mulleres se dúbida porque estes utilizan menos a vía do bacharelato. Fonte: datos do ME (2.009) 13 Maís dun 60% dos matriculados nos Programas de Garantía Social son homes; unha das causas Universidade de Santiago de Compostela POP en Integración Económica e Desenvolvemento Rexional Abilio Rodríguez Toimil.

50

LIBERDADE DE ELECCIÓN E XÉNERO NO SISTEMA EDUCATIVO ESPAÑOL Táboa 9: Porcentaxe de mulleres por curso. Módulos de Grao Medio \ Curso

01 – 02

02 – 03

03 – 04

04 – 05

05 – 06

06 – 07

07 – 08

TOTAL

43,68

46,67

46,49

45,92

45,82

45,37

44,75

Explotaciones Agrarias Extensiv as

9,03

7,87

8,92

9,98

8,93

9,59

9,07

Explotaciones Agrarias Intensiv as

14,67

12,3

14,51

14,88

18,34

11,13

16,42

Explotaciones Ganaderas

60,16

48,88

48,15

40,21

38,71

33,87

31,68

Jardinería

22,85

22,5

23,86

24,76

28,03

25,89

8,62

Trabajos Forestales y de Conserv ación del Medio Natural

13,07

10,82

12,07

14

16,63

16,94

28,28

Conducción de Act. Físico-Deportiv as en el Medio Natural

32,6

33,25

33,95

38,13

39,59

40,46

38,27

Buceo a Media Prof undidad

3,59

4,69

2,58

5,7

4,19

5,33

4,2

28,93

33,97

32,41

26,63

28,43

30,49

1,02

1,44

1,81

1,35

28,57

Operaciones de Cultiv o Acuícola Operación,Control-Mantenimiento Maquinas Marinas Pesca y Transporte Marítimo Gestión Administrativ a Encuadernados, Manipulados de Papel y Cartón Impresión en Artes Gráf icas

2,32

1,08

0,84

4,46

6,05

8,02

6,16

5,68

4,2

6,47

75,61

75,7

75,09

73,04

71,17

70,58

69,09

50

55,56

66,67

40

25,58

46,43

43,33

37

34,11

35,13

33,16

32,89

32,37

28,64

Preimpresión en Artes Gráf icas

41,53

39,63

38,5

36,79

36,59

35,77

37,13

Comercio

68,83

70,56

71,26

71,61

70,47

69,09

67,14

Laboratorio de Imagen

49,85

49,59

50,62

49,48

48,68

48,21

46,74

Acabados de Construcción

11,36

8,36

9,52

8,4

6,41

5,03

8,33

5,68

6,38

6,05

5,33

6,99

3,51

5,26

Obras de Albañilería Obras de Hormigón

0

0

1,72

0

2,5

3,85

0

2,3

0

0

3,64

0

8,11

1,88

Equipos Electrónicos de Consumo

2,79

3,02

2,68

2,7

2,91

2,29

1,82

Equipos e Instalaciones Electrotécnicas

1,65

1,91

1,86

1,62

1,36

1,56

2,31

Mecanizado

2,64

2,68

2,14

2,41

1,97

2,36

1,58

Soldadura y Calderería

1,39

1,48

1,43

0,91

1,94

1,9

0,89

25

15,15

14,63

22,22

27,03

32,56

26,53

Op. y Mant. de Maquinar. de Constr.

Tratamiento de Superf iciales y térmicos Joy ería

58,7

64,52

62,32

80

n.d

n.d

n.d

Serv icios de Restaurante y Bar

47,96

50,19

49,37

50,34

51,03

48,95

44,86

Cocina

39,97

41

42,47

43,78

43,5

43,36

42,28

Pastelería y Panadería

52,75

55,86

55,4

55,38

58

55,95

54,33

Caracterización

93,43

93,33

94,27

95,15

95,59

94,81

91,3

99

99,06

99,29

99,14

98,89

97,66

98,28

Peluquería

95,35

95,92

96

95,98

95,86

95,01

95,02

Conserv ería Vegetal, Cárnica y de Pescado

53,66

54,32

44,76

43,27

46,46

51,35

50

Elaboración de Aceites y Jugos

57,33

49,48

41,18

44,16

49,38

54,26

45,83

Elaboración de Productos Lácteos

63,04

51,72

48,35

55,46

64

60,42

57,69

Elaboración de Vinos y Otras Bebidas

37,56

36,78

36,65

33,27

36,46

38,59

38,07

Matadero y Carnicería-Charcutería

30,38

27,27

28,95

30,25

41,32

33,57

29,17

Panif icación y Repostería

56,74

64,86

67,84

68,57

65,74

69,1

67,87

Explotación de Sistemas Inf ormáticos

13,6

14,41

14,75

16,89

23,49

n.d.

n.d.

Fabricación a Medida e Instalación de Carpintería-Mueble

4,87

5,2

4,51

5,28

5,78

5,74

5,03

Fabricación Industrial de Carpintería y Mueble

7,44

9,14

4,39

4,85

7,33

7,79

7,22

Transf orm. de Madera y Corcho

6,67

16,67

45,45

46,67

46,67

46,15

23,81

Instalac.-Manteni. Electromecá.Maquinaria-Conducción

1,93

1,87

2,16

2,14

1,62

1,75

2,01

Montaje-Mantenimiento Instalaciones de Frío, Climatización

2,08

1,88

1,69

1,02

0,94

2,1

1,13

Carrocería

1,69

1,54

1,55

1,15

1,34

1,92

2,01

Electromecánica de Vehículos

1,49

1,49

1,59

1,44

1,51

2,35

1,36

Laboratorio

67,16

68,67

68,02

66,51

67,23

67,89

67,89

Operaciones de Fabricación de Productos Farmacéuticos

67,65

65,89

72,59

73,87

71,3

76,52

73,68

Operaciones de Procesos de Pasta y Papel

41,67

25

41,18

31,03

55,56

39,13

45,16

Operaciones de Proceso en Planta Química

24,9

33

34,94

38,44

41,62

37,6

33,9

Operaciones de Transf ormación de Plásticos y Caucho

27,45

21,43

28,07

31,78

28,45

23,94

16,16

Cuidados Auxiliares de Enf ermería

90,09

90,62

90,43

90,44

89,47

88,87

88,53

Farmacia

87,14

88,43

88,18

88,41

87,73

88,02

86,18

Atención Sociosanitaria

91,87

91,49

92,28

92,04

82,53

n.d.

n.d.

Conf ección

91,89

96,21

95,72

92,94

94,07

90,34

91,97

0

28,57

36

46,15

30

26,32

23,68

63,22

52,27

37,18

46,81

50,98

40,91

46,23

Estética Personal Decorativ a

Operaciones de Ennoblecimiento Textil Operaciones de Fabricación de Productos Cerámicos

Fonte: Elaboración propia a partires de datos do MEC (2009)

que se apuntan para este peor comportamento académico é a chamada Laddish Culture, que podería ser traducida por “cultura malote”, onde o mal comportamento, as actitudes de desafío e o esforzo nulo son vistas como positivas por unha parte do alumnado. Este tipo de actitudes teñen unha incidencia moito máis importante nos homes que nas mulleres. [referencia] Universidade de Santiago de Compostela POP en Integración Económica e Desenvolvemento Rexional Abilio Rodríguez Toimil.

51

LIBERDADE DE ELECCIÓN E XÉNERO NO SISTEMA EDUCATIVO ESPAÑOL Táboa 10: Porcentaxe de alumnas por módulo. Módulos de Grao Superior \Curso

01 – 02

02 – 03

03 – 04

04 – 05

05 – 06

06 – 07

07 – 08

TOTAL

50,94

50,68

50,17

50,02

50,05

49,83

49,41

Gestión y Organización de Empresas Agropecuarias

26,83

24,59

21,26

21,83

22,06

24,57

24,61

Gestión y Organización de los Recursos Naturales

22,47

22,86

23,63

23,80

26,27

27,26

27,07

Animación de Activ idades Físico y /o Deportiv as

29,91

31,73

33,63

34,94

36,08

37,27

36,75

Nav egación, Pesca y Transporte Marítimo

11,38

12,65

11,31

8,29

8,54

7,78

10,44

Producción Acuícola

26,83

35,98

44,57

37,93

32,80

38,86

44,23

5,31

4,35

2,41

2,39

1,57

3,44

6,96

Administración y Finanzas

71,18

71,22

71,11

71,53

71,56

71,11

69,75

Secretariado

88,16

88,51

90,01

90,07

89,77

88,46

90,14

Diseño y Producción Editorial

48,55

47,05

48,79

47,82

48,19

48,10

47,44

Producción en Industrias de Artes Gráf icas

44,69

42,32

41,65

40,37

44,62

42,97

42,47

Comercio Internacional

55,70

58,48

57,87

58,94

60,55

61,46

62,08

Gestión Comercial y Marketing

54,00

55,62

54,84

56,06

58,97

60,14

59,98

Gestión del Transporte

46,39

47,97

48,10

48,18

50,81

50,33

51,27

Serv icios al Consumidor

61,04

65,38

62,21

65,67

64,10

68,08

68,12

Imagen

49,46

48,57

49,70

48,00

48,77

47,30

45,57

Producción de Audiov isuales, Radio y Espectáculos

46,79

48,59

51,32

52,69

53,00

53,00

49,12

Realización de Audiov isuales, Radio y Espectáculos

36,64

38,32

37,65

37,60

39,17

42,25

37,69

Sonido

13,52

13,25

14,10

15,41

14,77

14,20

11,04

Desarrollo y Aplicación de Proy ectos de Construcción

33,85

33,26

33,41

33,39

31,91

33,02

33,02

Desarrollo de Proy ectos Urbanísticos y Operaciones Topográf icas

29,09

29,42

28,84

30,03

33,35

31,79

30,44

Realización y Planes de Obras

26,93

25,22

22,97

22,46

20,21

20,95

18,24

Desarrollo de Productos Electrónicos

5,98

6,23

5,88

6,38

6,13

5,08

5,10

Instalaciones Electrotécnicas

2,61

3,11

3,44

3,01

3,68

3,12

Sistemas de Regulación y Control Automático

4,73

4,46

4,69

4,84

4,58

4,16

4,10

Sistemas de Telecomunicación e Inf ormáticos

10,11

9,77

10,41

11,58

12,07

12,37

12,62

Superv isión- Control Máquinas Marinas

Construcciones Metálicas

3,96

4,16

3,94

3,03

3,16

4,87

4,58

5,89

Desarrollo de Proy ectos Mecánicos

11,23

11,39

12,47

13,65

13,52

12,42

11,26

Óptica de Anteojería

64,08

69,85

71,43

71,53

73,49

75,38

93,10

Producción por Fundición y Pulv imetalurgia

27,66

21,43

16,00

13,79

9,52

18,84

18,46

Producción por Mecanizado

6,47

6,64

5,75

5,56

5,13

4,64

3,41

Agencias de v iajes

79,88

82,14

83,27

83,22

82,11

82,09

82,43

Alojamiento

77,38

78,34

77,30

77,62

77,97

78,85

78,25

Inf ormación y Comercialización Turísticas

76,91

61,96

71,95

71,92

71,76

75,69

71,70

Restauración

42,95

78,66

79,62

79,95

80,38

81,27

78,84

Recepción

79,59

72,13

71,01

71,72

73,48

83,94

80,46

Animación Turistica

66,27

43,87

42,95

45,79

47,91

49,31

49,53

Asesoría de imagen personal

92,17

92,16

92,02

92,69

93,20

94,57

95,61

Estética

98,28

98,47

98,16

98,05

98,32

97,81

97,49

Industria Alimentaria

55,98

52,81

52,96

53,61

56,63

57,09

56,48

Administración de Sistemas Inf ormáticos

16,07

17,85

18,97

20,45

23,52

25,04

27,02

Desarrollo de Aplicaciones Inf ormáticas

18,87

20,69

22,07

23,07

25,51

26,63

27,87

Desarrollo de Productos en Carpintería y Mueble

12,40

13,49

10,91

10,24

13,85

15,68

16,23

Producción de Madera y Mueble

10,00

8,13

7,59

12,30

10,53

16,33

15,18

Desarrollo de Proy ectos de Instalaciones de Fluidos, Térmicas y M.

7,41

6,27

4,40

2,66

8,31

6,43

5,77

Mantenimiento de Equipo Industrial

3,07

3,48

2,47

2,98

2,97

2,61

2,49

Montaje y Mantenimiento de Instalaciones de Edif icio y de Proceso

2,36

2,48

1,90

3,68

5,04

2,40

2,28

47,62

45,30

47,01

46,77

45,48

48,73

n.d

Automoción

2,61

1,93

2,02

2,06

2,46

3,07

2,94

Mantenimiento Aeromecánico

3,81

2,72

1,73

3,41

3,22

2,63

4,24

Prev ención de Riesgos Prof esionales

Mantenimiento de Av iónica

6,51

4,72

4,00

9,62

15,52

14,81

19,61

Análisis y Control

60,67

62,59

64,01

65,29

66,35

67,31

64,86

Fabricación de Productos Farmacéuticos y Af ines

70,35

65,52

68,65

68,35

67,86

72,13

67,47

Industrias de Proceso de Pasta y Papel

58,33

40,00

52,00

29,55

32,08

34,88

29,41

Industrias de Proceso Químico

22,72

26,68

33,98

33,88

33,33

34,07

32,76

Plásticos y caucho

26,47

21,62

10,00

21,21

23,26

31,68

35,07

Química Ambiental

56,07

54,74

55,53

59,36

60,54

59,72

58,10

Anatomía Patológica y Citología

82,31

83,89

85,96

86,61

86,21

85,55

84,35

Dietética

84,65

86,29

87,10

87,36

87,82

86,37

86,51

Documentación Sanitaria

85,33

84,79

84,30

84,51

86,10

87,02

85,28

Higiene Bucodental

88,84

89,49

89,80

89,52

90,27

89,27

86,75

Imagen para el Diagnóstico

74,26

75,09

75,46

76,42

77,95

78,10

79,20

Laboratorio de Diagnóstico Clínico

80,92

81,86

82,95

83,03

83,98

84,43

83,12

Ortoprotésica

50,72

52,45

54,23

57,23

58,71

57,52

58,17

Prótesis dentales

64,01

65,02

63,28

62,16

62,41

64,47

67,21

Radioterapia

74,96

79,65

80,79

79,76

80,28

79,03

75,43

Salud Ambiental

62,59

63,12

64,11

66,53

64,89

65,53

66,57

Audioprótesis

68,24

65,71

67,24

64,07

59,04

57,41

n.d.

Animación Socio-cultural

82,14

82,50

80,62

80,29

81,08

80,80

81,32

Biblioteconomía, Archiv ística y Documentación

69,57

70,59

64,41

81,43

84,78

73,68

77,63

Educación Inf antil

96,28

96,31

96,29

96,45

96,13

95,03

95,35

Integración Social

84,02

84,95

86,15

86,27

86,65

87,21

87,43

Interpretación de Lenguajes de Signos

90,33

90,84

91,52

91,48

92,87

92,60

92,46

Patronaje

87,98

87,72

83,61

82,71

81,69

83,14

82,76

Procesos de Conf ección Industrial

95,77

87,88

83,52

73,39

82,18

85,15

76,32

Procesos de Ennoblecimiento textil

30,00

45,45

50,00

33,33

52,38

45,16

53,13

Procesos Textiles de Hilatura y Tejeduría de Calada

57,14

40,00

32,00

36,00

42,11

15,38

28,95

Textiles de Tejeduría de Punto

66,67

47,37

60,87

n.d.

n.d.

n.d.

n.d.

Desarrollo y Fabricación de productos cerámicos

33,33

37,50

36,25

39,78

42,59

40,43

45,78

No distribuido por f amilia

21,13

n.d.

n.d.

n.d.

n.d.

n.d.

n.d.

Fonte: Elaboración propia a partires de datos do MEC (2009).

Universidade de Santiago de Compostela POP en Integración Económica e Desenvolvemento Rexional Abilio Rodríguez Toimil.

LIBERDADE DE ELECCIÓN E XÉNERO NO SISTEMA EDUCATIVO ESPAÑOL

52

Como en períodos precedentes os ciclos máis feminizados teñen que ver cos coidados (Coidados Auxiliares de Enfermería, Atención Sociosanitaria) e outros tipicamente asociados a roles de xénero (Perruquería, Confección, Estética Persoal Decorativa, etc). O mesmo sucede cos módulos moi masculinizados: Obras de Formigón, Carrocería, Electromecánica de Vehículos, Soldadura e Calderería, etc. Apuntar ademais que existen dez CFGM que concentran máis da metade dos alumnos. O de Xestión Administrativa que no curso 01 – 02 contaba con 47.392 matriculados e con 49.947 no 07 – 08, supondo máis de un vintecinco por cento dos matriculados. É un módulo tradicionalmente feminizado (75% - 69%) . Séguelle Coidados Auxiliares de Enfermería (88% - 90%), con 25.761 alumnos no primeiro ano da serie e 20.330 no último. É unha tendencia que xa se observou en períodos pasados: dos doce CFGM con máis peso entre o alumnado oito contan con maior presenza de mulleres que de homes. As opcións atractivas para as mulleres neste tipo de módulos son menos e concentran polo tanto unha cantidade de alumnado moito maior. A Táboa 10, de porcentaxe de mulleres nos CFGS achega datos semellantes: neste caso dáse un equilibrio entre número de alumnas e de alumnos para o total do CFGS pero a análise das cifras arroxa resultados paralelos aos anteriores: neste caso os módulos máis feminizados son os de Estética, Educación Infantil, e Procesos de Confección Industrial, e os menos os de Automoción, Mantemento de Equipamento Industrial, e Mantemento Aeromecánico. Neste caso os módulos cun maior número de matriculados son os de Administración e Finanzas (entre un 69% e un 71% de presenza de mulleres), Educación Infantil (95% - 96%) e Administración de Sistemas Informáticos (16% 27%). Pódese observar tamén como determinados módulos que ofrecen un certo atractivo profesional, como o último mencionado, sendo tradicionalmente masculinos, incrementan a súa presenza feminina dun xeito importante, e como existe un proceso de concentración do alumnado neses módulos máis atractivos.

Universidade de Santiago de Compostela POP en Integración Económica e Desenvolvemento Rexional Abilio Rodríguez Toimil.

53

LIBERDADE DE ELECCIÓN E XÉNERO NO SISTEMA EDUCATIVO ESPAÑOL

Para analizar estas tendencias construíronse as Táboas 10, 11, 12 e 13 onde se reportan os cinco CFGM e CFGS máis atractivos para o primeiro e o último curso da serie e a porcentaxe de mulleres nos mesmos, así como a porcentaxe que supoñen estes cinco módulos no total de matriculados nos respectivos CFGM e CFGS. Nas Táboas 11 e 12 pódese observar unha diminución na tendencia á concentración, pasando de 57% a 53% os alumnos matriculados nos cinco módulos máis demandados. Paralelamente nestes cinco módulos equipárase a presenza de homes e de mulleres en parte debido á entrada na lista do módulos de Explotación de Sistemas Informáticos que conta cunha presenza de mulleres moderada malia que maior que o módulo ao que substitúe. Ademais nos dous módulos máis populares se acentúa a presenza de alumnado feminino, todo nun contexto de masculinización xeral dos CFGM (Táboa 8). Isto semella indicar a que as opcións das mulleres neste tipo de ciclos se concentran a cada paso en menor número de módulos, non só nos que xa son maioría se non tamén noutros “emerxentes” debido a que contan con maior demanda social. Táboa 11: CFGM máis atractivos no 01 – 02 01 – 02 Total Equipos e Instalaciones Electrotécnicas Electromecánica de Vehículos Equipos Electrónicos de Consumo Cuidados Auxiliares de Enf ermería Gestión Administrativ a

SUMA Porcentaxe respecto do total

Varóns

Mulleres

15.071 15.573 19.605 20.330 49.947

14.723 15.361 19.248 2.331 15.439

348 212 357 17.999 34.508

120526

67102

53424

57,19

31,84

25,35

Feminización 2,31 1,36 1,82 88,53 69,09

Fonte:Elaboración propia a partires de datos do MEC (2009)

Universidade de Santiago de Compostela POP en Integración Económica e Desenvolvemento Rexional Abilio Rodríguez Toimil.

54

LIBERDADE DE ELECCIÓN E XÉNERO NO SISTEMA EDUCATIVO ESPAÑOL

Táboa 12: CFGM máis atractivos no 07 – 98 07 – 08 Total Electromecánica de Vehículos Explotación de S istemas Informáticos Equipos e Instalaciones Electrotécnicas Cuidados Auxiliares de Enfermería Gestión Administrativa

SUMA Porcentaxe respecto do total

Varóns

Mulleres

15.783 17.761 19.832 25.761 47.392

15.548 15.345 19.505 2.554 11.560

235 2.416 327 23.207 35.832

126.529

64.512

62.017

53,50

27,28

26,22

Feminización 1,49 13,6 1,65 90,09 75,61

Fonte:Elaboración propia a partires de datos do MEC (2009)

Por outra banda nas táboas 13 e 14 obsérvase a mesma tendencia a unha menor concentración no que respecta aos cinco principais ciclos formativos e ao mesmo tempo introdúcese unha maior diferenza entre homes e mulleres presentes nos CFGS debida a que nestes cinco módulos máis demandados existe unha caída na matriculación masculina de dez mil alumnos mentres que a das mulleres aumenta en dous mil. Tendo en conta as cifras globais onde dende o curso 01 – 02 ata o 07 – 08 se gañaron no total dos CFGS sete mil alumnos (Ver Apéndice) e nos CFGM se gañaron vinteseis mil alumnos, dos que oito mil eran homes e dezaoito mil mulleres, é patente que se está a asistir a unha feminización dos módulos de grao medio e superior onde os módulos de grao medio gañan máis alumnas que alumnos e os de grao superior gañan alumnas e perden alumnos. Incrementa a súa importancia Educación Infantil e o resto dos módulos perden matriculados. Entra na lista Animación de Actividades físico e/ou Deportivas no canto de Sistemas de

Universidade de Santiago de Compostela POP en Integración Económica e Desenvolvemento Rexional Abilio Rodríguez Toimil.

55

LIBERDADE DE ELECCIÓN E XÉNERO NO SISTEMA EDUCATIVO ESPAÑOL

Telecomunicación e/ou Informáticos, que cae da mesma.

Táboa 13: CFGS máis atractivos no 01 - 02 01 – 02

Total

Varóns

Mulleres

Sistemas de Telecomunicación e Informáticos

8.193

7.159

1.034

Educación Infantil

8.383

390

7.993

Desarrollo de Aplicaciones Informáticas

17.552

12.660

4.892

Administración de Sistemas Informáticos

18.956

13.835

5.121

Administración y Finanzas

33.493

10.131

23.362

SUMA. Porcentaxe respecto do total

86577

44175

42402

41,44

21,14

20,29

feminización 12,62 95,35 27,87 27,02 69,75 48,98

Fonte: Elaboración propia a partires de datos do MEC (2009)

Táboa 14: CFGS máis atractivos no 07 – 08 07 – 08 Total

Varóns

Mulleres

Animación de Actividades Físico y/o Deportivas

7.896

5.534

2.362

Desarrollo de Aplicaciones Informáticas

8.761

7.108

1.653

Administración de S istemas Informáticos

13.065

10.965

2.100

Educación Infantil

14.153

526

13.627

Administración y Finanzas

35.175

10.136

25.039

SUMA. Porcentaxe respecto do total

79050

34269

44781

36,76

15,94

20,82

feminización 29,91 18,87 16,07 96,28 71,18 56,65

Fonte: Elaboración propia a partires de datos do MEC (2009)

Outro xeito de observar o grao de concentración para homes e mulleres en torno aos módulos máis solicitados e a variedade nas escollas son os gráficos de concentración que xa se viñeron utilizando en períodos anteriores. Pódese observar como as gráficas 7 e 8, tanto para homes como para mulleres son as que se achegan máis ás asíntotas marcadas por abscisas e polo eixo paralelo ás ordenadas, e conforme se vai subindo a traveso dos itinerarios que marca o

Universidade de Santiago de Compostela POP en Integración Económica e Desenvolvemento Rexional Abilio Rodríguez Toimil.

56

LIBERDADE DE ELECCIÓN E XÉNERO NO SISTEMA EDUCATIVO ESPAÑOL

sistema educativo estas liñas vanse facendo máis suaves, acadando unha maior proximidade a unha liña ideal de igualdade que representaría unha mesma preferencia por tódalas opcións ofrecidas polo sistema educativo. A polarización é cousa polo tento dos graos inferiores. Para ter unha visión máis inmediata deste fenómeno remítense de xeito conxunto ás gráficas 7 e 8 as 9, 10, 11 e 12 malia que aínda non teñan sido analizados os tramos correspondentes aos CFGS e á Universidade. Gráfica 7: CFGM 01 – 02

Gráfica 8: CFGM 07 – 08

100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0

100 80 60 40 20 0

CFGM07 (h)

CFGM01 (h)

0,7649

0,7947

CFGM07 (m) CFGM01 (m) 0,8643

0,8877

O Índice de Gini asociado ás gráficas dos CFGM toma valores estremos cun diferencial entre homes e mulleres de dez décimas, diferencial que non cambia entre o primeiro e o último ano da serie. A concentración das escollas diminúe en ambos casos.

Universidade de Santiago de Compostela POP en Integración Económica e Desenvolvemento Rexional Abilio Rodríguez Toimil.

57

LIBERDADE DE ELECCIÓN E XÉNERO NO SISTEMA EDUCATIVO ESPAÑOL

Gráfica 9: CFGS: 01 – 02

Gráfica 10: CFGS: 07 – 08 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0

100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0

CFGS07 (h)

CFGS01 (h)

0,6761

0,7310

CFGS07 (m)

CFGS01 (m)

0,7222

0,7383

Mediante as gráficas 9 e 10 e os seus correspondentes índices compróbase que os CFGS presentan unhas formas e uns valores máis suavizados que os dos CFGM, e onde máis se diferencian con respecto a estes é no menor diferencial entre homes e mulleres. Dende este punto de vista os CFGS están máis próximos aos valores dos estudos superiores que aos dos CFGM; pola contra no que respecta aos valores que toman os índices está máis próximo aos valores dos CFGM. A este respecto compre facer unha anotación: o grande número de módulos tanto en CFGM como en CFGS que practicamente non teñen alumnos matriculados, e que empuxa á cola esquerda da gráfica contra o eixo de abscisas, fenómeno moito máis notorio no caso das gráficas 8 e 9.

Universidade de Santiago de Compostela POP en Integración Económica e Desenvolvemento Rexional Abilio Rodríguez Toimil.

LIBERDADE DE ELECCIÓN E XÉNERO NO SISTEMA EDUCATIVO ESPAÑOL

Gráfica 11: Universidade: 01 – 02

58

Gráfica 12: Universidade: 07 – 08

100

100

90

90

80

80

70

70

60

60

50

50

40

40

30

30

20

20

10

10

0

0

uni00 (h)

uni07 (h)

0,5508

0,5338

uni00 (m)

uni07 (m)

0,5840

0,5656

Por último, no caso dos estudos universitarios podemos observar o maior grao de igualdade das escollas entre as distintas opcións que se lle presenta ao alumnado de estudos superiores e tamén o menor diferencial entre homes e mulleres. Do primeiro curso da serie ao último dáse unha lixeira diminución na concentración das escollas. É posible que isto teña que ver cunha dobre causalidade: por unha banda co carácter de simpleza, onde uns poucos tipos de estudos son capaces de representar un amplo abano da demanda do mercado (cabe destacar a escasa representatividade dunha grande parte da oferta educativa, cunha liña pegada ao eixo das abscisas ata ben avanzada a mesma para despois subitamente ascender); para os CFGS a suavidade xa é moito maior. Outro dos factores que pode estar a influír é a oferta real destes módulos, debido a que pese a que nominalmente a oferta pode ser moi ampla o número de prazas ofertadas para cada modalidade e o número e localización

Universidade de Santiago de Compostela POP en Integración Económica e Desenvolvemento Rexional Abilio Rodríguez Toimil.

LIBERDADE DE ELECCIÓN E XÉNERO NO SISTEMA EDUCATIVO ESPAÑOL

59

dos centros que ofrecen estes módulos son variables que non se contemplan no presente estudo. Por último están os estudos universitarios, onde a suavidade da curva e moi grande e onde sen dúbida entran en xogo non só factores de posibilidades laborais ou de complexidade ou simpleza de tarefas, se non tamén factores vocacionais que aquí poden xogar un papel moito máis forte. Dende a perspectiva do atributo de xénero por vez primeira pódese apreciar unha certa igualdade na variedade das opcións que se posúen con respecto ao xénero; isto non quere dicir que o índice de disparidade (Distancia Manhattan) diminúa ou aumente, como xa se indicou anteriormente, só que as opcións entre as que se reparten as preferencias segundo o xénero presenta unha igual amplitude, aínda con certa vantaxe para os homes, pero xa mínima, sobre todo nos CFGS. E trazando unha comparativa temporal coas gráficas dos anos oitenta pode apreciarse claramente o cambio que implicou a LOGSE a nivel da formación profesional e os distintos roles que agora xogan os CFGM e os CFGS; os primeiros seguen a ser algo moi semellante ao que foi tanto a FP-1 e a FP-2 nos oitenta, mentres que os CFGS están máis próximos aos estudos superiores dende este punto de vista que aos CFGM. As táboas 15 e 16 reportan os valores de cada módulo para a construción do Índice Manhattan e o valor do mesmo. Segue a constatarse unha maior diferenza na disparidade das opcións que se toman nos CFGM con respecto aos CFGS. Analizando a listaxe dos cinco módulos máis demandados pódese facer unha análise máis polo miúdo do que está a suceder cos índices: O aumento do índice de disparidade en ambos ciclos neste período pódese atribuír, como vimos de ver, tanto a un incremento da presenza das mulleres como a un certo abandono por parte dos homes. Existe nestes anos un estrato de homes que non chegan sequera a obter un título de formación profesional, e de feito é un xeito no que as estatísticas fan patente a masculinización do fracaso escolar. Os roles neste caso non só afectan ás eleccións de itinerario mediante a escolla, se non tamén mediante o abandono da mesma.

Universidade de Santiago de Compostela POP en Integración Económica e Desenvolvemento Rexional Abilio Rodríguez Toimil.

60

LIBERDADE DE ELECCIÓN E XÉNERO NO SISTEMA EDUCATIVO ESPAÑOL Táboa 15: Índice Manhattan para os CFGM

Módulos de Grao Medio

01 – 02 02 – 03 03 – 04 04 – 05

05 – 06 06 – 07 07 – 08

Explotaciones Agrarias Extensivas

0,3605

0,3237

0,2876

0,2752

0,2757

0,2045

0,1773

Explotaciones Agrarias Intensivas

0,3845

0,4411

0,3324

0,3114

0,2841

0,2342

0,2041

Explotaciones Ganaderas

0,0373

0,0365

0,0218

0,0184

0,0074

0,0161

0,0575

Jardinería

0,0392

0,4658

0,4185

0,4961

0,5240

0,4899

0,5798

Trabajos Forestales y de Conservación del Medio Natural

0,4035

1,0209

1,0567

1,1196

1,1482

1,0795

1,0716

Horticultura

0,9522

n.d.

n.d.

n.d.

n.d.

n.d.

n.d.

Conducción de Act. Físico-Deportivas en el Medio Natural

0,2247

0,1865

0,2751

0,4114

0,7115

0,6969

0,9922

Buceo a Media Profundidad

0,0906

0,1200

0,1211

0,1104

0,1175

0,1380

0,1839

Operaciones de Cultivo Acuicola

0,3234

0,0573

0,0609

0,0565

0,0343

0,0266

0,0365

Operación,Control-Mantenimiento Maquinas Marinas

0,0633

0,3472

0,3742

0,3591

0,3623

0,3065

0,3730

Pesca y Transporte Marítimo

0,1665

0,2090

0,2587

0,2465

0,2314

0,2172

0,2735

24,4786

24,4085

23,3816

23,2068

23,6547

23,8930

23,2994

Encuadernados, Manipulados de Papel y Cartón

0,0002

0,0008

0,0150

0,0020

0,0044

0,0016

0,0006

Impresión en Artes Gráficas

0,2350

0,1924

0,1824

0,1721

0,1434

0,1151

0,1121

Preimpresión en Artes Gráficas

0,2818

0,3617

0,3344

0,3219

0,2408

0,1443

0,1594

Comercio

6,1418

6,1935

6,1213

5,8077

5,1759

4,7590

3,9820

Laboratorio de Imagen

0,1434

0,1702

0,1664

0,1784

0,2120

0,2054

0,1393

Acabados de Construcción

0,1800

0,2276

0,2141

0,1707

0,1738

0,1759

0,1904

Obras de Albañilería

0,0141

0,2326

0,1934

0,2115

0,2190

0,2042

0,2210

Obras de Hormigón

0,0110

0,0192

0,0302

0,0367

0,0448

0,0428

0,0444

Op. y Mant. de Maquinar. de Constr.

0,2581

0,0244

0,0344

0,0404

0,0402

0,0457

0,0656

Albañilería

0,0211

0,0083

0,0115

0,0096

n.d.

n.d.

n.d.

Cubrimiento de Edificios

0,0126

0,0063

0,0104

0,0144

0,0071

n.d.

n.d.

Equipos Electrónicos de Consumo

15,8306

12,3392

11,8419

10,6933

9,4521

7,2131

7,1900

Equipos e Instalaciones Electrotécnicas

Gestión Administrativa

12,0276

16,0918

15,9445

15,4059

15,1458

13,3476

15,1831

Mecanizado

7,1887

6,8619

6,3626

5,8108

5,3280

4,3508

4,4022

Soldadura y Calderería

2,6909

2,9270

3,1162

3,2520

3,0374

2,6536

2,9930

Tratamientos Superficiales y Térmicos

0,0162

0,0094

0,0120

0,0148

0,0224

0,0158

0,0133

Joyería

n.d.

n.d.

n.d.

0,0119

0,0198

0,0304

0,0282

Servicios de Restaurante y Bar

n.d.

n.d.

n.d.

0,2175

0,1585

0,2226

0,0491

Cocina

0,1781

0,1793

0,2652

0,2902

0,4950

0,4685

0,9352

Pastelería y Panadería

0,1875

0,2170

0,2768

0,2198

0,2274

0,2397

0,1311

Servicios de Restaurante y Bar

0,0581

0,2119

0,2867

n.d.

n.d.

n.d.

n.d.

Caracterización

0,2324

0,2778

0,4416

0,5318

0,5609

0,5379

0,5681

Estética Personal Decorativa

5,2658

5,4632

5,9552

6,1785

6,4861

6,0303

6,1142

Peluquería

7,8066

8,2512

8,4587

8,5630

8,3856

7,6939

7,3220

Conservería Vegetal, Cárnica y de Pescado

0,0214

0,0176

0,0024

0,0046

0,0021

0,0130

0,0097

Elaboración de Aceites y Jugos

0,0040

0,0161

0,0057

0,0022

0,0085

0,0080

0,0136

Elaboración de Productos Lácteos

0,0422

0,0406

0,0410

0,0200

0,0039

0,0069

0,0128

Elaboración de Vinos y Otras Bebidas

0,0662

0,0725

0,0869

0,1143

0,0832

0,0629

0,0636

Matadero y Carnicería-Charcutería

0,0470

0,0282

0,0086

0,0439

0,0338

0,0277

0,0219

Panificación y Repostería

0,1292

0,1022

0,1163

0,1248

0,1086

0,1041

0,0482

Explotación de Sistemas Informáticos

1,9854

n.d.

0,7531

3,8131

6,8749

7,7248

9,9884

Fabricación a Medida e Instalación de Carpintería-Mueble

0,1948

2,1169

2,0527

2,0173

1,9579

1,6846

1,7074

Fabricación Industrial de Carpintería y Mueble

0,0080

0,1026

0,1005

0,1912

0,1489

0,1007

0,1434

Transform. de Madera y Corcho

0,0022

0,0007

0,0003

0,0002

0,0001

0,0027

0,0102

Instalac.-Manteni. Electromecá.Maquinaria-Conducción

4,3659

4,2095

4,2424

4,0476

3,9268

3,4851

3,7075

Montaje-Mantenimiento Instalaciones de Frío, Climatización

3,0509

3,2864

3,4868

3,6018

3,7062

3,4764

4,0096

Carrocería

3,6457

4,0495

4,2370

4,3882

4,5595

4,0778

4,4245

12,7129

12,2282

12,4879

12,5152

12,4399

11,2666

12,1261

Laboratorio

1,0976

1,0777

0,9356

0,7738

0,7415

0,7699

0,6845

Operaciones de Fabricación de Productos Farmacéuticos

0,0330

0,0658

0,0526

0,0542

0,0630

0,0451

0,0485

Operaciones de Proceso de Pasta y Papel

0,0009

0,0023

0,0032

0,0075

0,0014

0,0051

0,0010

Operaciones de Proceso en Planta Química

0,0662

0,0473

0,0244

0,0444

0,0599

0,0560

0,0907

Operaciones de Transformación de Plásticos y Caucho

0,0526

0,0266

0,0346

0,0315

0,0356

0,0158

0,0167

17,5890

17,2734

17,8143

18,3150

18,2926

18,6433

19,0050

Electromecánica de Vehículos

Cuidados Auxiliares de Enfermería

4,3934

4,5098

4,5617

4,6194

4,6182

4,7156

4,8020

Atención Sociosanitaria

n.d.

n.d.

0,1761

1,4150

2,8060

3,6690

5,1172

Calzado y Marroquinería

0,0093

0,0062

0,0045

0,0032

0,0005

n.d.

n.d.

Confección

0,5915

0,5864

0,4916

0,4300

0,3669

0,2675

0,2559

Operaciones de Ennoblecimiento Textil

0,0147

0,0126

0,0081

0,0002

0,0043

0,0018

0,0008

Producc. de Tejeduría de Calada

0,0001

0,0019

0,0027

0,0015

0,0011

0,0112

0,0244

Producción de Tejidos de Punto

0,0102

0,0037

0,0014

0,0020

n.d.

n.d.

n.d.

Operaciones de Fabricación de Productos Cerámicos

0,0022

0,0076

0,0101

0,0016

0,0119

n.d.

n.d.

Op. de Fabric. de Vidrio y Transf.

0,0052

0,0027

0,0021

0,0012

n.d.

n.d.

n.d.

136,45

137,78

138,61

141,35

143,79

143,77

143,43

Farmacia

Índice Manhattan

Fonte: Elaboración propia a partires de datos do MEC (2009).

Universidade de Santiago de Compostela POP en Integración Económica e Desenvolvemento Rexional Abilio Rodríguez Toimil.

61

LIBERDADE DE ELECCIÓN E XÉNERO NO SISTEMA EDUCATIVO ESPAÑOL Táboa 16: Índice Manhattan para os CFGS

Módulos de Grao Superior

01 – 02 02 – 03 03 – 04 04 – 05 05 – 06 06 – 07 07 – 08

Textiles de Tejeduría de Punto

0,3050

0,3062

0,3700

0,3933

0,3455

0,3330

0,0018

Procesos de Confección Industrial

1,0155

1,0673

1,1138

1,3030

1,4002

1,4896

0,0592

Procesos Textiles de Hilatura y Tejeduría de Calada

1,5657

1,4915

1,7351

1,9783

2,2627

2,6968

0,0008

Procesos de Ennoblecimiento textil

0,2717

0,3104

0,3485

0,3923

0,3921

0,4240

0,0039

Recepción

0,0207

0,0369

0,0556

0,0372

0,0181

0,0522

0,0261

Industrias de Proceso de Pasta y Papel

0,1871

0,2819

0,3160

0,3170

0,3289

0,3005

0,0033

13,0434

13,2600

13,4334

13,5696

13,4063

13,3977

0,0159

Producción por Fundición y Pulvimetalurgia

4,6856

4,1096

3,7782

3,3404

3,1411

2,7721

0,0204

Desarrollo y Fabricación de productos cerámicos

0,0326

0,0318

0,0350

0,0429

0,0274

0,0775

0,0167

Patronaje

0,0636

0,0586

0,0456

0,0834

0,0761

0,0716

0,2522

Plást icos y caucho

0,9485

0,8736

0,7813

0,6111

0,5194

0,5058

0,0310

Óptica de Anteojería

1,3245

1,2885

1,0913

0,7312

0,5440

0,5611

0,0347

Estética

0,0503

0,0131

0,0209

0,0474

0,0533

0,0678

2,6671

Fabricación de Productos Farmacéuticos y Afines

0,2214

0,2021

0,1182

0,1017

0,0762

0,0719

0,0719

Ortoprotésica

0,1306

0,0882

0,0470

0,0823

0,0205

0,0985

0,0006

Animación Turistica

0,0053

0,0533

0,0537

0,0536

0,0232

0,0473

0,0727

Servicios al Consumidor

0,5557

0,3680

0,5595

0,6605

0,6918

0,7321

0,0468

Asesoría de imagen personal

0,7990

0,8735

0,9824

1,0734

1,2016

1,3538

0,9604

Producción Acuícola

1,5926

1,6387

0,8271

1,7698

1,9107

2,1549

0,0736

Audioprótesis

0,7238

0,7548

1,6631

0,9542

1,1138

1,1983

0,1297

Radioterapia

0,2651

0,2952

0,3375

0,3410

0,3706

0,3873

0,3088

Producción de Madera y Mueble

4,0778

3,7565

3,4340

3,1702

3,0352

2,7474

0,1600

Interpretación de Lenguajes de Signos

3,9562

3,7337

3,7182

4,0865

4,4723

4,9103

1,4473

Mant enimiento de Aviónica

3,9192

3,5191

3,5065

3,3844

3,4082

3,2514

0,1778

Desarrollo de Productos en Carpintería y Mueble

5,7744

6,0142

6,2038

5,8988

5,7328

5,2966

0,1850

Producción en Industrias de Artes Gráficas

0,4952

0,4814

0,5218

0,5508

0,5720

0,5571

0,0537

Higiene Bucodental

1,5894

1,3789

1,3138

1,2549

1,2587

1,2512

1,9452

Documentación Sanitaria

0,0243

0,0289

0,0332

0,0522

0,0438

0,0490

1,3473

Industria Alimentaria

0,0385

0,0372

0,0436

0,0372

0,0315

0,0231

0,0682

Supervisión- Control Máquinas Marinas

3,5123

3,1208

2,9881

2,8142

2,7893

2,5931

0,2879

Desarrollo de Proyectos de Instalaciones de Fluidos, Térmicas y M.

1,3345

1,3267

1,2846

1,4285

1,4423

1,2845

0,3062

Anatomía Patológica y Cit ología

0,9441

0,9746

0,9581

1,0038

0,8800

0,9120

1,2238

Industrias de Proceso Químico

0,0226

0,0815

0,0945

0,1008

0,1315

0,0541

0,2589

Alojamiento

1,7018

1,9107

1,8705

1,9264

1,9182

1,7308

0,8587

Agencias de viajes

0,0517

0,0814

0,0528

0,0380

0,0265

0,0246

1,0784

Animación Socio-cultural

0,0055

0,0264

0,1152

0,2286

0,4292

0,4041

1,4629

Secretariado

0,3424

0,4160

0,4874

0,5476

0,6179

0,8250

2,6376

Mant enimiento Aeromecánico

2,4244

2,5598

2,6991

2,8408

2,8848

2,8241

0,4377

Navegación, Pesca y Transporte Marítimo

0,1336

0,1283

0,1135

0,0607

0,0451

0,0321

Gestión y Organización de Empresas Agropecuarias

8,1339

9,4275

9,5470

9,6464

9,0687

8,3971

0,3195

Educación Infantil

7,2436

7,9918

7,5303

6,9596

5,9943

5,3448

11,9397

Diseño y Producción Editorial

0,0979

0,1403

0,1606

0,1789

0,1988

0,1762

0,0461

Química Ambiental

0,1469

0,1464

0,1666

0,1629

0,1756

0,1672

0,1194

Dietética

0,3043

0,3174

0,2656

0,3152

0,3068

0,3064

2,2715

Realización y Planes de Obras

2,8879

2,6824

2,6772

2,6813

2,8467

3,0329

0,3932

Construcciones Metálicas

0,5543

0,4823

0,5329

0,6013

0,7022

0,8028

0,6067

0,0000

0,0038

0,0733

0,1274

0,1715

0,3185

0,0976

Información y Comercialización Turísticas

3,6906

3,6834

3,9965

4,1990

4,3794

4,7560

1,4525

Salud Ambiental

0,2042

0,2498

0,2485

0,3383

0,4130

0,4310

0,4062

Gestión del Transporte

0,0291

0,0329

0,0342

0,0372

0,0638

0,1097

0,1174

Prótesis dentales

0,8657

0,9335

0,8498

0,8176

0,7355

0,6127

0,5188

Imagen para el Diagnóstico

0,0287

0,0474

0,0340

0,0451

0,0629

0,0485

1,4208

Mont aje y Mantenimiento de Instalaciones de Edificio y de Proceso

0,0130

0,0112

0,0163

0,0159

0,0008

0,0060

0,8444

Integración Social

0,1490

0,1249

0,1146

0,1223

0,1238

0,2012

3,7655

Análisis y Control

0,0368

0,0319

0,0197

0,0168

0,0148

0,0404

0,4876

Laboratorio de Diagnóstico Clínico

0,2391

0,2905

0,2922

0,2641

0,1453

0,1023

3,6483

Imagen

1,2397

1,1065

1,1144

1,1854

1,2386

1,2205

0,0695

Desarrollo de Proyectos Mecánicos

2,2269

2,0641

2,1684

2,2018

2,2815

2,2950

1,1388

Comercio Internacional

1,3677

1,3818

1,3231

1,2021

1,2850

1,2479

0,3004

Prevención de Riesgos Prof esionales

1,1440

1,3639

1,4741

1,5207

1,6736

1,7849

0,1963

Restauración

1,2287

1,2559

1,2571

1,2550

1,2599

1,3508

0,4600

4,0147

3,9630

3,8617

3,7345

3,7462

3,7075

1,4574

0,0256

0,0205

0,0229

0,0203

0,0106

0,0048

0,8646

Desarrollo de Proyectos Urbanísticos y Operaciones Topográficas

0,4376

0,4333

0,3884

0,3914

0,4434

0,5475

1,2437

Gestión y Organización de los Recursos Naturales

0,0872

0,1576

0,2223

0,2680

0,3286

0,3453

1,5425

Gestión Comercial y Marketing

0,8862

0,7436

0,6591

0,6975

0,5346

0,4439

0,3398

Producción por Mecanizado

0,0000

0,0071

0,0255

0,0831

0,1103

0,1079

2,4809

Desarrollo de Productos Electrónicos

1,7762

1,7130

1,7794

1,6690

1,5094

1,5149

2,5164

Mant enimiento de Equipo Industrial

0,0411

0,0395

0,0545

0,0389

0,0155

0,0191

2,9611

Sistemas de Regulación y Control Automático

7,3743

7,4862

8,3144

9,3292

10,0003

10,8600

3,1475

Desarrollo y Aplicación de Proyectos de Construcción

3,2210

3,4806

3,5938

3,8312

3,8112

3,6787

2,1547

Automoción

0,6446

0,9256

1,0967

1,0943

1,2211

1,3764

4,8611

Sistemas de Telecomunicación e Informáticos

0,2407

0,2546

0,2240

0,2309

0,2555

0,2723

4,6371

Animación de Actividades Físico y/o Deportivas

0,0587

0,0621

0,0554

0,0451

0,0559

0,0462

3,0898

Instalaciones Electrotécnicas

0,0023

0,0025

0,0008

0,0044

0,0001

0,0011

Desarrollo de Aplicaciones I nformáticas

0,0149

0,0234

0,0051

0,0062

0,0084

0,0040

5,2290

Administración y Finanzas

0,0000

0,0000

0,0000

0,0000

0,0045

0,0012

13,2467

Administración de Sist emas Informáticos

0,0058

0,0154

0,0137

0,0169

0,0205

0,0159

8,4770

108,82

110,08

111,37

112,66

112,86

113,26

113,24

Biblioteconomía, Archivística y Documentación

Producción de Audiovisuales, Radio

y Espect áculos

Sonido Realización de Audiovisuales, Radio

y Espect áculos

Índice Manhattan

0,4270

5,2065

Fonte: Elaboración propia a partires de datos do MEC (2.009)

Universidade de Santiago de Compostela POP en Integración Económica e Desenvolvemento Rexional Abilio Rodríguez Toimil.

LIBERDADE DE ELECCIÓN E XÉNERO NO SISTEMA EDUCATIVO ESPAÑOL

62

Á hora de facer unha comparativa diacrónica cos anos oitenta semella confirmarse a hipótese de que os datos do curso 87 – 88 non son correctos e que os do 85 – 86 si o son. Unha das maiores diferenzas que ten introducido a LOGSE nestes índices é a grande diferenza entre o grao medio da formación profesional e o grao superior. O diferencial actual móvese entre os vinteseis e trinta puntos para os CFGM e os CFGS mentres que na época da LGE o diferencial estaba nos cinco puntos para o curso 85 – 86 que é o que se tomou como referencia. Existe unha lóxica no tipo de estrutura educativa que se ofrece en cada un dos casos que constitúe unha explicación de cando menos unha parte do que ten sucedido: a formación profesional baixo a LGE se ben se dividía en FP-1 e FP-2 constituía un itinerario continuo paralelo ao bacharelato e como xa se indicou era estraño que unha vez rematado o bacharelato se iniciase o camiño que ofrecía a FP-2. No caso da LOGSE establece un sistema de formación profesional no que os CFGM e CFGS cumpren papeis separados. Segue a haber a posibilidade de continuidade entre uns e outros pero é moito máis común o acceso aos mesmos a traveso do bacharelato, e os propios CFGS teñen un rango que antes non tiñan a formación profesional. En canto á disparidade nas escollas por razón de xénero isto conecta coa mesma razón pola que as carreiras universitarias presentan un Índice Manhattan moi inferior aos CFGS. O fracaso escolar e a desmoralización tira para abaixo a determinado estrato de homes, que non só a cada paso escollen estudos con menor carga teórica se non que ademais se senten menos aptos para realizar determinado tipo de estudos afondando no ghetto da masculinización. As mulleres que non escollen o vieiro dos estudos superiores non escapan a esta tendencia de afondar máis no rol que se lles asigna, ademais as súas escollas inciden a cada paso na última década nunha menor variedade de destinos posibles. Con respecto ao sistema universitario as táboas 17 e 18 recollen as porcentaxes de mulleres segundo as ramas de clasificación de estudos universitarios da CNED e os valores desagregados do Índice Manhattan máis o seu valor. A primeira das táboas

Universidade de Santiago de Compostela POP en Integración Económica e Desenvolvemento Rexional Abilio Rodríguez Toimil.

LIBERDADE DE ELECCIÓN E XÉNERO NO SISTEMA EDUCATIVO ESPAÑOL

63

recolle o estancamento da feminización dos estudos superiores en torno ao 54% de presenza de mulleres. Ademais, ao reparar na evolución das taxas desagregadas son de destacar varias cousas: As carreiras nas que máis diminúe o grao de feminización -aumenta o de masculinización- son en tódolos casos salvo dous -Horticultura e Historia- carreiras nas que a presenza de mulleres era maioría. Son de destacar Música e Artes do Espectáculo, Traballo Social, Cc. Políticas e Cc. Da Educación. Caso aparte constitúeo Cc. Sociais, que presenta unha variación entre o primeiro e o último curso da serie unha diminución de máis de trece puntos na presenza de mulleres e que compre poñen en corentena debido á ausencia de datos durante catro dos cursos intermedios que conforman a serie e que semella falar dalgún tipo de modificación neses estudos que fai que tome un valor tan excéntrico. As carreiras nas que aumenta a presenza son maioría (35 de 57); o caso máis habitual é que se incida na tendencia á feminización, no sentido de que as carreiras nas que máis aumenta a presenza de mulleres son aquelas nas que xa eran predominantes. Hai algún caso no que non é así, como pode ser Minaría e Extracción. Un xeito de analizar o que pasa nas carreiras masculinizadas é coller os estudos superiores con máis dun 60% de homes, en concreto trece, pódese comprobar entón que en nove deles aumenta a presenza de mulleres sendo o máis común aumentos de entre o dous e o tres por cento. A táboa dezasete mediante o Índice Manhattan establece unha medida na diferencia das escollas entre homes e mulleres: pártese dun valor próximo a cincuenta e nove para chegar a un máximo de sesenta e cinco e medio no curso 05 – 06, a partires do cal comeza a caer lixeiramente ata situarse próximo a sesenta e tres. Este aumento é debido a que as carreiras nas que as diferenzas son maiores entre homes e mulleres aportaron máis ao índice que aquelas nas que as diferenzas diminuíron, isto é evidente. O seguinte paso da análise é considerar que modalidades de estudos superiores estiveron a se diferenciar máis e en cales se aproximaron as escollas de homes e mulleres: nas que máis se aproximaron atopamos a Mecánica, Electrónica e Outra Formación Técnica; Dereito e Linguas;

Universidade de Santiago de Compostela POP en Integración Económica e Desenvolvemento Rexional Abilio Rodríguez Toimil.

64

LIBERDADE DE ELECCIÓN E XÉNERO NO SISTEMA EDUCATIVO ESPAÑOL

por último Dialectos Españois. Estas son as máis destacadas. O primeiro caso trátase dunha

modalidade

moi

masculinizada

que

ten

aumentado

máis

que

proporcionalmente nas preferencias das mulleres con respecto ás dos homes; nos outros dous casos sucede ao revés. Aquelas que máis afondaron na súa diferenza foron Maquinaria e Metalurxia; Formación de Persoal Docente; Viaxes, Turismo e Ocio; Formación de Docentes de Ensinanza Infantil; Deportes e Cc. Da Computación. Aquelas que máis afondaron na súa diferenza foron Maquinaria e Metalurxia; Formación de Persoal Docente; Viaxes, Turismo e Ocio; Formación de Docentes de Ensinanza Infantil; Deportes e Cc. Da Computación.

Universidade de Santiago de Compostela POP en Integración Económica e Desenvolvemento Rexional Abilio Rodríguez Toimil.

65

LIBERDADE DE ELECCIÓN E XÉNERO NO SISTEMA EDUCATIVO ESPAÑOL Táboa 16: Porcentaxe de alumnas por carreira Facultade \ Curso Formac. de Pers. Doc. y Cc. Educ. Cc. Educación Formac. Docentes Enseñanza Infantil Formac. Docentes Enseñanza Primaria Formac. Docentes Formac. Profesional Bellas Artes Música y Artes del Espectáculo Técn. Audiovis. y Medios de Comunicac. Humanidades Religión Lenguas Extranjeras Lenguas y Dialectos Españoles Historia y Arqueología Filosofía y Ética Cc. Sociales y del Comportamiento Psicología Sociología, Antropol. y Geograf. Soc. y Cult. Cc. Políticas Economía Periodismo Bibliotecon., Documentac. y Archivos Enseñanza Comercial y Admón. Marketing y Publicidad Admón. y gestión de Empresas Derecho Biología y Bioquímica Física Química Geología y Meteorología Matemáticas Estadística Cc. de la Computación Mecánica, Electrón. y Otra Formac. Técn. Maquinaria y Metalurgia Electricidad y Energía Electrónica y Automática Procesos Químicos Vehículos de Motor, Barcos y Aeronaves Ind. de la Alimentación Ind. Textil, Confecc., del Calzado y Piel Minería y Extracción Arquitectura y Urbanismo Construcción e Ing. Civil Producc. Agrícola y Explot. Ganadera Horticultura Silvicultura Veterinaria Medicina Enfermería y Atención a Enfermos Estudios Dentales Tecnol. de Diagnóst. y Tratam. Médico Terapia y Rehabilitación Farmacia Trabajo Social y Orientación Viajes, Turismo y Ocio Deportes Servicios de Transporte Control y Tecnol. Medioambiental

Total

99 – 00

00 – 01

01 – 02

02 – 03

03 – 04

04 – 05

05 – 06

06 – 07

07 – 08

84,40 80,58 92,50 80,11 54,84 68,08 62,60 55,06 58,97 27,80 76,89 72,70 47,65 42,11 60,80 75,30 54,96 53,75 46,43 62,67 71,40 51,05 65,81 56,14 55,81 63,18 29,45 58,61 52,36 52,06 51,00 18,91 21,40 13,63 12,26 18,50 49,21 21,62 59,12 50,71 22,74 38,27 26,69 38,93 43,24 38,21 60,01 65,80 83,84 60,08 65,93 71,91 72,76 85,70 75,75 27,18 22,92 60,80

83,71 81,14 91,77 81,33 54,51 69,23 59,62 56,71 58,48 31,29 76,87 73,02 48,08 41,53 61,67 75,87 56,59 52,30 46,16 63,81 70,11 51,28 65,83 56,04 55,87 64,39 29,96 58,96 51,69 50,93 50,79 19,29 22,32 13,08 11,40 19,01 50,22 22,31 59,18 49,61 23,83 38,39 27,14 39,48 43,59 38,78 61,54 66,27 84,01 60,49 66,50 71,89 73,22 86,22 75,89 28,81 23,19 61,75

81,37 81,36 93,02 81,94 54,74 69,01 56,51 57,46 59,97 34,71 77,12 73,60 46,69 41,17 58,03 75,94 55,96 52,15 46,57 64,51 70,27 51,53 67,20 56,20 56,13 64,83 30,00 60,59 53,87 52,06 50,86 19,54 22,81 13,63 11,85 19,58 51,53 22,64 60,48 52,51 24,88 38,35 27,68 38,74 43,61 38,60 63,71 67,74 84,87 61,51 68,62 73,10 73,49 86,38 77,03 26,94 23,67 62,46

81,04 81,77 92,99 82,58 54,71 68,87 57,33 58,59 61,26 33,33 77,41 73,48 45,97 41,01 n.d 76,14 56,08 51,38 46,65 65,10 71,03 51,91 67,10 56,28 55,79 65,38 30,26 61,00 54,23 51,24 52,36 19,22 23,70 13,82 12,48 21,72 52,32 23,03 60,53 47,67 25,41 38,85 28,27 39,65 43,49 39,06 65,82 68,23 85,15 62,79 69,67 74,12 73,59 86,29 76,42 26,71 23,06 61,82

83,54 83,74 93,04 83,09 55,07 69,62 56,62 59,28 63,42 28,74 77,97 74,25 47,19 43,82 n.d. 78,00 61,62 49,94 46,50 65,31 71,44 52,22 66,93 56,27 56,49 65,96 30,67 61,68 54,47 51,02 52,81 21,62 24,94 14,26 12,72 20,89 53,56 22,91 61,14 54,59 25,68 39,62 29,11 39,44 42,86 39,17 67,18 69,06 85,15 64,02 71,15 74,81 73,34 86,21 77,45 26,99 23,39 61,53

81,30 82,21 93,28 82,77 55,50 69,52 55,85 59,23 62,33 30,16 77,20 72,84 45,04 40,96 n.d. 77,09 58,74 49,29 46,19 65,52 71,09 52,34 66,90 56,53 55,74 65,77 30,09 61,69 53,89 49,11 51,94 18,91 25,08 14,06 13,00 20,46 54,26 22,89 62,12 55,12 26,65 40,65 29,67 39,19 41,36 39,27 68,16 69,56 84,73 65,30 70,64 74,99 73,10 84,23 75,96 26,51 22,36 59,67

80,48 81,91 92,89 82,47 55,91 69,67 56,25 59,92 62,31 30,57 77,15 72,34 44,21 40,88 n.d. 76,59 57,68 48,32 46,27 65,20 70,89 52,21 67,00 56,79 55,53 65,74 29,86 61,41 54,00 49,71 52,52 18,12 25,37 14,62 12,95 20,55 54,55 22,80 62,69 55,51 27,42 40,93 29,88 39,15 40,20 38,76 68,13 69,78 84,14 64,51 69,85 74,79 72,79 82,30 74,96 25,93 22,75 57,89

80,35 81,88 92,88 82,71 55,55 69,78 57,25 58,99 61,84 30,29 76,51 71,87 43,77 39,38 46,00 76,39 57,60 48,62 46,19 64,49 70,42 52,25 66,31 56,91 55,67 65,41 30,01 61,25 53,54 49,28 52,61 17,33 25,85 14,55 12,75 20,20 55,10 22,68 63,03 54,50 27,39 41,38 29,95 38,97 39,10 38,42 68,58 70,32 83,67 65,09 69,85 74,46 70,05 81,87 74,16 25,33 21,00 56,92

80,21 82,32 93,09 82,31 55,86 69,10 56,71 58,44 62,26 30,38 73,62 68,99 42,51 38,96 47,25 76,33 57,17 48,50 45,51 64,11 71,54 52,08 66,76 56,68 53,19 64,88 29,47 60,44 52,28 48,17 54,46 17,30 26,18 13,96 12,84 19,81 54,83 24,02 61,63 55,77 26,98 42,03 30,38 38,47 38,41 37,52 68,04 70,22 83,17 65,07 68,43 72,28 72,03 81,12 73,87 25,01 20,99 54,80

53,27

53,41

53,68

53,68

54,6

54,19

54,31

54,42

54,37

Fonte: Elaboración propia a partires de datos do MEC (2.009)

Universidade de Santiago de Compostela POP en Integración Económica e Desenvolvemento Rexional Abilio Rodríguez Toimil.

66

LIBERDADE DE ELECCIÓN E XÉNERO NO SISTEMA EDUCATIVO ESPAÑOL Táboa 17: Índice Manhattan para estudos universitarios 99 – 00

00 – 01

01 – 02

02 – 03

03 – 04

04 – 05

05 – 06

06 – 07

07 – 08

Formac . de Pers . Doc . y Cc . Educ .

Facultades \ Curso

0,776

0,620

0,893

1,070

1,350

1,318

1,399

1,452

1,509

Cc . Educ ac ión

3,498

2,435

2,713

2,500

2,761

2,353

2,469

2,211

2,362

Formac . Doc entes Ens eñanz a Inf antil

2,494

2,245

2,319

2,340

2,389

2,557

2,740

2,836

3,063

Formac . Doc entes Ens eñanz a Primaria

3,331

2,396

2,341

2,273

2,283

2,335

2,427

2,507

2,617

Formac . Doc entes Formac . Prof es ional

2,561

0,113

0,107

0,102

0,047

0,138

0,178

0,130

0,179

Bellas A rtes

2,396

1,207

1,171

1,156

1,119

1,143

1,105

1,098

1,021

Mús ic a y A rtes del Es pec tác ulo

0,072

0,018

0,008

0,014

0,009

0,008

0,010

0,015

0,012

Téc n. A udiov is . y Medios de Comunic ac .

0,504

0,076

0,098

0,136

0,143

0,170

0,200

0,175

0,161

Humanidades

1,764

0,302

0,281

0,329

0,252

0,231

0,209

0,185

0,188

Religión

0,033

0,058

0,086

0,091

0,098

0,094

0,093

0,098

0,101

Lenguas Ex tranjeras

3,389

2,190

2,209

2,209

2,151

2,088

2,061

2,004

1,812

Lenguas y Dialec tos Es pañoles

2,025

1,139

1,077

0,908

0,881

0,772

0,668

0,618

0,516

His toria y A rqueología

1,318

0,311

0,473

0,530

0,561

0,679

0,733

0,771

0,847

Filos of ía y Étic a

0,515

0,307

0,313

0,311

0,257

0,301

0,292

0,326

0,317

Cc . Soc iales y del Compor tamiento

0,170

0,045

0,025

0,000

0,000

0,000

0,000

0,002

0,002

Ps ic ología

5,403

3,414

3,426

3,509

3,690

3,541

3,475

3,441

3,395

Soc iología, A ntropol. y Geograf . Soc . y Cult.

1,465

0,186

0,124

0,128

0,473

0,298

0,230

0,225

0,194

Cc . Polític as

0,722

0,033

0,042

0,067

0,141

0,150

0,188

0,183

0,192

Ec onomía

2,298

0,774

0,751

0,729

0,808

0,774

0,743

0,732

0,765

Periodis mo

1,165

0,440

0,463

0,504

0,498

0,555

0,554

0,538

0,538

Bibliotec on., Doc umentac . y A rc hiv os

0,650

0,349

0,379

0,374

0,354

0,330

0,288

0,241

0,228

Ens eñanz a Comerc ial y A dmón.

6,620

0,554

0,538

0,431

0,568

0,439

0,496

0,541

0,583

Marketing y Public idad

0,807

0,373

0,471

0,541

0,562

0,635

0,681

0,687

0,723

A dmón. y ges tión de Empr es as

10,637

1,070

1,023

1,058

0,681

0,948

0,986

0,981

0,902

Derec ho

11,311

0,993

0,913

0,740

0,635

0,501

0,384

0,388

0,366

Biología y Bioquímic a

2,554

0,947

0,952

0,972

0,920

0,918

0,874

0,815

0,757

Fís ic a

0,582

0,885

0,808

0,738

0,705

0,649

0,623

0,591

0,571

Químic a

2,532

0,493

0,560

0,539

0,481

0,472

0,409

0,363

0,297

Geología y Meteorología

0,504

0,038

0,004

0,011

0,002

0,005

0,005

0,014

0,030

Matemátic as

0,917

0,082

0,048

0,065

0,087

0,116

0,095

0,105

0,126

Es tadís tic a

0,409

0,043

0,042

0,018

0,022

0,025

0,017

0,016

0,001

Cc . de la Computac ión

1,888

8,057

8,655

9,385

8,978

9,406

9,191

8,829

8,065

Mec ánic a, Elec trón. y Otra Formac . Téc n.

1,613

4,724

4,318

4,013

3,709

3,433

3,383

3,214

3,136

Maquinaria y Metalurgia

0,245

1,681

1,933

2,169

2,346

2,639

2,791

2,850

2,945

Elec tric idad y Energía

0,117

0,883

0,924

0,947

1,004

1,021

1,046

1,149

1,198

Elec trónic a y A utomátic a

1,109

4,755

5,154

5,124

5,541

5,616

5,523

5,362

5,040

Proc es os Químic os

0,989

0,151

0,109

0,071

0,057

0,004

0,013

0,037

0,025

V ehíc ulos de Motor, Barc os y A eronav es

0,199

0,606

0,630

0,632

0,672

0,679

0,709

0,747

0,749

Ind. de la A limentac ión

0,679

0,157

0,180

0,176

0,162

0,185

0,184

0,172

0,128

Ind. Tex til, Conf ec c ., del Calz ado y Piel

0,034

0,005

0,001

0,008

0,000

0,001

0,001

0,000

0,001

Minería y Ex tr ac c ión

0,189

0,483

0,456

0,431

0,406

0,366

0,339

0,333

0,332

A rquitec tura y Urbanis mo

2,609

2,203

2,283

2,296

2,369

2,196

2,292

2,322

2,259

Cons truc c ión e Ing. Civ il

0,684

1,448

1,384

1,367

1,406

1,407

1,461

1,537

1,558

Produc c . A gríc ola y Ex plot. Ganadera

0,970

0,693

0,792

0,721

0,707

0,632

0,561

0,513

0,472

Hortic ultura

0,295

0,159

0,152

0,150

0,162

0,169

0,174

0,179

0,169

Silv ic ultura

0,480

0,400

0,407

0,382

0,386

0,349

0,329

0,311

0,302

V eterinaria

0,762

0,217

0,262

0,312

0,322

0,365

0,363

0,378

0,366

Medic ina

2,352

0,988

1,079

1,134

1,132

1,226

1,247

1,311

1,349

Enf ermería y A tenc ión a Enf ermos

3,072

2,480

2,572

2,641

2,620

2,728

2,694

2,753

2,828

Es tudios Dentales

0,421

0,118

0,135

0,165

0,177

0,219

0,212

0,236

0,252

Tec nol. de Diagnós t. y Tratam. Médic o

0,364

0,159

0,172

0,180

0,181

0,182

0,174

0,178

0,164

Terapia y Rehabilitac ión

1,359

0,867

1,011

1,144

1,217

1,339

1,387

1,450

1,377

Farmac ia

1,974

1,120

1,076

1,065

1,004

1,015

0,995

0,892

0,988

Trabajo Soc ial y Orientac ión

1,808

1,495

1,474

1,417

1,386

1,569

1,629

1,722

1,799

V iajes , Turis mo y Oc io

1,448

1,174

1,369

1,674

1,855

1,853

1,853

1,806

1,764

Deportes

0,265

0,546

0,692

0,778

0,855

0,938

1,041

1,102

1,285

Serv ic ios de Trans porte

0,062

0,166

0,167

0,154

0,145

0,147

0,134

0,128

0,126

Control y Tec nol. Medioambiental

0,591

0,218

0,272

0,283

0,260

0,236

0,160

0,110

0,019

58,93

60,09

62,32

63,21

63,99

64,46

64,52

63,91

63,07

Índice Manhattan

Fonte: Elaboracion propia a partires de datos do MEC (2.009)

Universidade de Santiago de Compostela POP en Integración Económica e Desenvolvemento Rexional Abilio Rodríguez Toimil.

LIBERDADE DE ELECCIÓN E XÉNERO NO SISTEMA EDUCATIVO ESPAÑOL

67

6. SÍNTESE. O enfoque das capacidades consiste nunha visión normativa no sentido de que se considera que o desenvolvemento das potencialidades do ser humano constitúen o seu benestar; é unha crítica do enfoque das utilidades, do que considera ten unha visión parcial, onde a renda é o único xeito de medida do benestar. Fai énfase na liberdade dende un sentido positivo tendo para os seus defensores prioridade en moitas ocasións sobre o sentido negativo propio do pensamento económico liberal onde a liberdade é unha liberdade de ausencia de coerción14. Para o enfoque das capacidades a liberdade sería ante todo a posibilidade de facer cousas, de chegar a ser. As campañas de alfabetización ou a atención médica primaria constitúen exemplos clásicos de políticas públicas que amplían as capacidades das persoas dotándoas de maior liberdade positiva. O enfoque das capacidades ten sido utilizado con frecuencia para analizar situacións de privación, subdesenvolvemento e desigualdade; a súa consideración ten servido de base teórica para a creación dos máis diversos índices de benestar e igualdade15, se ben a súa aplicación para estudar as situacións de desigualdade e benestar nos países xa desenvolvidos é menos frecuente, en concreto a aplicación á análise do sistema educativo en Occidente é recente. Existe unha análise teórica do mesmo baixo o enfoque das capacidades tendo en conta as variables de participación e afección aos itinerarios debido aos

14 Un clásico sobre esta cuestión é o libro de Isaiah Berlin “Two Concepts of Liberty”, referente de Amartya Sen para a súa análise sobre a cuestión. Unha boa recensión sobre os conceptos berlinianos de liberdade en: http://plato.stanford.edu/entries/liberty-positive-negative/ 15 Nomear Índice de Desenvolvemento humano, de disparidade de xénero, etc. Universidade de Santiago de Compostela POP en Integración Económica e Desenvolvemento Rexional Abilio Rodríguez Toimil.

LIBERDADE DE ELECCIÓN E XÉNERO NO SISTEMA EDUCATIVO ESPAÑOL

68

roles; pese a isto non se atoparon entre os principais especialistas propostas de medición e análises cuantitativas para a comparación das disparidades de xénero nos distintos itinerarios que compoñen o sistema educativo16. Neste documento amósase como a soa análise da participación ou a enumeración e clasificación dos tipos de estudos que se cursan segundo o xénero, se ben non conduce a erro ningún dende a lóxica do enfoque das capacidades, priva á análise do achegamento a determinadas conclusións que doutro xeito poden ser feitas. Considerouse que a participación das mulleres nos distintos tramos que constitúen o sistema educativo é relevante, así como a análise das principais opcións que constitúen as preferencias de alumnos e alumnas, pero asignouse igual importancia á definición dunha distancia entre as escollas realizadas por homes e mulleres para poder realizar comparacións sincrónicas e diacrónicas: Neste sentido proponse como Índice de Disparidade o que ten que ver coa chamada “distancia absoluta”, ou “distancia Manhattan”. A medición na diferenza das escollas é importante porque constrúe un grao sobre a forza dos roles asociados ao xénero. Outro dos elementos teóricos que forman parte do enfoque das capacidades é o grao na amplitude das eleccións posibles; é preciso a este respecto construír e representar o rango das mesmas: Que un colectivo efectivamente curse un abano amplo de estudos está a indicar que as persoas que están vinculadas a el posúen maiores posibilidades de levar a vida que teñan motivos para valorar. Este é un elemento que completa a análise anterior do grao de diferenza entre as escollas realizadas e que en certo grao están interconectadas: se debido ao xénero a amplitude nas escollas é maior para os homes que para as mulleres isto afectará á disparidade das escollas. De tódolos xeitos a relación non é directa nin unilateral polo que é necesario facer unha análise da amplitude ou variedade das escollas por separado. Para elo construíronse unha serie de gráficas que representan esa variedade ordenando as preferencias polas distintas posibilidades que ofrece cada itinerario de menor a maior e agregando o valor en porcentaxe das mesmas para construír unhas gráficas similares á Curva de 16 Inserir referencias. Universidade de Santiago de Compostela POP en Integración Económica e Desenvolvemento Rexional Abilio Rodríguez Toimil.

69

LIBERDADE DE ELECCIÓN E XÉNERO NO SISTEMA EDUCATIVO ESPAÑOL

Lorenz; tamén se achegan os valores do que correspondería ao Índice de Gini para o primeiro e o último ano de cada unha das gráficas. Os resultados, tanto no caso do Índice de Disparidade como no das gráficas de amplitude das preferencias son ben significativos dende o punto de vista do enfoque das capacidades. Outra das ordes que houbo de ser tida en conta para poder analizar os datos á luz do enfoque das capacidades acadando os obxectivos marcados ao comezo do estudo foi a do marco institucional17 para aplicar unha análise que permitise distinguir a influenza deste marco do condicionamento debido á chamada matriz social18. Entender o contexto das distintas políticas educativas e das reformas do sistema tornou fundamental para interpretar os cambios nas tendencias e os niveis nos resultados obtidos ao longo do tempo. Derivada desta consideración dos distintos contextos históricos tivéronse como acaidas aos propósitos da análise tres etapas fundamentais posteriores a 1.950: unha primeira etapa marcada pola Ley de Ordenación de la Enseñanza Media, dende 1.953; unha segunda que comeza en 1.970 coa aplicación da Ley General de Educación e unha última etapa marcada pola Ley Orgánica General del Sistema Educativo, de 1.990. Existen matices, disposicións legais, contextos diversos dentro destas etapas pero cada unha por si mesma posúe estruturas educativas, itinerarios propios que condicionan as escollas segundo o xénero,

e que polo tanto consideráronse

adecuadas para observar o papel que poidan ter xogado estas estruturas institucionais. Por desgracia os datos cos que se conta para a presente análise son parciais, a súa amplitude varía dunha etapa a outra e a propia estrutura do sistema educativo en cada momento do tempo limita e condiciona a análise. No presente capítulo ofrécese unha síntese da análise realizada no capítulo cinco tendo en conta o enfoque das capacidades para despois pasar a concluír en base ao mesmo. A educación é importante para a Economía en primeiro lugar dende un punto de 17 Robeyns 18 Otto & Ziegler utilizando un concepto bourdiano (son os roles que inflúen máis alá dos cambios institucionais) Universidade de Santiago de Compostela POP en Integración Económica e Desenvolvemento Rexional Abilio Rodríguez Toimil.

LIBERDADE DE ELECCIÓN E XÉNERO NO SISTEMA EDUCATIVO ESPAÑOL

70

vista “productivista”: dende esta perspectiva o sistema educativo cumpre o papel de facilitar o investimento en capital humano, estandarizalo e orientalo cara ao sistema produtivo, é a chamada función formativa en contraposición á educativa. Conforme se modernizan as sociedades gaña peso este factor á hora de considerar as políticas educativas; a orientación educativa vai deixando paso a outras que teñen en conta aspectos máis achegados á orientación formativa. Este é un proceso que ten transformado os sistemas educativos ao longo do século vinte e que aínda hoxe estamos a vivir. As teorías do capital humano fan fincapé no papel das decisións individuais, na avaliación que fai o axente á hora de decidir o seu investimento en educación, comparando o retorno futuro que lle reporta o tempo que ha de dedicar á educación con aquel investimento. Estas teorías teñen sido completadas e atacadas dende diversas perspectivas; o enfoque das capacidades non se pregunta polos motivos ou incentivos que levan á xente a tomar unhas decisións ou non, trátase máis ben de avaliar o acceso e a participación individual e colectiva en ámbitos sociais que determinan a posibilidade de ser actores sociais e económicos. Resulta evidente que a maior participación propicia non só unha sociedade potencialmente máis rica se non tamén unha sociedade que goce de maiores niveis de benestar. O enfoque das capacidades entende o benestar como a realización das potencialidades de cada quen de xeito que poida levar unha vida rica e que teña motivos para valorar. Dende este punto de vista en moitas ocasións os ingresos ou a renda son malos proxis do benestar. O sistema educativo español na segunda metade do século vinte aínda tiña como misión educar, era un Sistema Educativo Liberal no sentido de que tiña como misión formar fillos da nación aos que se inculcaba unha serie de valores, e complementariamente formar unha elite ben educada que puidese dirixir os destinos da mesma. Con posterioridade á Guerra Civil cárganse as tintas sobre aspectos ben pouco liberais como poden ser o nacional-catolicismo onde o papel da muller era permanecer no fogar como boa esposa e nai sendo todo intento de desenvolver unha vida profesional e persoal propia visto como algo provisional ou

Universidade de Santiago de Compostela POP en Integración Económica e Desenvolvemento Rexional Abilio Rodríguez Toimil.

LIBERDADE DE ELECCIÓN E XÉNERO NO SISTEMA EDUCATIVO ESPAÑOL

71

secundario cara á súa finalidade social. Este sistema de valores mudou rapidamente co proceso de modernización que viviu España na segunda metade do século XX. A necesidade conseguinte de man de obra fixo que o sistema educativo tivese que pasar a cumprir a cada paso misións máis de formación e secundariamente de carácter educativo. A primeira etapa considerada no presente estudo ten que ver con esta época do “desarrollismo” onde se pasou dun bacharelato para uns poucos que era paso previo ao acceso á unha universidade elitista e de formación daquelas clases dirixentes a outro no que se democratizaba o ensino secundario. Así, se no curso 51 – 52 había 83 bachareis por cen mil habitantes, quince anos máis tarde, no 66 – 67, a cousa estaba en torno aos 290. Ademais o peso do bacharelato dentro das ensinanzas secundarias era moi grande: o 66% dos matriculados en 1.956 -informe da muller-, e iso computando como ensinanzas medias Maxisterio (6,2%), as Escolas de Comercio (7,3%), ou os Seminarios do clero (4%). Queda polo tanto un 17% de alumnado que cursa estudos que serán considerados no futuro asimilables ás ensinanzas medias actuais e que non son o Bacharelato Xeral. Era un tempo no que os oficios aínda se aprendían doutro xeito.

A presenza das mulleres neste Bacharelato Xeral medra máis

rapidamente que a dos homes pero segue a ser unha minoría (entre os anos que van de 1.940 ata o 1.965 pasan de supor un 34,9% a un 39,2% -inst da muller; tendo, iso si, os seus itinerarios propios establecidos polo réxime franquista. Comézase a darlle máis importancia ás ensinanzas técnicas: o bacharelato técnico, aínda sendo marxinal con respecto ao xeral, multiplica a súa matrícula por once dende o curso 54 – 55 ao 66 – 67. Neste caso a segregación por sexos é total: a rama administrativa para mulleres e o resto para os homes. A formación profesional era a grande materia pendente do sistema educativo español: desestructurado, fragmentario, cunha variedade cativa en comparación coas crecentes necesidades do sistema produtivo. Nas distintas ramas da formación profesional a presenza de homes tamén é case absoluta. Neste contexto de itinerarios desestructurados e bacharelatos omnipresentes

Universidade de Santiago de Compostela POP en Integración Económica e Desenvolvemento Rexional Abilio Rodríguez Toimil.

LIBERDADE DE ELECCIÓN E XÉNERO NO SISTEMA EDUCATIVO ESPAÑOL

72

perden moita da súa potencialidade explicativa os índices e instrumentos analíticos cuantitativos pero mediante o cálculo do Índice de Disparidade que se aplica (a distancia Manhattan) pode observarse unha característica interesante relacionada coa oferta do sistema educativo en determinadas circunstancias: a inclusión de alternativas e variedade pode facer saltar o índice debido a que a traveso delas fanse manifestas diferencias antes non observadas. Esta resposta nas medicións da disparidade volverá aparecer en etapas posteriores. Con respecto aos estudos superiores pódese falar de crecemento (duplícase a poboación universitaria nos anos en consideración) pero bastante menor que o que experimentan as ensinanzas secundarias. Nesta etapa o acceso aínda non é masivo e a transformación que se experimenta é moito máis intensa nos estudos superiores que non estaban considerados como universitarios: Escolas Técnicas e Escolas Técnicas Superiores, onde a matrícula multiplícase por seis, a unha taxa superior á do ensino secundario. Este fenómeno de atracción de alumnado maioritariamente masculino fai que a consideración illada do que daquela eran estudos universitarios distorsione os resultados de medición de disparidades por razón de xénero. Non existen datos desagregados por xénero para as carreiras técnicas, pero si dalgún curso en concreto, polo que se procedeu á súa estimación [nota sobre onde está a explicación]. Estes indican un aumento na disparidade das escollas a longo prazo (considerando o a serie no seu conxunto), tendencia que despega nos anos nos que se intensifica o incremento no número de matriculados nas escolas técnicas. A segunda etapa corresponde ao tempo no que se moderniza o sistema educativo español construíndo unha serie de itinerarios máis coherentes e cunha formación profesional que supón un camiño paralelo e alternativo ao bacharelato. Segméntase o itinerario a partires xa do comezo dos estudos non obrigatorios; hai autores 19 que apuntan a que este é un xeito de conformarse con institucionalizar as diferenzas de clase. Ademais neste momento comeza outro tipo de democratización ou extensión participativa no sistema educativo, a que ten que ver coa inclusión sen diferenciar 19 Inserir referencia do catalán Universidade de Santiago de Compostela POP en Integración Económica e Desenvolvemento Rexional Abilio Rodríguez Toimil.

LIBERDADE DE ELECCIÓN E XÉNERO NO SISTEMA EDUCATIVO ESPAÑOL

73

por razóns de xénero: nos setenta na educación secundaria e nos oitenta na universitaria as mulleres acadan a paridade. O obxectivo político da Democracia de que calquera poida cursar estudos universitarios é o fundamento de políticas de construción de facultades e centros de estudos superiores que acheguen a educación de terceiro ciclo a tódolos españois. [datos]. Por outra banda a formación profesional foi deixada de lado e foi considerada por moito tempo como o camiño propio dos fracasados, de aqueles que non eran quen de cursar con éxito os estudos primarios ou non se vían en condicións de afrontar o bacharelato. [datos] Diminúen as diferenzas de xénero na educación superior e aumentan considerablemente na formación profesional: o papel dos roles asociados ás profesións é determinante á hora de explicar esta tendencia. A separación entre a FP-1 e a FP-2 non se traduce nunha diferenza excesiva no que respecta aos índices de disparidade e ao de Gini asociados ás escollas por xénero. A constitución dunha formación profesional regrada e homoxénea, cuns criterios e uns obxectivos para toda ela, o papel que asume na sociedade como a vía dos non capaces fan dela, tanto no tocante á FP-1 como á FP-2, o que nos apuntan os valores dos índices: extrema diferenciación no tocante aos roles e elevada concentración das escollas, non sempre en aqueles ciclos que teñan máis saídas profesionais. Os módulos que máis afondaron na súa diferenza nas escollas entre homes e mulleres Aquelas que máis afondaron na súa diferenza foron Maquinaria e Metalurxia; Formación de Persoal Docente; Viaxes, Turismo e Ocio; Formación de Docentes de Ensinanza Infantil; Deportes e Cc. Da Computación. Con respecto ao ensino universitario os oitenta son a década, como xa se mencionou, da diminución das diferenzas debidas ao xénero e de progresiva diminución na concentración da elección de titulacións. O alumnado matriculado nos estudos superiores é a cada paso maior e fan da universidade xa non o lugar das elites se non dun lugar para moitos. [datos ] Na última das etapas que se consideraron, a que chega ata á actualidade,

Universidade de Santiago de Compostela POP en Integración Económica e Desenvolvemento Rexional Abilio Rodríguez Toimil.

LIBERDADE DE ELECCIÓN E XÉNERO NO SISTEMA EDUCATIVO ESPAÑOL

74

establécese unha completa autonomía dos CFGM con respecto aos CFGS, malia que unha vez feito un CFGM se estableza a posibilidade de continuar estudos cun CFGS, isto fai afondar as diferenzas debidas ao xénero entre un e outro. Ademais establecese a obrigatoriedade da escolarización ata os 16 anos e un itinerario alternativo para os que fracasan: a Garantía Social. Os CFGM están asociados ao rol que antigamente desempeñaba a formación profesional, con elevados valores nas diferenzas debidas ao xénero e un grande nivel de concentración nas escollas cun diferencial nesta concentración debida ao xénero tamén importante; respecto dos CFGS en canto a disparidade sitúanse nunha situación intermedia entre os CFGM e a universidade e na concentración das escollas están máis próximos aos CFGM, seguramente debido á grande oferta de ciclos moi pouco demandados. O diferencial a este respecto entre homes e mulleres está máis próximo ao que se dá en niveis universitarios que aos dos CFGM. No tocante á universidade é unha época que poderiamos cualificar de contraditoria: por unha banda continúa a tendencia á ampliación do rango de escollas (Índice de Gini) cun mantemento dos diferenciais debidas ao xénero, e pola outra a disparidades entre as elección realizadas (Índice de Disparidade) incrementa os seus valores. Apuntáronse como posibles causas o a cada paso menor acceso dos homes aos niveis de estudos superiores, non en van presentan un maior fracaso escolar en tódalas etapas do sistema educativo. Esta etapa poderíase chamar como de popularización do fracaso escolar. Este está asociado á masculinidade mediante mecanismos moi variados, o que fai que os homes abandonen prematuramente o sistema educativo. Afóndase de novo nas diferenzas debidas a xénero, non só nos CFGM se non tamén nos CFGS e na universidade. Os homes que quedan escollen a cada paso unha menor gama de titulacións e cunha connotación de xénero a cada paso máis marcada, o que fai que se agrande a fenda do xénero nestes últimos anos.

Universidade de Santiago de Compostela POP en Integración Económica e Desenvolvemento Rexional Abilio Rodríguez Toimil.

LIBERDADE DE ELECCIÓN E XÉNERO NO SISTEMA EDUCATIVO ESPAÑOL

75

7. CONCLUSIÓNS Partía este estudo co obxectivo de caracterizar as distancias presentes entre homes e mulleres mediante a análise das escollas realizadas polos alumnos en relación coa oferta dos itinerarios educativos a partires da Ley General de la Educación de 1.953 ata a actualidade. Mediante esa caracterización poder comparar as diferenzas entre tres momentos do tempo que foron establecidos de acordo cos distintos marcos normativos que foron afectando aos itinerarios. Mediante esa comparación poder concluír sobre a intensidade dos roles de xénero e o seu condicionamento segundo o tipo de itinerario e a época. Os obxectivos derivan da lectura dos efectos que se observen sobre as escollas dos eixos institucional e de condicionamento social. Considérase, ao efecto, como “condicionamento social”, ou rol asumido debido ao xénero, a diferenza sistemática nas escollas en cada un dos itinerarios educativos e a traveso das distintas épocas que non poidan ser atribuídas á estrutura dos itinerarios. A primeira das etapas consideradas está moi influída pola precariedade da oferta institucional e a parcialidade desta. A escasa participación da muller e o condicionado desa participación fai que a función que desempeñara o rol asociado ao xénero non se manifeste aínda en toda a súa plenitude. É unha época marcada polo papel das institucións; conforme se avanza na ampliación da oferta educativa e Universidade de Santiago de Compostela POP en Integración Económica e Desenvolvemento Rexional Abilio Rodríguez Toimil.

LIBERDADE DE ELECCIÓN E XÉNERO NO SISTEMA EDUCATIVO ESPAÑOL

76

se teñen en conta factores institucionais vai aflorando unha moi marcada influenza dos roles sociais. Na segunda non se teñen datos sobre a transición que tivo lugar nos setenta e hai que considerar os datos relativos á década dos oitenta. De novo o cambio institucional propicia o afloramento do condicionamento social. O establecemento da formación profesional e o grande incremento da matrícula nas universidades, a presenza da muller en ámbolos dous ámbitos, fai que nos acheguemos a un fenómeno que permanece ata os nosos días: a “evolución bipolar” do papel asociado ao rol de xénero. Por unha banda nos itinerarios que teñen menos prestixio social dispáranse as diferenzas debidas ao xénero; nos itinerarios de estudos superiores estas diferenzas son menores e tenden a diminuír, tanto no relativo á disparidade das escollas como no referente distribución das preferencias entre os itinerarios ofertados. Na terceira etapa o factor institucional cambia de novo o papel que xogan os roles nas diferenzas debidas ao xénero. A ampliación da escolarización obrigatoria e a separación entre CFGM e CFGS acentúa o carácter masculinizado do fracaso escolar e os estudos de pouco prestixio e achega aos CFGS en certa medida aos estudos superiores, neles dáse unha especie de vía intermedia. Existe un estancamento dos progresos asociados a décadas pasadas en canto á diminución das diferenzas entre homes e mulleres que habería que estudar con maior detalle e á luz doutros datos. Polo tanto si que se observa un importante papel dos roles asociados ao xénero, unha diferencia no comportamento entre as escollas realizadas por homes e mulleres. O estudo das distintas etapas semella indicar que o factor institucional condiciona os niveis acadados por estes roles actuando como unha especie de modulador do mesmo. A longo prazo tamén se observa unha progresiva diminución do efecto destes roles pero que semella se ten freado nos últimos vinte anos. Os novos roles asumidos por algúns homes, a “cultura malote”, a obrigatoriedade da escolarización cando xa se ten claro que non se vale –ou non se quere valer- para iso poden estar a influír polo lado dos homes. As mulleres, pese a que presentan

Universidade de Santiago de Compostela POP en Integración Económica e Desenvolvemento Rexional Abilio Rodríguez Toimil.

LIBERDADE DE ELECCIÓN E XÉNERO NO SISTEMA EDUCATIVO ESPAÑOL

77

mellores niveis en canto a rendemento educativo e duración da escolarización semella que non escapan aínda dos roles que se lle teñen asignado. Estes teñen maior peso canto menor é o grao do itinerario ao que nos refiramos.

Universidade de Santiago de Compostela POP en Integración Económica e Desenvolvemento Rexional Abilio Rodríguez Toimil.