Ley orgánica sobre del derecho de las mujeres a una vida libre de violencia (idioma jivi)

Nicolás Maduro Moros Presidente de la República Bolivariana de Venezuela Andreína Tarazón Bolívar Ministra del Poder Popular para la Mujer y la Igualdad de Género Rebeca Madriz Franco Viceministra de la Igualdad de Género y No Discriminación Maribel Rosario Contreras Viceministra de Desarrollo Productivo de la Mujer Isabel Yekuana Martínez López Viceministra para la Protección de los Derechos de la Mujer Presidenta del Instituto Nacional de la Mujer

PETIRIVA PEE JUME LIVAISI YEI TAE EJJANE BAJJÜTO

APOYO LOGÍSTICO Y TRASLADO AÉREO

Mara Alfredo Chamanare Alcalde del Municipio Alto Orinoco del Estado Amazonas PRESIDENTA DE CNMDNA

Esterlina Rodríguez ORGANIZADORES

Instituto Municipal de la Mujer del Alto Orinoco PRESIDENTA DEL INSTITUTO

Profesora Hilda Blanco DEFENSORA

Flora Álvarez COORDINACIÓN DE TRADUCCIÓN

Numancia Blanco

EQUIPO DE TRADUCCIÓN

Pablo Daniel Prato, Iván Reyes, Martín Herrera, Omar Jiménez, Nilsa Prato, Carmen Chipiaje, Yolanda Prato, Leidi Reyes, Belkis Rodríguez, José González, Luz Mari Gaitán, Enrique Chipiaje, Gerardo García, José Valentín Blanco, Miguel Rojas, Javier Sánchez, Saul Reyes TRANSCRIPCIÓN

Miguel Rojas

COORDINACIÓN EDITORIAL

Alicia Moncada INVESTIGACIÓN ICONOGRÁFICA

Gerby Reina

Diseño de portada y diagramación

Mónica Piscitelli

Instituto Nacional de la Mujer (INAMUJER) Boulevard Panteón, Esq. de Jesuítas, Torre Bandagro, Pisos 1,2,3 Parroquia Altagracia, Caracas-Venezuela Teléfonos: 0212-8608210 al 19 Twitter: @minmujer www.minmujer.gob.ve www.minmujer.gob.ve/inamujer/ Hecho el Depósito de Ley ISBN: 978-980-6490-34-5 Depósito legal: lf50220143404028 IMPRESO EN LA REPÚBLICA BOLIVARIANA DE VENEZUELA

PETIRIVA PEE JUME LIVAISI YEI TAE EJJANE BAJJÜTO

6

7

PEJUNAJUME ITAJÛTSI LIVAISI

Pakuenia petiriavi dajjita nakua peyaputae ejjanae nejja paa livaisije, pee naa yei tae ejjanaenejja, bajayatami kujinae,pee jume tae ejjanae nejja dajjita iira nakua java, naa kayajata livaisi jjua petiriva pee yei taenejjatsi, tajüü nakua piijiva Olympes de Gouges, bajara jjua tajju jjuaba, bajara paa jamatabü kuene java beyajjuabatsi. Paa nekuani java, petiriavi sivaa navajabitsauta, dajjita nakua java beitsi penaa bijiebi taejjae, piniji petiriavijjae. Bajaya jeebi kujinae itoroba jejebatsi kanekentsia, aapo yei taetsi, namüjjü jematatsi. Pakujirutja pina navekua itaveta peebi pee amujjuanibejenu, itsakuene ejjana piijavaa, pebee kujinae anekuani jiibia ponapona, pee yaa livaisi teikai jiviyotsi pee too ajibi jjaitsi, naa mataveria livaisi asaü, pee naa yei tae ejjane nejja. Paa nekuani maje, pajiviyo petirivaa jjanivaetsia apoo yaa livaisi kanakuenebi,

8

nekuani jjaneto tsi juma rukaenatsi, bajara pakujiruta naa nekuanitsiana livaisi pee evetanü benaivi, iita penenekae ejjana pee bijiobi ejjanae kuene petiriva. Pee yaa livaisi evetsi kuene dajjita petiriavi, pebisiakuene yabara, tsipeji peebi mataa tajjenetsia baa yaputaejjitsipa, jamatejema petiriva pemooya nejja, ajume jibia pee eeka ponaponae nejja. Jjuata naa nalivaisi itajüba pee mata kanubenaevi daajjita nakua java petiriavi pee livaisi, yaputae ejjana dajjita petiriavi pee bijiobi yanivaa, jjanevaetsia dajjita Jivi namata jüüpaya pejinavanüpae nejja, ajamatabü jivijibia pee jinavanüpae nejja. Ajena matakabi dajjita nakua javajjiya nalivaisi itajüba, nejjata petiriavi anekuani jibia jinavanupae jitsia. Vaja nakuata piina ajenatja kae kobe matakabi java, tuupabiaba petirivaa peebi peekobeta. Ayei kuenatja itajüba pamonae nakueneba nekuani boonü javata, pee namujjuanitsivi. Pee evetsivi maa paa livaisije aapo bee naita jjuto jematsi, tsipeji tsimujjüa tsabiabi

9

peebi, ajamatu jivijibia petirivaa aapo ponaponae ejjanae. Ayai kuenetja pee nayaputaenejja paa Livaisi yakinaruba ruuba dajjita nakua jjiya, najume itajüba jjanivaetsia kueneta pee jinanüpae nejja, pejjania jumalitja pee jinavanupae nejjja, pejjania livaisi pee kaa asau nejja dajjita javaa. Juume namatamata jjua ruubena Nakua Paa Livaisi JJaina, kanajetarüka paa livaisi dajjita Jivi namata jüpaya jjanavaetsia pee jinavanüpae nejja, pee najamatabü jüpae nejja, dajjita Jivi pena yei tae nejja. Maa pajumee joota ruubenaje, pee naa jumee yei taenejja petiriva, pakujiruta vaja livaisi nakua javata ruubena, jamatejemaya pee ponaponae nejja, beria ata itsa jamatabü poona. Bajara jjua jitsia baja nakua pee evetsinü livaisi, yaa Jivi evetsiana, yaa livaisi evetsiana, kobe kovüü evetsiana, too jumee nekuani ruubiana, joota Petiriva itsa yaa Livaisi Evetatsi. Maa paa jume nekuani joota itanee ruubenaje, mataa tajjenatsiana pee itsa kuene livaisi yabara, tsipeji paa iitanee ruubena

10

vaja nakua livaisi javata evetarüka dajjita jumee. Vaja Nakua pee Evetarükae Livaisi jjanavaetsia pee evetsi kuene, yajivi eveta, nekuanitsiana pajiviyo petiriva biia, piijamonae jiviyo ata, pee nakuenabi java ata, joota itsa yaa nekuani livaisi ejjanatsi. Maa paa jume naa yeii taena dajjita nakua java, saya raajjua petiriva pijiabia kujiruta ponapona. Bajará jjua nejja pekopiaveria dajjita eepatulia ruukalia livaisi, peekapanae boo petiriavi pee nekuani livaisi, pee itajûtsi nejja, pejjania jamtabû kuenetja dajjitayoo joota itsa nakaetuata biaba pee yakinae livaisi pee kanakuenebivi, pee namusitsivi pee evetsivi, livaisi paebivi, dajjita pamonae nakua evetanübena. Livaisi narajutsiena pee nakuenenabivi, pee evetanûbenaivi, paa boo evetja livaisi nekuani, pee yaa pütae nejja paa nekuani jjaina jivi, jamatejema jjanevaitsia pekaponae nejja nekuani livaisi. Paa jumee naa itajütarübena pee evetsinejja jjanivaetsia petiriavi pee livaisi, pee itsakuene yabara. Maa jjuaje itajüta

11

asaunaya kuenetja pee namataa venona java, paa boo baa evetja dajjita nakua javajjiya petiriavi livaisi.

12

PEE TAJJU JJUABI LIVAISI PAA LIAVISI DAJJITA JUME JAVAA RUUBENA PAA LIVEISI NAA YAPUTAE EJJANAEJITSIA Artículo 1.

Maa paa jumeje joota paa itanee ruubenaje, pee vekua evetsinejja petiriva daajjita neekoni kuene, pee naa vekua tajayotsianejja, naa vekua evetsinejja, naa vekua ikinaenejja yajava pee naa vekua kapotsinejja dajjita nakua viria javaa, petiriva pee nekuani, saaya mataa tajjenetsia itsa jivi jamatabü kuene navüjjaniaba biaba, bajara jjua jamatukuene javaa pejania livaisi juya natoo itaju tsiana dajjita javaa, jamatejema pejjania livaisita pee jinavanüpaenejja. PAA JUMEE BAA LIVAISI NAMATAJJAINA Artículo 2.

Maa paa livaisi javaaje, dajjita javaa pee naajumee yeiya tae nejja, itsitsane maaje: 1. Naa yaa püütane ejjanaena petiriavi pee livaisi, pee yei taenejja, pee jumee

14

namotamatsi neejja dajjita java pee matakaenaevi daajjita pee nakuenebi javaa, livaisi pee evetsivi, jamatejema kujinaya napebetsia petoo liavisi jjanebi nejjatsi. 2. Naa asaunaya ejjanaena dajjita jivi livaisi pekanakuenibivi, petiriavi pee naa veekua taajayotsi neeja nekuani livaisi, pee ikinae nejja paa livaisi baa naa vekua iita jitsibitsi.Bajara jjuata, naa rajutsiana pee kanakuenebivi Jivi livaisi jjua namota venena, dajjita javaa nejjata jjanivaetsia pee kaponae nejja pee nakujarübijava, pee nakuenebijava, pee nayaa venenae javajjiya, pee jumee kaponaejava yajava pee najume itajübijava. 3. Asaunaya ejjanaina peena nekuanitsi javajjiya, jamatejema peena yajivi evetsinejja pee itsa kuene yabara petiriavi povaanü baa beeya jejebatsi. 4. Naa koobena jjaitsiana dajjita matamo penaya venonae nejja dajjita javajjiya joota ista kanakueneba petiriavi pee livaisi, jamatejena jjanavaetsia kuenetja vekua tajayo ejjanaejitsia pee pibisia

15

kuene, pamonae nekuani livaisi ejjana, pee namüjjüani kapotsinejja. 5. Dajjita pamonae yajava paa boonü yaa jivi nubena petiriva najamatabü jüpaaya naa livaisi itajübi ejanaena dajjita javaa. 6. Pee nayeei tae ejjanae nejja dajjita kuene nekuani livaisi naa eepatjarütsi ejjanaena penajamatbü kuene jjanebi livaisi, pevekua tajayotsi kuene livaisi, penakuene itajjüto kaevetsi livaisi, penayaa evetsi livaisi petiriva, jamatejema jjanavaetsia kuenetja peena evetsinejja petiriavi, jjuanü yajavaa baa namataa venena. 7. Naa jamatabû mujjujiobiana mataa tajjenetsia dajjita pee yakinae veretsivi, pamonae livaisi janivaetsia baa yanajetarubena, jamatejema jjaneviatsia bajara pamonae petiriavi pee livaisi evetsinejja. 8. Natsitaena seikaya penamatamotsi bajjü, pee yakinae veretsivi, pee kanakuenebi javaanü, pee yorobinüanü, itsa kuene yajava jjua baa yapü jjaneponae ejjana livaisi pee vajünae yaabelia, jjua baa nakina pekanakuenebi

16

neejja, jjua baa jamatabünaa ejjana, jjua dajjita baa naitsi, pee navekua itavetsi nejja, pee namüjjüjiobi neeja, jjua baa nekuani matamaba, dajjita pee naikinae nejja, jjua petiriva baa biatsi, jamatejema naa yei tajitsia, paa livaisi yaa jivi evetsi. 9. Naa juume livaisi ruubiana jamatejema pena yei evetsi taenejja, pena yaa evetsi neeja, pee yaa evetsi kuene pena nekuanitsi jiviyo, yajava maa palivaisi joota naa yakinarubaje, jjua petiriva pebeevatsi navekua tajayoota nekuani jamatabü kuene, penakuenebijava yajava pekobekovüü. 10. Naa jume ruubi ejjanaena dajjita livaisi javaa, paa livaisi joota penayakinarüba pee najume yeitae neejja. PEE YAA EVETSI KUENE PEE NAMOTAMATSI LIVAISI Artículo3.

Maa jootaje pakujiruta naa yakinaruba, kaetuata jjua naa itanee itajüta peena yei tae neejja maaje: 1. Jjua baa nayeitane jivi jumaali.

17

2.

3. 4. 5.

6.

Paa livaisi baa naa vekua itaveeta pebisia kuene yaabara, peena yeitae neejja petiriva pee livaisi, pee najamatabü jjainae neejja, pee naa kabekavü evetsi neejja , dajjita javaa. Naa mataa jüüpaya jume livaisi namatamatabeje peebi petiriva. Jjua baa nayaa livaisi evetja petiriva povaa baa bijiobi. Petiriavi pee livaisi evetsi jumee jaimaje, naa tsipaebiana jjanivaetsia kueneta pee nekuani livaisi, jamatejema pamonae evetanübena vaja nakua pee jume yaa venenae nejjatsi. Paa jumee livaisi naa yakinarüba vaja nakuata pee najume kavünütsinejja, pakujiruta dajjita nakua javajjiya pee jume livaisi yeiya tae ejjanae nejja petiriva, maa naa itanee yakinarubaje ,petiriva pee navekua tajayotsinejja nekuani kuene.

CAPíTULO II PEENA JUMEE KAVÜNÜTSI NEEJJA YAJAVA PEE NAA YEI TAAYA LIVAISI NEEJJA PEE NAJUME LIVAISI KAVÜNÜTSI NEJJA Artículo 4.

Petiriavi pee jinavanüpaevi dajjita viria nakuajava, naa livaisi yeiya tae ejjanena maa paabajjutotja jjüa naa yakinarüba maa jootaje: 1. Vaja naka yaa nakua evetanü kaenü, rajütsiana jjua petiriavi peebe vaanütsi pee namata veneenae java. 2. Paa petiriavi aapo jjainae pee ya livaisi evetsi vitsi, petiriavi pee livaisi evetsi boo, naa jume yapüü jjanaponae ejjanaena vovai jumee pee jumee tae nejja jjanavaetsia, yajava peeja viria jumeeta. Narajütsiana dajjita jjua namataa venena petiriva pebeevatsi. 3. Paa petiriavi beeya jejebatsi, naa yaa venenaena dajjita jjua namata venena kujinaya vajüto, pee yaa livaisi evetsi nejjatsi pee nekuani panepae kujinae

19

javabelia. Dajjita tomara javajjiya naa nubiana paa boonü petiriavi livaisi pee yaa evetanübenae nejja dajjita matakabi, yajava pee itane veretsivi, bajara pamonae matamotsianatsi vaja naka yaa evetanü kaenü vaja nakuata. 4. Paa jumee naa yakinaruba paa vajunaya tsatabi, naa yaa venonai ejjanaina pamonae baa evetena piniji kuenia pee ayai livaisi. Petiriavi yajava jjainaina pee yaa liavaisi taikaivitsi jamatejema peejji yajava, pee vitsatsivi yajava, pe yaa livaisi evetsinejjatsi. 5. Pee maata kanukaevi petiriavi pee livaisi jjanevaetsia dajjita jumee maata kaponaena pejjania livaisi kuene javaa. 6. Dajjita javaa pee mata kanubenaivi petiriva pee livaisi, naa itajjüto kaeveta nübenaena, jamatejema jjanivaetsia kueneta maa paa itanee pee naa jumee kavünütsinejja, pamonae dajjita yajava bajara jumee kanakueneba. Paa boonü yaei tae ejjanae petiriavi pee livaisi, yaa veneonaena paa petiriavi aapo jjainae pee matamatsinejja pajiviyo yaa livaisi teikae nejjatsi. Maa paa livaisije yajava

20

pamonae nejja baa naa nekuanita itsa tüüpa pebeevatsi. 7. Paa monae pee yakinae veretsivi, pee yaa livaisi teikaivi, pee vaübivi Jivi, pee najamatabû kuene üjütsivi jivi, dajjita nakua java pee eveta nübenaivi, yaa venonaina amatamo jibia petiriavi pee bee vitsi. 8. Povaanü pee nakuenebivanü baa biatsi paamono, pee maata kanukaenü rajutsianatsi bee veria penakuenebi nejja kae matakabi kanajujitsia, itsa javaberia ata too yapüü jjaneponatsi pee vajütsinejja pee torotsi nejjatsi itsa javabelia. Itsa jamatabü itsi pee evetsivi nekuani, too yakinaenatsi pee jumee bajjuto too yapüü jjaneponae nejjatsi itsa javabelia pee naa nakuenabinejja. 9. Pee maata kanukenü dajjita nakua , too yapüü jjaneponae ejjanaena livaisi, jamatejema petiriavi pee livaisi pee kanakuenabivi, paa petiriavi nekuani javata jinavanüpa too yapüü jjaneponae ejjananena yapütaya pee naa nakuenebi neejja, paa petiriavi pijinia iita yejebenatsi itsa kuene javajjiya

21

too jaitsianatsi pee naa nakuenebi neejja. Bajara jjua neejja peejana kuene pekanakuenebi java neejja naa ejjanaena. 10. Daajita paa boonü jivi livaisi kanakueneba, peebe petiriavitsi, too yapüü jjaneponatsi kopiaya pee yaa venonae neejja. 11. Pebee petiriavitsi , kopiaya peeja boo narajutsiena, iira yajava, pee namatamotsi bajjü naa kovatsi ejjanaenatsi, too yapüü jjaneponatsi pekanakuenebi livaisi. PAKUENIA TOMARA EVETSINÜ BAA EVETANÜKA Artículo 5.

Pee matakanükaenü vaja nakua jjaina pekobeeta, pee yaa livaisi asiva tsanükae neejja, jjua yajava namata venena pee naa yeiya tae ejjanae neejja maa paa jumee joota jjua ruubenaje.

22

JJUA TOMARA PIJIVI BAA NAA LIVAISI ITAJÜBA Artículo 6.

Dajjita tomaraa pee jinavanüpaevi, too yapüü jjaneponatsi pee naa jumee itajüübi neejja, pee kapanepae neejja dajjita matakabi javabelia, jamataejema pee naa jume kavünütsi neejja maa pajumee joota ruubenaje, yajava pamonae barüü kanakuenebanübena jivi. PEE NAA KUJARUBI KUENE NEJJATA PEE NAA VEKUA TAJAYOOTSI NEEJJA NEKUANI Artículo 7.

Tomara evetsinû, dajjita jivi yajava, naa jumee livaisi kujarubi ejjanaena pee yakinaevi, jamatejema nejjata pee naa vekua yapütae neejja petiriavi pee nekuani livaisi. PAA KUJIRUTJA NEKUANI BAA KANAJETARÛKA Artículo 8.

Pee juume kavünütsi ejjanae nejja, pee itanee yorobinejja yajava maa paa bajjutoje,

23

naa jumee itanee taena yajava pakujiruta nekuani livaisi najetarüka: 1. Jjua baa amaneeya: pee livaisi jaitsi java, pee naa jumee nekuani jeebi java, jjua yajava dajjita livaisi paa jumee joota ruubenaje, jjua yajava pee naa itane juumepe juukaejava nekuani bajjü, natsikejema pee yaa katsatsia bajjütota. Pamonae nakueneba bajara joota too akuenenabitsi pee mataamo vajükaejava. 2. Kujinaya vajüto: paa boonû evetanûbena nekuani bajju, peyaa venonaevitsi yajava paa jumee ruuka bajara paa bajjütota, rovia too bajju najetairûkae ejjanaena, paa matakabibeje too itane ruuka ponatsi, nejjata penakuenebivi bajara joota pee bajju jjuabi ejjanaejava too akuenebi tsanetsi. 3. Paa jiviyo baa kanajetarûka neekuani: ponüü, povaa neekuani livaisi baa kanajetarüka, nekuani vai beje itajütsiana, kopiya jumetaena dajjita paa livaisi javaa yaa naa nekuanita, jamatejema jjanivaetsia bajara paa

24

4.

5.

6.

7.

8.

nekuani livaisi naa yaa pütae ejjanaena nekuani boo ünüta. Naa livaisi iita akata: pamonae nakueneba neekuani boonûtja, pee bajju notsivi, pee kana kuenebivi nekuani, evetsiena jjanavaetsia,dajjita Jivi pee yapütae yanivaa namata jjainaya nekuani jumee, itsa livaisi yanijobatsi. Pee jumee livaisi: dajjita jjua nekuani saya sivaa kanaliveisitsiena nekuani booünüta, pee naa yakinae bajju jumee namatamatsiana, pakujirutja joota itanee ruubenaje. Pee kana jamatabü jjainae livaisi: kae matakabita sivaa nalivaisi tsiena pee veretsi neejja, itsa akuenebi pee naa jumee veretsi neejja, kae matakabi beje kujinae naa livaisi veretsiana. Dajjita jumetae ejjana: nekuani livaisi itsa naa jumee itajütijitsia pajiviyo jitsipa naa jumetaena, nekuani boo yanijobiana petiriva itsa jitsipa peyaa nekuani baüpa akatsi nejjatsi. Pebee vaatsi pee yaa evetsi java: peti-riavi pee benü vaatsi, pakujiruta joota jjumaitsi, too yapüü jjaneponatsi

25

amaneeya pee jeitsi neejja nekuani pee evetanübenae boonü, yajava jjua namataa venena. PEE YAA KARAANATSIA EVETSI JAVA YAJAVA PEE VEKUA EVETSI KUENE Artículo 9.

Jjua petiriva yaa karaanatsi nekuani itsa natsi jjaina, yajava karaanatsia pibijia kuene yabara, pakujirutja joota naa livaisi yakinarubaje. Pee itsa kuene yabara pebeevaatsi yajava evetatsi pee kobe kovü yajava. MAATATSUNUA LIVAISI JJUA JOOTA RUUBENAJE Artículo10.

Jjua naa itajü barüba maa joota penayakinarübi javaaje, naa nekuani tsiena aapo itsa naa jumee kavünütsi tsane maatatsunüyo perükae jumee. SAAJINIA Artículo 11.

Dajjita paa nekuani maa jootaje itanee ruubena, itsi jiviyo aapo vekua panepae

26

tsane, matapania panapaejitsipa vaja nakua pee evetarükae livaisi itsa too yapü jjanaponae ejjanae jitsipatsi livaisi. JJUA RUUBENA NEKUANI LIVAISI VAJÜNAYA Artículo 12.

Paa livaisi java naa nekuanita, naa kaponaena pakujiruta joota itane rubena pee naa jumee yei tae ejjanaena, panepaena paa jiviyo bitso aapo tsita naa nekuanitsitsi. DAJJITA PAMONAE KAE LIVAISI KANAKUENEBA Artículo 13.

Joota itsa nekuani bajju nootena, yajava nekuani livaisi kavüüya jaitja, pakujirutja naa yakinarüba jootaje, naa itorobiana pamonae yakinae vereta pee naa kujarübivi petiriva nekuani livaisi java. paa boo ünüanü javaa nekuani livaisi kanakueneba, jjainaena pee eenae java peena nee kuanitsivi nejja, saikaya petiriavi neejja.

CAPíTULO III KAE KUENE JUMEE YAJAVA PAKUJIRUTA PAA BIAA PETIRIAVI KAE KUENE JUMEE Artículo 14.

Jjua anaya kujirutja petiriva baa biatsi, pakujirutja jootaje naa itanee ruuba, jjua dajjita baa naa vekua itajitsibi petiriva, baajara jjua jamatû kuene javaa atane ejjana, kanamusita jemaa, naa iita tsoninai ejjana, jamatabû tomaibi ejjana, aapo nakuenebi ejjanai, kobe kovüü bijiana, aapo pitsapae ejjanae itsa javabelia, atiabita ponapona, Jivi itabarata, itsa javata peeja boota. NEEKONI KUENE. Artículo15.

Maa pakueenia baa yaa pütane neekoni kuene petiriva itsa biaa, jjuanü maaje: 1. Pakuenia petirivaa pee bijia najamatabü kuene baa tsijamakuene jjainae ejjana: Jjua petiriwa baa kaa auraatsi, baa matatsünüa naukootatsi, amatamobia ejjanatsi, bijiobi ejjana

28

yajava kenetsiatane, bitsoo naitajjuto kaeveta, nekuani kanamatayata , bevelia taane, a pjaetabi, naa itajjuto jemata, üüviyei, kanaüjüba pee jamatabü kuene bijianae neejja, atiaba, jjua dajjita petiriva baa yaa jamatabü kuene bijiena, jjua jjanavaetsia aapo ponaponae ejjanae , nejjata petiriva peena bijapeitsi nejja najamatabü jjaina, pee nabeyajjüabi javabelia. 2. Dajjita matakabi jjua baa jamatabu itonota: Jjua dajjita baa akuene yei, pebisia livaisi baa kueikueijai, pebisia kuene naa tae ejjanae, iita jitsibia naükobajaraba, too yakina, najume nekuani livaisi itoroba, junaviakae ejjana, pee yaa bijianaya ejjanae nejja, naa itajjuto kaeveta janavaetsia pee ponaponae yabara, junavieka, penakuenevijava pee vekua ponae nejja, itsa javajjiya ata baraa nukaijina. 3. Atiaaba: Jjua ba atiaba pejumeeta, baa yaa jumia biaa, pee jamatabu kuene bijiabi nejja, yaa jamatabu natsipaebiaya kenekentsiataane, baa kobe kovü bijiana, petiriva pee kujünavi nejjatsi,

29

4.

5.

6.

7.

8.

jjua maaje itsa naa itsi, pee ponaponae javata itsa tomara javaabelia atja. Asaunaya namüjüanita: jjua dajjita baa bijiena petiriva, ma jjuaje: nania jjua vajünü ejjana yajava büpünüa vajünü, vii raünae ejjana, tajuiita, torobaa jaraba,yajava itsakuene jjua dajjita baa yaa livaisi bijiana petiriva. Asaunaya jjua petiriva baa biatsi peeja boo javatja: jjua baa nakuene itajüba namüetsia, anaaya sauta matajuunata, junaviaka, baraa poona, peebi jjua baa atiaba peejavaa, pee jjuabi kavuvaa atja, pee yaa püütae jiviyo atja, peeja monae jivijjo ata. Asaunaya kenekenita: dajjita kuene jjua asaunayata peebi baa kenekenita petirivaa, aapo yajatsi atja. Asaunaya kanamujjüsita: peebi jjüa asaünayata baa kanamüjjüsita petiriva javabelia baa itsi pee jivi ünüaa bijiaa kuene ejjana, ponüü peeyapütaenü atja, pee barü ponaponaenütsi atja. Itoroba Peena perebû kanajetsinejja: Jjua peebi baa itoroba petirivaa, pee naperebû kanajetsinejja itajjutejema,

30

9.

10.

11.

12.

pee junavijjae jume kavunuta, bajara jjua mataamo noota peebi. jjua peebi baa mataamo nota petirivaa: pakuenia pina peebi jjaina pekobeta petiriva pee kenetsiatae ejjanaenejja petirivaa pee mataamo nootsi nejja, peekanajitsinejja, pee komuatsi neejja, pee naa kovaitsi ejjanai nejja, pe mataamo nootsi neejja pee jitsipae kueneta, pee itorobi nejja itsa peebijivi javabelia. jjua peebi baa jjaita petiriva: Jjua peebi pee mata kanükaenü, pee kujarubinü ata, baa jaita petiriva pee kenetsia tae nejja aapo jistipae atjatsi. Asaunaya atajitsibia baa nakuenebi ejjana: Jjua pakujiruta petiriavaa baa vekua itooyatsi peenakuenebi javatja, aapo itsa jonee ejjanaetsi pee nakuenebi javata, pee naa kuenebijava too yaa püübeje ejjanatsi,itsa vajükatsi paa bajjutonü baa najana juka, bijiata jjua matamatsi, dajjita jjua nekuani ejjana pee nakuenebi yanivaa petiriva. Pee veekua abeje ejjanaejava java pee kobekovüü kuene: jjua peebi baa veekua

31

13.

14.

15.

16.

17.

bijiana petiriva dajjita jjua kobe kovüü baa jjaina . Jivi itabünejeva, saikaya javaa atja , jjua baa too matayaaba pee kanakuenebi javaanü jjanvaetsia pee ponaponae yanivaa. Jjua petiriva akojjibi ejjana: Jjua petirivaa baa akojjiibi ejjana pee nakuenebivi pevaübi boonüta, waü baa rajüta aapo jume yanijobi nejevaa, pee najjainae vaa, nejjata ajamatabukavubia akojjiyabi ejjanatsi. petirivaa jjua jemaa baa mavekuota: jjua petiriva jemaa baa namavekuota aapo naa livaisi yanijiobi nejeva jjua petiriva pebijjia jumee too najume itajüba dajjita javaa: nekoni kuene jjua baa too najume itajüba petiriva pee auura ejjanae nejja dajjita piija monae yajavaa. Nekoni pee nakuenebi boonû javatja: jjua baa akuene beeje pee matakanübenaivi, penakuenebivi, daajita jjua baa vekua jume itsakuene petiriva pee naya venonae yabara. Paa jumee livaisi baa yabijiana petiriva: paa jume baa nakinarüba, pee itanee

32

matatsunüa taejava petiriva bee jemaa vaa jjua baa natane. 18. Maata yatsia pee kaponae kuene petiriavi, pejevajjii,peejenavi: Jjua dajjita matayatsia baa kapona petiriavi, pejevajji waajji, peejenavi, itsa nakua javabelia, pee yamajjü itorobi kueneta, pee kanajitsi neejja. 19. Jjua baa itapeta petiriavi, pejevajji waajji yajavaa peejenavi: jjua petiriavi baa itapeta, yaa kapona, joota itsa vajunae nootatsi itsamonae, jjua pee junavi jjae jume kavünüta, pee yamajjü itorobi kueneta barüpona, jamatejema pee kanajitsi neejja. Dajjita matakabi javabelia pee too nakuenabi nejja paa monae matayatatsi. Bee peeja pianivaa.

CAPíTULO IV DAJJITA PAA JUME LIVAISI PEE YAA EVETSINEJJA YAJAVA PEE YAA IITA TSAKAJINA NEJJA PAA KUJIRUTA BAA JUAMITSITSI YAJAVA BAA NATSIPAEBA Artículo 16.

Dajjita paa jumee livaisi pee navekua taenejja yajava pee naa yaa itatsakajinai nejja, jjua maje baa yapû jjaneponae ejjana yajava rovia pakujiruta too livaisi ruutatsi paa pomanae maa paa jumeje evetanûbena, jamatejema jjanivaitsia pekapanae neejja paa livaisije. JJUA PEENA ITSINEJJA Artículo 17.

Dajjita paa jumee baa kanakueneba nakinarüba pee naa vekua müjjüjiobi neejja, yajava iita tsakaya nejja, jjua dajjita baa najume livaisi rajüta pamonae nekuani jumee evetena, pee jume livaisi yei tae ejjanae nejja petiriva pee livaisi.

34

DAJJITA NAKOBENAA EVETA Artículo 18.

Vaja naka yaa nakua evetsinü paa Jivi yajava nakobena eveta, jjua dajjita jivi jamatabü ejjana petiriva jjanevaetsia pee naa evetsi neejja, paa boo evetanuka petiriva pee livaisi, yaa jivi taenübenaena neekoni yanivaa. Pee yaa nakuaa evetsivi rajütsiana pee kanakuenebi neejja itsa joota livaisije pee yei tae neejja, yajava dajjita pamponae kanubena petiriva pee livaisi, dajjita javajjiya. PEE NAKUENE JÜPAEJEVA Artículo 19.

Dajjita paa liavaisi baa kanakueneba tomara evetetsivi, pa jumee pakujiruta joota nayakinarubaje, naa kuene jüüpaya ejjana dajjita javaa joota itsa kanakueneba petsanae kuene, jjuajjiya too livaisi ruubenatsi. . PEE ITAPETSI LIVEISI Artículo 20.

Petiriavi pee livaisi pee kanakuenebi neejja, nejjata pijinia pee yeiya tae nejja bajara paa livaisi:

35

1.

2.

3.

4.

5.

Pee itavetsi kuene: neekoni livaisi pee ejjanae yaniva petiriavi javabelia naa vekua müjjüjiobiana dajjita jivi. Naa najamatabû kuene livaisi kujarü-biana, pee yapütaenejja livaisi: pamonae petiriavi pee livaisi kanakueneba, müjjü veretsiana pejjania livaisi, nejjata ba-jara povaa, ajamatabü jivijibia pee ponaponae neejja. Bajara pakujiruta pavajünaya naa müjjü veretsiana pee kanakuenebivi nekuani livaisi peena yaa venoai nejja dajjita petiriavi yajava peeja monae: naa mujjü livaisi veretsiana jamatejema najatabükuene livaisi pitijitsia , itsi jiviyo ata pee kapenia jjaikae yanivatsi itsa matakabi javabelia. Pee yaa jumee karanatsi livaisi: pee naa yaa evetsinejja petiriavi povaanü baa biatsi, itsa namataa venena pee naa vekua mataa panepae nejja nekuani peeja monae yajava. Pee natsipaebi livaisi dajjita nakuaa javaa: petiriavi pee livaisi pena yeiya tae nejja, nekuani yabara dajjita Jivi java natsipaebiana.

36

Jjua baa namüjjüjioba pee namüjjünitsinü: jamatejema pee kaa tsitekae yaniva nekuani, namata jjüpaya pee naa yei tae nejja beje, livaisi naa müjjü veretsiana. 7. Nayaajivi yapütae ejjana livaisi: paa liveisije dajjita peejamonae yajava nayaputae ejjanaena nejjata itsa matakabi javabelia itsa nekuani natsi jjaina yapütajitsia jjua paa naa itsi pee naa yeiya tae ejjanae nejja petiriavi pee livaisi. 8. Jjanavaetsia kuene: kuene kujarubiana peena yeitainejja, dajjitayo namata jüpaya pee kuene jjanaponae nejja. 6.

JJUA NAKUENEBA PETIRIEVI PEE YAA LIVAISI EVETANÜKAE BOO. Artículo 21

Petirievi pee yaa livaisi evetanükae boo, kanuka dajjita jjua baa itsi tomara evetanübenaivi, jamatejema bajara pamonae yajava pee yaa livaisi evetsinejja jjanaevaetsia dajjita petiriavi, nejjata jjainaijitsia pekobeta maa jjuaje: 1. Pee mujjujiobi nejja, pee kanakuenebi nejja, yajava tsikapotsiana liveisi, pee

37

itavetsi nejja yajava pekaponae nejja, dajjita pee yaa liveisi evetsivi, joota dajjita nakua pee evetsivi, tsikiri nakuajji yajava, pee najua nakuenabi nejja, yajava pee evetsivinejja maje pajumeje joota ruubenaje. 2. Kaetuatsia naa jume livaisi yakinaena Paa Boo baa yaa eveta jivi dajjita nakua, yajava Nekuani Pee Evetsi Boo, pee naa itsinejja paa livaisi baa namata venena pee nakuenebivi nekuani boonüta, yajava pamonae yaa evetanübena paa jumee joota ruubenaje. 3. Kaetuatsia naa jumee livaisi yakinaena Paa Boo baa yaa eveta pee vaübi java jivi pamaonae yajava naa jume livaisi yakinejeba pee naa livaisi kujarubi neejja pee kanakuenebivi petiriavi pee nekuani livaisi, yajava peeja monae, pee naa müjjüonitsinü yajava. 4. Kaetuatsia dajjita paa boonû kanakueneba peyakinae kuene, peena musitsi kuene, pee yaa livaisi kaponaebo pee yakinae veretsivi, jivi pee vaübiboo, jivi pee namata venenaevi pee evetsi boo, livaisi dajjita nakua pee jumee

38

kaponae boo, dajjita pamonae yajava evetanübena pee naa vekua itavetsi neejja nekuani. 5. Naa junatsiana dajjita pamonae kanakueneba Jivi livaisi, jamatejema pee kanakuenebi nejja maa jumee joota ruubenaje. 6. Naa vünü rüüba ponaena pamonae kanakueneba maa joota paa livaisi rüübenaje, jamatejema najamatabü jüüpaya pee naa vekua itavetsi nejja jjanavaetsia kujiruta dajjita petiriavi pee vanütsi, yajava naa müjjüjiobiana pee namüjjünita biabivi. 7. Naa yakinaena paa livaisi pematarapatsi nejja jjua joota nayakinarubaje. 8. Yajavaa paa livaisi ruubena itsa nekuani bajjütonüta. PAA LIVAISI BAA YAKINARUBA NEKUANI PEE EVETSI BOO JAVATA Artículo 22.

Nekuani pee evetsi boo, pee evetanubenaivi yajava, too yapû jjane ponatsi, pee naa livaisi rajutsi neejja yapütaya kueneta pee kanajü tarübenae java, dajjita

39

pamonae naa kujaruba nekuani boonüta penakuenebivi nejja yajavaa petiriavi livaisi boonû pee eveta nubenae neejja, itsa kuene kajüpatsi petiriavinejja too nuubiana peyakinae boonü. Jamatejema paa nekua-ni naa kanajetarubena maa joota jjua ruubenaje, pamonae evetena nekuani livaisi, jume yanijiobijitsia pamonae payapütane pekanakuenebi java nekuani livaisi. PAA LIVAISI BAA YAKINARUBA NEKUANI BAAJJU PEE YAA LIVAISI KAPONAE BOO Artículo 23.

Nekuani livaisi bajju pee yaa evetekae boo, naa livaisi itajûtsiana pena kujarubivi javaria, pee ita tsakajinae ejjanae neejja livaisi nekuani, pee yei tae ejjanae nejja pee yakinae java Paa Livaisi Vaja Nakua Itorobaruka. PAA LIVAISI TSIJUMA RUKATSI PEE YAKINAE JAVA PEE EVETSI BOO YAJAVA PEE NAMUSITSI JAVA PEE EVESTI BOO Artículo 24.

Paa Boo Evetanübeje pee yakinae kuene yajava pee namusitsi kuene, too yapü

40

jjaneponatsi pee naa jumee livaisi yakinarübi neejja pee naa kujarubi bajütonüta jamatejema dajjita pejevajji peyakinaevi, yajava pee kujarübivi, paa livaisi baa jamatabü kuene jivi jjaneponae ejjanatsi, nekuani pee naa vekua evetsi neejja pebijiivi yajava petiriavi. Bajara pakujiruta naa vekua ikinae ejjanaena paa bajjütonü pebisia livaisi baa jjaina, paa jumee petiriavi baa itajitsibi. PAA LIVAISI TSIJUMA RUUKATSI PEE YAKINAE VERETSIVI PAA BOOTA MATAA TAJJENETSIA BAA YAKINA Artículo 25.

Paa livaisi tsijuma ruukatsi pee evetsi boo pee yakinae veretsivi, Itsitsane jjua paa livaisi baa yaa kajüta pekujarübi baajjütonüta dajjita java, itsijiviyo pee naa vekua itotjia yanivaa. Nejjata pee veretsivi pee yakinaevi mataa tajjenetsia livaisi , yakinejebiana paa livaisi baa yaa venona petiriavi, yajava jaitsiana mataa tajjenetsia paa livaisi paa vekua tajayoota petiriavi nekuani livaisi.

41

PAA LIVAISI TSIJUMA RUUKATSI PAA BOO BAA EVETA DAJJITA PEE JINAVANUPAEVI VAJA NAKUA JAVATA Artículo 26.

Paa boo eveta dajjita pee jinavûpaevi vaja nakua javata, kopieya naa jumee jamatabü kuene livaisi kujarubiana pamonae baruu nakueneba maa paa livaisije. Jamatejema jjanivaitsia pee jume kapone nejja maa paa livaisi joota ruubenaje. Jjua baa najamatabû kuene liavaisi yakinarubiana yajava petiriavi pee nekuani livaisi evetanükae boo, jjanavaetsia naa yaa jume livaisi kaponaena. Bajara pakujiruta naa yaa livaisi müjjüjiobiana pee namüjjüonitsivi. Povanü ata baa eena nekuani boojavata naa yaa livaisi kanonaena jjanivaetsia. Pakujiruta jumaitsi maa jootaje. PAA LIVAISI TSIJUMA RUUKATSI PAA BOO BAA VAÜBA PEE DOMAIBI VITSI Artículo 27.

Paa boo baa vaüba pee domaibi vitsi, yajava paa boo yaa eveta petiriavi beje naa jumee itorobiana pee naa livaisi kujarübi neejja vaü penakuenebivi, pamonae baa

42

yaa jamatabü kuene yaa venena petiriavi, jjanavaetsia livaisi pee yaa jumee nekuani kaponae neejja, pakujiruta paa jumee joota ruubenaje. PEE NAA JUMEE KAPONAE JAVA DAJJITA JIVI PEE JUMEE TAE NEJJA Artículo 28.

Paa boo baa tsijuma ruukatsi dajjita java livaisi pee jumee kaponae nejja, yajava pee livaisi evetsijava jjua dajjita nakua java jumepe itajüba, yajava itajübiana paa livaisi jumee yeiya tae ejjana petiriavi, jamatejema dajjita jivi pee jumee tae nejja amaneya. Namatenetsia pee naa yei tae nejja. PAA JUME TOO RUUBENATSI PEE ITSI NEJJA PEKANUA NAKUA JJIYA YAJAVA TSIKIRI NAKUAJJIYA Artículo 29.

Pekanua nakua jjiya yajava tsikiri nakua jjiya, pakujiruta joota itane rrubenaje, naa livaisi jeitsiana beje petiriavi pee yaa livaisi evesti boo beje, paa boonü nübena pekanua nakua jjiya yajava tsikiri nakua jjiya, pee naa livaisi vekua tajayootsi neejja petiriavi

43

nekuani livaisi. Imojjojavata joota iitsa ponapona petiriva. PETIRIAVI PEE VEKUA EVETEE NAE BOONÜ NEKUANI LIVAISI Artículo 30.

Nakua pee evetsivi, itorobiana pee too nakuenebivitsi pee najume livaisi jaitsinejja pee evetenaevi nakua jjiya, jamatajema jjuajjiya nubenaijitsia joota livaisi peevekua evetenae nejja petiriavi nekuani livaisi. Bajara pakujiruta naa nubiana pamonae nejja baa nanekuanita. PAA LIAVAISI TSIJUMA RUUKASI JIVI PEE NAMATAJÛTSI BOO Artículo 31.

Paa boo Jivi baa namatajûta dajjita nakua jjiya, yajava petiriavi pee kanakuenebi boo, najume livaisi taena beje, jamatejema daajita pamonae livaisi kanakuenebena, pee namata jüüjjineja dajjita nakua java paa petirivabeje nekuanita peeja peebi pee natsi beejjaitsi.

44

PAA BOOTA PETIRIVA BAA YAA NEKONI LIVAISI EVETA Artículo 32.

Dajjita nakua java pee evetenaivi, nuubi ejjanaena paa boonü pee yaa evetsinejja petiriavi peebe vanütsi, tsikapatsiana pee yaa evetsi neejja paa petiriavi baa biatsi, pee mataa panepae nejja nekuani.

CAPíTULO V PAA PETIRIAVI BAA BIATSI PEE NAA YAA EVETSI NEJJA PAA PETIRIAVI BAA BIATSI Artículo 33.

Pamonae nootena neekoni bajju, yaa livaisi evetsiana jjanivaetsia jamatejema itsiata pee jamatabü kuene janeponae neejja nekuani matatsünüa, yajava naa yaa venonaena jamatejema pee naa jumee veretsi neejja kujinaya vajüto nekuani bajjü jumee. Nejjata paa livaisi nekuani java naa itsi tsane: 1. Tsi müjjü livaisi veretsiana pebee vaatsi, nejjata pee kanamüjjüanitsi java jjanivaetejebiana. 2. Pebee vaatsi nayaa pütae ejjanaena, pee jumee namatotsi java, mata tajjenetsia pee yaa venenae nejjatsi. 3. Naa too yakinaena paa liavisi baa naa yaa pütae ejjana pee jjaniajai jume, barajjua too itanee katei tsianatsi yajava nekuani bajjüto.

46

4.

Itsa kuene jumee yajava pamonae nekuani bajjü noteena, tsipaebiana pee bee vaatsi, pee yaa rakanatsia evetsi nejjatsi. PEE NAKUENEBIVI PEE LIVAISI Artículo 34.

Penakuenebivaanulivaisiitsanatsijjeina, joota itsa nakueneba pee matakanukaenü, bevelia kueneta too kapotsiana bitso penakuenevi yabara, itsajavabelia yajava itsa naa itoroba tajayo nejjata pee vekua ponae nejja nekuani livaisi, itsa paa matakabi sivaa navavieteka penakuenevi javata, jjanivaetsia vajunae pitsianatsi. Kae kuene jjume: penakuenebivaa itsa vekua ajibi tsarukae pee nakuenibi javata, nekuani lavaisi kavüya, itsieta aapo itsa kuene tsane, jjipeji vaû pee evetenaevi too bajju yakinaenatsi itsa peerebü atane. BAA BAJJUTO VAÛ EVETE KAENU BAA YAAKINA Artículo 35.

Pebee vaatsi pee jume namatamotsi nejja, namataa venonaena paa bajjüto baa

47

too yakinatsi vaü pee evetsinü. Aapo itsa jjainae bajara paa bajjuto, itsa monae ataja too yakinae jitsipatsi, bajara paa bajjüto too yorobianatsi pee kataevi nekuani bajjü, jjua itsa yajava vajüta nekuani pee jume livaisi evetsi boo. AMATAMO JIBIA YAA LIVAISI TEIKATSI Artículo 36.

Maa jjua pebee vatsi aapo itsa jjainae pee matamatsi neejja nekuani livaisi pee yaa teikae jiviyotsi, vajjütsiana nekuani pee jumee kaponae jiviyo javabelia pee yaa jumee teikae nejjatsi, nejjata nekuani evetsiboo too itapetsianatsi paajiviyo yaa livaesi teikae jitsiatsi. PEE NAJUME ITAJÛTSI KUENE NEKUANI LIVAISI EPATUA Artículo 37.

Paa jiviyo amaneyabatsi, petiriavi pee yaa livaisi evetanûbenaivi, maa pakujiruta joota itanee ruubenaje, too yapû jjanaponatsi pee najume itajûtsinejja livaisi epatua aapo yaa jume livaisi teikaejiviyo ata.

48

PEVAJÛ KAEJEVA PEE ITANE KATAJEVA BAJJÜ Artículo 38.

Pee bee vaatsi pevajutsinejja too yapû jjanaponatsi itsa namata venona nekuani bajju, maa pakujiruta paa bajjutotaje itanee ruubena.

CAPíTULO VI NEEKONI KUENE AYEI KUENETA JJUA BAA NAA TSONINAE EJJANA Artículo 39.

Paa jiviyo baa biajiabi ejjana, pebisia livaisita yajava baa bijaatane, naa vekua taja yoo ejjana Jivi, naita jjûto kaeveta dajjita matakabi, atiaba itajjutejema, natsita junavieka, junavi ejjana petiriva, naa nekuani tsiana asunaya kueneta, eetsianatsi kae vai, kae koobe kae juameto beje yajava. BITSO JJUA BAA JAMATABÛ KUENE ITOONTA Artículo 40.

Paa jiviyo pebisia java najamatabû kuene itajûba, naa jume itajjûba, too yakina pee najume itorobinejja, junavi ejjana, jjua baa jamatabû kuene itonta, pee bisia kuene too naa livaisi kana ûjûta, penakuenebijava,dajjita jjuaje nekuani livaisi jjaneto, etsianatsi peena nekonotsinü

50

kae koobe nayanatsi juameto beje yajava, akueyabi koobe juameto beje yajava. ATIAABA Artículo 41.

Paa jiviyo pebisia java najamatabû kuene itajûba, naa jume itajûba, too yakina pee najume itorobinejja, baa atiaba pejumeeta petiriva, pebijia kuene pee istsi nejja, yaa jamatabu natsipaebiaya kenekentsia taane, pena kuenabi javajjiya, yajava pee kobe kovuu pee too notsijava, naa nekuani tsiana piniji kueneta, eetsianatsi Jivi pebevi javalia. Itsa paa vajünaya atieba pebee neejja piejava, piejaboota, joota ata itsa naa ponapona. Naa nekuanitsiana kae koobe anija juameto beje yajava. Paa vajabitsaünü baa namüjjüonita, etsianatsi anija koobe juameto beje. Poonü namujjuvenita kusiupata , yamajjütota atja, naa nekuanitsiana anija vei beje, yajava akueyabi vei beje.

51

JJUA ASAÜNAYA BAA NAMUJÛANITA Artículo 42.

Pajiviyo dajjita sauta bavii atane ejjana petiriva, vii raünae ejjana, iitabara kuanita, torobajaraba, denebiaba, naa nekuani matamo tsiana kae koobe kaejeva juameto beje yajava kae koobe yajava akueyabi kobe yajava akueyabi juameto beje yajava. Itsa müjjüani java, pebee vaatsi atane ejjana, pakujiruta itanee ruubena nekuani bajjütota, vee nayaputaena jjanavaetsia, jamatejema peene nekuani matamotsinejja mataa tajjenetsia paa nekuani tsi juuma ruukatsi . Itsa peebi baa namüjjüonita petiriva pee ponaponae kanaküijitsi javata, pejjuabinü atja, peejamonaenu atja, saaya peyapütaenu atja, aapo peyapütaenü atja,baa namüjjüanita, naa nekuani tsiana mataa tajjenetsia. Nee kuani boonû pee kobeeta jjaina dajjita livaisi peena yapütae nejja jjüavajüto naa nekuanita, petiriva pee livaisi pakujiruta kanajitarüka nekuani, pakujiruta joota itanee ruubenaje.

52

JJUA BAA KANAMÜJJÜSITA AAPO PEE YAPÜTAEVA PENAMATAMOTSI NEEJJA Artículo 43.

Paa jiviyo asaünaya kueneta paa sivaa ayei ejjana petiriva pee kanamüjjüsitsi neejja, baa atiaaba pee jumee kavünütsi neejjatsi, jjua ata itsa kuene yajava baa tsi jjaina pee yajava kanamüjjüsitsi nejja petiriva, eetsianatsi joota itsa jeebatsi pee naa nekuani tsivi boo javalia. Aniija koobe vaii beje, yajava akueyabi kobee vaii beje. Petiriva peeja peebi itsa biatsi, pee jjüabi kavünü ata, pee iita jitsipaenü atjatsi, aapo naa juaa ponaponae ata beje, nekuani vaii too mataa tajjenetsianatsi. Bajara pakujiruta too mataa tajjenetsianatsi nekuani veii, tsa peejamonae yaa vününü. Maa jjuaje piina itsa natsi itsi pejevajjiva pejanava ata, etsianatsi belia itsa jeebatsi pee naa nekuanitsivi akueyabi kobee vai beje, yajava nayanatsi kobee vai beje. Poonu baa iitakenetsia taane, pejianüvaayo, pejianüvaa atja, pejjii pee

53

barüü ponaponaeva, pee iita jitsipaeva atja, too mataa tajjenetsianatsi nekuani vaii. PEE KANAMUSITSI NEKUANI PEEJA KUJIRUTA AAPO PEE NAEVETSIVA Artículo 44.

Naa nekuanitsiana pajiviyo itsa natsi itsi jjua paa jumee kopieya jumaitsi, naa nekuanitsiena neejjata etsianatsi akueyabi koobe vaii beje, yajava nayanatsi koobe vaii beje, pajiviyo kanamusitsiana aapo tsivaa ayei atja tsane, aapo atiabi ata tsane, itsa natsi itsi maa jjuaje: Itsa yaalivaisi bijianaena, peeja kujiruta aapo pee naa evetsivaa , paa perujuvayo ata, paa pejanava ata. Paajiviyo baa navekua itsa jamatabü kuene livaisi pejevajjivaa javabelia. Paa jiviyo baa naa nekuanita, peenamataamatsi vüüpa pejja nekuani peeja peebi baa too kapatatsi pejevatsiva pee evetsi nejja. Paa jiviyo baa kapenia jjaika pee najamatabü livaisi jibivaa.

54

JJUA BAA JAAYABA PETIRIVA Artículo 45.

Paa jiviyo baa sivaa jamatabü kuene asaü, naa livaisi kapaeba, aapo kanamüsitsi atja nejja, itsa imojjoyoba pee jayabi neejja petiriva, povaje aapo naa vekua jitsipae atatsi barü maajita, naa nekuani tsiana nejjata etsianatsi kae vaii, kae koobe vaii beje ata. Jjua peebi itsa perebü jayaaba pejevajjiva pejanajava atja, etsinatsi anija veii beje, yajava kae kobee yajava kae java paa veii beje. Bajara paa vaii beje tsane pajiviyo baa perebü jayaaba pejevajjiva pejanava ata, aapo kuene asaunaya ata, jjua baa kapeniaa jjaika pee kujunavi jjaitsi. PAKUENIA BAA KANAAJETA PETIRIVA PEE MATAAMO NOOTSI NEJJA Artículo 46.

Paajiviyo asaunaya kueneta, naa livaisi kaa junavi ejjana, mataa tajjenetsia ajume saü, pee barü majitsi nejja pakuenia jitsipa, jamatabû kuene itoroba,kanajeta petiriva peebi Jivi javabelia pee mataamo notsinejja,

55

naa nekuani tsiana ayei kuenetja, etsianatsi anija koobe vaii beje. Yajava akueyabi koobe vaii beje. PAKUENIA MATAYAATA PETIRIVA PEE KANAJETSI NEJJA Artículo 47.

Paajiyo jjaina pee kabeta petiriva, pee kanajetsinejja, bajara paa matamo vekua piitapama, jamatejema pee jume kavünütsi nejjatsi itsa itoroba peebijivi javabelia, maa paa nekuani javaaje, etsiantasi anija koobe vaii beje. Yajava akueyabi koobe vaii beje. PEEBI JUMEE MATA TAJJENETA Artículo 48.

Jjua peebi baa naa jumee livaisi mataa tajjenetsia ejjana,petiriva aapo jitsipae atja, imasia baa nakajitsipa, itsijiviyo nejja too kajitsipa, jjua baa tsi müjjü najume itjajûba pebisia kuene, petiriva pee jumee kavünütsi neejja, paa nekuani javaje, etsianatsi kae vaii, akueyabi vaii beje yajava.

56

JJUA JJANIVAETSIA AAPO NAKUENEBI EJJANAE Artículo 49.

Pajiviyo petiriva naa vekua aita jjaebi ejjana pee nakuenebi yabara jjanevaetsia, jivi pee jumee peyorobijava , paa vaii beje , jjua baa imasia ruuka, pejji pakujiruta baa eveta, najana jukae ejjana penakojjitsijava pee yapütae nejja, ayapübeje ejjana pee nakuenebi yabara, petiriavi,jjua pee itsivije, naa nekuani mataamo tsiana. Itsa vaja nakuata pee nakuenebijava peeevetenaevi itsana nekuanita, pee maata kanukaenu naa nekuanitsiana, pijinia pamonae pee jamatabû kueneta kanubena itsa nakua pijivi pee kobe kovuu, naa nekuanitsiana pajiviyo maata kanuuka vaja nakuata. Bajara pakujiruta naa nekuanitsiana itsa nayaa majjû itoroba, vekua kapaba, pee too nakuenabi javatsi bevelia matakabi.

57

JJUA PEE JJEINAJEVA BAA KOBEKOVUU BIJIANA Artículo 50.

Paa peebi baa naa vekua tsata piijava, ponuu jema baa naa patojoopa ikatsia baa vekua poona piijava,karanatsia dajjita Jivi pee kuene tae kujinaetsi, natsi nota bijiriva, abeje ejjana, naa iitepa ejjana, too asiiva, petiriva pee koobe kovuu itsa jamatbû bijiana, naa nekuani tsiana, nejjata eetsipatsi kae vaii, itsa jamatabû kuene itsi akueyabi paa vaii beje yajava. Bajara paa vaiibeje tsane paa jiviyo boo velia baa naa vekua juutatsi, nekuani pee natsi itsijjae. Itsa paa juume joota naa yakinarubaje, peebi itsa naa vekua itsa jume, too ayapüjü beje ejjanaena livaisi, nejjata maata tajjenetsiana nekuani tsane. Nekuani ejjanaenû , poonû jemaa pee patsinû, etsianatsi kae vaii vajûto. Paa jumee joota ruubenaje, aapo itsa nekuani matarapatsi jitsipae, naa jumee livaisi jaii tsiena.

58

JJUA VAÛ PEE KANAKUENEBIVI BIJIETA BAA ITSI Artículo 51.

Jjua dajjita kuene nekuani, baa istsi pee vaûbivi: 1. Jjua kujinayayo aapo itsa kajonee pee ejjanaenejja. 2. Jjua aapo itsa kapatsi petiriva pee ejjanae nejja pakujiruta, too yapû jjaneponatsi. 3. Jjua jemaa baa naavekua tajayoota penakueto, pee isaa pitsi yenevaa. 4. Jjua jemaa baa kaûjûka aapo yanijoobi nejevaa, pee vijjae nootsi vatsi, kujinaya pee ejjanae nejja. 5. jjua aapo naya nijobi nejevaa, penakueto pee too jutsinejjatsi baa yaa koto koukutatsi, nuubenae ata jjanevaetsia pee ejjanae neejja. Maa jjuaje, pee evetanûkae jiviyoo, naa nekuani mataamo tsiana. Bajarapa bajju naa yaa kataena, pee itorobi nejja pee maata kanubenaivi javabelia, itsa joota pee naa nekuani matamotsiana.

59

JJUA JEMAA BAA ANAKOJJIYABI EJJANA Artículo 52.

Paa jiviyo pee sivaa najamatabu veretsi kujinae, mavekuota petiriva, aapo tsipaebi nejeva livaisi, aapo najamatabû jjainae kujinae, itsa namalekuota jemaa, naa nekuani tsiana, etsianatsi, anija vaii beje, kae koobe vaii beje yajava. Nekuani pee evetsi boo, too bajju itorobiana, jamatejema petujjanevi, pee tarotsi nejjatsi pee naa nekuanitsi boo javabeliaPEBISIA LIVAISI NAJUME ITAJÛBA DAJJITA JAVA Artículo 53.

Pajiviyo dajjita nakua javaa,livaisi paa tsipaeba Jivi,jemaa jiviyo atja itsa naa nakueneba bajara jjua kuene, bajara jjua java, naa jume livaisi tae ejjna dajjita java, mataamo tsiana pajiviyo sivaa naliveisita, bajara pa kujiruta naa livaisi kanavietsiena ikatsia.

60

PEBIJIA KUENE JJUA BAA ITSI PEE EVETANUBENAIVI PEE NAKUENEBI JAVATA Artículo 54.

Paa jiviyo piniji kuene yaa eveteka, aapo itsa kaa kujinaya ejjane, pamonae baa naitajjuto jemata petiriva puaalivaisi baa jaita, joota itsa evetanûbena petiriva pee livaisi, naa nekuani mataabiana. Nekuani boo too itorobiana paa bajjü javata baa rüübena, paa nekuani baa tsijuuma ruukatsi roviria pena nekuanitsinü, pee nakuenebi boo javabelia, jamatejema pee mata kanubenaevi matamobiana ejjanaenatsi pee nekuani. JJUA MATAYATSIA KAPONA PETIRIAVI, PEJEVAJJII VAJJI, PEEJANAVI: Artículo 55.

Paa jiviyo maata kapona, yaapü jjanaponae ejjana, pee kajonee nejja, tsi müjjü najumatsünüta pee kapitsapae nejja itsa nakua javabelia, petiriavi, pejevajji vajji, peejanavi,pee naa perebü kanajitsi nejja bajara paa mataamo pee notsinejja, naa

61

nekuani tsiana asunayata, etsianatsi anija koobe vaii beje, akueyabi koobe vaii beje ata. JJUA PETIRIVA PEJEVAJJI VAA, PEJANAVA BAA PIANIVA EJJANA Artículo 56.

Paa jiviyo baa maata kapona, yaapü jjanaponae ejjana, naa itajjuto kaevetsia itapeta, jjaita, yaa kapona, peeja boota baa patsi ejjana penakabetjjotsi petiriavi, pejevajji vajji, peejanavi,anaya jumeta, atiabi jumeta, yaa majü itoroba, namuetsia piita bijiriva, jjua baa itiroba aapo saü kuene kajüpae atatsi nakuenebi ejjana, pianivaa ejjana, jjua baa vii vekua jukae ejjana, bajara paa nekuani javaa etsianatsi akueyabi koobe vaii beje, nayatsi koobe vaii beje. JJUA NEKUANI BAA NAA YAPÛTAE EJJANA Artículo 57.

Vaü pekanakuenebivi pebee vatsi itsa vaüba, pakujiruta joota paa jumee ruubenaje, piina najume itorobiana, nekuani livaisi pee evetenae boonu javabelia, pakujiruta maa

62

jootaje itorobaje, matakabi pee vereverekae vajünaya. Itsiata piina too akuenebitsi pee najume itorobi neejja, nejjata anija matakabi too kapatsianatsi pee naa livaisi itorobi neejja nekuani boonü javabelia Pajiviyo aapo itsa jume kavünütsi paa livaisije nekuani tae ata, naa nekuani mataamabiana, nekuani pee evetanukae boo javalia. PEE YAPÛTAE EJJANAE JAVA NEKUANI LIVAISI Artículo 58.

Nekuani naa veekua mataamabsiana pamonae nakuenebena Nekuani Boonü javata, aapo itsa itorobi anija matakabi kujinae beje, pena bajjü pitsi kujinae nekuani jumee bajjüto. Jjuaje baa nekuani jjaneto, nejata pee nakuenebivi aapo itsa jumee kavünütsi naa vekua jjuabiana penakuenabi java .

63

JJUA NEKUANI BAA NAVEKUA ITAVETA Artículo 59.

Paa jiviyo baa mata kanuka pee nakuenebi javata, pee nakujarubi javata, itsa pekuanebi boonü java atja, itsa pee barü nakuenebiivi kuene yapütae atja, mooya baa taane, aapo naa vekua itavetsi, naa nekuanitsiana bajara paa nekuani java naa nekuani mataamobiana ayei kueneta. Pamonae evetanübena nekuani lavaisi, naa nekuani matamabi ejjanaenatsi, itsa matakabi javalia pee itsi yanivaa ikatsia. JJUA NAA NEKUANI MATAMATSI ATJA IKATSIA NEKUANI BAA EJJANA Artículo 60.

Jjua pee naa nekuani matamatsi kujinae, ikatsia baa naa nekuanita, pakujiruta joota maaje naa yakinarubaje.

CAPíTULO VII PAA LIVAISI TSIJUMA RUUKATSI NEKUANI LIVAISI MATAAMO Artículo 61.

Jjua dajjita nekuani maa paa bajjutotaje ruubenaje, naa nekuani matama tsiana pejji paa petiriva povaa peebe kavüya baa tüüpa . Pamatamo vajüto too ruutsianatsi nekuani pee kaponaevi, jjua dajjita yajava itsa kuene baa namataa venena. JJANEBA Artículo 62.

Poonu pee etsi vajunayatsi baa kabekovû bijiana pebeeva, too jjanebi ejjanaena, bajarajjua too rutsianatsi nekuani evetsivi. Itsa akuenebi pee jjanebi nejja, matama najetarükaena itsiata pee matamo veretsi javabelia.

65

NAA KUENE MATAMABA PETIRIVA PEE JJAITSI JJAE Artículo 63.

Naa nekuani tsiena pajiviyo petiriva aapo jitsipae atjatsi baa sivaa ajume saü, naa nekuani mataama biana paa kujirutaje: 1. naa nekuani mataamabiana jüüpaya kuenia mata tajjenetsia atja, poova baa natsi jaita juume jai atatsi, jjua penakuenebi nejja itsa jume jaiita, jjua ata mataa tajjenetsia baa jaiita pekanua mataamo neejja, joota itsa nakueneba. 2. Paa nekuanije bevelia apoo navekua mataamabi, (100 U.T.) aapo mataa tajjenetsi jjane (500 U.T.) Itsa petiriva nekuani pee natsi jjeinaenü, aapo itsa jjainae penanekuani mataamotsi nejja, too nakuene biana amaneya pee matamo veretsi javabelia..

CAPíTULO VIII PAA LIVAISI BAA NAA JUUME JÛÛPA PAA LIVAISI NAA JUMEE EVETSIA ITANE JÛÛPA Artículo 64.

Naa jume katanena Paa Liveisi Naa Itanee Akatarüba Pee Naa Nekuani tsivi nejja, yajava Paa Livaisi Naa Akatarüba Mataa Tajjenetsia Pee Naa Nekuani Tsivi nejja, paa liavaisi aapo itsa jumee, maa jjuaje joota jjua naa yakinaruba. Pena koobae vaintsinû, pee naa jamtabu kuene liveisi veretsi kujinae, paa jumee ruubena jjanavaetsia kujiruta Paa Liveisi Naa Itanee Akatarûba PeeNaa Nekuani tsivi nejja, itsa jjua jume ruuka kae koobe anija beja yajava tkatsia kae koobe yajavata, paa jume pijinia nekuani boo pee liveisi, yajava Paa Livaisi Naa Akatarûba Mataa Tajjenetsia Pee Naa Nekuani Tsivi. Beitsi janee itsiata paa nekuani boojji nubenarüta, naa liveisi tae ejjanaena itsa piniji nekuani, pee tae

67

kujinae, paa kujiruta naa kapanaejitsia, maa liveisi joota naa yakinarûbaje. JJUA MATA TAJJENETSIA NEKUANI BAA EJJANA Artículo 65.

Jjua joota paa nekuani livaisi yakinarübaje, mataa tajjenetsia nekuani ejjanaena yajava paa itanee ruubena: 1. Maje nekuani itsa pebeenü peejava peeja boyalia baa jonejoneya, joyalia atja itsa naa ponapona, najjuabi atabeje. 2. jjua jonejoneya pebeevatsi joota itsa naa ponapona. Peejamonae núü jjae. 3. jjua kana müjjüonita yamajjuto, itsa kuene jjua ata paa kanamüjjüonita. 4. jjua natsi itsa kuene ejjana pee nakojjitsiva. 5. Jjua baa nakabenaa pibia . 6. Jjua penakuenebinü baa navekua namüjjüanita. 7. Ajunavi jibia jjua baa kajemata pee bijiabi jivijji. 8. Ponnu baa naa nekuanita paa jumee maa pakujiruta joota paa livaisi naa yakinarubaje.

68

9. Panuu baa domaebi ejjana petiriva. 10. Jjüa baa rajuta petiriva pee najamatabü

kuene yaapütae yabara.

Pee yaa kateitsi livaisi: jjua peebi paa peyajjüaba jivitava, peeja vaa, pee jjuabivaa ata, saaya pee yapütaeva ata, pee barü ponaponaeva, pee jitsipaevaa ata, pee nekuani kavüüya etsianatsi kae koobe kuenia pee koobenü yajava akueyabi vaii beje. JJUA YAJAVA BAA NAA VEKUA TSATATSI Artículo 66.

Paa jumee nekuani javalia baa naa vekua tsatasi pee jjainae kuene: 1. Too akuenebi ejjanatsi Itsijiyo pee baru kuaikuaijai java. 2. Too akuenebi ejjanaenatsi jivi pee maata kanukae nejja. 3. Naita jjuto kaevetsia ejjanaenatsi, pee veretsi javabelia nekuani. 4. Vekua piitsianatsi yamajjü bajjüto itsa jjeina, aapo itsakuene tsane isiata pee nakuenebi javata.

69

5.

Vekua tajayotsianatsi penakuenebi java, naa vekua namatamatatsi ata, penakuenebi javata, bajara paa nekuani liveisi jume itorobiana paa booyalia, nekuani liveisi baa evetena. PAA ITANEE JUMEE JAMATABÜ KUENE LIVAISI KAPONA Artículo 67.

Pamonae nanekuanita peiriva peebe jamatabü kuene java, najamatabü kuene liveisi müjjüjiobiana pee anaepana biabi kuene pee kapotsinejja, ikatsia nekuani matarapatsia pee ejjanae yaniva. Pakuenia nekuani jumee java too ruubenatsi penamüjjüonitsivi bajara pakujiruta too ruubianatsi pee namüjjüjiobi nejja pee najamatabu kuene liveisi jjanebi nejja. JJUA BAA NAKUENEBI EJJANATSI AMANEYA PEE NAA NEKUANI MATAMOTSI NEJJA Artículo 68.

Pajiviyo kaeto naa nekuanita apo itsatoo mataa tajjenetsi akueyabi koobe beje yajava nayatsi jjuameto beje, pee evetenaevi bajara

70

paa jumee, naa nekuani mataamo nakuene biana amoneya, pee ekae vaii beje, liveisi nekuani pee evetsi boo naa jumee kavünütsi ejjanaenatsi, nakuenebi ejjanaenatsi pee yapüütae java, jjanavaetsia namatamo nakuenebiana, joota itsa jumaitsitsi nekuani boo. Apoo itsa naa nekuani matamo nakuenebi jjanevetsia, etsinatsi pee veretsi javabelia paa vaai beje too itanee rrutatsi penaa nekuani matamatsi neejja, pee püüyaa ata petiriva peebeva . JOOTA ITSA NA NEKUANI PATAMO NAKUENEBIJITSIA Artículo 69.

Pee nanekuanitsivi naa nekuani matamabiana joota itsa too vünü rutatsi nekuani livaisi pee evetsi boo, joota itsa too yapü jjaneponatsi pee vaübinejjatsi, pee yajava müjjüjiobi nejjatsi, maa pakujirutaje joota naa yakinarûba.

CAPíTULO IX PAA KUJIRUTA BAA TAJJUJUAB NEKUANI LIVAISI PEEMATA KAPONAEJA: PEE NEKUANITSI JUMEE

PEE NAJUME KAVUNUTSI NEKUANI LIVAISI Artículo 70.

Maa paa nekuani jume joota rubenaje, too yapû jjaneponatsi maa pamonaeje: 1. Pebee vaatsi. 2. Pebee vaatsi piiajamonae. 3. Vaau penakuenebivi dajjita java, itsa kuene yaputane nekuani livaisi, maa pakujiruta joota itanee rubenaje. 4. Pamonae yaa livaisi evetanûbena peiriva dajjita nakua java. 5. Pee yaa evetanûbenaivi piaja nakua pijivi. 6. Petiriavi pee kaetuata biabivi. 7. yakinaruba.

72

JOOTA ITSA NA JUMEE NEKUANI LIVAISI JEEBA Artículo 71.

Nekuani jumee pee naa jumee jebivi, too yapûjeponaenatsi pee najume nekuani paebinejja, yakinae nejja, yajava itsa itsipa pee yaa livaisi teikae jiviyotsi yajava, maa paa boonû javaje: 1. paa boo baa eveta jivi jume nekuani. 2. Paa boobaa eveta jivi ajamatabu jivijitsia pee jinavanupae nejja. 3. Paa boo baa eveta jivi pee naejjanae bajjutonû, pee nakojiobivi. 4. Paa boo baa eveta peyaa liveisi jaitsivi dajjita, pejevajji, pejenavi, petiriva. 5. Paa boo baa yaa eveta Jivi. 6. Paa boonû baa eveta nekuani livaisi. 7. Paa boo ata baa too naliveisi kapotatsi maa jjuaje pee evetekae nejja. Penavünüjo naevi jootaje, saikaya boonû too nûbiana dajjita java, yajava yapû taetsia penakuenebivi nekuani livaisi. Kae kuene livaisi: dajjita viria pijivi tomaranü java, petiriva too yapü jjaneponatsi pebenütsi pee nekuanitsinejja pemata

73

kanubenaevi piija tomara javajjiya.Yajava paa boonü navüjoona jootaje. JJUA NEKUANI BAJJÜ PEE NOOTENAIVI BAA NAA NEKUANITA Artículo 72.

Maa jjuaje Itsitsane nekuani bajju pee notenaivi: 1. Pebevatsi jume nekuani yakinae 2. Jjanivaetsiaya bajjü kanajetarükaena kujinaya vajüto pee katae ejjanae nejja petiriva peebe vaatsi, pee vaübi boo javabelia. 3. Itsiata naa müjjü livaisi veretsiana pebevatsi. 4. Najunatsi ejjananena peena mujjüonitsinü, pee naa livaisi yapütae ejjanae neejja pee nekuani livaisi. 5. Naa yaa evetsi ejjanaena nekuani ejjanaevi itsakuene yabara. 6. Kae bajjüta nekuani jume ruubiana. 7. Yakinaena dajjita paa jumee baa yapütae ejjana pee janiajai livaisi yajava kataei tsiana nekuani bajjüto jumee. 8. Bajara paa bajju itorobiana paa boo yabelia eveta jivi jume nekuani.

74

PAA JUMEE BAA RUBENA NEKUANI BAJJÜTA Artículo 73.

Nekuani bajjü pee najumaa rubikujinae, namataa jüütsia naa bajjü rubiena, jjüa kujinae nayaa yateibi biena sellota, yaajava naa itane kataena itsa bajjü javabelia, maa paa jumeje: 1. Paa bajjütota naa nekuanita, pebeevatsi yakinarubiana , paa matakabi, yajava paa eepatua baa naa jume nekuani jeeba. 2. Pee naa müjüanitsinü dajjita vunü naa yakinarübiana, yajava pee jipanayabi java pebeva. 3. Dajjita nekuani jjüa tsi juma ruukatsi too yakinarübiana, yajava paa matakabi naa müjjüanita, yajava jjua baa najume nekuanitsi jeeba nekuani boo javabelia. 4. Naa yakinaena dajjita jjua baa bijiana pekabekovuu petiriva. 5. Pee najume junatsi bajjüto pee naa nekuanitsinü naa too itorobiana. 6. Kae nekuani jumee kanakujitsia naa yakinaena, bajara paa bajjü jjanaponae ejjanana pee nalivaisi yapütae ejjanae neejja dajjita java, naa vünü

75

yakinarübiana penabee jivibeje , yajava pajiviyo nekuani liveisi eveteka. 7. Paa itanee bajjüto paa itoroba pee katanae ejjanae nejja petiriva pebevatsi. 8. Pee katae ejjanae bajjuto petiriva pebeevatsi, yajava penamüjjüonitsinü. 9. Naa jume yakinaena jjanavaetsia kujiruta pee yaa evetsinejja petiriva. JJUA BAA TSI JUMA RUUKATSI PEE BAJJÜ NOTEKAE JIVIYO NEKUANI BAJJÜ Artículo 74.

Pee nakuenebi jiviyo joota ista nekuani baa najume jeeba Jivi, nekuani jume kavüü tajjü jjuabi ejjanaena, yajava kateitsiana nekuani jume pee ya evetarükae livaisi, itsa seikaena kae bajjüto ata naa nekuani tsiana, aapo pee jumee kaponae jjae jjanevaetsia nekuani livaisi, tsi juuma rukaenatsi bajara paa nekuani, too akuenabi tsanetsi pee yaa naa livaisi teikai nejja .

76

JUUYA JJUA BAA RUUKA: LIVAISI KAVUU JAITA

PAA LIVAISI BAA NAA KAVÛÛJAITA Artículo 75.

Paa liavaisi baa naya jumee kavüü jaita, jamatajema pee jjaniajai livaisi penayapütae nejja, bajara paa nekuani jumee naa livaisi kajübiana, kaetuata tsiana dajjita jjua baa kanekuani ejjana, yapütae ejjanae jitsia pee naa nekuanitsinü nejjata itajütsia yajava peyaa nekuani ejjanae nejja. PAA LIVAISI BAA KANAKUENEBI EJJANATSI Artículo 76.

Jivi nekuani pee livaisi kaponaevi, penakuenebivi paa boo baa eveta jivi jumee nekuani, bajara pamonae mata kaponaena pee kavüü jeitsi neejja nekuani livaisi, nekuani kuene nejjata peena yapütae nejja, yajava evetsianatsi vajabitsauvi. Livaisi nekuani pee najeitsi neejja itsa kavüüya kanarapata, bepijia naa juume itorobiaria paa boo javabelia evetanuka petiriva nekuani livaisi, yajava belia petiriva itsa yaa

77

livaisi karanatanüka , yaa jumetaenüka, pee yaa kuene kajübi livaisi java. BELIA ITSA LIVAISI KOPIAA PAATA Artículo 77.

Paa Boo eveta nekuani liveisi, jumee jaitsiana, yakinejebiana jjua pitajjuto kuijiya taane, yapütaya jumee nekuani kaponaejitsia, too yapüü jjaneponae ejjanaejitsia pee yaa liaviasi teikaivi neeja pee naa nekuanitsivi yajava. PAA LIVAISI PEENA NEKUANITSINÛ YAA EVETATSI Artículo 78.

Paa eepato baa najemata pena yapütaenejja pee jjaniajai livaisi, penamüjjüonitsinü naa yaa liavisi evetsiana, pakujiruta paa livaisi vaja nakuata naka yaa evetarüka, yajava paa bajjüto peena nekuanitsivi yaa jume liavisi kanajitaruka, yajava maa pajume joota naa yakinarûba.

78

PAA EEPATO NAJEEMATA PEE LIVAISI YATAJJÜJEITSI JAVA Artículo 79.

Paa Boo eveta nekuani liveisi, too kapotsianatsi nekuani livaisi pee yaa taajü jjaitsinejja, akueyabi paa juameto beje. Itsa too ayakuenebitsi, bajara paa boo vajütsiana peyaa evetsi boo javabelia petiriva, anija kobee matakabi beje, peveretsi vajünaya paa matakabibeje too kapotatsi pee liavaisi itajütsi neejja pee jjaniajai jumee, mataa tajjenetsi ejjanaena akueyabi paa juameto beje. Nekuani livaisi pee evetsibo jjanavaetsia penaa jamatabü jjainae kujinae, naa jume livaisi yapütae ejjananaena akueyabi matakabi beje kujinae. Paa jume penajumetae kujinae baa too jjaneponae ejjana paa jumeata baa navekua juume jai,naa vajutsiana ikatsia pee nalivaisi yorobi neejja kae kuene javata. Kae kuene livaisi: itsa paa boo petiriva nekuani livaisi evetanüka, naa jumeelivaisi nekuani rajuta, pee eetsinejja pee nanekuanitsijiviyo, Paa Boo eveta nekuani liveisi itajütsiana pee najume veretsi bajjüto

79

kae juameto kujinae, yajava pee jume nekuani itajütsi livaisi bajjüto. Saaya paa matakabi epato vajüto too kapatsi atatsi, mata rapatsia nekuani kaponae jiviyo vajütsiana pee veretsi vajünaya akueyabi koobe matakabi beje. nekuani pee mata kaponae jiviyo naa jume livaisi nekuani itajütsiana akueyabi matakabi kujinae beje. Itsa nekuani pee kaponae jiviyo paa matakabi beje kapaeba panepae ejjana, aapo itsa itajtsi pee nekuani veretsi bajjuto, nekuani pee evetsi boo vee kanajumetaena, pee nanekuanitsinü pitsapae ejjanaena yajava paa livaisi baa yaa eveta nekuani, maa pakuenia jootaje naa yakinarüba. NAA JUME NEKUANI TAJJUJAITA ITAJJÜTEJEMA Artículo 80.

Nekuani ejjanae jivibeje jume kawünütsia taajjü jaitsiana kae Jivi kanakuijitsia, paa livaisi baa yakateita pee jume nekuani bajjü, nejjata bajara pajumee livaisi pee kaponaevi yapütaya itane jume livaisi kataya yorobiana.

80

Naa junatsiana pee naa nekuanitsinü itsa Pebeevatsi vajüta pee itabünejeva pee naa nekuani livaisi itajütsieya peabi nejja. NEKUANI PEE YAA EVETSI BOO, PEE YAA JUMETAE BOO, YAJAVA PEE NAAYA LIVAISI JUMEE KAJÛBI BOO Artículo 81.

Paa boonü baa yaeveta petiriva pee nekuani livaisi, pee yaa evetsi javata , pee yaa jumetae javata, pee yaa nekuani livaisi kajübi kuene yajava, jjaina pee koobeta, pevajünaya paa nekuani bajjü paa yoroba, pee namujjüonitsinü naa nekuani livaisi yapütae ejjanaena, jjua nekuani ejjanae jivibeje itsa naajua jamatabü jjanebitsia beje peeja nekuani livaisi, naa yeiya jume taena palivaisi vaja nakua evetarüka , nekani livaisi pee evetarükaejava, paa livaisi joota ruubenaje, jjua dajjita nekuani livaisi pee kanakuenebivi.

81

AKUEYABI JJUA BAA RUUKA: NAA YAA NEKUANI LIVAISI TEIKAE EJJANA

JJUA ITSI JIVIYO NAYAA NEKUANI LIVAISI TEI KAE EJJANA Artículo 82.

Pebevaatsi aapo itsa kuene kajupatsi jaitsiana itsijiviyo pee yaa livaisi teikae nejjajatsi, peeja monae jiviyo ata itirobijitsipa. PEE NA JUUME LIVAISI YAKINAE BAJJUTO Artículo 83.

Pee najume livaisi nekuani yakinae bajjuto, buatsialia Petiriva pee Nekuani Livaisi Pee Evetsi Boo javabelia, joota itsa jume yaa livaisi evetaenuka, jumetaenüka, yaa jivi taenüka petiriavi. JUA YAA JUME ÜNÜAJINA LIVAISI Artículo 84.

Paa jume livaisi ünüa kanajeta rüka livaisi pena yalivaisi tei kae neejja : 1. Dajjita peevunü, paa vaii beje jjaina, penakojiobi jumee, jjua yakinae vereta, joota ita ponapona, pevünü paa jiviyo baa

82

nayaajivi itoroba, yajava yakinarutsiana pee najipanayabi java paajiviyo yaa livaisi teikaejitsiatsi. 2. Dajiita vünü, paa vaii beje jjaina, joota itsa ponapona paa jiviyo yaajivi livaisi tei kae jitsiatsi. 3. Paa nekuani tsijuma ruukatsi, joota itsa nekuana ejjana, paa matakabi nekuani ejjana, paa epato vajüto itsa epa tanetsi pee namujjüanitsi jonee javalia. 4. Yakinaena paa livaisi jamatakuene java dajjita nekuani namataa raapata. JJUA BAA EJJANA PEE YAA LIVAISI TEIKAE JIVIYOTSI Artículo 85.

Paa jiviyo yaa jivi teikatsi livaisi, jume vajütsiana nekuani pee evetsijiviyo javabelia jjua baa saiika livaisi pee naa yaa tajjü jeitsi nejja nekuani.

83

JJUA BAA YAA AKUENEBI EJJANAPONA PEE NAA YAA LIVAISI TEIKAE NEEJJA Artículo 86.

Jjua baa jume livaisi akuenebi ejjana pona, naa vekua itaveta pona,matenetsia itsa livaisi jjaina pona, jjua dajjita livaisi baa yaa eepatua pee akuenbi ejjanae neeja pena vekua teikae yabara nekuani , naa jume itorobialia pee evetsi javabelia Büpünüa paa livaisi baa evetanüka. NAYANATSI TA JJUA BAA RUUKA: PAKUENE BAA YAA EVETA NAITA JJÜTO KAEVETSIA

JJUA NAITOJJÜTO KAEVETSIA BAA EVETA Artículo 87.

Jjua baa yaa naa itajjüto kaevetsia eveta petiriva, saya raja peyajivi tae nukae neeja pebevatsi, pee itsa kuene ejjanae yanivatsi penamujjuanitsinü, pee kobe kovuu ata pee too biajanae yananivatsi, jjua dajjita baa jamatabü kuene biajanatsi, pebee nejjatsi pee sivaa navieteka yanivatsi, itsa jjuaje natsi itsi tsane, nekuani evetenaevi kae

84

kuenia vaetabi ejjanaenatsi vajabitsaüta. Nejjata jjua naa itsitsane: 1. Pebeevatsi naa itorobiana paa boonü javabelia pee yaa evetsinejjatsi jjanivaetsia. 2. Too naa jume yakinaenatsi pee itorobi nejjatsi dajjita pejji yajava paa boo javabelia baa yaa nekuani evetatsianatsi. Saaya paa epaato vajüto nekuani livaisi paanepa. 3. Pee namujjuanitsinü boo vekua naa kapitsapae ejjanaena , bitsoyo pee itsa kuene ejjanae yabara petiriva, saaya uu pekobe kovü kapitsapae ejjanaenatsi, yajava pee kanakuenebi java, aapo itsa jejai, naa junatsiana nekuani livaisi pee evetsi boo, pee vaitabi ejjanaenejja vajabitsau wita. 4. Matania pee namujjuanitsinü boo vekua pitsapaena, petiriva kanavietsieria peeja boyabelia, kae boota itsa najua ponaponabeje, naa itsi tsane pakujiruta paa livaisi joota rüübenaje. 5. Pee namujjuanitsinü naa vekua tajayotsianatsi peebeva, too akuenebi ejjanaenatsi pee imojjoyoobi neejja

85

6.

7.

8.

9.

10.

11.

penakuenebi javabelia, pee yakinae javabelia, joota itsa naa ponapona petiriva. Pee namujjuanitsinü too akuenebi ejjanaenatsi, pee baraa nukajinae java pebeeva, pee itorobi java itsa monae pee naa itajjüto kaevetsi ejjannae neejja , peejamonae jiviyo ata. Naa vajütsiana nekuani evetsivi javabelia, penamüjjüonitsinü pee vaetabi ejjanae nejja kae matakabi beje. Naa itorobiana vajabitsaü pee yaa evetsi neejja peebevatsi peeja boo itapaata, paa epaato vajüto namatavenena. Naa vekua notsiana kusiupanü, yamajjuanü pee jjainae bajju yajava, jemaatsane jjua nakueneba pee namüjjuanitsinü, naa itorobiana pee vekua notsijava beriaa itsa naa katae ejjnaena jjua vekua nootatsi. Naa vekua pitsi ejjanaena baa bajju rajutatsi pee kaponaponae nejja yamajjüto, petiriva pee tsavikuli ejjanae yabara. Pee namujjuanitsinü rajutsi ejjanaetsi pee namaata venonaejava petiriva, aapo

86

itsa jjainae, nekuani livaisi pee evetsi boo, jumaitsi tsanetsi pakujiruta naa nekuani mataamotsiana. 12. Naa vajütsiana nekuani livaisi pee kaponaevita, pee namüjjüanitsinü pee too akunebi ejjanae nejjatsi petaayojopae yaniva paa boo yabelia yajava itorobatsi, pejji yajava. 13. Dajjita jjua baa yaa eveta nekuani livaisi petiriva, peeja monae yajava. JJUA BAA JAMATABÜ KUENE KAJÜPAYA PEE YAA EVETSINEJJA NAITAJJÜTO KAEVETSIA Artículo 88.

Dajjita nekuani java, pee naitajjüto kaevatsiaya evetsi java naa yei taena paa epato vajüto nekuani livaisi kanajematsiana, baraja jjua juuya pekavüta itsa livaisi naa ruuba ponaena, yakinaya navajükaena pee naitajjüto kaevetsi javatsi pee mata vekua pitsi nejjatsi.

87

JJUA YAPÜÜ ITAPETSIA PEE NAA ITAJJUTO KAEVETSI EJJANAE NEJJA Artículo 89.

Jjua baa naitajjüto kaevatsia eveta, pakuenia maa pabajjütota itanee ruubena. Bajara paa livaisi itapetsia jume livaisi kanakuenebiana, anekuani jibia nejjata nekuani livaisi kaponaevi javabelia pebeevatsi itsa vajjüta jamatejema bevelia kueneta penamüjjüonitsinü yaa nekuani evetsianatsi. BAA BAJJÜTO PAA NAMATA VENENA YUJINAYA BITSO ITSA NEKUANI JJANETO Artículo 90.

Pamonae nekuani bajjü nootena, bitso itsa nekuani jjaneto kujinaya vajütsiana Petiriva Nekuani Livaisi pee Evetsi Boo javabelia, joota itsa Pee Yaa Jumetae java, Pee Yaa Jume Kajübi java, vajabtsaüta pee vaetabi ejjanae nejja penamüjjüonitsinü. Bajara paa bajjuto jjanavaetsia naa jume livaisi tabürutsia yakinaena. Nekuani Boo najume itajütsiana pena vajükae jume kae matakabi kujinae.

88

PAA LIVAISI BAA NAJUME JÜÜPA PEE NAITAJJÜTO KAEVETSIA EVETSI NEJJA Artículo 91.

Petiriva Nekuani Livaisi Pee Evetsi Boo, joota itsa yaa eveta, yaa jume taane, jjua yaa livaisi junavi ejjana, itsitsane: 1. Jjüa juuya baa ruuka ponaeejjana, jjua baa jjanetapona, naa jume karanata pona, naa jume kanaviaba pona, jjua naa juume kajütsia evetapona pakujiruta nekuani bajjü evetenaevi bajjü ruutapona. 2. Najume yanijobiana pebeevatsi jjua peyaa nekuani evetsi javatsi baa vajüka yajava Nekuani Livaisi Bajju Evetsi Boo. 3. Najume kavünütsi ejjanaena jjua baa yaa nekuani eveta itsa namata venena, pakujiruta joota jumaitsi tsarübenae. Kae kuene livaisi: itsa kujinayayo namata venonae ata tsane itsiata aponamataa venonae pee nayaa nekuani evetsi ejjanae neejja, pee yaa kataetsi bajjüto naya pütae ejjanaena, jjua ata baa itajjüta nekuani

89

kuene, jjua ata itsa pebeevatsi naa tae ejjana nekuani boo ünüria. JJÜA BAA YAA EVETA NEKUANI Artículo 92.

Paa Boo Nekuani Bajjü Eveta, vajütsiana Petirivaa Nekuani Pee Evetsi boo javabelia , jjua naa yaa nekuani evetsi ejjanaenaje: 1. Pee namujuanitsinü etsienatsi saaya anija matakabi beje, jota nekuani boo itsa too vünü ruutatsi. 2. Pena mujjüanitsinü too akuenebi ejjanatsi pee pitsapae nejja itsa nakua yabelia, itsa anekunai yei bajara pajumee too jümaitsi tsanetsi nekuani pee evetsi boo. 3. Too akuenabi ejjanaeanatsi pee kobekovü kaponaejava pebeeva, pee naa vekua matamabinejja pee amaneyabi java. 4. Pee namujjuanitsinü too akuenabitsi pee ponaponae nejja iimojjoyo, itsa naa pütane ejjana pee naetajjuto kaeveta biabi java pebeeva. 5. Vajjabitsau jematsiana pee namüjjüani vanitsi boo javata.

90

Kopieya vee nataene pakujiruta panamüjjüonitsinü jjaina, jamatejema pebeeva rajjuta najetarükaena pejjaejeva. 7. Penamüjjuonitsinü naa itorobiana paa boo jvabelia livaisi pee müjjüjiobi nejjatsi, pee naa mujjüoni kapatsinejja. 8. Itsa kuene yajava jjua saika pee yaa livaisi evetsinejja peitiva. 6.

KAEKOBEETA JJUA BAA RUUKA: KAI KUENIA VAITABA

JJÜA PAKUENIA NEKUANI LIVAISI PAA KAPONA Artículo 93.

Jjua kae kuenia nekuani baa yabara tanetsi , pakujiruta joota juume itajütaje, jjua akonojjae atja, bajayayo ata jjua nekuani baa ejjana. Jjua ata baa yapüü jaitatsi vajabitsaü petiriva pebee nekuani, itsa monae jiviyo ata, pee ponaponaevita itsa najume nekuanitatsi, jjua ata itsa juunata pee maü juume kaponae ejjanae java, joota itsa nekuani tsatabi, imojjoyo javata saaya naa taenükaeta ata nekuani, naa vünüjonaenatsi pee taevitsi, jjua ata itsa imojjoyo javata

91

pee kana mujjuanitsi java booka, uupanü nekuani ejjanaenatsi. Maa kae kuenia pee mata kanukae jiviyo too yapüü jjaneponatsi pee vaetabi neejja pee namujjuaitsinü, pee vaetabi jiviyo, imojjoyo nekuani boonü javabelia kapatsiana, raajutsiana Nekuani Bajju Pee Evetsi Boo javabelia kae matakabita paa epato vajjüto vaetaba. Naa jumee yapütaena jjua nekuani baa panepataba, itsa pebevatsi itsa jiviyo ata nekuanita pee panepae vajünaya anija matakabi beje, Nekuani Boonü javabelia pee nekuanitsinejja, pakujiruta joota rubenaje. Maa pina jjua kujinae, pee naa yapütae ejjanae kujinae, pee mata kanukae jiviyo, kae kanakujitsia pee itajjuto kujiya kavu taelia, jamatejema itsa jjaniajai, pee vaetabi ejjanae nejja pee namujjuanitsinü, jjua kujinae eetsi ejjanaena Nekuani Booyalia, pakujiruta juume panepataba. Nekuani Pee Livaisi Evetsi Boo, anija matakabi beje pee vaetabi kujinae penamüjjüonitsinü,, naa kaponaena Petiriva Nekuani Livaisi Boo javabelia, jamtejama joota itsa naa jumetae ejjanabeje peenabe

92

Jivi beje, jjua kujinae naa yaa pütaena itsa tsitekaya eekaena, nejjata nayapü taena itsa vekua jjaneta bevelia nekuani. Pee juume nekuani liveisi jjanavaitsia naa juume kateitsia kaponaena yajava paa juume nekuani too ruubatsi pee eetsinejjatsi nekuani boo javata, pakujiruta itanee ruubena Pee Naa Nekuanitsivi Pee Livaisi javata, jjua pakuenia joota naa yakinarüba, pakujiruta peebevatsi naa yaa livaisi eveta, bajara pakujiruta penamüjjüanitsinü naa yaa livaisi evetsiana. KAE KOOBE YAJAVA KAE JAVA: SEIKAYA LIVAISI PEE KAPANAE KUENE

JUUME LIVAISI KAPONA Artículo 94.

Maaje paa nekuani joota naa vunujoona, pakuenia naa yakinarüba naa jume kaavu yeitana, dajjita jjua juume panepataba, paa jume baa nekuani java penamüjjüonitsinü baa eetsia paebatsi.

93

PAA KUJIRUTA BAA TAJJÜ JJUABA NEKUANI LIVAISI Artículo 95.

Jjua baa naa jume nekuani livaisi kavüü jaita, pakuenia joota ruubenaje, naa tajju jjuabiana, itsa naa juume nekuani jeebi java, naa nekuani yakina, itsijiviyo itsa ata itsa nayajiviitoroba , jjuaje itsa kapona nekuani pee evetsi javabelia. Maa paa nekuani livaisije yapüütane dajjita Jivi, itsiata naa yaa jume livaisi kavuu jaitsiana, pakujiruta joota ruubenaje, namataa venenaena itsiata pebe jiviyotsi pee nekuanitsijava, paa boonü javabelia evetanübena nekuani. JJUA NEKUANI LIVAISI BAJJÜ PEE EVETSI BOO NEKUANI BAA KAVÜÜ JAITA Artículo 96.

Itsa Nekuani Bajju Juume Pee Evetsi Boo yapütane nekuani livaisi maa pakujiruta joota ruubenaje, aapo evetsinejeva itorobiana piajivi dajjita livaisi kavuu pee jeitsi ejjanae neejja, bajara pamonae tae ejjanaena iitapenenekaya nekuani kuene, jjua dajjita tsi juma ruukatsi pee namüjjüonitsinü,

94

yajava pee yaa venenaevitsi , bajara saaya joota yaa evetsi ejjanaenatsi naitajjüto kaevetsiaya. PAA NEKUANI ITSA BOO BAA YAA LIVAISI KAAPONA Artículo 97.

Paa nekuani itsa Boo Nekuani java baa yaa livaisi kaapona, Nekuani Livaisi Juume Pee Evetsi Boo, yaa Jivi evetsi ejjanaena pee naa nekuani tsivi yajava najume itorobiana pajiviyo kapona bee yaa nekuani livaisi kavuu jaitsinejja, dajjita jjua baa kanamüjjüanita, yajava pabajjü baa yaa katanetsi pevaübivi peebevatsi. PAA NEKUANI LIVAISI BAA ITOROBI NEKUANI LIVAISI PEE JUME EVETSI BOO JAVABELIA Artículo 98.

Pee yaa evetsi ejjanae kujinae naitajjüto kaevetsia, kujinaya dajjita kuene pee naa liveisi jume veretsi kujinae, aapo panepae ejjanae tsane akueyabi koobe matakabi beje kujinae pee naa liveisi itorobi neejja Nekuani Livaisi Jume Pee Evetsi Boo Javabelia,

95

jamatejema matatajjenetsia pee kavüü jaitsi nejja nekuani liveisi. JJUA NEKUANI LIVAISI BIJIETA BAA NAYAKAPONA YAJAVA VAJA LIVAISI NAKUA APO ITSA NAA JUME KAVÜNÜTSI Artículo 99.

Jjua itsijiviyo aapo tsi müjjü nekuani livaisi kajoopaetsi, paa nekuani too yakinaruubatsi kopieya paa nekuani boo javabelia jume livaisi kaponatsi, nejjata vajütsiana Petiriva Pee Nekuani Pee Evtsi Boo javabelia, jjoyalia baajumetame, baa yaa vekua eveta, pee yorobi nejja, yajava evetsiana Nekuani Pee Bajjü Evetsi Boo yajava paa boo kopieya nekuani livaisi pitatsi. Itsa jjuaje bajju piita pee nakuenebi jiviyo Nekuani Bajjü Pee Evetsi Boo javata, bijiata itsa tsita kaponatsi paa nekuani boo kopieya kapona nekuani livaisi, yapüütae ejjanaena, pee najume nekuani livaisi yorobi ejjanaena Nekuani Livaisi Pee Evetenaevi, yajava itorobiana baa nekuani bajjü kopieya naa yakina , naa buatsiana nekuani bajjü jjoota

96

itsa jeeba pee iita katae bajju, jamatejema pee kavüü jeitsi nejja nekuani livaisi. JJUA NEKUANI BAJJÜ BAA NAA YOROBA PEE YAA EVTSINEJAA NEJJA NEKUANI Artículo 100.

Akueyabi matakabi kujinae beje penakuenebi matakabianü java, pee naa juume bajju jeebi kujinae, pavijiyo nekuani livaisi kanakueneba, ikatisa bajju yorobiana pee yaa evetsi kuene nekuani, jjua kujinae naa livaisi jjanebiana, naa livaisi kanaviabiana. NAA KUENE ITOROBA Artículo 101.

Pee yapütae ejjanae kujinae itsa matakabi javabelia, paa juume kopiata jumaitsi, Nekuani Pee Yaa Evetanükae Boo, Pee Jumetae kuene, Pee Yaa Jjania kuene Boo, itorobiana jjua kopieya naa juume yakina Nekuani Jume Pe Evtesi Boo javabelia, nekuani pee kavüü jeitsi neejja.

97

JJUA BAA VERETA PEE YAA KAVÜÜ JAITSIJAVA LIVAISI Artículo 102.

Itsa naa vereta pee yaa kavüü jaitsi java livaisi, jjua ruubena jootaje, Nekuani Bajju Pee Evetsi Boo, naa jume Itanee yapütae ejjanaena yajava jjua yakinae vereta kae nekuani jumee bajjüto javata JJUA PAA LIVAISI APIA EJJANA ITSA NEKUANI KAPONAENÜ AAPO ITSA NAA JUUME LIVAIS BAJJÜ VERETSI Artículo 103.

Nekuani livaisi peeyaa kaponae jiviyo Itsa panepae ejjana paa matakabi beje too najume rajütatsi, aapo itsa jume nekuani veretsi, nekuani livaisi pee yaa evetsi jiviyo, too najume itorobiana pee mata kanukae jiviyo javabelia, jamatejema bajara paa jiviyo anija matakabi beje kujinae, itorobiana itsi jiviyo pee bajjü veretsi neejja paa jume kavüü jaita nekuani, pee veretsi vajünaya anija kobe matakabi beje, itsieta apo naa nekuanitsane kopieya pajiviyo kapona nekuani.

98

JJUA PAVAJÜNAYA BAA NAA JUUME YAPÜTAEEJJANA Artículo 104.

Jjua nekuani baa nayaa itajüta Petirivaa Nekuani pee Yaa Evetsi Boo javabelia, joota itsa yaa naitajjuto kaevetsia evetena, livaisi nekuani naa jume tane, yajava yaa kajüba livaisi, paa booje ruutsina paa matakabi naa jumataena nekuani pee natsi jjeinae Jivi beje, anija koobe matakai beje kujinae. Maa matakabi beje vajünaya, bajara pajivi beje itajübiana beje jjua baa yajume kateita, jamatejema nekuani pee yaa nalivaisitsi boo ünüta, nayaa livaisi teikaena beje. Nekuani Evetsi Boo bajara paa matakabinaa liveisi itajütsiana Maa jjota pee nanekuanitsinü itsa naa livaisi paebiana jjua itsi, paa nekuani tsi juuma ruukatsi too rutsianatsi bevelia vajüto. Pee naa jume veretsi kujinae, nekuani mata kaponae jiviyo naa livaisi itajütsiana anija jivi beje pee jumetae kujinae. Itsa natsita naa nekuanita peeja kujiruta, tajju juabi ejjanaena nekuani livaisi, bajara jjua itorobiana juuya Nekuani Livaisi Boo pee kaponae nejja livaisi.

99

Akuenabi pee yaa nalivaisi teikaejava itsa tajju jjuaba nekuani livaisi. JJUA RUUBENA KAE KOOBE YAJAVA ANIJA KOOBE BEJE: NEKUANI JUMEE

NEKUANI JUMEE Artículo 105.

Pee bajju piitsi kujinae nekuani bajjü, Nekuani Pee Jume Kaponae Boo, ruutsiana paa matakabi pee naa sivaa naa livaisitsi nejja nekuani jumee, dajjita jivi pee jumatae nejja, aapo naa mataa tajjanetsi tsane anija kobee matakabi beje, aapo patsi ejjanae tsane nayanatsi kobee matakabi beje javabelia. JOOTA ITSA NAJUUME TANE NEKUANI LIAVISI Artículo 106.

Joota itsa nekuani naa jume tajjitsia, kaejiviyo mata kapanaena nekuani. Namatenetsia naa jumee livaisi jumetaena, itsa pebevatsi naa yaa livaisi asiiva, jumaitsi tsane pee mata kaponaeva javabelia, nejjata itsamonae pee jonee yaniva. Bajara jjua naa

100

yapütae ejjanaena pebevatsi pee tajju jjuabi vajünaya livaisi.Kae matakabi naa jume taena nekuani livaisi; itsa akuenebi ejjana jjua paa livaisi baa naka mataa tajjeneta, naa ruutsiana kae matakabi beje kujinae. Saaya kae koobe matakabi beje kujinae itsitsane maa jjuaje: 1. Jjua baa naka sau mataa tajjeneta. 2. Itsa ajibi pee jume livaisi paeba ponae jiviyotsi. 3. Itsa pee yaa jume taeikae jiviyotsi vajüta peyaa japütae nejja jjua pekanua jumee nekuani livaisi baa jjaina penanekuanitsinü. 4. Itsa imojjoyo javata joota nekuani livaisi baa nayaa itsa kuene ejjana, jjua ata nekuani ejjanarüküpa nekuani boo ünü kanakuijitsi javata. 5. Jjua ata Nekuani Boo baa tsita aliveisi kuenebitsi. JJUA BAA KAE JUMEE Artículo 107.

Itsa naa jumee livaisi vereta naa juume yakinarübiana jjua dajjita naa jumaitsi, naa itane paebiana pekanua jumeeta,

101

jjua kujiane naa vünü katunaena pee kauikuaijaivi. Nekuani livaisi Pee Kaponaejiiyo too naa jume itajütsiana paa boo ünüta baa nalivaisi jume tae ejjana, bajara joyolia itsi jiviyo aapo jonee ejjanae. Pee najume itajütsi jüme naa yakinae veretsiana kae matakabita, saaya najume itanee paebiana nekuani ejjanae Jivi beje javabelia. Peepa nekuani bajjüto naa jjanivaetsiana. Pajiviyo naa mata venena vajütsiana pee bajjü jümepe jükaejava. Kae matakabita Itsa too akuenebitsi pee najume yakinae veretsi neejja, nekuani livaisi pee Kaponaejiviyo saaya too itajütsiana büpünüa paa nekuani livaisi naa yakinaruba pee jumetae nejja. Naa itajütarütsiana kae kaoobe matakabi beje kujinae, paalivaisi yapütae ejjana. JJUA BAA JUME NEKUANI JAITA KAEVÜARIA Artículo 108.

Najume matenetsia ejjana paa jume itajjüta Nekuani boo ünü javata, najume epatajürütsia buatsiana pee najume jjanetsi

102

nejja nekuani boo paboo naa livaisi itajüta, bajara jjua naa itsi tsane akueyabi matakabi beje kujinae, pee jume anameyabi livaisi pee itajütarütsi kujanae. NAA JUME YEI TAE EJJANA Artículo 109.

Aapo itsa jumee livaisi kajopaetsi jüya büpünüa liavisi itajütisiana maaje: 1. Akuenebia Itsa tsita naa jume livaisi kaponatsi, naniaa jume tsiita itajübatsi. 2. Saika, eepatajürütsia, jeema livaisi naa jumee itane kapaba, aapo itsa naa yapütae verena itsa kapona livaisi kuene, nejjata yaa akuenebia nekuani itajüba. 3. Itsa jjua akunebi ejjana pee naa yaa livaisi teikae nejja. 4. Jjua itsa kuene nekuani livaisi yajava tsijuma ruubatsi. JJUA BAA JUME KANAVIETATSI Artículo 110.

Pee najume jeebi kujinae, itsa pamonae jumee kanaviatsianatsi akueyebi matakabi kujinae beje pee veretsi vajünaya pee too kapatsi matakabitsi beje pee navekua

103

jume jeebi kujinae. Itsa too veretsianatsi paa matakabi beje too rutatsi, Nekuani Pee Evetsi Boo, itorobiaria belia itsa nuuka Pee Najume Yaa teikae Boo yabelia, maa paa booje kae jumee itajütsiana. JOOTA ITSA JUUME MATENETSIA BAA NAA JUUME JEEBA Artículo 111.

Pee bajju pitsi kujiane, panepae ejjanaena akuyabi paa matakabi beje, pee naya pütae nejja itsa too yapü jjaneponatsi pee navekua yaa livaisi teikae nejja. Jjua kujiane, naa jume ruutsiana ikatsia nekuani livaisi pee sivaa naliveisitsi nejja, paa matakabi beje too naa jume rutatsi. NAA YAA NEKUANI LIVAISI JUMETANE Artículo 112.

Paa Boo ünü javata Nekuani Livaisi Pee Kaponae Jiviyo livaisi yanijobiana anija jivibeje, bajara joota pee janiajai livaisi naa yaa pütaena. Itsa naa jume veretsiana, nayapütae ejjanaena paa juume baa kapanepa. Itsa akune yai, naa yaa pütae ejjanaena kae koobe matakabi beje kujinae.

104

JJUA BAA NAA NEKUANI IKINAE EJJANA Artículo 113.

Itsa baa navajjüta pee naa nekuani ikinae ejjanae nejja, naa itsi tsane pakujiruta itanee rubena Nekuani Livaisi Jamatabü kuene Evetsi javata. JJUA BAA JUME RUUKA KAE KOOBE YAJAVA NAYANATSI: PAA BOONÜ PAA YAA EVETANÜBENA NEKUANI YAJAVA NEKUANI JUMEE BAJJU PEE EVETSI BOO

PAA JUMEE BAA KANAKUENEBA PAMONAE NAKUENEBA NEKUANI JUMEE BAJJÜ PEE EVETSI BOO JAVATA Artículo 114.

Pakuenia nekuani livaisi baa kapona, penakuenabivi Nekuani Jume Bajju Pee Evetsi Boo javata peyapütaevi pee kanakuenabi java peitiriva pee nekuani: 1. Asuanaya nekuani jumee kaponaena. 2. Yei taya kujiruta kanakuenebiana maa paa jumee joota naa yakinarübaje.

105

3. 4. 5.

6. 7.

8.

9.

Livaisi yaa kavüüya jaitsiana pakujiruta maa jootaje paa nekuani naa itajübarüba. Vajükaena jjua nekuani paa tsi juma ruukae ejjanatsi. Mata kaponaena, yajava naitajjuto kaevetsiana jamatejema Jivi pee yaa nekuani liveisi evetsivi jjanavaetsia pee yaa jaitsinejja nekuani. Vajükaena pee naa ya evetsinejja jjanavaetsia. Vajükaena Paa Boonü Eveta Nekuani, pee naa jume tijjitsi nejja, itsa jumee yajava pee rüübinejja, jjua baa najume kanaviata pee ruubi ejjanae nejja pee yaa evetsinejjatsi, pakujiruta itoroba pee evetenaevi livaisi, jjua ata baa mataa venena. Vajukaena Paa Boo Eveta Nekuani, pee vekua pitsi yamajjü, penamüjjüonitsinü pee too kanavietsi yaniva. Pee naa nakueni yapütae kujinae, jamajjüto pee bajjü naa vekua pitsiena rovielia. Kaetuatsiana dajjita jjua paa jumee jjaniajai pee naa yakinae nejja pee naa nekuanitsi bajjüto javata, paa jumee

106

yavaja naa yapütae ejjana Paa Itanee Ruubena Pee Naa Nekuanitsivi nejja. 10. jjua yajava itanee ruubena pee ayei jumee. JOOTA ITSA TOO JUMEE LIVAISI KAPOTATSI Artículo 115.

Petiriva Nekauni Pee Evetsi Boo, pee kobeta jjeina, najua beje Paa Boo Ünüta paa Naa Nekuani Ikina, pee najume itajütsinejja, pakujiruta itanee ruubena maa jjotaje, dajjita paa boonü kanakueneba nekuani. NAA NUBIENA PAA BOONÜ PETIRIVA PEE NEKUANI LIVAISI BAA YAA EVETA Artículo 116.

Naa nuubiana Paa Boonü Petiriva Pee Nekuani Livaisi baa yaa Eveta, jjainaina Pee Tajjunae Boo Caracata, yajava kae nakua kanakujitsia, jootanua itsa naa mataa venena Nekuani Evetsi Boo.

107

NAA NUBIANA DAJJITA JAVA PAA BOONÜ PETIRIVA NEKUANI YAA EVETA Artículo 117.

Peitiriva Nekuani Pee Yaa Evetsi Boonü nubiana kae Boonü java jota itsa kanakueneba livaisi nekuani, pakujiruta jumaitsi pee Evetenaevi bajarapa boonü, ikatsia paa booje mataa tajjenetsia nubiana itsa boonü jjota naa mataa venena. Nakuenebe naena pakujiruta maa jootaje ruubena, jjua dajjita kanakuenaba petiriavi pee livaisi. Paa boojji naa nüüba, Petiriva Nekuani Pee Evatsi javaa yajava nakuenebiana nekuani livaisi pee yaa kaponaevi, yajava joota itsa naa yaa nekuani jumee taeika. PAA JUMEE YAA EVETA Artículo 118.

Petiriva Nekuani Pee Evetsi Boonü yapütaena dajjita nekuani jjua joota ruubenaje, dajjita yajava jjua ruubena Nekuani Akatsia Bajjuta jjua ruubena, yapütaeya jjua jumaitsi pakujiruta joota ruubena.

108

Jivi kujiruta, nayapütaena jjua dajjita baa jjaina. PEE NAA YAA IKINAE LIVAISI BOO Artículo 119.

Paa Boo Ünüta Nuuka Nekuani Livaisi Pee Kapanae Boo javata, yapütaena pevajütsi java pee naa vekua ikinae neejja nekuani livaisi . PAA JUMEE RUUBENA KAE KOBEE YAJAVA NAYATSI JAVATA: JJUA YAJAVA BAA NAMATAA VENENA

YAJAVA PEE NAMATAA VENENAE JAVA Artículo 120.

Petiriva Nekuani Pee Evetsi Boo jjainaina: Dajjita pamonae pee yapütaevi livaisi yaa venenainatsi, aapo itsa jjainae rajütsianatsi pee mataamabi nejja bajara pamonae. 2. Boo ünü jjaneto jjainaina pee barü nakuenabi nejja bajara pamonae. 3. Boo ünü jjaneto üü penanekuanitsivi penaa yaa liavisi junatsi nejja. 1.

109

PAMONAE BAA YAJAVA KANAKUENEBA PETIRIVA PEE NEKUANI LIVAISI Artículo 121.

Kae Boonü kanakjitsia joota Petiriva Nekuani Pee Livaisi Eveta, yajava nakuenebiana dajjita pamonae yaa venenaenatsi saikaya, nejjata bajara pamonae kae tuatsia pee yapütae ejjanae nejja dajjita nekuani livaisi. Bajara joota yajava nubenaena pevaübivi, pejamatabü kuene yorobivi, pee kujarübivi, Jivi pee jamatabü kuene livaisi üjübivi, Jivi kuene pee kanakuenebivi, Jivi pee yaa livaisi teikaevi, penamujjuanitsivi pee yaa livaisi kanakuenebivi, itsa monae yajava pee yapütaevi livaisi. Joota itsa naa mataa venena nubenaena pee yapütaevi dajjita jumee sikuani viria pee kanakuenebijava nejja. JJUA ITSITSANE PAMONAE KANAKUENEBIJITSIA PETIRIVA NEKUANI Artículo 122.

Paa jume kanakuenebijitsia dajjita pamonae Petiriva Nekuani Boo javata nubenaijitsia:

110

1.

2. 3. 4.

5.

6.

Kae javata naa jume yapütae ejjanaena pee yakinae bajjütonüta pakujiruta peitiriva pee yaajivi karanatsia evetsinejja dajjita nekuani. Dajjita yajivi livaisi yakinaena, pee yapütae kueneta. Naa livaisi müjjüjiobiana pamonae nekuani javaa jebatsi. Tsi müjjü paibiana nekuani pee kaponae jiviyo,jjua jumaitsi, pejevajji, pejenavi, yapütaya. Yaa venenaena Petiriva Nekuani Pee Evetsi Boonü, pee najume itajütsi vajünaya. Jjua dajjita joota ruubenaje. PEE RAAJUTSI JAVA PEE NAMATA VENENAEJAVA Artículo 123.

Petiriva Nekuani Pee Evetsi Boo jjainaena dajjita kuene jjua namataa venena, jjua kanakuene bijitsia, pamonae namataa venena jamatejema dajjita kuene jjanavaetsia pee kaponae nejja, yajava jjua jjainaenaje:

111

1. Joota pebeevatsi saikaya itsa naa vekua evetijitsia, penamujjuanitsinü tajayoo naa vekua etsiana. 2. Saikaya boo ünü javata nubenaena pamonae yaa jume livaisi eveta petiriva. Kae kuene livaisi: Livaisi pee ya Evetsi Boo dajjita nakua java, nuutsiena joota itsa kanakuenebijitsia livaisi pee yaa kavüü jeitsivi, nakua jumali pee kataevi, nekuani livaisi pee evetsivi yajava pee namüjjüonitsivi, joota itsa nubenaena jivi pee perebü yorobivi, yajava pamonae pee yaa evetsisvi nejja petiriavi pebeevitsi, bajara pamonae kujinaya vajüto naa jumee yakinaya itorobiana pee perebü yorobi kujinae.

112

PEE NAJUME LIVAISI EVETSIJAVA KOPIEYA: Matapania naa nubiana Nekuani Boonü Petiriavi pee yaa evetsi nejja, Petiriavi pee Nekuani Livaisi Pee Evetsi Boo, tsikapatsiana pee yapüü jjanaponae ejjanae nejja pamaonae baa kanakueneba nekuani livaisi, nejjata too kapotsiana pee najume itajtsi bajjütota, saya Petiriavi pee nekuani livaisi, paa boo baa eveta nekuani nakua javajjiya, itsa naa jume tajjüabiana pepakueneta maa pajumeje. Nekuani Pee Evetsi Boo, yaa livaisi jeitsiana jjua baa namata venena pee nubinejja paa nekuani boonü uu petiriavi pee nekuani livaisi yaa evetanübena, kae vai kujinae na jume livaisi itajütsiana, pakujiruta joota jumaitsije. Bajara paa eepato pijinia naa kujarubiana pamonae petiriva pee nekuani livaisi pee evetanübenaevi nejja, pamonae yavenonaena yajava dajjita nakua java petiriavi pee nekuani livaisi evetsi boonü, livaisi pee yapütaevi.

113

JUUYA Matapania naa nubiana paa boonü java petiriavi pebevanütsi baa navaübi ejjana, nekuani pee kaponaevi peya nekuani tsi neejja, kopieya itane yorobiana paa bajjü baa yakina pee vaübi boonü. Nakua pee mata kanubenaevi kapüü jjanaponae ejjana pee nanübi neejja nekuani pee kaponae boonü, joota pee navaübi neejja petiriavi kae vai kujinae maa palivaisije itsa najume tajjü jjüaba. Bajara paa epato nakujarubi ejjanaena pee nakuenebi neejja bajara joota. Paa bajjü yakina pee yapütaevi livaisi dajjita paa boonü yaa eveta petiriavi pee nekuani, itanee jume taena nekuani pee yaa livaisi kaponaevi. AKUEYABI Matapania naa nubiana joota itsa naa nekuani matamaba penamüjjüonitsivi, paboo baa evetsi ejjana jaitsiana joota jeebijitsia pee nanekuanitsivi, jamatejema yaa müjjüjiobi jitsiatsi. Paa boonüje naa nubiana kae vai kujinae, pena livaisi tajjüjuabi kujinae maa palivaisije.

114

Maa paepatuaje naa kujarubiana pamonae barü nakuenabijitsia pee nanekuanitsivi. NAYANATSI Kae vai apo pepanepae kujinae, maa palivaisi pee itajütatsi kujinae, vaja nakua pee evetsivi yapüü jjanaponae ejjanaena pee nanubi neejja paa boonü baa yaa eveta petiriavi. Bajara pakujiruta naa livaisi yakinaena pee kanakuenebi jume, maa juaje joota ruubena pee naitsi nejja. KAE KOOBE Pakujita paa livaisi vaja nakua evetarüka, yajava nekuani pee evetsi livaisi, naa jume kavünütsi ejjanaena kae kuenia itsa jume pitsapa, nejjata pee nanekuanitsivi bajara paa jume javaje naa yanekuani kaponaena. Dajjita nekuani bajjü maa pajume java naya livaisi kaponaena. Nekuani Bajjü Pee Evetsi Boo dajjita paa nekuani bajjü yaa kavüü jaita naa kaponaena pee veretsi javabelia nekuani jume bajjüto kae koobe juametonü yajava kae juameto

115

kujinae beje pee itajütso kujinae maa paa bajjütoje. KAE KOOBE YAJAVA KAEJAVA Nakua pee mata kaenaevi yaa vünü rutsiana pee rajütsinejja matama bajju, kae kujirua pee jume kapitsapae kujinae maa pajumeje, pee matamabi nejja peto nakuenebivitsi. KAE KOOBE YAJAVA ANIJA KOOBE BEJE Dajjita java pee livaisi jumetae ejjanae jume pee yaüü tae ejjanae neejja paa jume joota ruubenaje, jume kataerubiana paa livaisi jamatabü kuene java maa pabajjütoje naa yakina.