González Soutelo, S., Pérez Losada, F. -coord- (2014): Tomiño Romano: O Xacemento de Currás

ANO 2014

P R Ó L O G O SANDRA GONZÁLEZ ALCALDESA DE TOMIÑO Tomiño romano: o xacemento de Currás EXPOSICIÓN Comisariado: Silvia González Soutelo (Uvigo) Fermín Pérez Losada (Uvigo) Coordinación: Natalia Jorge Pereira (Concello de Tomiño) Deseño e montaxe: Somosmagenta, S.L. Concello de Tomiño Textos e imaxes: Fermín Pérez Losada e Silvia González Soutelo, coa colaboración de: Natalia Caparrini e Natalia Morales (prospecións xeofísicas) Martiño Vázquez Mato (mapas, planos e fotogrametrías) Patricia Valle Abad (debuxos material arqueolóxico) Manuela Rodríguez González (recreacións) Conservación/restauración de pezas arqueolóxicas: Marta Lago Cerviño

CATÁLOGO Edita: Concello de Tomiño $XWRUHVWH[WRVHÀJXUDV Fermín Pérez Losada. FPL Silvia González Soutelo. SGS Adolfo Fernández Fernández. AFF Patricia Valle Abad. PVA Manuel Xusto Rodríguez. MXR Beatriz Comendador Rey. BCR Deseño e maquetación: Somosmagenta, S.L. Imprime: *UiÀFDV/DJXDUGLD $H[SRVLFLyQWLYROXJDUQD&DVDGD&XOWXUDGH7RPLxRGRGHRXWXEURyGHQRYHPEURGH)RLÀQDQFLDGDLQWHJUDPHQWH polo Concello de Tomiño. Algunhas das pezas arqueolóxicas expostas foron cedidas polo Museo Diocesano de Tui (MDT), coa pertinente autorización dos Servizos de Arqueoloxía e Museos da Xunta de Galicia. Outras proceden dos fondos do Laboratorio de Arqueoloxía da Universidade de Vigo (LAUV), onde se atopan provisionalmente depositadas para o seu estudo. ISBN - 13: 978-84-617-2207-5 D.L.: VG 703-2014 © Da edición: Concello de Tomiño © Dos textos e as súas imaxes: os autores

A presenza de Tomiño na historia ten acaparado ao longo destes últimos anos numerosas páxinas en publicacións, reportaxes xornalísticas e audiovisuais. Tomiño ten sido un lugar de paso pero tamén de asentamento, diferentes sociedades ao longo da historia teñen escollido este espazo para establecerse e o noso concello aparece documentado nos anais da historia como un lugar destacado ao longo dos tempos. Esta publicación recolle a importancia do período romano e tardorromano no noso concello. Dende o concello quixemos recoller o facho de luz que prenderon investigadores como Jesús Gómez Sobrino, Aquilino González Santiso e Xoán Martínez Tamuxe, cando hai máis de 40 anos, con máis vontade que recursos, levaron a cabo unha admirable escavación: a villa romana de Currás. A eles debémoslle a recuperación das vellas pedras que algún día foron a vivenda dun persoeiro destacado da tardorromanidade. O Concello de Tomiño, consciente da importancia destas investigacións, quixo valorizar este xacemento e ten promovido, xunto coa Universidade de Vigo, investigacións, exposicións, conferencias e mesmo novas escavacións arqueolóxicas con toda a moderna tecnoloxía para coñecer mellor o noso pasado. A presenza da Universidade de Vigo QHVWHSUR[HFWRpJDUDQWtDGHFRxHFHPHQWRFLHQWtÀFRHDSRVWD pola investigación nas nosas universidades. Con esta publicación queremos dar un paso e encetar un camiño que agardamos nos leve a novas actuacións neste xacemento. Como alcaldesa de Tomiño quero agradecer á Universidade de Vigo e aos seus investigadores todo o saber que puxeron a disposición dos veciños e veciñas do concello para desentrañar a historia do noso pasado, tamén a toda a parroquia de Currás por terse involucrado con este proxecto, por ter sido xenerosos e ter visión para implicarse na súa valorización, co esforzo de todos estou segura que este será o comezo dun camiño con tanto futuro como pasado.

ÍNDICE

TOMIÑO ROMANO: O XACEMENTO DE CURRÁS páx.

EXPOSICIÓN

08....... 1. O Baixo Miño na Galiza romana 010....... 2. Tomiño romano 014....... 3. O xacemento de Currás 016....... 4. Historia do xacemento: a descuberta (1972) 018....... 5. Historia do xacemento: a recuperación (2013) 020....... 6. Prospeccións xeofísicas 022....... 7. Sondaxes arqueolóxicas 024....... 8. Metodoloxía arqueolóxica: o rexistro 026....... 9. Traballo de laboratorio 028....... 10. A villa de Currás 030....... 11. A necrópole de Currás 032....... 12. A vida cotiá na villa romana: produción e consumo 034....... 13. Cronoloxía, interpretación e contexto histórico 036....... 14. Arqueoloxía e sociedade 038....... 15. Presente e futuro CATÁLOGO DE PEZAS DA EXPOSICIÓN 042....... 1. Materiais cerámicos de construción: tégulas 044....... 2. Materiais cerámicos de construción: ladrillos e canalización 048....... 3. Materiais construtivos varios: pedra, metal e vidro 048....... 4. Cerámica común e de cociña 052....... 9DL[HODVÀQDVHOXFHUQDV 058....... 6. Ánforas 062....... 7. Material vítreo 064....... 8. Material metálico 066....... 9. Outros materiais artesanais, cerámicos e pétreos 068....... BIBLIOGRAFÍA

05

EXPOSICIÓN

08

09

1. O BAIXO MIÑO NA GALIZA ROMANA

En época romana, o territorio actual de Galiza formaba parte da antiga provincia da Gallaecia, territorio que comprendía tamén todo o norte de Portugal máis a parte occidental de Asturias e León. Estaba dividida en tres distritos ou conventus: o lucense con capital en Lugo (Lucus Augusti), o asturicense con capital en Astorga (Asturica Augusta) e o bracarense con capital en Braga (Bracara Augusta). A comarca do Baixo Miño formaba parte do territorio bracarense, e constituía unha rexión especialmente importante debido ós seus excelentes recursos produtivos (agropecuarios e mineiros) e ás boas comunicacións proporcionadas polo Miño coa súa apertura ó mar Atlántico.

1. Localización da comarca do Baixo Miño dentro do conventus Bracarense no contexto da Gallaecia romana 2. Principais xacementos arqueolóxicos da Idade do Ferro, época romana e tardorromana inventariados na comarca de O Baixo Miño 3. Planimetría interpretativa da antiga Tude (Pérez Losada 2002) 4. Epígrafe romano localizado en Sta. Eufemia, Tui (CIRG II 116) 5. Vista da cidade de Tui dende Portugal 6. Cabana circular reconstruída no castro de Sta. Trega, co río Miño ó fondo 7. Vista panorámica dun dos barrios de vivendas do xacemento castrexo de Sta. Trega 8. Vista aérea do xacemento de Sta. Trega, A Guarda

A súa relevancia xa era evidente antes da chegada dos romanos. Os asentamentos indíxenas da Idade do Ferro, os castros, eran xa moi abundantes nesta zona, e estaban situados a ambas beiras do Miño ou nos pequenos vales ÁXYLDLV VHFXQGDULRV +DEtD FDVWURV EDL[RV GH SHTXHQR tamaño e vocación agropecuaria, outros de tamaño medio situados a máis altura e tamén grandes oppida, poboados de grandes dimensións e localización estratéxica de control do territorio, como pode ser o caso de Sta. Trega (A Guarda). Igualmente no Baixo Miño atopamos diversos tipos de xacementos romanos, onde destacan aqueles relacionados coas comunicacións e as súas infraestruturas (vías e SRQWHV  RV YLQFXODGRV WDPpQ FR FRPHUFLR SRUWRV ÁXYLDLV  e as explotacións mineiras (sobre todo de ouro), así como os asentamentos rurais denominados villae ou casais (caso de Currás) destinados á explotación agropecuaria. Por último, destacaban os grandes enclaves urbanos ou protourbanos, con funcións de capitalidade comarcal, como é o caso de Tude (Tui). Tui, de nome antigo Tude, foi a capital rexional deste territorio en época romana. Por ela pasaba unha vía de comunicación fundamental que unía Braga e Lugo (coñecida FRPR YtD ;,;  H IRL XQ SRUWR ÁXYLDO VLJQLÀFDWLYR $ V~D importancia como capital comarcal continuou en épocas posteriores ó ser escollida como sede episcopal no século VI d.C. O castro máis destacado deste entorno é o de 6WD7UHJD (A Guarda), situado na desembocadura do río Miño, nunha posición estratéxica. O seu máximo desenvolvemento produciuse dende mediados do século I a.C. ata mediados da centuria seguinte.

1

2

3

4

5

6

7

8

010

011

2. T O M I Ñ O ROMANO

O Concello de Tomiño, xunto co portugués de Vila Nova da Cerveira, amosa unha moi boa mostra de xacementos antigos. Destacan os castros da Idade do Ferro e os asentamentos rurais romanos, entre eles a villa de Currás. Tamén hai excelentes exemplos de explotacións auríferas romanas así como algunhas necrópoles, tardorromanas e altomedievais, asociadas ós asentamentos habitacionais.

1. Distribución de xacementos arqueolóxicos (castrexos e romanos) no Concello de Tomiño e nos limítrofes 2. Tumbas da necrópole de Currás escavadas en 1953 3. Corta ou canal mineiro na Mina do Carregal 4. Detalle do parapeto térreo do castro de Currás 5. Modelo dixital do terreo e croquis planimétrico do castro de Currás

Igualmente, este territorio foi atravesado por unha vía romana secundaria, paralela ó Miño, que dende a capital tudense comunicaría a beira norte do Baixo Miño coa foz do río e o mar. 1 Villa romana e necrópole de Medos-Currás (San Martiño de Currás, Tomiño) 2 Necrópole tardorromana de Currás (San Martiño de Currás, Tomiño). Restos dunha necrópole tardorromana, parcialmente escavada en 1953, nas proximidades da actual igrexa parroquial de Currás. 3 Castro de Currás / Alto do Castro / Outeiro do Castro (San Martiño de Currás, Tomiño). Poboado castrexo, situado a carón do río Miño, de pequenas dimensións e recinto único de forma ovalada, protexido cun terraplén térreo e senllos foxos, precedidos dun parapeto pola banda oeste e sur. 1

0LQDGH&DUUHJDO6DQ;RiQGH$PRUtQ7RPLxR 0LQDGDV7RUUHV7RPDGD%ODQFD6DQ0LJXHOGH7DERUGD Tomiño). Explotación mineira aurífera romana a ceo aberto, nas ribeiras do río Furnia. Non moi lonxe, nas beiras do veciño río da Briña, localízase outra mina aurífera de similares características denominada “Mina das Torres”. 6 Castro do Monte do Outeiro (Santa Mariña de Areas, Tui) 7 Castro do Cotarel / Os Crastros (Santa María da Guía de Randufe, Tui) &DVWURGR$OWRGR0DULxR6DQ0LJXHOGH3H[HJXHLUR7XL  Castros pequenos de escasa altitude, situados en zona chaira das terrazas do Miño ou do Furnia, con recinto sinxelo protexido por terraplén. Estes xacementos atópanse moi mal conservados, gravemente afectados pola acción humana contemporánea. No castro Alto do Mariño foron achados materiais galaico-romanos.

2

3

2&DVWURGH7HEUD2&UHVWR6DQ6DOYDGRUGH7HEUD7RPLxR $FKDGRJDODLFRURPDQRGH7HEUD6DQ6DOYDGRUGH7HEUD Tomiño). Asentamento castrexo de moderada altura pero cun forte dominio sobre o val do río da Briña, visible e recoñecible dende a distancia. Moi alterado por construcións modernas, é difícil discernir a estrutura ou sistema defensivo orixinal do poboado. Con materiais cerámicos dispersos pola zona. 4

5

012

013

11 Xacemento de Outeiro da Cruz (Santa María GH7HEUD7RPLxR

21 Pazo da Torre / Torre dos Correas (San Cristovo de Goián, Tomiño)

 ([SORWDFLyQ PLQHLUD GDV &KDQV GH 7HEUD 6DQWD 0DUtD GH 7HEUD 7RPLxR  Poboado de mediana altitude situado sobre un esporón na cabeceira do val do río da Briña. Carece de sistema defensivo, a excepción dun foxo na súa parte alta. Atópase moi próximo da mina aurífera romana a ceo aberto de “As chans de Tebra”.

22 Asentamento de Atalaia / Torre dos Ratóns / Torreta (San Cristovo de Goián, Tomiño). Xacementos romanos na beira do Miño próximos as construcións do Pazo da Torre dos Correas e GD7RUUHGRV5DWyQVVHQG~ELGDUHODFLRQDGRVFRSRUWRÁXYLDO de Lovelhe que se sitúa xusto doutro lado do Miño.

13 Outeiro do Castro / O Castillo / Castro de Cristelos (San Vicente de Barrantes, Tomiño). Poboado castrexo situado sobre un outeiro de mediana altitude con boa visibilidade cara o val do río Pego ata o Miño. Conta cun recinto superior ovalado delimitado por muralla, terraplén e foxo, e unha terraza inferior polo SW e NE actualmente ocupada polas casas da aldea.

25 Necrópole de Louredo (Lovelhe, Vila Nova de Cerveira). En Lovelhe atópase un poboado castrexo e un extenso asentamento romano de carácter portuario e comercial á beira do río Miño, onde no século IV d.C. construíuse unha grande e luxosa casa romana con mosaicos. A parte alta do outeiro será ocupada no s. XVII por unha fortaleza fronteiriza. O conxunto foi sistematicamente escavado dende 1985 e boa parte das ruínas arqueolóxicas resultan hoxe visitables.

14 Necrópole medieval de Rotea Vella (San Vicente de Barrantes, Tomiño). Posible necrópole de época romana e medieval. 15 Mina dos Medos (San Cristovo de Goián, Tomiño). Explotación aurífera romana sobre depósitos secundarios.  &DVWUR GH 6RXWHOR 6DQ &ULVWRER GH *RLiQ Tomiño) 17 Xacemento romano de Soutelo / Xacemento URPDQR GH (VStULWX 6DQWR 6DQ &ULVWRER GH Goián, Tomiño) $FKDGRGHPDWHULDOURPDQRGH)LJXHLUy6DQ 0DUWLxRGH)LJXHLUy7RPLxR  $FKDGR URPDQR GH 6RXWHOR 6DQ &ULVWRER de Goián, Tomiño). Castro de chaira nas proximidades do río Miño, moi alterado polas FDVDVHÀQFDVTXHDFWXDOPHQWHRFXSDQRLQWHULRU do castro. Nas proximidades localízanse materiais cerámicos que denotan a presenza romana (Espíritu Santo, Figueiró e Soutelo). 20 Castro de Fontela / Crestos (San Cristovo de Goián, Tomiño). Pequeno castro de chaira, con IR[RHWHUUDSOpQGLÀFLOPHQWHUHFRxHFLEOHEDL[R as moitas construcións modernas da zona. Polo exterior sur, nas ladeira e zona chaira, hai indicios dun asentamento romano.

23 Achado de Alenta (Lovelhe, Vila Nova de Cerveira)

6

24 Forte de Lovelhe (Lovelhe, Vila Nova de Cerveira)

&DVWURGH5HERUHGD5HERUHGD9LOD1RYDGH&HUYHLUD

7

8

 $VHQWDPHQWR GD ,JUH[D GH 5HERUHGD 5HERUHGD 9LOD Nova de Cerveira). Pequeno castro de chaira, protexido con terraplén e foxo, actualmente moi alterado polos cultivos e a construción dunha casa. Na inmediata igrexa de Reboreda atopáronse vestixios de tellas e cerámica común romana. 28 Achado de Montorros (Vila Meã, Vila Nova de Cerveira) $VHQWDPHQWR GH %UDJXHLUR  -XQFDO 6DQ 3HGUR GD 7RUUH Valença do Minho). Probables asentamentos romanos na beira do Miño, onde aparecen tellas e cerámica común romana.

10

9

30 Mina de Covelos (Valença do Minho). Corta aurífera sobre depósitos secundarios do río Miño.

11

12

13

6. Castro de Cristelos: vista xeral, cabana castrexa e foto aérea do castro 7. Modelo dixital do terreo (Castro de Cristelos) 8. Sartego antropomorfo na Igreja de Reboreda (GLÀFDFLyQVURPDQDVHQ/RYHOKH 10. Casa circular castrexa do castro de Lovelhe 11. Conxunto arqueolóxico de Lovelhe: forte, castro, poboado romano, área portuaria e necrópole 12. Planta do xacemento segundo Almeida 2000 13. Modelo dixital do terreo do conxunto arqueolóxico de Lovelhe, con indicación das áreas escavada

014

015

3. O XACEMENTO DE CURRÁS

O xacemento de Currás pertencente á parroquia de San Martiño de Currás (antigamente coñecida como San Martiño de Gándara) sitúase no extremo oriental do Concello de Tomiño, á beira do río Miño e a escasos quilómetros da cidade de Tui. A localización concreta do xacemento é nas paraxes denominadas Os Medos e O Adro, nas inmediacións dos lugares de Monte e Cruceiro pertencentes á mesma parroquia GH&XUUiV1ROXJDULGHQWLÀFiURQVHGHPRPHQWRXQKDFDVD de campo de época romana (villa en latín) e máis un cemiterio (unha necrópole) de época romana e medieval. O seu emprazamento responde a un pequeno esporón de escasa elevación (uns 60m sobre o nivel do mar) sobre y UtR )XUQLD DÁXHQWH GR 0LxR$tQGD TXH D PRUIROR[tD GR sitio podería ter sido apta e adecuada para a instalación dun poboado castrexo, tal e como se suxeriu nos anos 70, de PRPHQWRQRQFRQWDPRVFRQSUREDVVXÀFLHQWHVSDUDFRQÀUPDU esa posibilidade.

Xacemento romano de Currás

Na parte alta e chaira do monte é onde se localiza a necrópole, no lugar chamado “O Adro”, topónimo ben VLJQLÀFDWLYR y UHVSHFWR$villa, en cambio, está situada na ladeira suroccidental que cae cara o río Furnia, aproveitando unha pequena explanación da pendente, no lugar coñecido como “Os Medos”. 1

LENDAS Como tantos outros xacementos antigos de Galicia o de Currás tamén deixou a súa pegada nas tradicións, lendas e folclore do imaxinario popular galego: “A nosa guía indicou que a este sitio sempre se chamou o adro, e da outra banda do muro, a uns trinta u cincuenta metros aló, coñécese polo nome de Campo da moura. ‘Seica había neste campo unha moura trocada en cobra, que se desencantaría si algún home lle dese un bico. A un que pasou por aquí presentóuselle a cobra, e díxolle que si lle daba un bico o facía rico. E tal foi. Contan que os portugueses levaron o ouro de aquí, e tamén os franceses”. (Lenda recollida dunha veciña por Manuel Vidal Villaverde, 1983: 501-502). “En las inmediaciones de la zona de las excavaciones de Medos se encuentra ‘a mina da Moura’, llamada también ‘a fonte da Moura’. Si se les pregunta a los vecinos la razón del nombre GHODIXHQWHUHÀHUHQGRVYHUVLRQHVFRPSOHWDPHQWHGLVWLQWDVTXH recibieron de sus ascendientes. Según Pedro Diz, en las cercanías del manantial fue descubierta una escultura femenina de granito con piezas de ajuar (…). La segunda explicación del origen de la denominación de “a fonte da Moura”, alude a una ninfa que encantaba la fuente y vega que mira al río Miño y a la ribera portuguesa”. (Tradicións recollidas por Avelino Bouzón, Faro de Vigo 25-10-1995). 1

Tomiño

Xacemento romano de Currás

2

3

4

1.Localización do xacemento de Currás no contexto da comarca do Baixo Miño 2. Localización do xacemento de Currás, na parroquia do mesmo nome, sobre o mapa 1:25000 do IGN 3.Imaxes LIDAR, con representación do relevo do terreo, a distintas escalas. Destacan os vales formados polo río Miño e o río Furnia 4. Localización dos dous sectores do xacemento (villa e necrópole) sobre fotografía aérea recente (2009-2010)

016

017

4. HIST ORIA DO XACEMENTO: A DESCUBERTA (1972)

As primeiras novas sobre a existencia dun xacemento arqueolóxico no monte dos Medos son de febreiro de 1972, cando a partir dun estudo sobre toponimia da zona, o Equipo Arqueolóxico do Baixo Miño puido comprobar a presenza de PDWHULDLV URPDQRV HQ VXSHUÀFLH &RPXQLFDGR R DFKDGR iV autoridades competentes, realizouse no lugar a unha breve escavación arqueolóxica nos meses de agosto e setembro dese mesmo ano. A escavación foi dirixida por D. Manuel Fernández Rodríguez, historiador e arqueólogo goianés e profesor en Santiago de Compostela, coa colaboración dos membros do ($%0IRUPDGRSRORÀQDGR'-HV~V*yPH]6REULQRGLUHFWRU do Arquivo catedralicio, profesor do Instituto de Tui, cóengo GD&DWHGUDOWXGHQVHHSiUURFRGH$PRUtQH&XUUiV RÀQDGR D. Aquilino González Santiso (aparellador do Concello de Tui e presidente do Instituto de Estudos Tudenses desde 1991 ata a súa morte en 1999) e D. Xoán Martínez do Tamuxe (erudito local e actual presidente do Instituto de Estudios Tudenses).

2

A intervención fíxose primeiro na necrópole e pouco despois na villa. A maioría dos materiais atopados (principalmente tellas, ladrillos e anacos de cerámica e vidro) foron depositados no que posteriormente sería o Museo Diocesano de Tui, onde na actualidade se conservan. A escavación foi obxecto de visita por parte de importantes persoeiros da arqueoloxía galega do momento e WLYRXQVLJQLÀFDWLYRLPSDFWRQDSUHQVDFRPDUFDOSHURDIDOWD de medios impediu a continuación dos traballos e o xacemento foi tapado e abandonado. Oito anos máis tarde, en 1980, tivo lugar a publicación FLHQWtÀFDGRVSULQFLSDLVUHVXOWDGRVGDLQWHUYHQFLyQ$FRQWHFHX no número 3 do Boletín do Museo Diocesano de Tui, nun breve artigo de vinte páxinas asinado polo Equipo Arqueolóxico do Baixo Miño que, malia ás súas evidentes eivas e limitacións, foi a principal (e practicamente única) fonte de información sobre o xacemento ata a actualidade, citada en numerosas SXEOLFDFLyQVFLHQWtÀFDVSRVWHULRUHV

1

3

6

4

7

5

8

1. Nova sobre a descuberta do xacemento publicada na Hoja del Lunes do Faro de Vigo o 25/09/1972 2. O Equipo Arqueolóxico do Baixo Miño (EABM): D. Jesús Gómez Sobrino, D. Aquilino González Santiso e D. Xoán Martínez do Tamuxe. Foto cedida por X. Tamuxe 3. M. Fernández Rodríguez, director das escavacións de 1972 (GEG) 4. Artigo sobre os resultados da intervención de 1972, publicado no Boletín do Museo Diocesano de Tui, vol 3 (1980) 5. O Dr. Carro Otero visitando a escavación. Foto cedida por X. Tamuxe 6. Algunhas das tumbas da necrópole, escavadas en 1972. Foto Museo Diocesano de Tui 7. O hipocausto da área da villa en proceso de escavación. Foto Museo Diocesano de Tui 8. Caixa con material cerámico aparecido na área da villa, actualmente depositado no Museo Diocesano de Tui

018

019

5. HIST ORIA DO XACEMENTO: A RECUPERACIÓN (2013)

Corenta e un anos despois, en 2013, o xacemento de Currás volta a estar de actualidade. O interese sempre mantido pola veciñanza (fundamentalmente pola Comunidade de Montes de Currás e a Asociación de veciños Os Medos de Currás), a memoria conservada no Museo Diocesano de Tui, e a inestimable e fundamental aposta feita polo Concello de Tomiño para recuperar o seu patrimonio, converxeron con membros do Grupo de Estudos de Arqueoloxía, Antigüidade e Territorio da Universidade de Vigo (GEAAT) para estudar e dar a coñecer o xacemento de Currás. Nace así o Proxecto de I+D titulado “Investigación arqueolóxica, recuperación e posta en valor dun patrimonio non esquecido: o xacemento de Currás (Tomiño)”, no marco dun convenio de investigación asinado entre o Concello e a Universidade.

2 2

3

5

6

4

Na primeira fase deste proxecto o obxectivo principal IRL LGHQWLÀFDU FRQWH[WXDOL]DU H UHFRxHFHU RV YHVWL[LRV descubertos en 1972. Esta actuación non tería sido posible sen a colaboración dos propietarios dos terreos afectados TXHDPDEOHPHQWHGHURQSHUPLVRSDUDDFWXDUQDVV~DVÀQFDV 7DPSRXFRVHWHUtDOHYDGRDFDERVHQRREULJDGRÀQDQFLDPHQWR asumido case integramente polo Concello de Tomiño, e sen o apoio das institucións locais de Currás. A equipa arqueolóxica desta primeira actuación estivo formada por profesores, investigadores e técnicos das Facultades de Historia e Enxeñaría de Minas da UVigo, complementada con alumnos do Grao de Historia que SDUWLFLSDURQ QR SUR[HFWR HQ Up[LPH GH SUiFWLFDV RÀFLDLV GD titulación. Tamén participaron moitos colaboradores locais, ben sexa como voluntarios na escavación ou como técnicos nas labores de organización e de difusión. Aínda que o xacemento foi temporalmente reenterrado para a súa conservación, os resultados desta primeira fase do proxecto de I+D foron múltiples: recuperouse unha abundante GRFXPHQWDFLyQ LQpGLWD JUiÀFD RUDO H HVFULWD  IXQGDPHQWDO SDUDDFRPSUHQVLyQGR[DFHPHQWRLGHQWLÀFRXVHDORFDOL]DFLyQ exacta das estruturas escavadas en 1972, descubríndose tamén algunhas partes novas do xacemento; realizouse unha revisión analítica de todo o material arqueolóxico existente (tanto o atopado en 1972 como o descuberto en 2013), con importantes resultados a nivel cronolóxico e interpretativo. ( VREUH WRGR FXPSULXVH ÀQDOPHQWH R RE[HFWLYR fundamental de facer revivir o interese e a ilusión por recuperar e coñecer a historia de Currás e de Tomiño a través da función social e identitaria inherente ó noso patrimonio.

1

8

7

9

1. Sinatura do convenio marco de I+D entre a Alcaldesa de Tomiño, Sandra González Álvarez, e o Reitor da Universidade de Vigo, Salustiano Mato (2013) 2.3. Proceso de escavación arqueolóxica na área da villa. Xullo de 2013 4. Portada do proxecto de I+D presentado polo Equipo de Arqueoloxía da Facultade de Historia (Campus de Ourense) da Universidade de Vigo &DWDVWURDQWLJRHIRWRJUDItDDpUHDGRFDWDVWURPRGHUQR6LJSDF)HJD QD]RQDGR[DFHPHQWR2JUDQGHPLQLIXQGLRH[LVWHQWHÀ[R FRPSOH[DDRSHUDFLyQGDLGHQWLÀFDFLyQGRVSURSLHWDULRVFRQVHJXLGRVDWLVIDFWRULDPHQWHJUD]DViFRODERUDFLyQHD[XGDGRVYHFLxRVGH&XUUiV 7. Proceso de escavación arqueolóxica na área da villa. Xullo de 2013 8. Membros do Equipo da Facultade de Historia da Universidade de Vigo que participaron na primeira fase do proxecto de I+D no xacemento de Currás 9. Charla explicativa no xacemento de Currás cos alumnos de grao e posgrao en Historia que participaron nas prácticas de arqueoloxía ofertadas pola facultade, dentro da función formativa que cumpre a Universidade

020

021

6. PROSPECCIÓNS XEOFÍSICAS

Dentro dos traballos realizados nesta primeira fase de estudo, realizáronse prospeccións xeofísicas para localizar as estruturas do xacemento. En termos xerais, as prospeccións xeofísicas procuran visualizar, como se dunha radiografía do terreo se tratase, o que hai oculto baixo a terra, permitíndonos LGHQWLÀFDUDSUHVHQ]DGHYHVWL[LRVHQWHUUDGRVHSURJUDPDUDVt as sondaxes manuais.

As prospecións xeofísicas foron realizadas por unha equipa da Escola de Enxeñaría de Minas da Universidade de Vigo, dirixido pola Dra. Natalia Caparrini, coa colaboración das investigadoras Mercedes Solla, Susana Lagüela e Natalia Morales.

QUE SON OS MÉTODOS DE PROSPECCIÓN XEOFÍSICA? Trátase do estudo en profundidade dalgunhas das propiedades físicas presentes nos materiais do subsolo PHGLDQWH PHGLFLyQV UHDOL]DGDV VREUH D VXSHUÀFLH GR WHUUHR Así, pódese determinar as variacións das propiedades físicas GD ]RQD FXDQWLÀFDQGR DV GLYHU[HQFLDV RX DQRPDOtDV TXH poidan aparecer.

2

3

INTERPRETACIÓN XERAL DOS RESULTADOS DA PROSPECCIÓN Mentres que na ladeira do xacemento non se obtiveron LPD[HV VLJQLÀFDWLYDV GD H[LVWHQFLD GH HVWUXWXUDV DQWUySLFDV HQWHUUDGDV QR FDVR GD QHFUySROH VL VH SXLGHURQ LGHQWLÀFDU varios enterramentos situados nas proximidades da sondaxe manual realizada, que coinciden coas tumbas escavadas en 1972.No caso da villa romana, aparecen tamén representadas diferentes anomalías que poderían indicar novas estruturas. Deberán ser comprobadas en futuras intervencións arqueolóxicas no lugar.

4

5

Os métodos ou técnicas empregadas no caso de Currás foron as seguintes: ‡

7RPRJUDItDHOpFWULFDGHUHVLVWLYLGDGH(57  consiste en introducir no terreo unha corrente eléctrica que permite medir a diferenza do potencial que se produce, co que se pode determinar a resistividade do chan no punto de medida.

‡

0pWRGR HOHFWURPDJQpWLFR baséase na creación dun campo electromagnético primario que se propaga a través do subsolo. Alí onde hai materiais condutores enterrados (p.e. pezas de metal), prodúcense campos electromagnéticos secundarios que alteran ó primario.

‡

3URVSHFFLyQ PDJQpWLFD consiste na detección de variacións ou anomalías do campo magnético terrestre ORFDOGHELGDViSUHVHQ]DGHHVWUXWXUDVEDL[RDVXSHUÀFLH

‡

1

Xeorradar (GPR): trátase da emisión e propagación de ondas electromagnéticas no subsolo, coa posterior UHFHSFLyQ GDV UHÁH[LyQV TXH VH SURGXFHQ H DV V~DV GHVFRQWLQXLGDGHV TXH DSDUHFHQ UHÁHFWLGDV QRV radargramas resultantes.

6

7

8

1. Localización das áreas de prospección xeofísica realizadas no xacemento de Currás (2013) 2. Prospección magnética na área da villa 3. Prospección magnética na área da necrópole 4. Prospección con xeorradar na área da villa 5. Prospección con xeorradar na área da necrópole 6. Resistivímetro. Tomografía eléctrica de resistividade 7. Conductivímetro. Prospección electromagnética 8. Magnetómetro de campo total. Prospección magnética 9. Prospección con xeorradar

9

022

023

7. S O N DA X E S ARQUEOLÓXICAS

Unha vez desbrozada e limpa a área do xacemento, SURFXURXVH LGHQWLÀFDU D VLWXDFLyQ H[DFWD GDV HVWUXWXUDV escavadas en 1972, así como tamén outros posibles novos vestixios ocultos no subsolo.

1. Estado do xacemento, sen rozar, antes da intervención arqueolóxica de xullo de 2013 2. Fotografía aérea da área do xacemento onde VH UHÁLFWHQ DV VRQGD[HV DUTXHROy[LFDV PDQXDLV realizadas na intervención de 2013  3ODQWD GR HGLÀFLR HVFDYDGR HQ  *yPH] Sobrino et alii 1980) e ubicación das valas de sondaxes realizadas en 2013 4. Cruzamento entre as valas V2 e V3 en proceso de escavación 5. Sondaxe V1, vista desde o norte 6. Alzado e foto de detalle da zona do forno do hipocausto, coa estratigrafía orixinal ben conservada 7. Planimetría da necrópole escavada en 1972 (Gómez Sobrino et alii 1980) e situación da sondaxe N1 realizada en 2013 8. Seccións da tumba nº 1 localizada na sondaxe N1 9. Sondaxe N1, en proceso de escavación (tumba nº 1)

A intervención arqueolóxica de 2013 consistiu esencialmente na realización de varias sondaxes manuais de carácter valorativo, repartidas naquelas zonas onde existían referencias das escavacións antigas ou onde aparecían claras anomalías nas prospeccións xeofísicas. As sondaxes procuraron fundamentalmente recoñecer a localización precisa, a natureza e estado de conservación das estruturas GHWHFWDGDVHQWHQWDQGRDVHPDGHGHÀQLUHFDUDFWHUL]DUR xacemento no seu conxunto. Na parte baixa da ladeira onde presuntamente se DWRSDEDRHGLÀFLRSULQFLSDOGDvilla, realizáronse 3 valas de VRQGD[HHQGLVSRVLFLyQFUX]DGDFRRE[HFWLYRGHLGHQWLÀFDUD construción romana, especialmente do hipocausto: ‡

Sondaxe V1: LGHQWLÀFRXVH D SDUWH [D HVFDYDGD GR KLSRFDXVWRHGRVPXURV6H1GRHGLÀFLRFRDLQWHUHVDQWH novidade de localizar o forno exterior de quecemento do hipocausto (praefurnium QRQLGHQWLÀFDGRQDHVFDYDFLyQ do 72, nunha zona que aínda conservaba a estratigrafía orixinal do xacemento.

‡

Sondaxes V2 e V3:LGHQWLÀFDFLyQGRVPXURVGHSHFKH( :H6GRHGLÀFLRURPDQR5HGHVFXEUtURQVHRVSDYLPHQWRV térreos internos así como a soleira de entrada, situada no muro leste.

‡

Sondaxes V4 e V5: Destináronse á procura, segundo indicacións orais, das outras estruturas descritas na escavación de 1972 (probables dependencias doutro VHJXQGRHGLÀFLRGDvilla). Infelizmente ambas sondaxes foron negativas, polo que queda pendente a súa localización en futuras intervencións arqueolóxicas.

&RQWUDR1(QDÀQFDGHQRPLQDGD´7RPDGDGRV3LQRVµ tamén foi localizada outra estrutura arqueolóxica nas remocións do terreo levadas a cabo polos propietarios da ÀQFD &RPR QRQ IRL RE[HFWR GH LQWHUYHQFLyQ DUTXHROy[LFD polo momento, pouco se pode dicir sobre a súa entidade.

2

3

4

5

6

Por último, na parte alta e chaira do monte dos Medos atopouse, nunha única sondaxe denominada N1, parte da necrópole descuberta en 1972, onde se localizaron 4 das sepulturas de inhumación escavadas daquela.

9 7 1

8

024

025

8. MET ODOLOXÍA ARQUEOLÓXICA: O REXISTRO

Unha escavación arqueolóxica non é só desenterrar ruínas senón sobre todo rexistrar polo miúdo todo o que se atopa nos arquivos da terra, sexan restos inmobles (estruturas) ou mobles (artefactos). Un dos traballos básicos é a toma de medicións WRSRJUiÀFDV para cartografar e xeorreferenciar os achados, DVtFRPRSDUDPDUFDUHLGHQWLÀFDUDVVRQGD[HVVREUHRWHUUHR Posteriormente, estes datos foron volcados nun SIX (Sistema GH,QIRUPDFLyQ;HRJUiÀFD HVSHFtÀFRSDUDR[DFHPHQWRTXH permite localizalos de xeito ultrapreciso nos planos, fotos aéreas e modelos dixitais do terreo dispoñibles para a zona.

2

As planimetrías de detalle foron realizadas mediante a técnica da IRWRJUDPHWUtD GL[LWDO terrestre, que permite a obtención de planos e imaxes 3D das áreas escavadas. 7DPpQ VH À[R IRWRJUDItD H GHEX[R FRQYHQFLRQDO D HVFDOD especialmente adecuada para o rexistro planimétrico dos SHUItVHVWUDWLJUiÀFRV Ó tratarse dunha reescavación dun xacemento xa intervido no ano 1972 non foi posible facer unha lectura dos diferentes estratos do xacemento. Soamente en puntos concretos foi atinxida a HVWUDWLJUDItD RUL[LQDO, como por exemplo no forno do hipocausto, o que permitiu, grazas ós materiais atopados, poder establecer novas hipóteses FURQROy[LFDV H LQWHUSUHWDWLYDV SUHOLPLQDUHV GD HGLÀFDFLyQ romana. Non obstante, todos os materiais mobles, tanto os atopados no entullo como os de deposición primaria, foron UHFROOLGRV H FODVLÀFDGRV in situ, con referencia á unidade HVWUDWLJUiÀFD 8(  GH SURFHGHQFLD SDUD R VHX SRVWHULRU lavado e estudio no laboratorio. Unha vez rematados os labores de rexistro, procedeuse á conservación preventiva das estruturas e niveis arqueolóxicos atopados mediante a súa demarcación, cubrición con xeotéxtil e reenterramento controlado, á espera dunha futura escavación en área, consolidación e restauración que permita musealizar o xacemento e deixalo á vista para desfrute público.

3

7

4

5

8

9

1

1. Organización e rexistro de campo dos materiais construtivos cerámicos recuperados na escavación 2. Fotogrametría dixital 3D da área do hipocausto (sondaxes V1 e V2) 0HGLFLyQVWRSRJUiÀFDVPHGLDQWH(VWDFLyQ7RWDO 4. Xeorreferenciación mediante GPS diferencial 5. Toma de fotografías das sondaxes 6. Ficha de campo das unidades de rexistro (UR) utilizada na escavación de Currás 7. Sección dun dos muros do hipocausto. Debuxo de campo 8. Alzado de detalle das columniñas do hipocausto 9. Debuxo da sección sur da sondaxe V2

6

026

027

9. TRABALLO DE LABORATORIO

O traballo non remata na escavación, senón que continúa cun longo proceso de tratamento dos datos obtidos (cartografía, informes para a Xunta, estudo dos materiais, bases de datos, etc), realizado no /DERUDWRULRGH$UTXHROR[tD GD8QLYHUVLGDGHGH9LJR/$89  Ademais disto, no laboratorio tamén se preparan e elaboran os mapas, planos e debuxos sobre o xacemento que VHUiQ QHFHVDULRV SDUD GRFXPHQWDU JUDÀFDPHQWH WRGRV RV detalles necesarios para a comprensión futura da intervención arqueolóxica realizada. Estudáronse todos os materiais coñecidos procedentes de Currás, tanto os recuperados na escavación de 2013 como os procedentes da intervención de 1972, incluíndo aqueles que foran ingresados no seu día no Museo Diocesano de Tui O conxunto de pezas procesadas supera os 1800 fragmentos.

2

3

4

O proceso de tratamento de materiais no laboratorio consiste esencialmente en: ‡

Lavado e limpeza: eliminación da terra, concrecións e sucidade que tiveran pegada. Nalgúns casos (nos metais, cerámica pintada ou engobada) a limpeza é moi delicada.

‡

6LJODGR H LQYHQWDULDGR adhírese unha pequena sigla (código) a cada un dos fragmentos recuperados seguida GXQQ~PHURFRUUHODWLYRGHLGHQWLÀFDFLyQTXHLJXDOPHQWH se recolle na base de datos do xacemento.

‡

3HJDGR H LGHQWLÀFDFLyQ GH SH]DV procúrase recoñecer e unir os fragmentos que pertenzan a unha mesma peza LQGLYLGXDOSDUDIDFLOLWDUDV~DLGHQWLÀFDFLyQ

‡

‡

‡

‡

1

'HEX[RHIRWRJUDItD fotográfanse e debúxanse a escala os RE[HFWRVPiLVUHOHYDQWHVSURFXUDQGRHVWDEOHFHURSHUÀO completo da peza. Estes debuxos serán a base para o seu posterior estudo crono-tipolóxico. &RQVROLGDFLyQHUHVWDXUDFLyQGDVSH]DVPiLVVLJQLÀFDWLYDV trátanse os materiais para evitar a súa degradación e asegurar a súa conservación futura. Naqueles casos ben conservados e con especial importancia histórica, procédese á reconstrución física integral do recipiente para mostrar cal sería o seu aspecto orixinal. 3UHSDUDFLyQGDWRPDGHFDUEyQVSDUDDDQiOLVHGH&DUERQR 14: recolléronse mostras de carbón do xacemento para seren analizadas polo C14. Con iso obteremos unha datación moi precisa do xacemento sempre e cando a mostra non fora contaminada por outros elementos. Depósito no Museo: unha vez procesadas e estudadas as pezas, serán embaladas e depositadas no Museo Arqueolóxico designado polo Servizo de Arqueoloxía GD ;XQWD GH *DOLFLD RQGH ÀFDUiQ H[SRVWDV SDUD R VHX desfrute polo público en xeral.

5 10

5

6 8

9

7

1. Catalogación dos materiais no Laboratorio de Arqueoloxía da Facultade de Historia de Ourense ,GHQWLÀFDFLyQHHVWXGRGHSH]DVQRODERUDWRULRIUDJPHQWRGHFHUiPLFDGHFRUDGDYLVWRFRQOXSD 4. Elaboración de mapas e planos dixitais 5. Lavado e limpeza en seco de pezas cerámicas 6. Proceso de siglado de materiais arqueolóxicos 7. Pegado de fragmentos dunha mesma vaixela cerámica 8. Debuxo a escala e fotografía dunha xerriña cerámica atopada no xacemento 9. Proceso de restauración e reconstrución integral dunha das vaixelas cerámicas 10. Mostraxe de carbóns preparado para o seu envío ó laboratorio de análise de Carbono 14 11. Museo Diocesano de Tui, onde se atopan depositadas algunhas das pezas de Currás

11

028

029

10. A VILLA CURRÁS

DE

A campaña arqueolóxica do 2013 no lugar dos Medos foi UHGXFLGDHSUHOLPLQDUSRORTXHDtQGDÀFDPRLWRSRUGHVFXEULU investigar e analizar. Non obstante, a pesar do limitado das sondaxes, obtívose información moi interesante sobre este xacemento. $Vt SXLGHPRV UHFRxHFHU D H[LVWHQFLD GXQ HGLÀFLR aparentemente cuadrangular, duns 250 m2, interiormente compartimentado en cando menos tres estancias diferenciadas. As dúas situadas na banda leste son cuadrangulares ou rectangulares de bo tamaño cun sinxelo pavimento de terra pisada. O acceso á construción é precisamente nesta zona por XQKDPDJQtÀFDVROHLUDGHFDQWHUtDJUDQtWLFD 2 VHX HOHPHQWR PiLV VLJQLÀFDWLYR p VHQ G~ELGD D presenza dunha longa estancia que conta cun hipocausto ou sistema de calefacción típico e exclusivo das casas romanas. Un hipocaustum é unha cámara subterránea pola que circulan as lapas producidas nun forno (praefurnium) exterior anexo. A cámara consta dun bosque de pequenas columniñas de ladrillos (pilae) asentadas sobre o terreo (area). Sobre elas se apoia un solo superior feito en morteiro (suspensura) polo que circularían os usuarios que gozaron do quecemento. No caso concreto de Currás o hipocausto é de tipo clásico, coa area e as pilae feitas integramente en ladrillos cuadrangulares macizos de diferentes tamaños. Non se atoparon restos da suspensura ou pavimento “suspendido”, pero si localizamos o forno de quecemento, situado no exterior do muro norte.

2

4

3

6

5

7

$LQWHUSUHWDFLyQGHVWHKLSRFDXVWRQRFRQ[XQWRGRHGLÀFLR aínda é incerta á espera de futuras escavación e achados. Unha hipótese é que se trate dunha estancia importante da casa que foi calefactada (un cubiculum ou dormitorio, por exemplo), pero o máis probable é que se trate dun pequeno complexo de baño calefactado, como parecen indicar os materiais atopados. Se así fose, a estancia norte (caldarium) estaría dotada dunha bañeira de auga quente situada a carón do forno, e as seguintes serían salas temperadas. 2V RXWURV HGLÀFLRV TXH FRPSOHWDUtDQ R FRQ[XQWR GD villa, vinculados coas funcións produtivas ou de servizo (pars rustica ou fructuaria), aínda non foron localizadas. $V HVWUXWXUDV SUHVHQWHV QD LQPHGLDWD ÀQFD ´7RPDGD GRV Pinos”, poderían ter sido un forno de produción cerámica, KLSyWHVH SHQGHQWH GH FRQÀUPDFLyQ HQ IXWXUDV LQWHUYHQFLyQV arqueolóxicas.

1

8

9

10

3ODQLPHWUtDGRHGLÀFLRGDvilla segundo os datos obtidos na escavación de 2013 2. Localización das estruturas escavadas da villa de Currás 3. Recreación hipotética da villa romana de Currás. Debuxo de Manuela E. Rodríguez González 'HWDOOHGDVROHLUDGHHQWUDGDyHGLÀFLRGDvilla. Ó seu carón, un fragmento de fuste alí reenterrado cando a escavación de 1972 5. Detalle do forno do hipocausto, onde se pode observar a capa de cinzas e carbóns produto da combustión 6. Detalle da parte central do hipocausto, co seu solo e columniñas de ladrillo (VWUXWXUDDUTXHROy[LFDSRVLEOHIRUQR ORFDOL]DGDQDÀQFD7RPDGDGRV3LQRV 8. Esquema ideal detallado dun forno de aquecemento (praefurnium) 9. Esquema ideal dun hipocausto “clásico” romano (VTXHPDLGHDOGXQHGLÀFLRSULYDGRWHUPDOURPDQR

030

031

11. A NECRÓPOLE DE CURRÁS

Na parte alta da ladeira, a uns 80 m da villaLGHQWLÀFRXVH o lugar de enterramento dos habitantes do establecemento romano. Os topónimos da zona (Adro, Igrexa Vella, Eidovello) UHVXOWDQ PRL VLJQLÀFDWLYRV UHYHODQGR D SUREDEOH H[LVWHQFLD dunha igrexa antiga, polo de agora non localizada, asociación frecuente entre os séculos V-VIII d.C. Desa forma, o conxunto do xacemento de Currás é unha interesantísima testemuña dunha SURORQJDGD RFXSDFLyQ GR sitio, desde época romana ata época altomedieval. De feito, as diferenzas construtivas das tumbas detectadas en 1972, xunto con algúns materiais mobles atopados, permiten establecer algunhas hipóteses preliminares:

2

3

As tumbas trapezoidais feitas de ladrillo e especialmente as realizadas con tellas planas (tegulae) con cuberta a dúas augas, denominadas de cabalete ou “capuchina”, son tipicamente romanas ou tardorromanas (s. IV-VI d.C.), seguramente coetáneas á villa. No caso maioritario de enterramentos fusiformes, en paréntese ou trapezoidais, delimitados por perpiaños ou pedras traballadas de tamaño medio, moitas veces de tipo antropomorfo (cabeza e ombreiros), asócianse de forma xeral a unha cronoloxía posterior, probablemente altomedieval, cando a villa xa tiña sido abandonada. A necrópole presenta un certo desorde interno, que VHPHOODFRQÀUPDU[XQWRFRHPSUHJRGHPDWHULDLVUHXWLOL]DGRV (tellas, ladrillos ou unha roda de muíño), este prolongado uso no tempo.

4

5

6

Todas as tumbas atopadas presentan unha clara orientación E-W, coa cabeceira a poñente e os pés a nacente. Esta orientación é característica, aínda que non en exclusiva, do rito cristián. O tipo de enterramento máis frecuente é GHSRVLWDU y ÀQDGR HQ SRVLFLyQ GHF~ELWR VXSLQR ERFD DUULED cos brazos pegados ó corpo), vestido ou envolto en mortalla, normalmente carente de calquera outro enxoval funerario. Na sondaxe N1 UHDOL]DGD HQ  SXLGHPRV LGHQWLÀFDU 4 desas tumbas, unha construída integramente en ladrillos e outras tres tamén trapezoidais de cachotería pétrea e cabeceira antropomorfa. Ó ser unha zona xa escavada con DQWHULRULGDGH QRQ DSDUHFHURQ XQLGDGHV HVWUDWLJUiÀFDV RUL[LQDLVQLQDFKDGRVPREOHVVLJQLÀFDWLYRV Os paralelos mais próximos deste tipo de necrópole están na Catedral e na igrexa de S. Bartolomé de Tui. Algo máis lonxe poden sinalarse as necrópoles galegas de Adro Vello (S. Vicenzo do Grove), Catedral de Santiago de Compostela ou Moraime (Muxía), entre outras.

1

7

8

1. Planimetría das tumbas escavadas en 2013 2. Localización das sondaxes realizadas na necrópole de Currás 3. Recreación idealizada da necrópole de Currás. Debuxo de Manuela E. Rodríguez González 4. Tumba de cabalete, feita con tellas a dúas augas, descuberta en 1972 5. 6. Fotografías de detalle da necrópole de Currás en 1972 7. Fotografías de detalle da tumba trapezoidal feita con ladrillos 8. Sondaxe N1, coas catro sepulturas reescavadas en 2013

032

033

12. A VIDA COTIÁ NA VILLA ROMANA: P RO D U C I Ó N E CONSUMO

&RPR IRL FRP~Q QD FRQVWUXFLyQ URPDQD RV HGLÀFLRV estaban cubertos con tellado cerámico, consistente en grandes tellas planas de rebordo (tegulae) coas xuntas cubertas por tellas curvas (imbrices). As tégulas atopadas levan en moitos casos marcas dixitadas –feitas co dedo sobre a pasta fresca DQWHV GH FRFHU D SH]D² TXH SRGHUtDQ LGHQWLÀFDU yV ROHLURV TXH DV À[HURQ 7RGDV VRQ GH IDEULFDFLyQ ORFDO SROR TXH RV cabaqueiros do Rosal poderían ser unha boa mostra da continuidade da tradición telleira na comarca do Baixo Miño. O mesmo acontece cos ladrillos, utilizados esencialmente na construción do hipocausto, que serían tamén de produción local. A súa tipoloxía responde ós modelos típicos das termas romanas. Algunhas pezas singulares atopadas son unha tella perforada (tegula ocularis), con funcións de claraboia ou cheminea, e un fragmento de canalización cerámica. Amais destes traballos de construción, outro aspecto ben documentado na villa é o ámbito da alimentación, coa testemuña da vaixela cerámica de almacenamento, cociña e mesa, xunto con algúns recipientes de vidro (pequenos vasos ou copas). Destacan así as grandes tallas cerámicas de almacenamento, os potes ou cazolas para cociñar, os pratos usados a xeito de tixolas, os morteiros para triturar alimentos, as xerras, vasos ou cuncas para conter líquidos e un posible asador de castañas. Algunhas destas pezas son de produción local, pero outras moitas foron traídas do ámbito comarcal ou rexional, fundamentalmente das olarías de Braga, da zona das Rías Baixas e quizais tamén da cidade de Lugo.

O estudo arqueolóxico das estruturas e especialmente dos materiais recuperados en Currás permite coñecer aspectos moi VLJQLÀFDWLYRV GD YLGD FRWLi GRV KDELWDQWHV GD villa. Unha das actividades constatadas consiste na propia construción GDV HGLÀFDFLyQV 7RGRV os muros son de cachotería irregular de granito, combinada con grandes perpiaños nas esquinas ou cruzamentos de muros. A falta de granito no entorno inmediato obrigaría a traer ese material dende algunha canteira da comarca ata aquí. A soleira de entrada ou os fustes de FROXPQDVRQPDJQtÀFRVH[HPSORVGXQWUDEDOOR de cantería de moi boa calidade.

$ YDL[HOD ÀQD GH PHVD IRL LPSRUWDGD QRQ VRDPHQWH desde Braga, senón tamén desde outras áreas peninsulares máis afastadas (A Rioxa) e, especialmente, do Mediterráneo oriental (cidade de Focea na costa occidental da actual Turquía). Acontece o mesmo coas ánforas, que proceden de Andalucía, Italia e, sobre todo, novamente do oriente (Grecia, Turquía ou Siria). Trátase de produtos caros e de luxo, como os selectos viños sirios ou a propia vaixela focense, que foron consumidos habitualmente en Currás, revelando un considerable poder económico dos habitantes da villa así como a existencia dunha importante e ben establecida rede comercial a longa distancia, fundamentalmente marítima e ÁXYLDOUtR0LxR TXHFRQHFWDEDGLUHFWDPHQWHRDVHQWDPHQWR co resto do mundo mediterráneo romano e tardoantigo. 2XWURV RE[HFWRV tamén nos achegan pistas sobre outras actividades desenvolvidas en Currás: a iluminación (lucernas cerámicas tipo candil), a produción e consumo de cereais cultivados na zona (fragmentos de rodas de muíño), o uso de IHUUDPHQWDVPHWiOLFDVGHFRUWHSUHVHQ]DGHYDULRVDÀDGRUHV pétreos), a fabricación local de tecidos (abundantes pesos de tear –pondera-), e un posible obradoiro metalúrxico deducible a partir dos abondosos restos de escouras.

5 9 13

1

6

10 2

7

11 3

4

8

12

1. Reconstrución dunha tella plana (tegula) 2. Restitución dun tellado romano 3. Materiais vítreos atopados na villa romana de Currás 4. Posible asador de castañas en cerámica común 5. Ladrillos empregados na construción do hipocausto 6. Soleira de entrada na villa 7. Muro de cachotaría pétrea da área do hipocausto 8. Fragmentos de vaixela cerámica de almacenamento, cociña e mesa, de produción local ou rexional 9DL[HODÀQDGHPHVDGHSURGXFLyQKLVSiQLFD76+ 10. Ánfora tardorromana de procedencia oriental similar ás atopadas en Currás 11. Importacións cerámicas en Currás desde o ámbito comarcal ou rexional ,PSRUWDFLyQVFHUiPLFDVDORQJDGLVWDQFLDiQIRUDVHYDL[HODÀQDGHPHVD 13. 14. Pesos de tear (pondera) e reconstrución do seu uso nun tear romano

14

034

035

13. C R O N O L OX Í A , INTERPRETACIÓN E CONTEXTO HISTÓRICO

Aínda que estamos nunha primeira fase da investigación, con base nos estudos realizados ata o momento xa poderían formularse algunhas hipóteses interpretativas xerais sobre o xacemento de Currás.

1. Gallaecia e o Imperio Romano no século III d.C. 2. O reino suevo de Galicia (s. V –VI d.C.) 3. Currás e a súa relación co sistema viario romano do Noroeste (mapa viario segundo Rodríguez Colmenero et alii 2004) 4. Distrito mineiro aurífero da comarca do Baixo Miño (segundo Currás Refojos e López González 2011) 5. O Baixo Miño en época suevo-visigótica (s.VI-VII d.C.) segundo Sánchez Pardo e Currás Refojos 2011 6. Reconstrución ideal da villa tardorromana de Noville en Mugardos (segundo Pérez Losada 1997) 7. Reconstrución hipotética da villa tardorromana de Murias de Beloño en Xixón (segundo Fernández Castro 1982)

En termos xerais, a área da villa estudada parece corresponderse co período tardorromano, é dicir, cunha RFXSDFLyQ VLJQLÀFDWLYD GHQGH LQLFLRV GR VpFXOR ,9 DWD ÀQDLV do VI d.C. Non obstante, algúns materiais atopados (TSH, ánforas béticas e itálicas) apuntan cara unha posible primeira fase ocupacional altoimperial (séculos I-III d.C.), aínda non comprobada na escavación de campo. 6L VH FRQÀUPDVH HVWD IDVH WDQ WHPSHUi GR [DFHPHQWR habería que poñelo en relación co seu contexto: a emerxencia e consolidación das explotacións mineiras da comarca, a nova organización romana do territorio xurdida ó redor do eixo viario principal que cruzaba o Miño á altura de Tui e a fundación de novos núcleos administrativos como sería o caso de Tude.

2

Como consecuencia, paseniño vaise producir un longo proceso de romanización das áreas rurais coa creación de pequenos enclaves de explotación dos recursos primarios. A villa GH&XUUiVpXQPDJQtÀFRH[HPSORGLVWRVLWXDGDQXQKD zona moi apta para a produción agraria, non lonxe da capital tudense e da vía principal (vía XIX), e practicamente a carón doutra vía menor que conducía cara á costa seguindo a non PHQRVLPSRUWDQWHYtDÁXYLDOGR0LxR Sen embargo, a villa, como tantas outras do noroeste hispánico (Toralla, Adro Vello, etc.), desenvolveuse e consolidouse esencialmente a partires de inicios do s. IV d.C., no contexto da creación da nova provincia da Gallaecia con capital en Braga. Atopariámonos nun momento histórico caracterizado polo ascenso do cristianismo que chegaría a ser UHOL[LyQRÀFLDOGR,PSHULRQRG&

Currás

Currás Currás

3

5

4

A vida na villa continúa a se desenvolver ata cando menos ÀQDLVGRV9,G&DSHVDUGDGHVDSDULFLyQRÀFLDOGR,PSHULR romano de Occidente. No noroeste hispánico acontecen importantes cambios políticos e administrativos como a creación do reino suevo, posteriormente integrado no reino visigodo, e a promoción de Tude á categoría de sede episcopal. 1RQ FRQWDPRV HQ &XUUiV FRQ VXÀFLHQWHV LQGLFLRV TXH permitan falar da presenza de persoas de orixe “xermánica”, xa que se manteñen invariables os costumes e prácticas da época anterior. Testemúñase, cando menos, o ritual de enterramento cristián, coas tumbas orientadas E-W e sen enxoval. A necrópole, que inicialmente conviviu coa villa, continuará a ser utilizada unha vez abandonada esta, reempregándose boa parte do seu material construtivo ata algún momento indeterminado da Idade Media. 1

6

7

036

037

14. ARQUEOLOXÍA E SOCIEDADE

A participación cidadá e a implicación das institucións locais na recuperación do seu patrimonio é a mellor testemuña do necesario que é integrar os proxectos arqueolóxicos na sociedade. Currás é un excepcional exemplo da implicación do Concello, da parroquia e dos seus veciños. Sen eles, nada desto tería sido posible. Durante o mes de xullo de 2013, realizáronse visitas guiadas ás sondaxes realizadas no xacemento, cunha política de “aberto por obras”, xunto con actividades para nenos. As actividades de difusión e divulgación se completaron con moitas outras accións:

O patrimonio arqueolóxico é unha parte importante da nosa herdanza histórica que debe ser coñecida, para poder valorala, protexela e desfrutala. Así, os traballos arqueolóxicos realizados en Currás pretenderon achegar o noso traballo á poboación máis próxima, facéndoos partícipes da descuberta e recuperación da súa historia.

‡

3URJUDPD GH YROXQWDULDGR. Proposto e organizado pola RÀFLQD GR 20,; GR &RQFHOOR GH 7RPLxR SHUPLWLX ós voluntarios (10) coñecer a práctica arqueolóxica e patrimonial neste xacemento.

‡

&RODERUDFLyQ GD $VRFLDFLyQ GH YHFLxRV ´2V 0HGRVµ H a Comunidade de Montes de Currás, que participaron na organización, promoción e difusión dos diversos eventos propostos sobre o xacemento (reunións, charlas e actividades informativas).

‡

3URJUDPD GH GLYXOJDFLyQ QD 5HGH. O proxecto conta cunha páxina web propia (http://vilaromanadecurras. webnode.es/) na que se informou día a día, dos traballos arqueolóxicos e dos eventos realizados en Currás. Estamos presentes tamén en facebook, tanto na páxina do GEAAT (facebook/GEAAT) como na propia do proxecto (facebook/vilaromanadecurras). A web foi posible grazas á colaboración de Hugo Lage, veciño de Tomiño, quen se ofreceu de forma desinteresada a creala, dotala de contidos e mantela actualizada.

‡

Preparación dun vídeo documental sobre a intervención no xacemento da man de Suso Pando, profesional das Artes Escénicas e Audiovisuais e veciño de Currás, con imaxes diarias da intervención arqueolóxica. O seu obxectivo é testemuñar o proceso completo de recuperación do xacemento.

‡

3XEOLFDFLyQVHSUHVHQ]DQRVPHGLRVGHFRPXQLFDFLyQ, con entrevistas ou reportaxes na prensa escrita, nas emisoras de radio e incluso na televisión (programa “Galicia para el mundo” de TVE en Galicia).

‡

0RVWUDS~EOLFDGRVSULPHLURVUHVXOWDGRVGDLQWHUYHQFLyQ, celebrada no local social de Currás no día de San Martiño, patrón da parroquia. Completouse cun taller de coiro artesanal, ofrecido por Antonio Mesperuza e a súa dona, veciños de Currás, no que se reproduciu un motivo HVSHFtÀFRGR[DFHPHQWR²´2&XUUDVLxRµ²

1

2

3

4

5

6

7

1. Veciños da parroquia que participaron en 1972 no traballo de campo. Foto Museo Diocesano de Tui. Currás foi unha das primeiras “escavacións comunitarias” feitas en Galicia, con participación directa da poboación local 2. Indicacións para a visita ás escavacións do xacemento en 1972. Foto Museo Diocesano de Tui 3. “Aberto por obras”: visitas guiadas ó xacemento en xullo de 2013 4. Preparación dun vídeo documental sobre o xacemento realizado por Suso Pando, con pequenos avances subidos en YouTube 5. Divulgación na rede: páxinas web (vilaromanadecurras.webnode.es) e redes sociais (facebook/GEAAT; facebook/vilaromanadecurras) 6. Currás nos medios de comunicación 7RGDVDVSHUVRDVTXHSDUWLFLSDURQFRODERUDURQHRYLVLWDURQÀ[HURQSRVLEOHR[DFHPHQWRGH&XUUiVWDQWRHQFRPRDJRUDHQ 2013. Xunto co Concello de Tomiño, cabe mencionar á Comunidade de Montes de Currás (representada polo seu presidente Carlos Guerra), á Asociación Cultural “Os Medos” de Currás (representada polo seu presidente Pedro Diz), ós propietarios dos terreos, a X. Martínez de Tamuxe e os múltiples estudantes e voluntarios locais involucrados nesta primeira fase do proxecto

038

039

15. PRESEN TE FUTURO

E

O proxecto universitario de I+D “Investigación arqueolóxica, recuperación e posta en valor dun patrimonio non esquecido: o xacemento de Currás (Tomiño)” non responde a unha actuación illada no tempo e no espazo, senón que pretende ser o primeiro paso nunha liña de estudo de amplo percorrido para comprender mellor o proceso histórico vivido neste xacemento e na comarca do Baixo Miño. (VWH SUR[HFWR IRL ÀQDQFLDGR SROR &RQFHOOR GH 7RPLxR quen colabora directamente coa Universidade de Vigo para que este xacemento poida ser unha realidade. 3DUD REWHU R ÀQDQFLDPHQWR FRPSOHPHQWDULR SDUD DV seguintes fases deste estudo, estamos a traballar na solicitude para participar no Programa Operativo de Cooperación 7UDQVIURQWHUL]D (VSDxD  3RUWXJDO 32&7(3  ÀQDQFLDGR pola Unión Europea. Nesta proposta pretendemos involucrar ós concellos do Baixo Miño que estean interesados, tanto galegos como portugueses, nun proxecto común centrado no patrimonio arqueolóxico comarcal e a súas potencialidades como punto central de atracción turística, desenvolvemento sostible e identidade local.

2

,JXDOPHQWH QRQ TXHUHPRV TXH R SUR[HFWR ÀTXH DR marxe da sociedade, nin no ámbito educativo nin no ámbito FLHQWtÀFR'HVWH[HLWRHVWDPRVDSUHVHQWDURVVHXVUHVXOWDGRV en diversas publicacións e foros, nacionais e internacionais, sendo o primeiro xacemento galego que aparece recollido na base da datos internacional FASTI-Online (www.fastionline. org/map_view.php). Tamén está dando lugar a varios traballos académicos da Universidade de Vigo, como Teses de Licenciatura ou Proxectos de Fin de Carreira. Por último, é fundamental a faceta educativa entre os estudantes de primaria e secundaria, tendo iniciado unha serie de charlas, conferencias e actividades cos nenos e rapaces do Concello de Tomiño, para darlles a coñecer de primeira man a súa historia como protagonistas que son dela.

3

5

4

6

2FDPLxRDFDEDGHFRPH]DU Grazas a actuación arqueolóxica de 2013 temos xa un importante punto de partida onde foi esencial o interese e a ilusión da comunidade local, así como a implicación total do Concello de Tomiño nesta aposta polo seu patrimonio. Cómpre seguir traballando para continuar coas diferentes fases deste proxecto, co obxectivo de recuperar completamente este xacemento para o seu uso e goce por todos, para que se converta nun verdadeiro polo de desenvolvemento comarcal H HQ GHÀQLWLYD SDUD DSUHQGHU FDGD GtD PiLV GD KLVWRULD GR Concello de Tomiño e da súa comarca, na que aínda falta tanto por descubrir. 1

2IXWXURHVWiFKHRGHSRVLELOLGDGHV

7

8

1. Charla impartida no 2014 ós nenos do colexio público de Sobrada, Tomiño 2. Participación do xacemento no proxecto internacional FASTI Online 3. 4. Programa europeo POCTEP 2014-2020 e candidatura interfronteiriza dos concellos do Baixo Miño para concorrer ó mesmo 5. 6. Traballos académicos universitarios derivados do proxecto de I+D de Currás 3UHVHQWDFLyQGRSUR[HFWRGH&XUUiVHQGLYHUVRVIRURVFLHQWtÀFRVHGLYXOJDWLYRV

C AT Á L O G O DE PEZAS DA EXPOSICIÓN

1. MATERIAIS CERÁMICOS DE CONSTRUCIÓN: TÉGULAS O tellado propio e característico das construcións de época romana estaba constituído por grandes tellas planas de reborde (tegulae), colocadas de xeito encabalgado en ÀDGDV SDUDOHODV FRDV [XQWDV FXEHUWDV SRU tellas curvas (imbrices). O uso da tella plana desaparece a ÀQDLV GD $QWLJLGDGH SDViQGRVH D IDFHU RV tellados exclusivamente con tellas curvas. Por esta razón, a tegula é un excelente indicio arqueolóxico de romanidade, omnipresente en tódolos xacementos habitacionais do mundo DQWLJRHQWUHHOHVRGH&XUUiV 'DGDDV~DDEXQGDQFLDiVYHFHVWDPpQIRL HPSUHJDGDFRQRXWUDVIXQFLyQVGLVWLQWDViGR tellado, por exemplo na construción de tumbas “de cabalete”, tal como acontece na necrópole do xacemento. 6DOYR H[FHSFLyQV VRHQ VHU IDEULFDGRV H cocidos a nivel local ou comarcal, aproveitando os lugares próximos onde hai bos barros e arxilas como, por exemplo, no Rosal. Realizadas con molde, estas pezas de DU[LOD FRFLGD FDUDFWHUt]DQVH SROD V~D IRUPD UHFWDQJXODU H VXSHUÀFLH SODQD FRQ UHERUGHV ou pestanas sobresaíntes nos laterais longos. 1DSDUWHLQIHULRUDFRVWXPDQDWHUUHEDL[HVRX UHFRUWHV TXH IDFLOLWDQ R HQFDL[H GXQKD WpJXOD QRXWUD 'D QHFUySROH GH &XUUiV SURFHGH XQ exemplar completo, lixeiramente trapezoidal  [  FP  FRQ HQJDUFHV LQIHULRUHV GH tipo “universal” y marca dixitada (dúas liñas verticais), actualmente exhibido no Museo Diocesano de Tui. Como é bastante habitual nas tégulas, DOJ~QV GRV IUDJPHQWRV DWRSDGRV HQ &XUUiV levan marcas dixitadasIHLWDVFRGHGRVREUHD DU[LODIUHVFDDQWHVGHFRFHUDSH]D FDVHVHPSUH relacionadas co proceso produtivo das mesmas:

042

1

‡

Combinacións circulares, normalmente semicírculos, IHLWRV FRD PDQ HVWHQGLGD GH GRXV D FDWUR GHGRV  QD SDUWHLQIHULRUGDWpJXOD6RQDEXQGDQWtVLPDVHUHSHWLGDV por todo o Imperio, interpretadas como unha marca de “control de calidade” propia do gremio dos telleiros.

‡

6LJQRVRXPDUFDVVLWXDGDVQDSDUWHFHQWUDORXLQIHULRUGD WpJXOD6RQPRLYDULDGDVLGHQWLÀFDGDVFRPRVLJQRVGRV operarios das telleiras, ó estilo das “marcas de canteiro” medievais. Nalgúns casos tamén podería tratarse de numerais ou marcas de produción.

‡

Sinaturas propias dos telleiros ou do propietario da ÀJOLQDTXHLGHQWLÀFDQFRPHUFLDOPHQWHDSURGXFLyQ(Q &XUUiVGHVWDFDDPDUFDRVF, abreviatura dun tal Rufus ou 5XÀQXV, coñecido telleiro galaicorromano, quizais itinerante, do que hai outras marcas en Bande e Riocaldo (estampadas), así como no castro de Vigo, Alobre e A Coruña (dixitadas).

‡

2

3

1A

4

5

6

7H[WRV DOIDEHWLIRUPHV PDLV ORQJRV H FRPSOH[RV GH ÀQDOLGDGHGLYHUVDQRQVRDPHQWHUHODFLRQDGRVFRSURFHVR GHSURGXFLyQ(Q&XUUiVKDLXQWH[WRGL[LWDGRGHVWDFODVH GHSRORPHQRVWUHVOLxDVLQIHOL]PHQWHPRLIUDJPHQWDULRH GLÀFLOPHQWHGHVFLIUDEOH…/…de/…).

8Q WLSR HVSHFLDO GH WHOOD DWRSDGD HQ &XUUiV p D oculada ou de lucernario (tegula ocularis), destinada a HYDFXDUIXPHVRXDSHUPLWLUDYHQWLODFLyQHLOXPLQDFLyQHQ espazos domésticos pechados, habitualmente cociñas con IRUQRVHODUHLUDVKDELWiFXORVDTXHFLGRVRXVDODVWHUPDLV Caracterízanse pola presenza dun grande buraco circular QRFHQWURGDWHOODFPGHGLiPHWUR WDPpQGRWDGR de reborde para evitar a entrada de pluviais. Coñécense exemplares similares procedentes doutros xacementos galaicorromanos da Gallaecia meridional, como Sto. Estevão da Facha (Ponte Lima), Baños de Riocaldo (Lovios), castro de Vigo ou castro de Armea (Allariz). [Texto: FPL e SGS. Figuras: PVA, SGS e FPL]

7

7A

1. 1A. Tégula completa. CUR72-MD209. Museo Diocesano Tui. 2. Marca dixitada sobre tégula: combinacións circulares. CUR72-MD204. Museo Diocesano Tui. 3. Marca dixitada sobre tégula: signo de operario. CUR72-978. Laboratorio Arqueoloxía Uvigo. 4. Marca dixitada sobre tégula: signo de operario. CUR72-MD200. Museo Diocesano Tui. 5. Marca dixitada sobre tégula: sinatura Ruf(LQXV). CUR72-MD202. Museo Diocesano Tui. 0DUFDGL[LWDGDVREUHWpJXODWH[WRDOIDEHWLIRUPH&85/DERUDWRULR$UTXHROR[tD8YLJR 7. 7A. Tégula oculada. CUR72-MD201. Museo Diocesano Tui.

043

2. MATERIAIS CERÁMICOS DE CONSTRUCIÓN: LADRILLOS E CANALIZACIÓN As construcións realizadas integramente en ladrillo cocido (opus testaceum) son pouco IUHFXHQWHQRiPELWRJDODLFRUURPDQRGDGRTXH VHSUHÀUHRPDWHULDOSpWUHRORFDOSROR[HUDOPRL abundante e de boa calidade. Non obstante, si que é común o uso do ladrillo para construcións concretas, especialmente as relacionadas FR OXPH IRUQRV ODUHLUDV KLSRFDXVWRV  H os complexos termais (bóvedas), tal como DFRQWHFHHQ&XUUiV Os ladrillos (lateres) de época romana GLÀUHQ HQ JUDQ PHGLGD GRV TXH FRxHFHPRV na actualidade. Sempre son macizos, de FRQVLGHUDEOHJURVRUHIRUPDVSUHIHUHQWHPHQWH cuadrangulares. As dimensións, baseadas no sistema métrico latino (1 pes = 29,6 cm), son variables pero moi estandarizadas, onde cada WDPDxRHIRUPDFRQFUHWDTXHQRQVRQPRLWDV GHULYDGLUHFWDPHQWHGDIXQFLyQHVSHFtÀFDiTXH estaban destinados. (Q &XUUiV DWRSDPRV WUHV GHVWHV WLSRV FXDGUDQJXODUHVEiVLFRVGHODGULOORHPSUHJDGRV na construción do hipocausto:

044

‡

Ladrillos bessalis, de 2/3 de pes de lado    FP  XWLOL]DGRV SDUD IDFHU DV columniñas (pilae) que soportan o chan superior aéreo (VXVSHQVXUD) do hipocausto. O exemplar que presentamos é deste tipo, cunhas medidas de 19 x 18,5 x 9 cm.

‡

Ladrillos pedalis (1 pes de lado = 29,6 cm), empregados neste caso como basas das propias pilae.

‡

Ladrillos sesquipedalis (1,5 pedes de lado FP TXHFRQIRUPDQRFKDQLQIHULRU (area) onde asenta o hipocausto.

2XWUR WLSR ODWHULFLR GRFXPHQWDGR HQ &XUUiV p R denominado “de entalle”, caracterizado por contar con dous pares de rebaixes, onde encaixarían outros ladrillos RX SODFDV FHUiPLFDV SODQDV FR RE[HFWLYR GH FRQVWUXtU arcos e bóvedas ocas (FRQFDPHUDWLRQHV). Aínda que estes ladrillos tamén acostuman a ser reutilizados con outras IXQFLyQV DV FRQFDPHUDWLRQHV son características e exclusivas GRV HVSD]RV FDOHIDFWDGRV H WHUPDLV URPDQRV FUHDQGR DV QHFHVDULDVFiPDUDVGHLOODPHQWRWpUPLFRHDQWLKXPLGDGHWDQ típicas deste tipo de construcións. O exemplar presentado, actualmente exposto no Museo Diocesano de Tui, é dun dos modelos canónicos (entalles cuadrangulares e medidas de 28 x 25 x 7 cm, asimilables ó pedalis), e conta con numerosos paralelos noutras villae e poboados galaicorromanos (Noville, Toralla ou Castillós), así como en balnearios de augas termais (As Burgas de Ourense). 1D QHFUySROH GH &XUUiV WDPpQ VH FRQVWDWD D SUHVHQ]D doutra clase de ladrillo macizo, neste caso rectangular (30 x 20 x 5 cm), empregado para construír integramente unha das tumbas reescavadas en 2013. A metroloxía é latina (1 pes de alto por 2/3 de pes de ancho), pero non responde a QLQJXQKDGDVIRUPDVVWDQGDUG da produción latericia romana. Sen embargo, este tipo de pequenos ladrillos rectangulares, iV YHFHV GHFRUDGRV VRQ PDLV IUHFXHQWHV HQ QHFUySROHV H FRQVWUXFLyQV HFOHVLDLV GH iPELWR SDOHRFULVWLiQ RX YLVLJRGR LQFOXVR PR]iUDEH R TXH VX[LUH XQ KRUL]RQWH FURQROy[LFR claramente tardoantigo para as mesmas. Por último, dentro dos materiais construtivos romanos SUHVHQWHV HQ &XUUiV SRGHPRV LGHQWLÀFDU XQ IUDJPHQWR GH condución ou quenlla cerámicaGHPRUIROR[tDDSDUHQWHPHQWH VLPLODUiVWpJXODVSHURPRLWRPDLVHVWUHLWDFPGHDQFKR total, co canal interior de a penas 12 cm) e cos rebordes moito mais grosos e elevados. Evidentemente, a natureza desta peza HVWi GLUHFWDPHQWH FRQGLFLRQDGD SROD V~D IXQFLRQDOLGDGH condución aberta de auga que, empregando unha pendente adecuada, permite a súa circulación por gravidade. Contamos con algúns exemplos destes materiais en Galicia, con variacións de tamaño, caso da cidade de Ourense ou do xacemento romano de Estaca de Bares.

1

4

2

3

4B

4C

1. Ladrillo bessalis. CUR72-MD199. Museo Diocesano Tui 2. Ladrillo de entalle. CUR72-MD210. Museo Diocesano Tui 3. Ladrillo rectangular. CUR13-358 e 373. Laboratorio Arqueoloxía Uvigo 4XHQOODFHUiPLFD&85/DERUDWRULR$UTXHROR[tD8YLJR

[Texto: FPL e SGS. Figuras: PVA e SGS]

045

3. MATERIAIS CONSTRUTIVOS VARIOS: PEDRA, METAL E VIDRO. (Q &XUUiV R PDWHULDO FRQVWUXWLYR SRU excelencia é o granito, material no que se IDQRVFDFKRWHVGRVPXURVHHVSHFLDOPHQWH as obras singulares de cantería, como os perpiaños ou lousas de cimentación, as soleiras de acceso ou as pezas de columna. Precisamente, na intervención arqueolóxica de 2013, recuperouse un pequeno fragmento de fuste GXQV  FP GH GLiPHWUR TXH [D IRUD DWRSDGR HQ  H TXH RV HVFDYDGRUHV decidiron volver enterrar daquela, xunto con RXWUR IUDJPHQWR GR PHVPR IXVWH D FDUyQ GD VROHLUD GH HQWUDGD GR HGLÀFLR URPDQR (VWHV HOHPHQWRV GH FROXPQD EDVD IXVWH H FDSLWHO  KDL TXH LQWHUSUHWDORV FRPR UHÁH[R GD DGRSFLyQ GD DUTXLWHFWXUD FOiVLFD QDV villae galaicorromanas, revelando a presenza no rural de construcións como pórticos, adros ou perístilos no que as columnas se utilizarían. Existen múltiples paralelos en xacementos galaicos similares: Santomé en Ourense, Noville en Mugardos, Toralla en Vigo, etc. (QWUHRVPDWHULDLVPHWiOLFRVHPSUHJDGRV con obxectivos construtivos, compre subliñar o achado en 1972 de abondosos cravos e grampas de ferro na zona do hipocausto. 7UiWDVH VHQ G~ELGD GH JUDQGHV SH]DV HQ IRUPD GH 7 RX GH GREUH 7 GHVWLQDGDV i VX[HLFLyQ i SDUHGH GH SODFDV FHUiPLFDV FRDV TXH VH FUHDUtDQ DV [D FLWDGDV FiPDUDV ocas (FRQFDPHUDWLRQHV) típicas das termas. Os escasos exemplares superviventes, depositados no Museo Diocesano de Tui, atópanse hoxe nun estado de conservación PRLSUHFDULRGDGRTXHQXQFDIRURQVRPHWLGRV ós necesarios procesos de estabilización, consolidación e restauración. O seu estraño aspecto e mala conservación despistou no

046

1

1A

2

2A

2B

seu día ós escavadores do xacemento, chegando a suxerir a errónea interpretación de que se trataba de puñais ou espadas curtas (Gómez Sobrino et alii. 1980: 333). Por último, tamén hai que destacar a presenza dun SHTXHQR IUDJPHQWR GH YLGUR SODQR GH FRU EUDQFD TXH D pesar do seu reducidísimo tamaño e non demasiado grosor, semella pertencer a un vidro de ventá (VWD ÀQDOLGDGH construtiva do vidro, para pechar os vanos de ventanucos e ÀHVWUDVpXQKDFUHDFLyQURPDQDDOWRLPSHULDOFDUDFWHUtVWLFD GDV SURYLQFLDV RFFLGHQWDLV [HQHUDOL]iQGRVH R VHX XVR QD etapa baixoimperial, tanto no occidente como no oriente GR ,PSHULR &DVH VHPSUH HVWiQ DVRFLDGRV yV FRPSOH[RV WHUPDLV SHUPLWLQGR D QHFHVDULD LOXPLQDFLyQ i YH] TXH mantiña a temperatura interior, tal como parece ser o caso GH&XUUiV

3

1. 1A. Fuste de columna. CUR13-379. Laboratorio Arqueoloxía Uvigo $*UDPSDVGHIHUUR)RWR0XVHR'LRFHVDQR7XL'HEX[RVHJXQGR*yPH]6REULQRet alii. 1980: 333 %*UDPSDGHIHUUR&850'0(70XVHR'LRFHVDQR7XL 9LGURGHYHQWi&850'9,'0XVHR'LRFHVDQR7XL

[Texto: FPL e SGS. Figuras: PVA]

047

4. C E R Á M I C A COMÚN E DE COCIÑA Na inmensa maioría dos xacementos URPDQRV R PDWHULDO UHFXSHUDGR PiLV DEXQGDQWH p D FHUiPLFD 'HQWUR GHVWH heteroxéneo conxunto, o grupo da coñecida FRPR ´FHUiPLFD FRP~Q H GH FRFLxDµ p FDVH VHPSUHRPiLVLPSRUWDQWHHQYROXPHIURQWH y GDV YDL[HODV ÀQDV iQIRUDV RX OXFHUQDV $Vt DFRQWHFH HQ &XUUiV RQGH DV FHUiPLFDV GH XVR FRP~Q VRQ DV PiLV QXPHURVDV H abundantes. Para a súa presentación, RSWDPRV SRU GHÀQLODV H WUDWDODV DJUXSDGDV por producións: 4.1. Cerámica común de engobe vermello Reciben este nome por estaren cubertas, parcialmente ou na súa totalidade, por un engobe de cor vermella que en ocasións p IXQFLRQDO H QRXWUDV VLPSOHPHQWH p XQ xeito de decorar e acabar as pezas. Cómpre DVt GLVWLQJXLU HQWUH DTXHODV GHVWLQDGDV i exposición directa ó lume, como son os SUDWRVFD]RODVGRXWUDVTXHWHxHQGLIHUHQWHV usos culinarios e de servizo de mesa, como as grandes cuncas ou as xerras. A cronoloxía deste grupo é moi ampla, xa que os pratos/ cazolas comezan a producirse no século I G& H FRQWLQ~DQ DWD D DQWLJLGDGH WDUGtD especialmente nas olarías das cidades de Braga e, sobre todo, Lugo, cidades que exportan os seus produtos por todo o Noroeste peninsular. É moi probable que DOJXQKDV GDV SH]DV GH &XUUiV IRVHQ IHLWDV nestas capitais conventuais. Os pratos/ cazolas imitan inicialmente aos engobes YHUPHOORV SRPSHLDQRV FHUiPLFDV GH PHVD producidas na rexión italiana da Campania), para logo adquiriren identidade propia de uso polivalente tanto na mesa como na cociña: o engobe cobre soamente o interior e a parte superior da cara externa, servindo SDUD TXH RV DOLPHQWRV QRQ VH SHJXHQ iV paredes a xeito de capa antiadherente. Nas

048

cuncas, o engobe cubre o interior e o exterior, mentres que na xerra de dúas asas soamente se emprega para o exterior, algo habitual nas pezas pechadas.

4.1

4.2. Cerámica común e de cociña gris tardía 2XWUR GRV JUDQGHV JUXSRV GHQWUR GDV FHUiPLFDV FRP~QV GH &XUUiV HVWi FRQVWLWXtGR SRODV FHUiPLFDV grises producidas en Bracara Augusta, tamén coñecidas como o Grupo 2 das &LQ]HQWDV 7DUGtDV (VWDV FHUiPLFDV caracterízanse pola súa cor gris (FLQ]HQWD  IURLWR GXQKD cocedura en ambiente redutor, por estaren cocidas a elevadas temperaturas (que as dota dunha grande dureza) HSRUVHUHQIHLWDViURGD3UREDEOHPHQWHIRURQSURGXFLGDV QRVPHVPRVFHQWURVROHLURVTXHWDPpQIDEULFDURQD76%7 JULV 'RFXPHQWDPRV HQ &XUUiV YDULRV WLSRV GH SH]DV GHVWD SURGXFLyQ WDQWR FHUiPLFDV SDUD R OXPH SRWHV tapadeiras e cazolas/tixolas), como grandes xerros para o almacenamento e transporte de auga ou outro tipo de SURGXWR$QLYHOFURQROy[LFRGiWDQVHGHVGHÀQDLVGRVpFXOR 9 DtQGD TXH VHUi GXUDQWH R VpFXOR 9, H SRVLEOHPHQWH WDPpQGXUDQWHR9,,FDQGRDWLQ[DQRVHXPRPHQWRiO[LGR GHSURGXFLyQHGLIXVLyQ$GHPDLVGHHQ7RPLxRVRQPRL abundantes nos contextos tardoantigos de Vigo.

1A

1B

1

2A

3A

4A

5A

4.3. Cerámicas micáceas feitas a man de tradición castrexa (VWH JUXSR FHUiPLFR IRL PRL UHFHQWHPHQWH individualizado e caracterizado, tanto a nivel tipolóxico )HUQiQGH] )HUQiQGH]   FRPR DUTXHRPpWULFR /DJR Cerviño et alii   7UiWDVH GH FHUiPLFDV GH SURGXFLyQ local, probablemente da zona das Rías Baixas, cunha clara cronoloxía entre os séculos VI e VII d.C. 'HQWURGRFDWiORJR IRUPDOGDSURGXFLyQDWRSDPRVFD]RODVWDSDGHLUDVHSRWHV WRGDVHODVSH]DVGHFRFLxDGHVWLQDGDViWUDQVIRUPDFLyQGH alimentos no lume. Unha das súas particularidades é que VRQFHUiPLFDVPRGHODGDVDPDQIURQWHDVPiLVKDELWXDLV IHLWDViURGDRTXHGHPRVWUDFHUWRUHWRUQRDRsavoir faire GRPpVWLFR DVSHFWR TXH FDUDFWHUL]DUi iV FHUiPLFDV GRV séculos altomedievais. Outro detalle que as individualiza p D IRUWH SUHVHQ]D GH PLFD SUDWHDGD PRVFRYLWD  WDQWR QDSDVWDFRPRQDVXSHUÀFLHRTXHOOHVFRQÀUHXQDVSHFWR “EULOODQWH”, incrementado por un acabado a base dun VXDYHSHLWHDGRGDVXSHUÀFLHH[WHUQD(Q&XUUiVFRQWDPRV FRQ YDULRV H[HPSORV GHVWD FHUiPLFD WRGRV HOHV SRWHV GH GLIHUHQWHVERUGHV²UHFWRÁH[LRQDGRRXUHIRU]DGR²HYDULDV GLPHQVLyQV  DVRFLDGRV VHJXUDPHQWH i RFXSDFLyQ PiLV WDUGtDGR[DFHPHQWRDOySRORVpFXOR9,G&$VFHUiPLFDV PLFiFHDV GLVWULE~HQVH HVHQFLDOPHQWH QD iUHD FRVWHLUD entre o Miño (Camposancos, Tomiño ou Tui) e a ría de Arousa (Iria Flavia), cunha importante acumulación nos DVHQWDPHQWRVGH9LJRH%XHX5HFHQWHPHQWHFRQÀUPRXVH a súa presenza no sur de Inglaterra (xacemento de

2

3

4

5

4.2

2A

2

3A

3

4A

4

1

4.1. Cerámica común de engobe vermello 1. 1A. 1B. Xerra de engobe vermello. CUR72-905 e CUR72-794. Laboratorio Arqueoloxía Uvigo 2. 2A. Cunca de engobe vermello. CUR72-MD140. Museo Diocesano Tui 3. 3A. Cunca de engobe vermello. CUR72-534. Laboratorio Arqueoloxía Uvigo 4. 4A. Prato/tixola de engobe vermello.CUR72-540. Laboratorio Arqueoloxía Uvigo 5. 5A. Prato/tixola de engobe vermello. CUR72-543. Laboratorio Arqueoloxía Uvigo 4.2. Cerámica común e de cociña gris tardía 1. Pote gris. CUR72-MD134 e CUR72-08. Museo Diocesano Tui e Laboratorio Arqueoloxía Uvigo 2. 2A. Tapadeira gris. CUR72-330. Laboratorio Arqueoloxía Uvigo 3. 3A. Prato/tixola gris. CUR72-943. Laboratorio Arqueoloxía Uvigo 4. 4A. Grande xerro gris. CUR72-MD136. Museo Diocesano Tui

049

Bamtham  DVRFLDGD D LPSRUWDFLyQV GR PHGLWHUUiQHR RULHQWDO iQIRUDV H YDL[HODV ÀQDV  WDO FRPR DFRQWHFH QRV[DFHPHQWRVJDOHJRVGH9LJRH&XUUiV

4.3

4.4

4.4. Outras cerámicas comúns groseiras Nesta denominación incluímos todo tipo de pezas para usos diversos, que van desde cociñar, transportar, almacenar ou mesmo para triturar e moer. Dentro GHVWHJUXSRDWRSDPRVFHUiPLFDVGHFRUHVDFDVWDxDGDV IURLWRGHFRFHGXUDVR[LGDQWHVHSH]DVJULVHVUHGXWRUDV algunhas incluso con motivos decorativos, aínda que a JUDQGHPDLRUtDSUHVHQWDQVXSHUÀFLHVJURVHLUDVSRXFRRX QDGDFRLGDGDV$VIRUPDVPiLVDEXQGDQWHVHQ&XUUiV son os potes e cazolas para cociñar, as grandes tallas para almacenar produtos nas despensas, os morteiros para triturar alimentos, as grandes cuncas para servir QD PHVD H DV [HUUDV ²DOJXQKDV GHODV WULOREXODGDV² para transportar, almacenar ou servir líquidos. A FURQROR[tD GHVWDV SH]DV FDQGR VH DWRSDQ IRUD GH FRQWH[WR HVWUDWLJUiÀFR FRPR p R FDVR GDV GH &XUUiV  é pouco precisa, xa que os mesmos tipos e cos mesmos XVRVVHIDEULFDQGHVGHRFRPH]RGDpSRFDURPDQDDWD DDQWLJLGDGHWDUGtDePRLSUREDEOHTXHXQKDJUDQGH SDUWH GHVWDV FHUiPLFDV IRVHQ SURGXFLGDV QDV RODUtDV de Bracara Augusta, como acontece con moitas outras FHUiPLFDVDWRSDGDVQR[DFHPHQWRRTXHGHPRVWUDRV LPSRUWDQWHVFRQWDFWRVFRPHUFLDLVGH&XUUiVFRDFDSLWDO bracarense.

[Texto: AFF. Figuras: PVA e AFF]

050

3A

1A

2

3

1 1

2A

4A

4

2

4.5. Unha peza peculiar: ¿asador, queixeiro ou coador? Aínda que a poderíamos ter incluído esta peza GHQWURGRJUXSRGDVFHUiPLFDVFRP~QVJURVHLUDVFUHPRV que, pola súa singularidade, debe ser tratada dun [HLWRLQGLYLGXDO'H&XUUiVSURFHGHQRLWRIUDJPHQWRV GXQ PHVPR FDFKDUUR FHUiPLFR FDUDFWHUL]DGR SROD SDUWLFXODULGDGH GH TXH WRGD D V~D VXSHUÀFLH IRL LQWHQFLRQDOPHQWHSHUIRUDGDDQWHVGDV~DFRFFLyQ3RU GHVJUD]DQRQVHSXLGRUHFRQVWUXtUDIRUPDFRPSOHWD DtQGD TXH VDEHPRV TXH SRVXtD XQ IRQGR SODQR TXH y LJXDO TXH DV SDUHGHV HVWi FKHR GH EXUDWRV $ V~D interpretación é dubidosa. Podería tratarse dun asador GHFDVWDxDVFRPRRDWRSDGRHQ%UDJDTXHHVWiH[SRVWR no Museo Don Diogo de Sousa da cidade portuguesa, DtQGDTXHRVSHUItVGHDPEDVSH]DVVRQPRLGLIHUHQWHV HRGH&XUUiVDGHPDLVWHQRLQFRQYHQLHQWHGHTXHQRQ presenta pegadas evidentes de exposición ao lume. Tamén podería ser un queixeiro, moi similar a unha SH]D GH 7RUDOOD 9LJR  GH SHUÀO DEHUWR H TXH OHPEUD yV TXHL[HLURV HQ FHUiPLFD WUDGLFLRQDO 4XL]DLV WDPpQ SXLGRIXQFLRQDUFRPRVLPSOHFRDGRU

2A

1A

5A

6A

5

6

4.5

3A

3

1

2

4.3. Cerámicas micáceas feitas a man de tradición castrexa $3RWHGHFHUiPLFDPLFiFHD&85 245. Laboratorio Arqueoloxía Uvigo $3RWHGHFHUiPLFDPLFiFHD&85 246. Laboratorio Arqueoloxía Uvigo $3RWHGHFHUiPLFDPLFiFHD&85 MD131. Museo Diocesano Tui

4.4. Outras cerámicas comúns groseiras $*UDQGHWDOODGHFHUiPLFDFRP~Q&85/DERUDWRULR$UTXHROR[tD8YLJR $0RUWHLURGHFHUiPLFDFRP~Q&85/DERUDWRULR$UTXHROR[tD8YLJR $&XQFDGHFHUiPLFDFRP~Q&85/DERUDWRULR$UTXHROR[tD8YLJR $;HUUDGHFHUiPLFDFRP~Q&85/DERUDWRULR$UTXHROR[tD8YLJR $&D]RODWL[RODGHFHUiPLFDFRP~Q&85/DERUDWRULR$UTXHROR[tD8YLJR $3RWHGHFHUiPLFDFRP~Q&85/DERUDWRULR$UTXHROR[tD8YLJR 4.5. Unha peza peculiar: asador, queixeiro ou coador &HUiPLFDFRP~QFRQSHUIRUDFLyQV&850'0XVHR'LRFHVDQR7XL 2. Asador de castañas do Museo D. Diogo de Sousa (Braga).Foto MDDS en Delgado & Morais 2009.

051

5. VAIXELAS FINAS E LUCERNAS Como era de esperar, o conxunto das YDL[HODV ÀQDV H OXFHUQDV SUHVHQWHV HQ &XUUiV non é moi abundante, pero si altamente VLJQLÀFDWLYR D QLYHO FURQROy[LFR H FXOWXUDO 7UiWDVH HVHQFLDOPHQWH GH YDL[HOD ÀQD GH mesa, un produto caro e de certo luxo, sempre importado a longa ou media distancia, SUHIHUHQWHPHQWH SRU YtD PDUtWLPD GHVGH RV grandes centros produtores. Presentamos este FRQ[XQWR FHUiPLFR FODVLÀFDGR QRV VHJXLQWHV grupos produtivos: 5.1. Terra Sigillata Focense tardía (TSFT) (Q &XUUiV FRQWDPRV FRQ GRXV RX WUHV SUDWRV SURGXFLGRV QR 0HGLWHUUiQHR 2ULHQWDO concretamente en Focea, cidade romana localizada na costa occidental da actual Turquía. Dentro da tipoloxía coñecida para esta produción, todos os pratos pódense FODVLÀFDU GHQWUR GD IRUPD +D\HV  QDV V~DV YDULDQWHV&(TXHIRURQIDEULFDGDVHQWUHÀQDLV do século V e inicios do século VI. Dun dos SUDWRVVRDPHQWHFRQVHUYDPRVXQIUDJPHQWRGH borde, caracterizado pola decoración exterior IHLWD PHGLDQWH ´URGLxDµ PHQWUHV TXH GRXWUR SUDWR FRQWDPRV FRQ YDULRV IUDJPHQWRV TXH QRV IRUQHFHURQ R SHUÀO FRPSOHWR GD SH]D posibilitando a súa reconstrución integral. Este presenta o típico borde triangular, continuado FRDV SDUHGHV FXUYDV TXH FRQIRUPDQ XQ SUDWR IRQGR SDUHFLGR D XQKD FXQFD TXH DSRLD QXQ SHTXHQR Sp HQ DQHO 1RXWURV IUDJPHQWRV GH IRQGRDSDUHFHQRVHXLQWHULRU[XVWRQRFHQWUR unha decoración estampada, concretamente D ÀJXUD GXQ FHUYR HQ PRYHPHQWR GR TXH LQIHOL]PHQWH Vy FRQVHUYDPRV D V~D FDEH]D aínda que podemos imaxinarnos o resto do corpo grazas a motivos similares desta decoración estampada recuperados noutros xacementos do Imperio romano. A produción destas pezas na Focea comeza [D D ÀQDLV GR VpFXOR ,9 DtQGD TXH QRQ VHUi ata a segunda metade do século V cando comecen a chegar ata a Gallaecia, posiblemente acompañando a outros produtos orientais

052

TXH YLxDQ QDV QDYHV TXH IUHFXHQWDEDQ DV UXWDV FRPHUFLDLV PDUtWLPDV TXH VH GLUL[tDQ FDUD R PXQGR DWOiQWLFR e PRL interesante sinalar que vai ser precisamente nos xacementos DWOiQWLFRVHVSHFLDOPHQWHQRVJDOHJRVRQGHDSUHVHQ]DGHVWHV SUDWRVIRFHQVHVIDLVHKDELWXDOHLQFOXVRPDLRULWDULDWDOFRPR testemuña o caso de Vigo onde a TSFT chega a ser a vaixela ÀQDPiLVFRP~QGXUDQWHRVpFXOR9,HRVLQLFLRVGR9,,XQKD curiosa situación que soamente podemos atopar nas grandes cidades orientais como Antioquía, Beirut ou a mesma Constantinopla.

5.1

1A

2A

$ SUHVHQ]D GHVWDV SH]DV HQ &XUUiV GHQRWD XQKD IRUWH relación comercial do asentamento co mundo oriental, ademais de demostrar, xunto coas vaixelas grises tardías de %UDJDHQ&XUUiVXQKDSURORQJDGDRFXSDFLyQGDvilla ata ben entrado o século VI. 5.2. Terra Sigillata Hispánica (TSH) 8QV GRV YHVWL[LRV FHUiPLFRV PDLV DQWLJRV DWRSDGRV HQ &XUUiVVRQYDULRVSUDWRVGHFHQDVGHIUDJPHQWRV GDSURGXFLyQ coñecida como Terra Sigillata +LVSiQLFD 76+  (VWD SURGXFLyQpFRQVLGHUDGDFRPRDYDL[HODÀQDGHPHVDWtSLFD da península ibérica en época romana, herdeira da tradición ROHLUDGHVWHWLSRGHSH]DVIDEULFDGDVSULPHLURHQ,WDOLD76,  e despois na Galia (TSG). Entre as zonas de produción desta FHUiPLFD GHVWDFD D iUHD ULR[DQD FRV VHXV Q~FOHRV GH 7ULFLR (Tritium Magallum) e Bezares. Aínda que a cronoloxía da súa produción atópase en discusión, todo parece indicar que comeza aló polos últimos decenios do século I e se prolonga ata o século III, momento no que evoluciona cara o que FRxHFHPRVFRPR76+LVSiQLFD7DUGtDTXHYLUiDIDEULFDUVH durante os séculos IV e V. 2V IUDJPHQWRV DWRSDGRV HQ &XUUiV SHUWHQFHQ D XQKD GXFLDGHSH]DVGDIRUPD'UDJHQGRUII XQSUDWRIRQGR de paredes esvasadas caracterizado pola presenza dun groso EDTXHWyQ TXH VHSDUD R IRQGR GD SDUHGH 6HQ G~ELGD IRURQ IDEULFDGRVQD]RQDGH7ULFLRRQGHVHORFDOL]DQRVSULQFLSDLV centros (ÀJOLQDH  GH SURGXFLyQ $ SDUWLFXODU PRUIROR[tD GHVWHVSUDWRV'UDJGH&XUUiVOpYDQRVDSHQVDUTXHVH produciron durante o século II ou incluso a inicios do século III, como así o indican outros pratos similares, neste caso con estampa do oleiro, atopados en Braga.

1B

2 1C

1

5.2

1

2

5.3

1

1A

5.3. Terra Sigillata Bracarense tardía (TSBT) vermella $ SHVDU GH VHU XQKD GDV FHUiPLFDV PiLV KDELWXDLV GXUDQWHRVVpFXORV,9H9HQ&XUUiVVRDPHQWHFRQWDPRVSROR PRPHQWR FXQ SHTXHQR IUDJPHQWR GH sigillata bracarense WDUGtDYHUPHOOD7UiWDVHGXQKDSDUWHGRIRQGRGXQSUDWRFRQ decoración estampada (unha palmeta), resultando probable TXHIRUPDVHSDUWHGXQKDJUDQGHIRQWHGD)RUPDWLSRPRL KDELWXDO HQ FRQWH[WRV GH ÀQDLV GR VpFXOR ,9 H GR SULPHLUR WHU]RGRVpFXOR9LQVSLUDGDQDVJUDQGHVIRQWHVGDIRUPD+D\HV 59 en sigillataDIULFDQD$VGHQRPLQDGDVEUDFDUHQVHVWDUGtDV YHUPHOODVVRQFHUiPLFDVÀQDVGHVHUYL]RGHPHVDSURGXFLGDV

5.1. Terra Sigillata Focense tardía (TSFT) 1. 1A. 1B. 1C. Prato de sigillataIRFHQVH5HFRQVWUXFLyQVYLUWXDLVHGHWDOOHGRPRWLYRGHFRUDWLYR&850'&85 CUR72-949-950. Museo Diocesano Tui e Laboratorio Arqueoloxía Uvigo 2. 2A. Prato de sigillataIRFHQVH&850'0XVHR'LRFHVDQR7XL 5.2. Terra Sigillata Hispánica (TSH) 1. Prato de sigillataKLVSiQLFD&850'0XVHR'LRFHVDQR7XL 2. Prato de sigillataKLVSiQLFDDWRSDGRHQ%UDJD0RUDLV 5.3. Terra Sigillata Bracarense tardía (TSBT) vermella 1. 1A. Fonte de sigillata bracarense tardía vermella. CUR13-113. Laboratorio Arqueoloxía Uvigo

053

nas olarías de Braga e comercializadas por todo o territorio do norte de Portugal e sur de Galicia, que tentan imitar os motivos e técnicas GHFRUDWLYDV SURSLDV GRXWUDV YDL[HODV ÀQDV importadas, como as orixinarias da Tunisia 76$  RX D 76+7 SURGXFLGD QR LQWHULRU GD SHQtQVXODLEpULFD7HxHQRVHXPRPHQWRiO[LGR de vendas durante os decenios centrais do século V (425-475), aproveitando que a importación GHYDL[HODVÀQDVPHGLWHUUiQHDVVXIUHXQKDFULVH pola inestabilidade política do momento. O IUDJPHQWRFRQWDDGHPDLVFXQHVSHFLDOLQWHUHVH [D TXH IRL DWRSDGR QD HVFDYDFLyQ GH  HQ FRQWH[WRHVWUDWLJUiÀFRRUL[LQDOFDSDGHFLQ]DV GR IRUQR GR KLSRFDXVWR  DSRUWiQGROOH XQKD cronoloxía ao depósito do primeiro terzo do século V.

5.4

GDSH]DTXHSHUPLWLURQFRxHFHURVHXSHUÀOFRPSOHWRH posibilitaron a reconstrución integral da mesma. É un SUDWRGHERUGHSODQRHEHL]RHQJURVDGREDVWDQWHIRQGR H FXQKDV GLPHQVLyQV GH  FP GH GLiPHWUR 2 IRQGR p plano, sen ningún tipo de pé. Empregaríase para servir na mesa produtos semisólidos, ben sexa para consumilos directamente no prato ou para pasalos a outro tipo de recipientes de menor tamaño. Aínda que non é doado precisar a súa datación, por pezas similares documentadas en Vigo, Braga e &RQLPEULJD SRGHULiPROR VLWXDU VHQ grandes problemas no século VI.

5.4. Terra Sigillata Bracarense tardía (TSBT) gris Esta produción, tamén coñecida como “&LQ]HQWD Tardía de Braga e Dume”, é herdeira directa da bracarense tardía vermella, producida igualmente nas olerías da contorna de Bracara Augusta (Braga). Caracterízase por unha cocedura redutora acompañada dun engobe de cor gris. O troco tecnolóxico de vermello a gris prodúcese a partires dalgún PRPHQWR GH ÀQDLV GR 9 FRQWLQXDQGR GXUDQWH os séculos VI e quizais tamén no VII. Ademais da técnica, tamén evolucionan as decoracións, que agora se reducen a algún motivo inciso ou ós cordóns perlados sobre os bordes das grandes IRQWHV H VH DPSOtD R UHSHUWRULR IRUPDO GHVGH JUDQGHVSUDWRVIRQWHVFXQFDVRXPRUWHLURVDWD pequenas pezas como copas, vasos, cuncas ou FiOLFHV0RLWDVGHVWDVSH]DVOHPEUDQDVIRUPDV HGHFRUDFLyQVWtSLFDVGRXWUDVYDL[HODVÀQDVGD época, como as DSP producidas na zona de $TXLWDQLD RX DV SURSLDV IRFHQVHV $GHPDLV dentro da produción gris tamén atopamos outro tipo de pezas, de uso común e de cociña, como grandes xerras, botellas ou potes. Tanto DV SH]DV ÀQDV FRPR DV FRP~QV HVWiQ PRL EHQ UHSUHVHQWDGDV HQ &XUUiV PDUFDQGR XQ FODUR horizonte de ocupación da villa durante o século VI. ‡

Prato gris 7UiWDVH VHQ OXJDU D G~ELGDV GXQKD GDV SH]DV PiLV LPSRUWDQWHV GR FRQ[XQWR FHUiPLFR GH &XUUiV HVSHFLDOPHQWH SRU FRQVHUYDUPRV WUHV JUDQGHV IUDJPHQWRV que supoñen en torno a un 35% do total

054

‡

1B

1

2

Fonte perlada 2XWUDGDVSH]DVGHVWDFDGDVGH&XUUiVpXQKDJUDQGHIRQWH GXQVFPGHGLiPHWURGDTXHFRQVHUYDPRVDSHQDVWUHV IUDJPHQWRVGHERUGHTXHQRVVHUYHQSDUDDSUR[LPDUQRVD V~DIRUPD7UiWDVHGXQKDIRQWHSRXFRIRQGDFXQJUDQGH borde con chanzo no que destaca a presenza dun cordón perlado na parte superior do beizo que decora toda a peza. Ademais, sobre o espazo entre as perlas e o chanzo, o oleiro incluíu unha especie de “garabato” inciso coa LQWHQFLyQGHFRPSOHWDUDGHFRUDFLyQGDIRQWH$SHVDUHV GH QRQ FRQVHUYDU R IRQGR VDEHPRV TXH HUD SODQR SRU paralelos con outras pezas idénticas recuperadas en Braga RX HQ &RQLPEULJD (VWH WLSR GH IRQWHV SHUODGDV SDUHFHQ inspirarse en pezas doutras producións como as DSP da zona de Burdeos ou mesmo en produtos do interior da Península. A súa cronoloxía debe centrarse no século VI DtQGDTXH[DSRGHUtDQVHUSURGXFLGDVDÀQDLVGDFHQWXULD anterior.

‡

1A

3A

4A

3

4

5A

5

6A

6

Cuncas carenadas (Q &XUUiV WpxHQVH UHFXSHUDGR DWD FDWUR LQGLYLGXRV GHVWD IRUPD WtSLFD GD sigillata bracarense gris tardía. &DUDFWHUt]DQVHSRUSUHVHQWDUXQKDIRUWHFDUHQDDPHGLD DOWXUDTXHPDUFDRSDVRGDSDUWHIRQGDGHSHUÀOFXUYR D XQKD SDUHGH PiLV RX PHQRV UHFWD UHPDWDGD QXQ beizo simple, lixeiramente engrosado cara o exterior. As GLPHQVLyQVYDUtDQGHVGHRVFPGDGLiPHWURGDVSH]DV PiLV JUDQGHV DWD RV  FP GDV SH]DV PiLV SHTXHQDV (VWDVFXQFDVIRQGDVGHEHURQWHUYDULRVXVRVGHVGHVHUYLU na mesa ata para comer individualmente alimentos líquidos ou semisólidos. Son moi habituais en contextos do século VI en Vigo, polo que podemos atribuírlle a mesma FURQROR[tD iV GH &XUUiV DtQGD TXH SDUHFH SUREDEOH TXH continúen a ser producidos incluso durante o século VII.

5.4. Terra Sigillata Bracarense tardía (TSBT) gris 1. 1A. 1B. Prato de sigillata bracarense tardía gris. CUR72-MD202-203, CUR72 -09, CUR72-331. Museo Diocesano Tui e Laboratorio Arqueoloxía Uvigo 2. Fonte perlada de sigillata bracarense tardía gris. CUR72-MD137-139. Museo Diocesano Tui 3. 3A. Cunca carenada de sigillata bracarense tardía gris. CUR72-05. Laboratorio Arqueoloxía Uvigo 4. 4A. Cunca carenada de sigillata bracarense tardía gris. CUR72-06. Laboratorio Arqueoloxía Uvigo 5. 5A. Cunca carenada de sigillata bracarense tardía gris. CUR72-305. Laboratorio Arqueoloxía Uvigo 6. 6A. Cunca carenada de sigillata bracarense tardía gris. CUR72-336. Laboratorio Arqueoloxía Uvigo

055

5.5. &HUiPLFDFRP~QÀQD

5.5

8Q GRV JUXSRV FHUiPLFRV PDLV DEXQGDQWHV HQ &XUUiV VRQ DV FKDPDGDV ´FHUiPLFDV FRP~QV ÀQDVµ XQD VHULH GH pezas utilizadas na mesa (ao igual que as YDL[HODVÀQDV DtQGDTXHFRQXVRVGLIHUHQWHV Caracterízanse por posuír unhas paredes PRL ÀQDV XQKDV SDVWDV PRL GHSXUDGDV GH FRU FUHPD H XQ ER DFDEDGR D EDVH GXQ IRUWH alisamento. Tamén podemos incluír dentro GHVWH JUXSR DV FHUiPLFDV FRP~QV ÀQDV SLQWDGDVRXDVGHHQJREHEUDQFRiPEDODVG~DV WDPpQGRFXPHQWDGDVHQ&XUUiV2UHSHUWRULR tipolóxico acostuma incluír recipientes para beber e servir na mesa, como vasos, vasiños ou xerras, aínda que tamén podemos atopar SRWHVSUDWRVRXFXQFDV(Q&XUUiVDSDUHFHURQ xerriñas, vasos e algún prato/cunca de engobe EUDQFR PRLWRV GHOHV FRQ DOJXQKD IUDQ[D GH FRU YHUPHOOD H LQFOXVR DOJ~Q IUDJPHQWR GH parede con pintura branca. Desde hai tempo VDEHPRV TXH HVWHV SURGXWRV VRQ IDEULFDGRV nas olarías de Bracara Augusta e que as arxilas proveñen da zona do Prado/Ucha, a uns 11 NP GD FLGDGH 0iLV SUREOHPDV SUHVHQWD D súa datación, xa que tradicionalmente se viña admitindo que se trataba de pezas dos séculos I-III. A súa presenza en niveis do século IV e incluso dos inicios do século V en Toralla e %UDJD WHUPDV GD U~D $IRQVR +HQULTXHV  [XQWRFRDVSURSLDVSH]DVDWRSDGDVHQ&XUUiV demostran que unha boa parte da produción GH FHUiPLFDV FRP~QV ÀQDV SLQWDGDV H GH engobe branco continúa vixente bastante PiLVDOyGRVpFXOR,,,

1A

2A

2

3A

3

1B

1

5.6

1

2

5.6. Lucerna tipo “candil” A pesares de que soamente contamos con GRXV SHTXHQRV IUDJPHQWRV GH SDUHGH GHVWD OXFHUQD SRGHPRV DVHJXUDU TXH HQ &XUUiV XWLOL]DEDQ SDUD LOXPLQDUVH XQKDV OiPSDGDV moi especiais que denominamos como de tipo “candil”, ao semellarse a certos candís tradicionais que continuaron en uso ata a chegada da luz eléctrica. Caracterízanse SROD V~D IRUPD GH SHTXHQD FXQFD RQGH VH depositaría o aceite ou a graxa e pola presenza QR VHX LQWHULRU GXQ WXER FHUiPLFR RQGH VH FRORFDUtDDPHFKD3DUDIDFLOLWDURWUDQVSRUWH e movemento pola casa, levaba nun extremo XQKD SHTXHQD DVD (VWH WLSR GH OXFHUQDV IRL

IDEULFDGR SRVLEOHPHQWH QDV RODUtDV GH Bracara Augusta durante o século IV e os inicios do século V. Ademais de HQ 7RPLxR HVWiQ SUHVHQWHV QRXWURV [DFHPHQWRV GR VXU GH Galicia como en Toralla (Vigo) ou na Pescadoira (Bueu), demostrando os importantes contactos comerciais existentes entre a zona das Rías Baixas e a capital romana provincial. [Texto: AFF. Figuras: PVA e AFF]

056

&HUiPLFDFRP~QÀQD $%;HUULxDGHFHUiPLFDFRP~QÀQD&850'H0XVHR'LRFHVDQR7XL $;HUULxDGHFHUiPLFDFRP~QÀQD&850'0XVHR'LRFHVDQR7XL $&XQFDÀQDGHHQJREHEUDQFR&85/DERUDWRULR$UTXHROR[tD8YLJR 5.6. Lucerna tipo “candil” 1. Lucerna tipo “candil”. CUR72-MD132-133. Museo Diocesano Tui 2. Lucerna tipo “candil” de Braga (Delgado & Morais 2009). Foto MDDS.

057

6. ÁNFORAS

6.1

1

&RPR p EHQ VDELGR DV iQIRUDV VRQ R contedor típico do transporte marítimo no que circulan e se comercializan diversos produtos alimentarios (esencialmente viño, aceite e salgados) ao longo e ancho de todo o mundo romano. As atopadas en &XUUiV VRQ SRXFDV SHUR EHQ VLJQLÀFDWLYDV do abastecemento e consumo na villa de exclusivos condimentos alimentarios importados desde lugares moi lonxe do ,PSHULR 1HVWH FDVR FODVLÀFDUpPRODV segundo a súa procedencia:

1A

6.2

1A 2A

6.1. Ánforas itálicas Sen dúbidas, a peza que amosa unha FURQROR[tD PiLV DQWLJD GHQWUR GR FRQ[XQWR FHUiPLFRGH&XUUiVpXQVROLWDULRIUDJPHQWR GHERUGHGXQKDiQIRUDGRWLSRFRxHFLGRFRPR Dressel 1YDULDQWH$7UiWDVHGXQFRQWHGRU SDUDRWUDQVSRUWHGHYLxRLWiOLFRGHHOHYDGD calidade, producido esencialmente na zona da costa tirrena. Fabrícase desde mediados GRVpFXOR,,D&DWDÀQDLVGRVpFXOR,D& sendo moi pouco habitual no Noroeste. De IHLWR VRDPHQWH WHPRV GRFXPHQWDGR DOJ~Q exemplar deste tipo en poboados castrexos como o de Troña (Ponteareas), Montealegre (Domaio) ou en Torres de Oeste (Catoira). $ V~D SUHVHQ]D IRUPDQGR SDUWH GR HVSROLR FHUiPLFR GH &XUUiV SUpVWDVH i FRQWURYHUVLD xa que lle aporta ao xacemento cronoloxías prerromanas (da época tardorrepublicana) propias de establecementos tipo castro. De non ser unha perduración ocasional, habería que pensar na posibilidade dun primixenio asentamento castrexo no sitio (polo de agora non comprobado) ou ben que proveña GDOJ~QDVHQWDPHQWRSUHUURPDQRGDiUHDGR baixo Miño. 6.2. Ánforas béticas 2 WLSR DQIyULFR FRxHFLGR FRPR Haltern 70pXQFRQWHGRUGHIRUPDRYRLGHFRQSLYRWH macizo, colo estreito rematado nun bordo rectangular e asas caracterizadas pola

058

2

presenza dunha nervadura central. Sen lugar a dúbidas p R WLSR DQIyULFR PiLV IUHFXHQWH QR 1RURHVWH GXUDQWH R $OWR ,PSHULR GRFXPHQWiQGRVH PLOOHLURV GH IUDJPHQWRV QRV [DFHPHQWRV JDODLFRV VREUH WRGR QD iUHD FRVWHLUD H HVSHFLDOPHQWHQRVFDVWURV(VWDiQIRUDSURGXFLXVHQD]RQD do val do Guadalquivir e tradicionalmente se consideraba que transportaba viño de baixa calidade, aínda que algúns tituli picti H UHFHQWHV DQiOLVHV GH FRQWLGRV GHPRVWUDQ TXH tamén envasaba olivas en defrutum, un derivado do viño TXH IXQFLRQDUtD D [HLWR GH FRQVHUYDQWH GDV PHVPDV (Q &XUUiV VRDPHQWH FRQVHUYDPRV XQ IUDJPHQWR GH SDUHGH GHVWHWLSRDQIyULFRDVtFRPRXQSHTXHQRDQDFRGHDUULQTXH de asa, moi rodado e desgastado, que resulta de adscrición PiLVGXELGRVD 2XWUD SH]D GH SURFHGHQFLD EpWLFD LGHQWLÀFDGD HQ &XUUiV p XQ IUDJPHQWR GH operculum, termo latino que GHÀQHXQWLSRGHWDSDGHLUDIDEULFDGRHVSHFLDOPHQWHSDUD SHFKDU iQIRUDV 6RQ SH]DV FHUiPLFDV PRL VLQ[HODV iV YHFHVIDEULFDGDVDSDUWLUGHUHFRUWHVGDVSURSLDViQIRUDV complementadas mediante o uso de teas e resinas para asegurar a estanqueidade e selado do contedor, que non podía ser aberto ata que chegase ó lugar de consumo ÀQDOGRSURGXWR$SDUWLUGDDQiOLVHYLVXDOGDV~DSDVWD SHQVDPRV TXH IRL SURGXFLGD QD ]RQD FRVWHLUD GD %pWLFD ¢EDtD GH &iGL]"  SROR TXH UHVXOWD SUREDEOH TXH IRVH D WDSDGHLUDGXQKDiQIRUDGHVDOJDGRWLSR'UHVVHOPRL habituais no Noroeste durante o Alto Imperio. Debeu FKHJDUD7RPLxRGXUDQWHRVpFXOR,[XQWRFRDV+DOWHUQ 70 ou mesmo as Dressel 1.

1

6.1. Ánforas itálicas $ÉQIRUD'UHVVHO&85/DERUDWRULR$UTXHROR[tD8YLJR 6.2. Ánforas béticas $ÉQIRUD+DOWHUQ&85SDQ]D H&85DVD /DERUDWRULR$UTXHROR[tD8YLJR $7DSDGHLUDGHiQIRUDEpWLFD&85/DERUDWRULR$UTXHROR[tD8YLJR

059

6.3. Ánforas orientais 8QGRVDFKDGRVDQIyULFRVPiLVUHOHYDQWHV SDUD &XUUiV p R GDOJ~QV IUDJPHQWRV pertencentes a varios contedores procedentes GDiUHDRULHQWDOGR,PSHULR7UiWDVHGHWUHV PRGHORV GH iQIRUD FRxHFLGRV FRPR Late Roman Amphorae (LRA), tipos 1, 2 e 3, que transportarían esencialmente viños de DOWDFDOLGDGHSURGXFLGRVHQGLIHUHQWHVSXQWRV GRRULHQWHPHGLWHUUiQHR'RWLSRFRQWDPRV FRQ GRXV IUDJPHQWRV XQ GD SDUHGH H RXWUR GR DUULQTXH GD DVD SROD SDVWD IDFLOPHQWH LGHQWLÀFDEOHV FRD YDULDQWH % SURSLD GR século VI, que envasaría viños producidos na zona de Cilicia e norte de Siria. Do tipo 2 VRDPHQWHWHPRVXQIUDJPHQWRGHSDUHGHTXH polas súas características de pasta (grandes calcitas) non dubidamos que se trata dunha iQIRUD SURGXFLGD QD ]RQD GR VXU GR ([HR dedicada a transportar transportar aceite ou quizais tamén viño. Por último, do tipo 3 FRQWDPRVFXQSHTXHQRIUDJPHQWRGHDVDGH SDVWDPRLPLFiFHDFRUFKRFRODWHWtSLFDGDV iQIRUDV SURGXFLGDV SULQFLSDOPHQWH QD ]RQD GH eIHVR6DUGLV DFWXDO 7XUTXtD  QDV TXH se exportaría viño daquela rexión, un caldo PRLDIDPDGRGXUDQWHDDQWLJLGDGHWDUGtD

6.3

1A

1

2A

2

3

6.4

1

1A

As tres pezas son testemuña, xunto FRDV YDL[HODV ÀQDV IRFHQVHV GRV SDTXHWHV comerciais que, durante a primeira metade do século VI, chegaron masivamente ó Noroeste por vía marítima a partir do oriente GR PHGLWHUUiQHR (VWDV /5$ SUHVHQWHV HQ &XUUiVDtQGDTXHVH[DQSRXFDVGHPRVWUDQ claramente que os selectos viños orientais eran habitualmente consumidos polos habitantes da GallaeciaVHQGRSHUIHFWDPHQWH GLVWULEXtGRVSRORVFXUVRVÁXYLDLVQHVWHFDVR o Miño, a partir dos núcleos costeiros como Vigo. 6.4. Ánforas indeterminadas (Q &XUUiV WDPpQ IRL DWRSDGR XQ IUDJPHQWR GH SLYRWH GH iQIRUD GR WLSR HQJURVDGR HQ ´JODQGHµ ,QIHOL]PHQWH DtQGD QRQ FRQVHJXLPRV LGHQWLÀFDU D TXp WLSR DQIyULFR SXLGHUD SHUWHQFHU i HVSHUD GRV estudios analíticos de pasta que axuden a resolver a cuestión. [Texto: AFF. Figuras: PVA e AFF]

060

6.3. Ánforas orientais 1. 1A. /DWH5RPDQ$PSKRUD tipo 1. CUR72-17 -18. Laboratorio Arqueoloxía Uvigo 2. 2A. /DWH5RPDQ$PSKRUD tipo 2. CUR72-19. Laboratorio Arqueoloxía Uvigo 3. /DWH5RPDQ$PSKRUD tipo 3. CUR13-111. Laboratorio Arqueoloxía Uvigo 6.4. Ánforas indeterminadas $3LYRWHGHiQIRUDLQGHWHUPLQDGD&85/DERUDWRULR$UTXHROR[tD8YLJR

061

7. M AT E R I A L VÍTREO

1A

2A

6RQ HVFDVRV RV IUDJPHQWRV GH YLGUR UHFXSHUDGRV QD [DFHPHQWR GH &XUUiV H deles tan só tres permiten a súa adscrición PRUIRWLSROy[LFD $ QLYHO [HUDO SRGHPRV GLFLU que se trata de pezas de vaixela de mesa, que VRQGHXVRFRWLiQQRQGHOX[RRXGHSUHVWL[LR  TXH IRURQ SURGXFLGDV HQ WDOOHUHV UH[LRQDLV RX comarcais mediante a técnica de soprado ó ar e que se enmarcan claramente nunha cronoloxía baixoimperial.

2

3A

3

1

2 SULPHLUR IUDJPHQWR FRUUHVSRQGH D XQ ERUGRHPEXWLIRUPHRXDIXQLODGRTXHpRWLSR PiLV FRP~Q QDV [HUUDV GR VHUYL]R GH PHVD H nas botellas ou envases cilíndricos do século IV. Considéranse como unha especie de híbrido entre as xerras para servir líquidos na mesa e as botellas de envasado. En todo caso, estamos ante recipientes de bordo moi esvasado (7 cm QR QRVR IUDJPHQWR  HQ IRUPD GH HPEXGH H co labio rematado ó lume, dos que coñecemos paralelos moi similares en Lugo, Santomé (Ourense) ou Toralla (Pontevedra). 2 VHJXQGR IUDJPHQWR p XQ ERUGH H SDUWH GR FRUSR GXQ SHTXHQR FXQFR IRUPDOPHQWH relacionado cos cuncos troncocónicos ou en IRUPD GHFDPSi LQYHUWLGD GRV TXH FRxHFHPRV QR 1RURHVWH P~OWLSOHV YDULDQWHV IRUPDLV todas elas relacionadas de xeito maioritario co servizo de mesa, se ben algúns puideran gardar relación coa iluminación, complementando así R SDSHO GHVHPSHxDGR SRODV OiPSDGDV FyQLFDV terminadas nun sólido apéndice ou coto. Estes FXQFRV VRQ GH XVR FRWLiQ FXQKD DEXQGDQWH SUHVHQ]D HQ [DFHPHQWRV FRQ HVWUDWLJUDItDV baixoimperiais -séculos IV e V d.C.- como Lugo, Baños de Riocaldo (Ourense), A Lanzada (Pontevedra), ou Santomé (Ourense), entre outros. )LQDOPHQWH R WHUFHLUR IUDJPHQWR GH SDUHGH PRL ÀQD H GHFRUDGR FRQ VLPSOHV OLxDV esmeriladas, a pesar do seu reducido tamaño parece responder a un tipo de recipiente tardío tamén de uso moi común como son ós vasos cónicos Ising 106, presentes por exemplo

062

nos xacementos da Lanzada, Cidadela, Toralla, A Coruña, Santomé ou Baños de Riocaldo. En síntese, estamos ante pezas de calidade media, de EDL[RFXVWRHGHVWLQDGDVyXVRFRWLiQRTXHOHYDDVXSRUDV~D IDEULFDFLyQ HQ REUDGRLURV SUy[LPRV yV OXJDUHV GH FRQVXPR SUREDEOHPHQWH GH iPELWR UH[LRQDO RX FRPDUFDO ORFDOL]DGRV tanto nas capitais conventuais como, especialmente, noutros QRXWURVQ~FOHRVPDLVLQPHGLDWRVD&XUUiVFRPRSRGHUtDQVHU os aglomerados secundarios de Tui e Vigo.

7. Material vítreo $;HUUDDIXQLODGD&850'9,'0XVHR'LRFHVDQR7XL 2. 2A. Cunca. CUR72-MD-VID02. Museo Diocesano Tui 3. 3A. Vaso decorado. CUR72-MD-VID03. Museo Diocesano Tui

[Texto: MXR. Figuras: PVA]

063

8. M AT E R I A L METÁLICO 6RQ PRL SRXFRV RV DFKDGRV PHWiOLFRV DSDUHFLGRVQDVHVFDYDFLyQVGH&XUUiV(QWUH eles, compre destacar un único obxecto de bronce de pequeno tamaño, recuperado na intervención de 1972, consistente nunha anela circular móbil, dotada dunha protuberancia de suxeición, que engarza con outra peza broncínea introducíndose a WUDYHVRGDSHUIRUDFLyQREORQJDH[LVWHQWHQD PHVPD 6XSRxHPRV TXH D SH]D SHUIRUDGD VHUtD À[D DGKHULGD D RXWUR RE[HFWR GH meirande tamaño -quizais un recipiente WLSR YDVR RX FDOGHLUR XQ FRIUH RX XQKD caixiña, posiblemente tamén broncíneos-, IXQFLRQDQGR DVt D DQHOD PyELO D [HLWR de asa de aprehensión do obxecto. Non coñecemos paralelos directos nin temos, en consecuencia, ningún tipo de seguridade sobre a pertinencia ou non desta hipótese LQWHUSUHWDWLYDGDIXQFLRQDOLGDGHGDSH]D 6HQ HPEDUJR VL TXH VRQ DOJR PiLV abundantes (polo menos 7 anacos de pequeno ou moderado tamaño) as escouras YLWULÀFDGDV, probas posibles da realización de actividades metalúrxicas no xacemento GH&XUUiV$SDUHFHURQFRQFHQWUDGDVQDiUHD da necrópole, inmediatas ou adxacentes iV WXPEDV UHHVFDYDGDV HQ  DtQGD TXH WDPpQ KDL UHIHUHQFLDV GR VHX DFKDGR QD escavación da 1972 (Gómez Sobrino et alii. 1980: 328). A localización destas escouras no contexto da necrópole resulta estraña e aparentemente incongruente, sendo a explicación mais plausible que as actividades metalúrxicas se tivesen desenvolvido na mesma zona previamente ó seu uso como iUHDIXQHUDULD 7UiWDVH GH IUDJPHQWRV YLWULÀFDGRV FRQ abundantes rugosidades e vacuolas. Dende R SXQWR GH YLVWD PRUIROy[LFR SUHVHQWDQ D VLPSOH YLVWD HYLGHQFLDV GH WHU ÁXtGR en estado pastoso, polo que poden ser

064

1

1A

2

LGHQWLÀFDGDVFRPRHVFRXUDVGHVDQJUDGR1RQIRLUHDOL]DGD QLQJXQKDDQiOLVHTXHSHUPLWDFRxHFHUDV~DFRPSRVLFLyQ aínda que poderían relacionarse con algún tipo de actividade metalúrxica que implicase unha temperatura RVXÀFLHQWHPHQWHDOWDFRPRSDUDSURSLFLDUDYLWULÀFDFLyQ do sílice e do combustible como acontece, por exemplo, no SURFHVRGHSURGXFLyQGHIHUUR

8. Material metálico 1. 1A. Obxecto de bronce. CUR72-MD-MET01. Museo Diocesano Tui 2. Escouras. CUR13-MET01-03. Laboratorio Arqueoloxía Uvigo

[Texto: BCR, FPL e SGS. Figuras: PVA]

065

9. O U T R O S MATERIAIS A RT E S A NA I S, CERÁMICOS E PÉTREOS

1A

1B

1C

1D

1

Tanto na intervención de 1972 como na de 2013 apareceron abundantes pesos de tear  FRPSOHWRV H  IUDJPHQWDGRV  FRxHFLGRV como SRQGHUD ou DHTXLSRQGLD, que revelan ÀDEOHPHQWH D UHDOL]DFLyQ GH DFWLYLGDGHV artesanais de produción téxtil no xacemento GH&XUUiV7RGRVSURFHGHQGDiUHDGDvilla, D H[FHSFLyQ GXQ ~QLFR H[HPSODU TXH IRL atopado na necrópole (Gómez Sobrino et alii. 1980: 331).

1E

1F

1G

Empregaríanse en teares verticais, SHQGXUDGRV GRV ItRV GR WHFLGR GH Dt RV QHFHVDULRV EXUDFRV GH DWDGR  FRD IXQFLyQ de serviren de contrapeso por gravidade que asegure o mantemento da tensión UHTXLULGDQRVItRVSHUPLWLQGRDVtXQySWLPR UHQGHPHQWRPHFiQLFRGRWUDEDOORQRWHDU Realizados en arxila cocida, presentan XQKDPRUIROR[tDEDVWDQWHXQLIRUPHWDQWRQD IRUPDSDUDOHOHStSHGRVYHUWLFDLViVYHFHVFRQ certa tendencia redondeada ou trapezoidal) como no peso (entre 350 e 600 gramos) e nas dimensións (media de 13,5 x 4,5 x 4,5 cm). Maioritariamente levan un único RULÀFLR VXSHULRU GH SHQGXUDU D H[FHSFLyQ de dous exemplares que contan con buraco dobre. Noutros dous casos portan sinxelas marcas dixitadas que, como nas tégulas, SRVLEOHPHQWH LGHQWLÀTXHQ y RSHUDULR TXH IDEULFRXHFRFHXDVSH]DV Por último, compre sinalar a presenza HQ &XUUiV GH VHQGDV SHGUDV GH DÀDU, de pequeno tamaño (sobre 12 cm de longo) que FDEH SHUIHFWDPHQWH QD PDQ REYLDPHQWH GHVWLQDGDVyDÀDGRGHIHUUDPHQWDVFRUWDQWHV sexan estas de uso culinario, agrícola ou

066

2

IRUHVWDO FRLWHORV QDYDOODV PDFKDGDV RX IRXFHV  WDQ FRP~QV FRPR QHFHVDULDV QR iPELWR UXUDO (VFyOOHQVH SDUD HVWH ÀQ SHGUDV GXUDV GH JUDR ÀQR TXH PHWHRUL]DQ moderadamente pola abrasión, como pode ser a cuarcita.

2A

9. Outros materiais artesanais, cerámicos e pétreos 1. 1A. 1B. 1C. 1D. 1E. 1F. 1G. Pesos de tear. CUR72-MD210-216. Museo Diocesano Tui $3HGUDVGHDÀDU&85H&85/DERUDWRULR$UTXHROR[tD8YLJR

[Texto: FPL e SGS. Figuras: PVA e SGS]

067

BIBLIOGRAFÍA

ADAM, J-P. (1996). /DFRQVWUXFFLyQURPDQDPDWHULDOHV\WpFQLFDV/HyQ(GLWRULDOGHORV2ÀFLRV $/0(,'$&$%52&+$'2'( $DUTXHRORJLDSURWRKLVWyULFDHURPDQDQRFRQFHOKRGH9LOD1RYDGH&HUYHLUD. Vilanova de Cerveira, 2000. $/0(,'$&$)(55(,5$'( ©$UTXHRORJtDWDUGRUURPDQDHJHUPiQLFDQR1:SHQLQVXODUª(QGalicia, da URPDQLGDGHi[HUPDQL]DFLyQSUREOHPDVKLVWyULFRVHFXOWXUDLV$FWDVGRHQFRQWURFLHQWtÀFRHQKRPHQD[HD)HUPtQ%RX]D %UH\. Universidade de Santiago de Compostela. BRODRIBB, G. (1987). 5RPDQEULFNDQGWLOH. Gloucester. CARRERAS MONFORT, C. e MORAIS, R. (Coords.) (2011). ÉQIRUDVURPDQDVGH/XJR, Traballos de Arqueoloxía nº 3, Lugo.

LAGO CERVIÑO, M., RIVAS BREA, T., MILLOS ALFEIRÁN, J., LANTES SUÁREZ, O. (2014). “Una aproximación DUTXHRPpWULFDDOHVWXGLRGHODFHUiPLFDFRP~Q\GHFRFLQDORFDOUHJLRQDOGHORVFRQWH[WRVWDUGRDQWLJXRVGHOD8$5& II (Vigo)”, $FWDVGHO,,ž&RQJUHVR,QWHUQDFLRQDOGHOD6(&$+, Braga. MARTÍNEZ DE TAMUXE, X.M. (1975). /D 9tD URPDQD ©3HU ORFD PDULWLPDª SRU HO %DMR 0LxR \ FRVWD DWOiQWLFD. La Guardia. MORAIS, R. (2005). $XWDUFLDHFRPHUFLRHP%UDFDUD$XJXVWD&RQWULEXWRSDUDRHVWXGRHFRQyPLFRGDFLGDGHQRSHULRGR$OWR ,PSHULDO. UAUM, Braga. 025$,65H)(51$1'(=$QRSUHOR ´/DSURGXFFLyQGHYDMLOODVÀQDVGH%UDFDUD$XJXVWDµ5HL&UHWDULDH5RPDQDH )DXWRUHV$FWD.

CASAL GARCÍA, R. e RODRÍGUEZ GARCÍA, P. (1996). “Aequipondia”. Gallaecia, 463-468.

MORILLO, A., e SALIDO DOMÍNGUEZ, J. (2013). “Material constructivo latericio procedente del campamento de la /HJLR9,,*HPLQD en León. La intervención arqueológica de Puerta Obispo”. /XFHQWXP: 147-170.

CRUZ, M. DA. (2009). 29LGUR5RPDQRGR1RURHVWH3HQLQVXODU8PROKDUDSDUWLUGH%UDFDUD$XJXVWD Instituto de Ciências Sociais da Universidade do Minho, 2009. .

PÉREZ LOSADA, F. (1997) “Sobre a villa URPDQD GH 1RYLOOH 0XJDUGRV  VtQWHVH FLHQWtÀFD GLYXOJDWLYD H YDORUDFLyQ patrimonial”. En Alonso Troncoso (Ed.): )HUUROWHUUD*DODLFRURPDQD, Ferrol, pp. 85-135.

CURRÁS REFOJOS, B.X. (2014). “Mapa de usos potenciales de la tierra de Galicia. Una perspectiva arqueológica”. Trabajos de prehistoria, 71, 1: 23-41.

³³³ ´+DFLDXQDGHÀQLFLyQGHORVDVHQWDPLHQWRVUXUDOHVHQODGallaecia: poblados (vici) y casas de campo (villae)”. (Q)HUQiQGH]2FKRD&HGLW/RVÀQLVWHUUHVDWOiQWLFRVHQODDQWLJHGDGpSRFDSUHUURPDQD\URPDQD, Gijón, 189-197.

CURRÁS REFOJOS, B.X. e LÓPEZ GONZÁLEZ, L.F. (2011). “Minería romana y poblamiento en la cuenca del Baixo Miño”. En Martins, C.M., Bettencourt, A.M., Martins, J.I., Carvalho, J. -coords-3RYRDPHQWRHH[SORUDokRGRVUHFXUVRV PLQHLURVQD(XURSD$WOiQWLFDRFFLGHQWDOBraga: 179-202.

³³³ ´&RQWULEXFLyQyHVWXGLRGDFHUiPLFDGHFRQVWUXFFLyQQD*DOLFLDURPDQD, µ(Q*DOLFLDGDURPDQLGDGHi [HUPDQL]DFLyQSUREOHPDVKLVWyULFRVHFXOWXUDLV$FWDVGRHQFRQWURFLHQWtÀFRHQKRPHQD[HD)HUPtQ%RX]D%UH\. Santiago de Compostela: 241-261.

DAVID, P. (1947). eWXGHVKLVWRULTXHVVXUOD*DOLFHHWOH3RUWXJDOGX9,HDX;,,HVLqFOH. Lisboa: Institut Français au Portugal.

³³³ ´+LSRFDXVWRVQD*DOLFLDURPDQDµGallaecia: 129-175.

DELGADO, M. e MORAIS, R. (2009). *XLDGDVFHUiPLFDVGHSURGXomRORFDOGH%UDFDUD$XJXVWDBraga.

——— (1991). “Os asentamentos na Galicia romana”. En *DOLFLD+LVWRULD, 1: Prehistoria e historia antiga. A Coruña: 404-441.

ESTEFANÍA ALVAREZ, M. D. N. (1960). 9tDVURPDQDVGH*DOLFLD. Salamanca. FATÁS CABEZA, G. (1996). “Colección de pesas de telar del Museo Arqueológico de Zaragoza”. 0XVHR$UTXHROyJLFRGH =DUDJR]D 29-30: 225-43.

——— (1987). “Sobre o concepto de “villa” no mundo romano”. En &DGHUQRVGHDUTXHRORJLDVHULH,,, 4: 79-108.

FERNÁNDEZ CASTRO, M.C. (1982). 9LOODVURPDQDVHQ(VSDxD. Madrid.

RODRÍGUEZ COLMENERO, A., FERRER SIERRA, S., ÁLVAREZ ASOREY, R. (2004). 0LOLDULRVHRXWUDVLQVFULFLyQV YLDULDVURPDQDVGRQRURHVWHKLVSiQLFR. Consello da Cultura Galega. Santiago de Compostela.

FERNÁNDEZ FERNÁNDEZ, A. (2014). (O FRPHUFLR WDUGRDQWLJXR VV,99,,  HQ HO 1RURHVWH SHQLQVXODU D WUDYpV GHO UHJULVWURFHUiPLFRGHODUtDGH9LJR5RPDQDQG/DWH$QWLTXH0HGLWHUUDQHDQ3RWWHU\$UFKDHRSUHVV2[IRUG

52'5Ì*8(=5(6,12$ ´&LXGDGHVYLFXVFDVWUD\YLOODHHQHO1:GXUDQWHODWDUGRDQWLJHGDGHQVD\RGHXQ modelo arqueohistórico para el período”. Gallaecia, 26: 133-61.

——— (2013). 2FRPHUFLRWDUGRDQWLJRQR1RURHVWH3HQLQVXODUXQKDDQiOLVHGD*DOODHFLDVXHYDHYLVLJRGDDWUDYpVGRUH[LVWUR DUTXHROy[LFR Editorial Toxosoutos, Noia.

——— (2006). 'HO,PSHULR5RPDQRDOD$OWD(GDG0HGLDDUTXHRORJtDGHODWDUGRDQWLJHGDGHQ*DOLFLDVLJORV99,,,  Editorial Toxosoutos. Noia.

——— (2010). “Resultados preliminares del estudio de la T.S. Focense (LRC) aparecida en Vigo (Galiza, España)”, Rei &UHWDULDH5RPDQDH)DXWRUHV$FWD: 375-384.

6É1&+(=3$5'2-& ´3RZHUDQG5XUDO/DQGVFDSHVLQ(DUO\0HGLHYDO*DOLFLD$' 7RZDUGVD5H ,QFRUSRUDWLRQRI WKH$UFKDHRORJ\LQWRWKH+LVWRULFDO1DUUDWLYHµ(DUO\0HGLHYDO(XURSH 21, 2: 140-68.

FERNÁNDEZ FERNÁNDEZ, A. e MORAIS, R. (2012): “Terra Sigillata Bracarense Tardía (TSBT)”, en Bernal e Ribera (Eds), &HUiPLFDV+LVSDQRUURPDQDV,,: 131-174.

³³³ ´/RVFRQWH[WRVGHIXQGDFLyQGHODVLJOHVLDVWDUGRDQWLJXDVHQ*DOLFLDVV99,,, VXEVWUDWRVDUTXHROyJLFRV GLVWULEXFLyQ\VLJQLÀFDGRVµ$QWLTXLWp7DUGLYH 20, 1: 255-73.

FERNÁNDEZ RODRÍGUEZ, M. (2004). 7RURQLXP. Aproximación a la historia de una tierra medieval. vol. 31. CSICDpto. de Publicaciones.

6É1&+(=3$5'2-&H&855É6%; ´3ROLWLFDODUWLFXODWLRQLQWKH/DWH$QWLTXHODQGVFDSHRI *DOODHFLD 7KH FDVH RI  /RZHU 0LxR 9DOOH\ WKWK FHQWXULHV DG µ KWWSVZZZDFDGHPLDHGX3ROLWLFDOBDUWLFXODWLRQB LQBWKHB/DWHB$QWLTXHBODQGVFDSHBRIB*DOODHFLDB7KHBFDVHBRIB/RZHUB0LQRB9DOOH\BWKWKBFHQWXULHVBDGB $FFHVR 11/07/2014.

³³³ ´8QDQHFUySROLVGHWLSRURPDQRHQ&XUUiVµ+RPHQDMHDOSURIHVRU&D\HWDQRGH0HUJHOLQDMurcia: 329-331. FERREIRA PRIEGUE, E. (1988). /RVFDPLQRVPHGLHYDOHVGH*DOLFLD. Ourense: Museo Arqueolóxico Provincial. GARCÍA-ENTERO, V. (2005). /RV©%DOQHDªGRPpVWLFRViPELWRUXUDO\XUEDQRHQOD+LVSDQLDURPDQD. Editorial CSIC CSIC Press. GÓMEZ SOBRINO, J., GONZÁLEZ SANTISO, A., MARTÍNEZ DO TAMUXE, X. (1980). “La villa romana y necrópolis JHUPiQLFDGH&XUUiV7RPLxRµ%ROHWtQGH0XVHR'LRFHVDQRGH7XL3: 321-338.

9,'$/9,//$9(5'(0 ´(QFROGDYLODURPDQDHQHFUySROLVGH&XUUiVµGrial, 21/82: 501-502. XUSTO, M. (2001). 29LGUR3URYLQFLDO*DODLFRUURPDQR0RQRJUDItDVGD8QLYHUVLGDGHGH9LJR+XPDQLGDGHVHFLHQFLDV xurídico-sociais 39. Vigo. ——— (2004). “Vidro de Gallaecia y del norte peninsular: estado de la cuestión”. En Fuentes, A. (Ed): -RUQDGDVVREUHHO YLGULRHQOD(VSDxD5RPDQD)XQGDFLRQ&HQWUR1DFLRQDOGHO9LGULR5HDO)iEULFDGH&ULVWDOHVGHOD*UDQMD6HJRYLD 225-257.

GONZÁLEZ SOUTELO, S. (2007). 2 7XL DQWLJR XQKD DSUR[LPDFLyQ KLVWyULFDDUTXHROy[LFD. 1a ed. Noia (A Coruña), Toxosoutos. ——— (2011). (OYDORUGHODJXDHQHOPXQGRDQWLJXRVLVWHPDVKLGUiXOLFRV\DJXDVPLQHURPHGLFLQDOHVHQHOFRQWH[WRGHOD *DOLFLDURPDQD. A Coruña, Fundación Barrié-CSIC.

068

069