Fernández Fernández, A., Valle Abad, P. 2014, Vaixelas finas e lucernas, in Tomiño romano. O xacemento de Currás. Ano 2014, p. 52-57.

ANO 2014

P R Ó L O G O SANDRA GONZÁLEZ ALCALDESA DE TOMIÑO Tomiño romano: o xacemento de Currás EXPOSICIÓN Comisariado: Silvia González Soutelo (Uvigo) Fermín Pérez Losada (Uvigo) Coordinación: Natalia Jorge Pereira (Concello de Tomiño) Deseño e montaxe: Somosmagenta, S.L. Concello de Tomiño Textos e imaxes: Fermín Pérez Losada e Silvia González Soutelo, coa colaboración de: Natalia Caparrini e Natalia Morales (prospecións xeofísicas) Martiño Vázquez Mato (mapas, planos e fotogrametrías) Patricia Valle Abad (debuxos material arqueolóxico) Manuela Rodríguez González (recreacións) Conservación/restauración de pezas arqueolóxicas: Marta Lago Cerviño

CATÁLOGO Edita: Concello de Tomiño $XWRUHVWH[WRVHÀJXUDV Fermín Pérez Losada. FPL Silvia González Soutelo. SGS Adolfo Fernández Fernández. AFF Patricia Valle Abad. PVA Manuel Xusto Rodríguez. MXR Beatriz Comendador Rey. BCR Deseño e maquetación: Somosmagenta, S.L. Imprime: *UiÀFDV/DJXDUGLD $H[SRVLFLyQWLYROXJDUQD&DVDGD&XOWXUDGH7RPLxRGRGHRXWXEURyGHQRYHPEURGH)RLÀQDQFLDGDLQWHJUDPHQWH polo Concello de Tomiño. Algunhas das pezas arqueolóxicas expostas foron cedidas polo Museo Diocesano de Tui (MDT), coa pertinente autorización dos Servizos de Arqueoloxía e Museos da Xunta de Galicia. Outras proceden dos fondos do Laboratorio de Arqueoloxía da Universidade de Vigo (LAUV), onde se atopan provisionalmente depositadas para o seu estudo. ISBN - 13: 978-84-617-2207-5 D.L.: VG 703-2014 © Da edición: Concello de Tomiño © Dos textos e as súas imaxes: os autores

A presenza de Tomiño na historia ten acaparado ao longo destes últimos anos numerosas páxinas en publicacións, reportaxes xornalísticas e audiovisuais. Tomiño ten sido un lugar de paso pero tamén de asentamento, diferentes sociedades ao longo da historia teñen escollido este espazo para establecerse e o noso concello aparece documentado nos anais da historia como un lugar destacado ao longo dos tempos. Esta publicación recolle a importancia do período romano e tardorromano no noso concello. Dende o concello quixemos recoller o facho de luz que prenderon investigadores como Jesús Gómez Sobrino, Aquilino González Santiso e Xoán Martínez Tamuxe, cando hai máis de 40 anos, con máis vontade que recursos, levaron a cabo unha admirable escavación: a villa romana de Currás. A eles debémoslle a recuperación das vellas pedras que algún día foron a vivenda dun persoeiro destacado da tardorromanidade. O Concello de Tomiño, consciente da importancia destas investigacións, quixo valorizar este xacemento e ten promovido, xunto coa Universidade de Vigo, investigacións, exposicións, conferencias e mesmo novas escavacións arqueolóxicas con toda a moderna tecnoloxía para coñecer mellor o noso pasado. A presenza da Universidade de Vigo QHVWHSUR[HFWRpJDUDQWtDGHFRxHFHPHQWRFLHQWtÀFRHDSRVWD pola investigación nas nosas universidades. Con esta publicación queremos dar un paso e encetar un camiño que agardamos nos leve a novas actuacións neste xacemento. Como alcaldesa de Tomiño quero agradecer á Universidade de Vigo e aos seus investigadores todo o saber que puxeron a disposición dos veciños e veciñas do concello para desentrañar a historia do noso pasado, tamén a toda a parroquia de Currás por terse involucrado con este proxecto, por ter sido xenerosos e ter visión para implicarse na súa valorización, co esforzo de todos estou segura que este será o comezo dun camiño con tanto futuro como pasado.

ÍNDICE

TOMIÑO ROMANO: O XACEMENTO DE CURRÁS páx.

EXPOSICIÓN

08....... 1. O Baixo Miño na Galiza romana 010....... 2. Tomiño romano 014....... 3. O xacemento de Currás 016....... 4. Historia do xacemento: a descuberta (1972) 018....... 5. Historia do xacemento: a recuperación (2013) 020....... 6. Prospeccións xeofísicas 022....... 7. Sondaxes arqueolóxicas 024....... 8. Metodoloxía arqueolóxica: o rexistro 026....... 9. Traballo de laboratorio 028....... 10. A villa de Currás 030....... 11. A necrópole de Currás 032....... 12. A vida cotiá na villa romana: produción e consumo 034....... 13. Cronoloxía, interpretación e contexto histórico 036....... 14. Arqueoloxía e sociedade 038....... 15. Presente e futuro CATÁLOGO DE PEZAS DA EXPOSICIÓN 042....... 1. Materiais cerámicos de construción: tégulas 044....... 2. Materiais cerámicos de construción: ladrillos e canalización 048....... 3. Materiais construtivos varios: pedra, metal e vidro 048....... 4. Cerámica común e de cociña 052....... 9DL[HODVÀQDVHOXFHUQDV 058....... 6. Ánforas 062....... 7. Material vítreo 064....... 8. Material metálico 066....... 9. Outros materiais artesanais, cerámicos e pétreos 068....... BIBLIOGRAFÍA

05

5. VAIXELAS FINAS E LUCERNAS Como era de esperar, o conxunto das YDL[HODV ÀQDV H OXFHUQDV SUHVHQWHV HQ &XUUiV non é moi abundante, pero si altamente VLJQLÀFDWLYR D QLYHO FURQROy[LFR H FXOWXUDO 7UiWDVH HVHQFLDOPHQWH GH YDL[HOD ÀQD GH mesa, un produto caro e de certo luxo, sempre importado a longa ou media distancia, SUHIHUHQWHPHQWH SRU YtD PDUtWLPD GHVGH RV grandes centros produtores. Presentamos este FRQ[XQWR FHUiPLFR FODVLÀFDGR QRV VHJXLQWHV grupos produtivos: 5.1. Terra Sigillata Focense tardía (TSFT) (Q &XUUiV FRQWDPRV FRQ GRXV RX WUHV SUDWRV SURGXFLGRV QR 0HGLWHUUiQHR 2ULHQWDO concretamente en Focea, cidade romana localizada na costa occidental da actual Turquía. Dentro da tipoloxía coñecida para esta produción, todos os pratos pódense FODVLÀFDU GHQWUR GD IRUPD +D\HV  QDV V~DV YDULDQWHV&(TXHIRURQIDEULFDGDVHQWUHÀQDLV do século V e inicios do século VI. Dun dos SUDWRVVRDPHQWHFRQVHUYDPRVXQIUDJPHQWRGH borde, caracterizado pola decoración exterior IHLWD PHGLDQWH ´URGLxDµ PHQWUHV TXH GRXWUR SUDWR FRQWDPRV FRQ YDULRV IUDJPHQWRV TXH QRV IRUQHFHURQ R SHUÀO FRPSOHWR GD SH]D posibilitando a súa reconstrución integral. Este presenta o típico borde triangular, continuado FRDV SDUHGHV FXUYDV TXH FRQIRUPDQ XQ SUDWR IRQGR SDUHFLGR D XQKD FXQFD TXH DSRLD QXQ SHTXHQR Sp HQ DQHO 1RXWURV IUDJPHQWRV GH IRQGRDSDUHFHQRVHXLQWHULRU[XVWRQRFHQWUR unha decoración estampada, concretamente D ÀJXUD GXQ FHUYR HQ PRYHPHQWR GR TXH LQIHOL]PHQWH Vy FRQVHUYDPRV D V~D FDEH]D aínda que podemos imaxinarnos o resto do corpo grazas a motivos similares desta decoración estampada recuperados noutros xacementos do Imperio romano. A produción destas pezas na Focea comeza [D D ÀQDLV GR VpFXOR ,9 DtQGD TXH QRQ VHUi ata a segunda metade do século V cando comecen a chegar ata a Gallaecia, posiblemente acompañando a outros produtos orientais

052

TXH YLxDQ QDV QDYHV TXH IUHFXHQWDEDQ DV UXWDV FRPHUFLDLV PDUtWLPDV TXH VH GLUL[tDQ FDUD R PXQGR DWOiQWLFR e PRL interesante sinalar que vai ser precisamente nos xacementos DWOiQWLFRVHVSHFLDOPHQWHQRVJDOHJRVRQGHDSUHVHQ]DGHVWHV SUDWRVIRFHQVHVIDLVHKDELWXDOHLQFOXVRPDLRULWDULDWDOFRPR testemuña o caso de Vigo onde a TSFT chega a ser a vaixela ÀQDPiLVFRP~QGXUDQWHRVpFXOR9,HRVLQLFLRVGR9,,XQKD curiosa situación que soamente podemos atopar nas grandes cidades orientais como Antioquía, Beirut ou a mesma Constantinopla.

5.1

1A

2A

$ SUHVHQ]D GHVWDV SH]DV HQ &XUUiV GHQRWD XQKD IRUWH relación comercial do asentamento co mundo oriental, ademais de demostrar, xunto coas vaixelas grises tardías de %UDJDHQ&XUUiVXQKDSURORQJDGDRFXSDFLyQGDvilla ata ben entrado o século VI. 5.2. Terra Sigillata Hispánica (TSH) 8QV GRV YHVWL[LRV FHUiPLFRV PDLV DQWLJRV DWRSDGRV HQ &XUUiVVRQYDULRVSUDWRVGHFHQDVGHIUDJPHQWRV GDSURGXFLyQ coñecida como Terra Sigillata +LVSiQLFD 76+  (VWD SURGXFLyQpFRQVLGHUDGDFRPRDYDL[HODÀQDGHPHVDWtSLFD da península ibérica en época romana, herdeira da tradición ROHLUDGHVWHWLSRGHSH]DVIDEULFDGDVSULPHLURHQ,WDOLD76,  e despois na Galia (TSG). Entre as zonas de produción desta FHUiPLFD GHVWDFD D iUHD ULR[DQD FRV VHXV Q~FOHRV GH 7ULFLR (Tritium Magallum) e Bezares. Aínda que a cronoloxía da súa produción atópase en discusión, todo parece indicar que comeza aló polos últimos decenios do século I e se prolonga ata o século III, momento no que evoluciona cara o que FRxHFHPRVFRPR76+LVSiQLFD7DUGtDTXHYLUiDIDEULFDUVH durante os séculos IV e V. 2V IUDJPHQWRV DWRSDGRV HQ &XUUiV SHUWHQFHQ D XQKD GXFLDGHSH]DVGDIRUPD'UDJHQGRUII XQSUDWRIRQGR de paredes esvasadas caracterizado pola presenza dun groso EDTXHWyQ TXH VHSDUD R IRQGR GD SDUHGH 6HQ G~ELGD IRURQ IDEULFDGRVQD]RQDGH7ULFLRRQGHVHORFDOL]DQRVSULQFLSDLV centros (ÀJOLQDH  GH SURGXFLyQ $ SDUWLFXODU PRUIROR[tD GHVWHVSUDWRV'UDJGH&XUUiVOpYDQRVDSHQVDUTXHVH produciron durante o século II ou incluso a inicios do século III, como así o indican outros pratos similares, neste caso con estampa do oleiro, atopados en Braga.

1B

2 1C

1

5.2

1

2

5.3

1

1A

5.3. Terra Sigillata Bracarense tardía (TSBT) vermella $ SHVDU GH VHU XQKD GDV FHUiPLFDV PiLV KDELWXDLV GXUDQWHRVVpFXORV,9H9HQ&XUUiVVRDPHQWHFRQWDPRVSROR PRPHQWR FXQ SHTXHQR IUDJPHQWR GH sigillata bracarense WDUGtDYHUPHOOD7UiWDVHGXQKDSDUWHGRIRQGRGXQSUDWRFRQ decoración estampada (unha palmeta), resultando probable TXHIRUPDVHSDUWHGXQKDJUDQGHIRQWHGD)RUPDWLSRPRL KDELWXDO HQ FRQWH[WRV GH ÀQDLV GR VpFXOR ,9 H GR SULPHLUR WHU]RGRVpFXOR9LQVSLUDGDQDVJUDQGHVIRQWHVGDIRUPD+D\HV 59 en sigillataDIULFDQD$VGHQRPLQDGDVEUDFDUHQVHVWDUGtDV YHUPHOODVVRQFHUiPLFDVÀQDVGHVHUYL]RGHPHVDSURGXFLGDV

5.1. Terra Sigillata Focense tardía (TSFT) 1. 1A. 1B. 1C. Prato de sigillataIRFHQVH5HFRQVWUXFLyQVYLUWXDLVHGHWDOOHGRPRWLYRGHFRUDWLYR&850'&85 CUR72-949-950. Museo Diocesano Tui e Laboratorio Arqueoloxía Uvigo 2. 2A. Prato de sigillataIRFHQVH&850'0XVHR'LRFHVDQR7XL 5.2. Terra Sigillata Hispánica (TSH) 1. Prato de sigillataKLVSiQLFD&850'0XVHR'LRFHVDQR7XL 2. Prato de sigillataKLVSiQLFDDWRSDGRHQ%UDJD0RUDLV 5.3. Terra Sigillata Bracarense tardía (TSBT) vermella 1. 1A. Fonte de sigillata bracarense tardía vermella. CUR13-113. Laboratorio Arqueoloxía Uvigo

053

nas olarías de Braga e comercializadas por todo o territorio do norte de Portugal e sur de Galicia, que tentan imitar os motivos e técnicas GHFRUDWLYDV SURSLDV GRXWUDV YDL[HODV ÀQDV importadas, como as orixinarias da Tunisia 76$  RX D 76+7 SURGXFLGD QR LQWHULRU GD SHQtQVXODLEpULFD7HxHQRVHXPRPHQWRiO[LGR de vendas durante os decenios centrais do século V (425-475), aproveitando que a importación GHYDL[HODVÀQDVPHGLWHUUiQHDVVXIUHXQKDFULVH pola inestabilidade política do momento. O IUDJPHQWRFRQWDDGHPDLVFXQHVSHFLDOLQWHUHVH [D TXH IRL DWRSDGR QD HVFDYDFLyQ GH  HQ FRQWH[WRHVWUDWLJUiÀFRRUL[LQDOFDSDGHFLQ]DV GR IRUQR GR KLSRFDXVWR  DSRUWiQGROOH XQKD cronoloxía ao depósito do primeiro terzo do século V.

5.4

GDSH]DTXHSHUPLWLURQFRxHFHURVHXSHUÀOFRPSOHWRH posibilitaron a reconstrución integral da mesma. É un SUDWRGHERUGHSODQRHEHL]RHQJURVDGREDVWDQWHIRQGR H FXQKDV GLPHQVLyQV GH  FP GH GLiPHWUR 2 IRQGR p plano, sen ningún tipo de pé. Empregaríase para servir na mesa produtos semisólidos, ben sexa para consumilos directamente no prato ou para pasalos a outro tipo de recipientes de menor tamaño. Aínda que non é doado precisar a súa datación, por pezas similares documentadas en Vigo, Braga e &RQLPEULJD SRGHULiPROR VLWXDU VHQ grandes problemas no século VI.

5.4. Terra Sigillata Bracarense tardía (TSBT) gris Esta produción, tamén coñecida como “&LQ]HQWD Tardía de Braga e Dume”, é herdeira directa da bracarense tardía vermella, producida igualmente nas olerías da contorna de Bracara Augusta (Braga). Caracterízase por unha cocedura redutora acompañada dun engobe de cor gris. O troco tecnolóxico de vermello a gris prodúcese a partires dalgún PRPHQWR GH ÀQDLV GR 9 FRQWLQXDQGR GXUDQWH os séculos VI e quizais tamén no VII. Ademais da técnica, tamén evolucionan as decoracións, que agora se reducen a algún motivo inciso ou ós cordóns perlados sobre os bordes das grandes IRQWHV H VH DPSOtD R UHSHUWRULR IRUPDO GHVGH JUDQGHVSUDWRVIRQWHVFXQFDVRXPRUWHLURVDWD pequenas pezas como copas, vasos, cuncas ou FiOLFHV0RLWDVGHVWDVSH]DVOHPEUDQDVIRUPDV HGHFRUDFLyQVWtSLFDVGRXWUDVYDL[HODVÀQDVGD época, como as DSP producidas na zona de $TXLWDQLD RX DV SURSLDV IRFHQVHV $GHPDLV dentro da produción gris tamén atopamos outro tipo de pezas, de uso común e de cociña, como grandes xerras, botellas ou potes. Tanto DV SH]DV ÀQDV FRPR DV FRP~QV HVWiQ PRL EHQ UHSUHVHQWDGDV HQ &XUUiV PDUFDQGR XQ FODUR horizonte de ocupación da villa durante o século VI. ‡

Prato gris 7UiWDVH VHQ OXJDU D G~ELGDV GXQKD GDV SH]DV PiLV LPSRUWDQWHV GR FRQ[XQWR FHUiPLFR GH &XUUiV HVSHFLDOPHQWH SRU FRQVHUYDUPRV WUHV JUDQGHV IUDJPHQWRV que supoñen en torno a un 35% do total

054

‡

1B

1

2

Fonte perlada 2XWUDGDVSH]DVGHVWDFDGDVGH&XUUiVpXQKDJUDQGHIRQWH GXQVFPGHGLiPHWURGDTXHFRQVHUYDPRVDSHQDVWUHV IUDJPHQWRVGHERUGHTXHQRVVHUYHQSDUDDSUR[LPDUQRVD V~DIRUPD7UiWDVHGXQKDIRQWHSRXFRIRQGDFXQJUDQGH borde con chanzo no que destaca a presenza dun cordón perlado na parte superior do beizo que decora toda a peza. Ademais, sobre o espazo entre as perlas e o chanzo, o oleiro incluíu unha especie de “garabato” inciso coa LQWHQFLyQGHFRPSOHWDUDGHFRUDFLyQGDIRQWH$SHVDUHV GH QRQ FRQVHUYDU R IRQGR VDEHPRV TXH HUD SODQR SRU paralelos con outras pezas idénticas recuperadas en Braga RX HQ &RQLPEULJD (VWH WLSR GH IRQWHV SHUODGDV SDUHFHQ inspirarse en pezas doutras producións como as DSP da zona de Burdeos ou mesmo en produtos do interior da Península. A súa cronoloxía debe centrarse no século VI DtQGDTXH[DSRGHUtDQVHUSURGXFLGDVDÀQDLVGDFHQWXULD anterior.

‡

1A

3A

4A

3

4

5A

5

6A

6

Cuncas carenadas (Q &XUUiV WpxHQVH UHFXSHUDGR DWD FDWUR LQGLYLGXRV GHVWD IRUPD WtSLFD GD sigillata bracarense gris tardía. &DUDFWHUt]DQVHSRUSUHVHQWDUXQKDIRUWHFDUHQDDPHGLD DOWXUDTXHPDUFDRSDVRGDSDUWHIRQGDGHSHUÀOFXUYR D XQKD SDUHGH PiLV RX PHQRV UHFWD UHPDWDGD QXQ beizo simple, lixeiramente engrosado cara o exterior. As GLPHQVLyQVYDUtDQGHVGHRVFPGDGLiPHWURGDVSH]DV PiLV JUDQGHV DWD RV  FP GDV SH]DV PiLV SHTXHQDV (VWDVFXQFDVIRQGDVGHEHURQWHUYDULRVXVRVGHVGHVHUYLU na mesa ata para comer individualmente alimentos líquidos ou semisólidos. Son moi habituais en contextos do século VI en Vigo, polo que podemos atribuírlle a mesma FURQROR[tD iV GH &XUUiV DtQGD TXH SDUHFH SUREDEOH TXH continúen a ser producidos incluso durante o século VII.

5.4. Terra Sigillata Bracarense tardía (TSBT) gris 1. 1A. 1B. Prato de sigillata bracarense tardía gris. CUR72-MD202-203, CUR72 -09, CUR72-331. Museo Diocesano Tui e Laboratorio Arqueoloxía Uvigo 2. Fonte perlada de sigillata bracarense tardía gris. CUR72-MD137-139. Museo Diocesano Tui 3. 3A. Cunca carenada de sigillata bracarense tardía gris. CUR72-05. Laboratorio Arqueoloxía Uvigo 4. 4A. Cunca carenada de sigillata bracarense tardía gris. CUR72-06. Laboratorio Arqueoloxía Uvigo 5. 5A. Cunca carenada de sigillata bracarense tardía gris. CUR72-305. Laboratorio Arqueoloxía Uvigo 6. 6A. Cunca carenada de sigillata bracarense tardía gris. CUR72-336. Laboratorio Arqueoloxía Uvigo

055

5.5. &HUiPLFDFRP~QÀQD

5.5

8Q GRV JUXSRV FHUiPLFRV PDLV DEXQGDQWHV HQ &XUUiV VRQ DV FKDPDGDV ´FHUiPLFDV FRP~QV ÀQDVµ XQD VHULH GH pezas utilizadas na mesa (ao igual que as YDL[HODVÀQDV DtQGDTXHFRQXVRVGLIHUHQWHV Caracterízanse por posuír unhas paredes PRL ÀQDV XQKDV SDVWDV PRL GHSXUDGDV GH FRU FUHPD H XQ ER DFDEDGR D EDVH GXQ IRUWH alisamento. Tamén podemos incluír dentro GHVWH JUXSR DV FHUiPLFDV FRP~QV ÀQDV SLQWDGDVRXDVGHHQJREHEUDQFRiPEDODVG~DV WDPpQGRFXPHQWDGDVHQ&XUUiV2UHSHUWRULR tipolóxico acostuma incluír recipientes para beber e servir na mesa, como vasos, vasiños ou xerras, aínda que tamén podemos atopar SRWHVSUDWRVRXFXQFDV(Q&XUUiVDSDUHFHURQ xerriñas, vasos e algún prato/cunca de engobe EUDQFR PRLWRV GHOHV FRQ DOJXQKD IUDQ[D GH FRU YHUPHOOD H LQFOXVR DOJ~Q IUDJPHQWR GH parede con pintura branca. Desde hai tempo VDEHPRV TXH HVWHV SURGXWRV VRQ IDEULFDGRV nas olarías de Bracara Augusta e que as arxilas proveñen da zona do Prado/Ucha, a uns 11 NP GD FLGDGH 0iLV SUREOHPDV SUHVHQWD D súa datación, xa que tradicionalmente se viña admitindo que se trataba de pezas dos séculos I-III. A súa presenza en niveis do século IV e incluso dos inicios do século V en Toralla e %UDJD WHUPDV GD U~D $IRQVR +HQULTXHV  [XQWRFRDVSURSLDVSH]DVDWRSDGDVHQ&XUUiV demostran que unha boa parte da produción GH FHUiPLFDV FRP~QV ÀQDV SLQWDGDV H GH engobe branco continúa vixente bastante PiLVDOyGRVpFXOR,,,

1A

2A

2

3A

3

1B

1

5.6

1

2

5.6. Lucerna tipo “candil” A pesares de que soamente contamos con GRXV SHTXHQRV IUDJPHQWRV GH SDUHGH GHVWD OXFHUQD SRGHPRV DVHJXUDU TXH HQ &XUUiV XWLOL]DEDQ SDUD LOXPLQDUVH XQKDV OiPSDGDV moi especiais que denominamos como de tipo “candil”, ao semellarse a certos candís tradicionais que continuaron en uso ata a chegada da luz eléctrica. Caracterízanse SROD V~D IRUPD GH SHTXHQD FXQFD RQGH VH depositaría o aceite ou a graxa e pola presenza QR VHX LQWHULRU GXQ WXER FHUiPLFR RQGH VH FRORFDUtDDPHFKD3DUDIDFLOLWDURWUDQVSRUWH e movemento pola casa, levaba nun extremo XQKD SHTXHQD DVD (VWH WLSR GH OXFHUQDV IRL

IDEULFDGR SRVLEOHPHQWH QDV RODUtDV GH Bracara Augusta durante o século IV e os inicios do século V. Ademais de HQ 7RPLxR HVWiQ SUHVHQWHV QRXWURV [DFHPHQWRV GR VXU GH Galicia como en Toralla (Vigo) ou na Pescadoira (Bueu), demostrando os importantes contactos comerciais existentes entre a zona das Rías Baixas e a capital romana provincial. [Texto: AFF. Figuras: PVA e AFF]

056

&HUiPLFDFRP~QÀQD $%;HUULxDGHFHUiPLFDFRP~QÀQD&850'H0XVHR'LRFHVDQR7XL $;HUULxDGHFHUiPLFDFRP~QÀQD&850'0XVHR'LRFHVDQR7XL $&XQFDÀQDGHHQJREHEUDQFR&85/DERUDWRULR$UTXHROR[tD8YLJR 5.6. Lucerna tipo “candil” 1. Lucerna tipo “candil”. CUR72-MD132-133. Museo Diocesano Tui 2. Lucerna tipo “candil” de Braga (Delgado & Morais 2009). Foto MDDS.

057