Fernández Fernández, A., Barciela, P. (2016), Un percorrido por mil anos de relacións comerciais en Vigo (séculos IV a.C. – VII d.C.). In A. Fernández Fernández, P. Barciela (Eds.), Emporium. Mil anos de comercio en Vigo, Vigo, pp. 29-42.

ORGANIZA

RESTAURACIÓN BIC MATERIALES Y CONSERVACIÓN

CONCELLO DE VIGO Abel Caballero Álvarez Alcalde de Vigo

REXISTRO Lola Álvarez Rey

Cayetano Rodríguez Escudero Concelleiro-delegado da Área de Cultura

AUDIOVISUAL Alicia Colmenero Fernández Magoga Piñas Azpitarte

Jesús López Moure Xefe do Servizo de Xestión e Promoción Cultural Ignacio Oliveira López Xefe do Servizo de Museos Municipais

EXPOSICIÓN PROMOCIÓN E XESTIÓN Concellería Delegada da Área de Cultura - Concello de Vigo

ILUSTRACIÓNS ILUMINART S.L. Jacobo Fernández Serrano Debuxos © Antonio de la Peña, Adolfo Fernández, Marta Díaz, Alba Antía Rodríguez Nóvoa, Mikel Díaz Rodríguez FOTOGRAFÍA DESOÑOS Nando Iglesias

DIRECCIÓN TÉCNICA José Ballesta de Diego Director do Museo Municipal de Vigo «Quiñones de León» Pilar Egea Torrón Técnica de recursos e programas do Museo Municipal de Vigo «Quiñones de León»

© José Manuel Hidalgo Cuñarro, Fernando Alonso Romero, María Jesús Iglesias Darriba (Adro Arqueoloxía S.L.), Emilio Abad, Miguel A. Sartal Lorenzo (Adro Arqueoloxía S.L.), Juan Carlos Castro Carrera (Anta de Moura S.L.), Museo Massó, Museo Arqueolóxico Provincial de Ourense, Museo Provincial de Lugo, Museo Don Diogo de Sousa, Museo Británico.

PROXECTO E COMISARIADO Adolfo Fernández Fernández Pilar Barciela Garrido

VIDEO PROMOCIONAL VERVE CREATIVE GROUP

COORDINACIÓN DE PROXECTO ILUMINART S.L. Andrea Serodio Domínguez DESEÑO EXPOSITIVO LIQE ARQUITECTURA Javier Couto Granja Alexandre Cameselle Vila DESEÑO GRÁFICO DESOÑOS MONTAXE E RECURSOS MUSEOGRÁFICOS CARPINTERÍA J. ROUCO José Álvarez Rouco ILUMINART S.L.

TRANSPORTE ARTECOM S.L. SEGUROS AXA ART COMPAÑÍA ASEGURADORA ENTIDADES PRESTADORAS Museo Municipal de Vigo “Quiñones de León”, Museo Provincial de Pontevedra, Museo Arqueolóxico Provincial de Ourense, Museo Provincial de Lugo, Museo do Mar de Galicia, Museo Massó, Museo D. Diogo de Sousa, Museo Arqueolóxico de Santa Trega, Museo Diocesano de Tui, Universidade de Vigo, Universidade de Santiago de Compostela.

CATÁLOGO EDICIÓN Concellería-delegada de Cultura COORDINACIÓN EDITORIAL Adolfo Fernández Fernández Pilar Barciela Garrido TEXTOS Adolfo Fernández Fernández Pilar Barciela Garrido © Alicia Perea, Andrea Serodio, Claudio Capelli, Cristina Toscano Novella, Eduardo Rodríguez Sainz, Emilio Abad Vidal, Enrique García Vargas, Eusebio Rey Seara, Fermín E. Pérez Losada, Javier Luaces Anca, José Suárez Otero, Josefa Rey Castiñeiras, Juan Carlos Castro Carrera, Juan Luís Naveiro López, Mª Jesús Iglesias Darriba, Marta Díaz Fernández, Marta Lago Cerviño, Michel Bonifay, Miguel Cau Ontiveros, Rafael Mª Rodríguez, Ramón Patiño Gómez, Roberto Bartolomé Abraira, Soledad Prieto Robles DESEÑO GRÁFICO DESOÑOS FOTOGRAFÍA DESOÑOS Nando Iglesias © Emilio Abad Vidal, Alicia Colmenero Fernández, Magoga Piñas Azpitarte IMPRESIÓN ARTES GRÁFICAS JADFEL ISBN 978-84-92425-32-7 Depósito Legal VG 363-2016

“EMPORIUM. MIL ANOS DE COMERCIO EN VIGO” Vigo ten unha dilatada e notable historia. Vigo falou na lingua dos petróglifos, dos metais e da cerámica; Vigo falou na lingua dos fenicios, dos castrexos e dos romanos; Vigo falou coa arquitectura románica e visigoda; Vigo cantou cos versos de Martín Códax. Vigo fixo pesca e agricultura, traballou o ferro e a pedra, construíu e fabricou, e Vigo, sobre todo, fixo comercio. A milenaria traxectoria desta cidade, cientificamente demostrada, ten no comercio o seu fío condutor. Co milenio I a. C.-IX d. C. “Emporium” explica, de xeito didáctico e rigoroso, o papel que Vigo xogou como destacado enclave no comercio marítimo, un nexo que abarcaba desde o Mediterráneo máis oriental ata o norte de Europa. Máis de duascentas pezas, na súa maioría inéditas e restauradas para a ocasión, trazan os mapas da nosa historia e, desde o pasado, revelan o Vigo dinámico e internacional do século XXI. Porque forma parte da nosa identidade. “Emporium” é a exposición de arqueoloxía de maior entidade presentada ata o momento en Vigo. É un relato excepcional que merece a visita e o recoñecemento de todos e todas, unha produción do Concello, con meses de traballo e cun equipo de máis de quince profesionais. No fondo e na forma, estamos diante dunha magnifica exposición que nos ofrece a oportunidade de reflexionar e aprender dun pasado, o noso, que nos fala do noso presente e nos sinala o camiño do noso futuro.

Abel Caballero Alcalde de Vigo

10 » EMPORIUM. UNHA EXPOSICIÓN NECESARIA Pilar Barciela Garrido

15 » 25 ANOS DE ARQUEOLOXÍA DE URXENCIA. O DESCUBRIMENTO DO VIGO ROMANO Adolfo Fernández Fernández

29 » UN PERCORRIDO POR MIL ANOS DE RELACIÓNS COMERCIAIS EN VIGO (SÉCULOS IV A. C.–VII D. C.) Adolfo Fernández Fernández e Pilar Barciela Garrido Comisarios da exposición

43 » FICHAS 136 » BIBLIOGRAFÍA 142 » ÍNDICE DE AUTORÍA

UN PERCORRIDO POR MIL ANOS DE RELACIÓNS COMERCIAIS EN VIGO (SÉCULOS IV A. C.–VII D. C.) Adolfo Fernández Fernández e Pilar Barciela Garrido

N O

E S

Mapa coas principais zonas de produción de estaño durante a antigüidade. © A partir de B. Cunlife (2011)

Achado dos machados de bronce de Punta do Muíño @ Marta Díaz Fernández

O COMERCIO ATLÁNTICO NO BRONCE FINAL A xeneralización do uso do bronce desde mediados do segundo milenio a. C. leva consigo a procura do estaño, metal requirido para a fabricación do bronce, o que orixinou un comercio a curta e longa distancia principalmente por vía marítima para conseguilo. As zonas de Cornualles, Bretaña e Galicia tiñan abundancia de metais (ouro, prata, chumbo e estaño) polo que entre estas e outras zonas atlánticas establécense rutas de navegación de cabotaxe, en barcos de coiro, para o abastecemento e distribución destas materias primas. A ría de Vigo maniféstase como un área de especial relevancia dende os primeiros momentos desta etapa. Non só pola posibilidade de importar e exportar obxectos por vía marítima, senón por asimilar novas formas e tecnoloxías, configurándose como un foco creador e difusor da metalurxia. Unha das pezas características deste momento, os machados de bronce (fichas 1 e 2), serán utilizados tamén como lingotes para a distribución de metal (aparecen en conxuntos, agochados e sen marcas de uso). As Rías Baixas é o lugar onde se localizan os máis importantes depósitos de toda a Península Ibérica. Acubillos como o de Saiáns (ficha 2), o de Punta do Muíño (Alcabre), o de O Hio (Cangas) e sobre todo o de Samieira (Poio) con, polo menos 156 pezas, todos sen sinais de uso e cos restos do traballo de fundición (rebabas, cono de fundición…), feitos con aliaxes que non os fan aptos para o seu uso como ferramenta, fálannos do seu probable uso como “lingotes” de metal para seren exportados cara outros lugares. Pouco a pouco (xa no primeiro milenio a. C.) estes contactos entre as diferentes zonas atlánticas foron dirixíndose cada vez máis cara o sur, navegando pola actual costa portuguesa e establecendo

contactos con outras sociedades protohistóricas do sur peninsular, a súa vez influenciadas polo mundo mediterráneo que naquel intre formaba unha auténtica koiné desde Asia Menor ata Tartesos pasando por Etruria ou Exipto. Posiblemente foi un dos grandes momentos da historia xa que por primeira vez o micro-mundo atlántico “contactou” mediante as relacións marítimo-comerciais co mundo mediterráneo,

berce do mundo clásico que se espallaba naquel intre cara ao Mediterráneo máis occidental levando consigo toda a súa cultura. Daqueles contactos co mundo mediterráneo apenas contamos con elementos materiais que sirvan de testemuña, só algunha doa de pasta vítrea atopada en contexto como a recuperada no xacemento do bronce final do Monte das Cabanas (CUVI) (ficha 3).

NO TEMPO DOS CASTROS: O COMERCIO EN MANS FENICIAS E IBEROPÚNICAS

os imperios cartaxinés e romano intentasen controlar o comercio do Mediterráneo, van ser uns comerciantes orientais (os fenicios) os que naveguen ata o Estreito de Xibraltar adentrándose no Océano Atlántico. Son eles os que primeiro van explotar a ruta marítima que comunica o sur peninsular co noroeste, un lugar onde abundan os recursos mineiros. O control desta ruta dálle poder e riqueza aos fenicios e máis tarde aos seus herdeiros directos, os púnicos de Gades (hoxe Cádiz) que non dubidaron en protexer o seu segredo perante gregos e cartaxineses, ansiosos por facerse co control da ruta que os levaba ás fontes do estaño. Só varios séculos despois os gaditanos, xa baixo o poder de Roma mediante un foedus, traspasarán o coñecemento sobre a ruta cara as “Casitérides” aos romanos abrindo un novo período comercial. O xeógrafo grego Estrabón relátanos nunha pasaxe como o segredo dos gaditanos pasou a ser coñecido polos romanos:

Durante a Idade do Ferro, no Noroeste peninsular desenvólvese unha cultura coñecida como “castrexa”. Neste período, a Ría de Vigo aglutina un denso hábitat localizado tanto nas ladeiras dos montes, onde teñen o control visual da Ría, como en illotes ou promontorios rochosos a pé de costa (illa de Toralla, Punta do Muíño do Vento ou o Castriño de Coia). As praias, ademais de servir de fondeadoiros naturais, utilízanse como lugares de transaccións de mercadorías que chegaban por vía marítima, especialmente desde o sur peninsular. Estes enclaves costeiros funcionaban tamén no sentido inverso, acumulando para a súa exportación cara ao Mediterráneo produtos das zonas do interior do territorio, esencialmente metais (estaño, cobre, prata e ouro). Paralelamente, noutras zonas da Península Ibérica foron desenvolvéndose culturas indíxenas como a ibera ou a celtibera mentres que no Mediterráneo afloraban as culturas grega e cartaxinesa. Pero moito antes de que

"Antes eran os fenicios os únicos que explotaban este comercio desde Gadir, ocultando a todos a súa ruta (…); Pero os romanos intentárono moitas veces ata que lograron descubrila. E unha vez que Publio Craso fixo a travesía (…), indicou de xeito detallado a ruta [hispana] aos que desexaban atravesar este mar, aínda era maior que o que os separaba [desde Galia] de Britania". (Estrabón, 3.5.11)

33

Moito antes de que acontecesen os feitos que describe Estrabón, os fenicios traían ao Noroeste mercadorías manufacturadas e pezas de luxo (telas, perfumes, xoias, vidro, amuletos, madeiras, marfís etc.) para trocar coas comunidades indíxenas occidentais por calquera tipo de produto que sexa rendible nos mercados mediterráneos. Nun primeiro momento só se deteñen para realizar os intercambios, pero axiña empezan a asentarse formando pequenas factorías no sur peninsular, o que resulta máis rendible. Se o sur foi a zona de expansión comercial dos fenicios, a costa catalá e levantina vaino ser para a expansión grega que carrexa desde un principio o asentamento estable dunha comunidade como aconteceu en Emporiton (Ampurias). Gregos e fenicios controlarán o comercio entre o Mediterráneo oriental e occidental durante séculos. As Rías Baixas ofrecen aos navegantes refuxio e fondeadoiros naturais nas praias que lles permiten realizar os seus intercambios coas xentes dos castros. A gran cantidade de áncoras de diferentes cronoloxías –desde época prerromana ata a actualidade– recuperadas nas enseadas viguesas é boa proba do uso destes magníficos portos (ficha 5). Co paso do tempo, do mesmo xeito que os fenicios orientais establécense nas costas do sur peninsular, os púnicos (nome que reciben as comunidades fenicias establecidas no occidente) tamén conforman asentamentos mais ou menos estables na Ría de Vigo (illa de Toralla e na Punta do Muíño do Vento) nalgún momento dos séculos V-IV a. C., aínda que as datas concretas están a día de hoxe en discusión. Estas comunidade de estranxeiros dedicadas ao comercio (entendido como un troco de produtos) procuran metais (ouro, prata e sobre todo estaño) pero tamén madeiras, peles, mel, sal, castañas…etc. que intercambian por viños, salgas, pezas de metal manufacturado, xoias, etc., produtos exóticos que lle conferirán ás elites galaicas elementos de prestixio perante ao resto da sociedade (ficha 4). Coas persoas viaxan os produtos pero tamén avances

técnicos (novas técnicas de pesca e de procesado de peixe como a salgadura) novos materiais (vidro) e a súas crenzas como o demostra a existencia de dous recintos sacros con altar de betilos en Toralla (ficha 7) e Punta do Muíño, únicos no Noroeste. A Ría convértese na saída dos metais cara mercados alóctonos desde o interior do territorio, especialmente os provenientes do val do Miño onde se localizan importantes xacementos mineiros, pero tamén das minas de estaño localizadas en zonas costeiras e doutras zonas do Atlántico que se drenaban desde os puntos de explotación cara os lugares portuarios e de redistribución. Este complexo enramado de relacións comerciais entre diferentes territorios ou entre a costa e o interior visualízase co seguimento das cerámicas castrexas producidas nas Rías Baixas. O tipos máis habituais nesta área (Tipos Cíes, Vigo, Toralla…etc.) documéntanse noutros lugares, especialmente cara o interior dos vales fluviais demostrando ditos contactos socio-comerciais (ficha 6). As relacións comerciais establécense entre estes comerciantes púnicos e as elites galaicas, capaces de controlar os excedentes de produción e os recursos mineiros. O sistema era sinxelo, intercambian os produtos mediante o troco. Como testemuña dos novos produtos introducidos contamos con vaixelas finas, cerámicas comúns do sur e do levante peninsular –como os chamados kalathos–, xoias (ficha 4), amuletos e produtos envasados en ánforas que puideron ser viños, aceites e peixe salgado (ficha 8). No entanto, as mercadorías deberon ser moito máis variadas sendo posible que chegaran outros produtos como tecidos, perfumes, ungüentos (ficha 4), menciñas, paxaros, marfil, etc. difíciles de rastrexar porque non deixan pegada –ao seren produtos orgánicos– no rexistro arqueolóxico. Como produtos de retorno, os púnicos levaban esencialmente metais en lingotes (machados de bronce, pero tamén puideron ser tortas de estaño, prata ou mesmo ouro) e tamén outras mercadorías como peles, mel, madeira, sal, etc.

Recreación do castro da illa de Toralla e o seu contorno no século III a. C. visto desde a Punta de Toralla © Alicia Colmenero

35

Altar de betilos do castro da illa de Toralla © Emilio Abad Vidal

Un dos betilos atopados in situ no castro da illa de Toralla © Emilio Abad Vidal

NO CAMBIO DA ERA

Aes de Bílbilis con lenda celtibérica atopado en Laias (Ourense) © Museo Arqueolóxico de Ourense

O século I a. C. vai significar un paulatino cambio nos materiais importados, agora directamente influenciados polo control comercial de Roma xa durante a república tardía. Deste xeito, os contedores púnicos (ánforas) (ficha 8) van ser substituídos por outros procedentes da península itálica xunto con cerámicas con vernices negros (ficha 10). Pouco a pouco os modelos anfóricos producidos no sur peninsular como a omnipresente ánfora de salgadura T7.4, serán tamén substituídos por contedores novos, ao estilo mediterráneo, de tipo clásico (ánforas ovoides) que serven para envasar os produtos saídos dos latifundios da Bética (ficha 9). O comercio atlántico continúa a ser controlado polos navegantes gaditanos o que fai que predominen no Noroeste os produtos orixinarios do sur peninsular fronte outros procedentes do Mediterráneo. A Ría de Vigo funciona neste intre como un gran porto que vai redistribuír estas mercadorías a outros poboados do interior ou cara outros puntos da costa por medio de navegacións de cabotaxe. Pero a Ría tamén é un gran consumidor xa que nas ladeiras dos montes e ao pé de costa atopamos nesta época ducias de poboados onde habitan milleiros de persoas ávidos de consumir novos produtos alimenticios. O comercio de curta distancia vai estar

protagonizado por galaicos, mellores coñecedores da fisionomía costeira e dos camiños que comunican a costa co interior por terra ou polos curso fluviais. Este carácter de gran porto redistribuidor vaise manter durante toda a historia gracias ao seu fenomenal emprazamento xeográfico e ás características da Ría que xera no seu interior portos naturais afastados dos fortes ventos atlánticos. Os produtos que protagonizan este período tan concreto (século I a. C.) son basicamente os mesmos que en época anteriores (viño, salgas, aceite, vaixelas finas, etc.) pero a súa procedencia é agora máis variada. Trátase dun momento moi importante porque aínda que a moeda grega e púnica debeu ser coñecida (hainas en varios sitios) non vai ser ata agora cando comece a introducirse o numerario dun xeito importante no Noroeste e polo tanto nas transaccións comerciais. Son moedas de prata e bronce de metroloxía romana (denarios, sestercios, dupondios) e sobre todo ases en bronce de cecas peninsulares ibéricas e celtibéricas como Celsa, Bílbilis, Calahorra, etc. nun primeiro momento con lendas en alfabetos peninsulares para iren adoptando paseniñamente o alfabeto latino. Do intercambio de materias primas –especialmente metais– por produtos manufacturados do mundo mediterráneo, a Ría de Vigo vaise ir convertendo desde os comezos da nova Era nun importante centro produtor e exportador, aínda que endexamais vai perder o seu carácter de nó de comunicacións marítimas do mundo atlántico e de porto redistribuidor. Polas costas de Vigo segue pasando a meirande parte do comercio imperial e privado que decorre pola rota atlántica durante os séculos do Imperio romano, e como consecuencia increméntase considerablemente a cantidade de materiais importados localizados nos xacementos castrexos e romanos da Ría. Vigo sitúase como un punto estratéxico nas rotas marítimas atlánticas xunto ao porto de Brigantium (A Coruña) especialmente no abastecemento de todo tipo de produtos cara as illas Británicas.

NAS MANS DE ROMA Durante o Imperio Romano, Vigo, como parte da Gallaecia, incorpórase ás grandes rutas comerciais xa establecidas e que descorren desde o Mediterráneo oriental ata as illas Británicas. Deste xeito chegan a Vigo viños, aceites, salgas e outros produtos envasados en ánforas, vaixelas finas, lucernas, etc. procedentes de zonas orientais, do norte de África, da península itálica, da Galia e, en maior cantidade das diferentes áreas da Hispania como a Lusitania, a Tarraconense, Baleares, e sobre todo da Bética (fichas 11 e 12). Entre todos os materiais foráneos destaca, pola súa gran presencia, un tipo de envase (a ánfora Haltern 70) que xa comezara a chegar no século anterior nun formato previo e coñecido como Ovoide 4 (ficha 9). Trátase dun tipo de ánfora que podería conter viño, mosto cocido, prebes de peixe e olivas en conserva, producidos na Bética (no Val do Guadalquivir), para seren consumidos polos galaicos. A costa galega e sobre todo a Ría de Vigo volve a destacarse por ser onde este tipo de ánfora ten moita presencia xunto con zonas do limes xermano, o que indica que a súa exportación estaba claramente orientada ao mercado atlántico e sobre todo o mercado galaico e que a Ría foi un dos lugares de desembarco para a súa redistribución cara castros do interior de Ourense e Pontevedra. De feito, os poucos naufraxios documentados na costa galega con cronoloxía romana dátanse todos en distintas fases do século I, sendo o seu cargamento principal Haltern 70. Un deles atópase no interior da Ría de Vigo, fronte a Cabo de Mar, onde se recuperaron ducias de Haltern 70 e algunha Dressel 7-11 –tamén vaixela fina e tégula– o que demostra que o navío procedía da Bética e que afundiu nalgún momento de inicios do século I d. C. ao bater contra os baixos da Brasileira (ficha 12).

Todos estes produtos chegaban por vía marítima posiblemente en navíos béticos que continuaban a dominar a ruta do Atlántico agora con paradas na zona lusitana o que fai que tamén cheguen ao noroeste salgas de peixe producidas nas zonas de Setúbal e Lisboa. Pero non só se reciben produtos por vía marítima, tamén polas vías terrestres e fluviais que comunican a costa co interior. Por estas rutas, agora convertidas en Vías, chegan vaixelas finas producidas nos obradoiros da Rioxa –a coñecida como Terra Sigillata Hispánica– que serán as máis abundantes desde finais do século I d. C. –substituíndo ás procedentes de Italia e da Galia– e tamén cerámicas saídas das olarías de Lugo e Braga, importantes centros produtores a partires deste momento. O paulatino paso do Noroeste baixo o poder de Roma trouxo consigo importantes cambios político/administrativos que se viron reflectidos no hábitat e nas formas de poboamento tanto no interior coma no exterior dos poboados.

37 Mapa de distribución da ánfora Haltern 70 © C. Carreras. Universidade Autónoma de Barcelona

N

O VICUS PORTUARIO E “INDUSTRIAL” Dende finais do século I e durante o século II a poboación, ata agora concentrada nos castros, comeza a construír unha nova paisaxe habitacional e produtiva na ribeira. Nace o vicus portuario de chegada e saída de produtos pero tamén o industrial, produtor de sal e de salgas de peixe. Importante especialización que inclúe unha explotación intensiva dos recursos mariños. A sal e as salgas serán os produtos que se exporten desde a Ría cara mercados tan afastados como as illas Británicas ou o sur da península. A pesares da presenza desta importante industria, non parece que na Ría se desenvolvese paralelamente unha industria oleira que abastecese de contedores para o transporte marítimo a estas factorías. Feito polo que tiveron que mercar os contedores baleiros ao centro oleiro de Bueu, onde se fabricaron ánforas durante os séculos III e IV sendo moi habitual atopar nas factorías de salga viguesas (Marqués de Valladares, praza de Compostela, Fiunchal, etc.) importantes cantidades de ánforas dos tipo San Martiño de Bueu 1 e 2 (ficha 13). Pero non toda a produción de peixe salgado se envasaba nas ánforas bueueiras, sendo moi probable que unha boa parte se comercializase en pequenos toneis de madeira, especialmente cando se destinaba aos mercados máis norteños. O desenvolvemento da pesca e da salga de peixe coa produción industrial de sal debeu atraer a xentes doutras zonas da Península na procura de negocios rendibles. As estelas recuperadas na rúa Hospital nos anos 50 dan idea dunha sociedade do vicus no século III con xentes vindas doutras cidades que viviron e morreron na cidade, algunhas próximas –como Caldas de Reis– e outras do interior do territorio como Clunia (Burgos). No entanto, a maior parte deste lucrativo comercio de exportación de sal

Estela funeraria de Attilia Ammio atopada na rúa Pontevedra en 1953 Attilia Ammio C(ai) f(ilia) Cluniens(is) an(norum) LXX h(ic) s(ita) e(st) s(it) t(ibi) t(erra) l(evis) Q(uintus) A(rrius) M(ansuetus) matri f(aciendum) c(uravit) [CIRG II 40]

e preparados de peixe cara mercados atlánticos e mediterráneos debeu estar en mans de galaico-romanos, grandes coñecedores dos recursos da Ría. Queda por saber se o Estado romano controlou a importante produción de sal viguesa ou simplemente foi un lucrativo negocio en mans da iniciativa privada.

ÁFRICA E O FIN DO IMPERIO O século IV vai significar para Vigo un importante aumento dos intercambios coa zona africana –un fenómeno global en todo o mundo coñecido– pero vai significar tamén o final da explotación salineira no vicus. Porén, as factorías de salga continúan producindo masivamente para a exportación utilizando ánforas saídas da olaría de San Martiño de Bueu, polo menos ata finais do século IV. Agora, as vaixelas finas tunesinas (fichas 15 e 16) van ter moita maior presencia na cidade que outras como as orixinarias da Meseta norte (ficha 17), de Braga ou de Lugo (fichas 18 e 19). Polo contrario, as ánforas africanas –moi habituais en mercados do Mediterráneo– das que contamos con magníficos exemplares completos (ficha 14) son máis escasas que as vaixelas na cidade, tamén son pouco habituais os envases lusitanos e béticos. Isto explícase porque a maioría destas ánforas transportaban peixe salgado, un produto do que Vigo era excendentario polo que non precisaba importalo. Non só detectamos a presencia na cidade de produtos africanos e peninsulares, xa desde inicios da centuria do catrocentos asistimos a chegada –en baixas cantidades– de viños orientais envasados en ánforas da zona sirio-cilicia, do Exeo e de Gaza. Tamén

obxectos de luxo de diferentes zonas do Mediterráneo como un excepcional prato de vidro profusamente decorado, probablemente producido en Italia, que foi recuperado na villa de Toralla (ficha 22). Tamén, desde finais do século III e sobre todo no século IV, significa a introdución masiva de moeda na vida diaria coa cuñaxe de pequenos bronces (de baixo valor) en practicamente todas as cidades do imperio. O grao de circulación era tal que chegaban sen problemas a Vigo moedas saídas das grandes cidades do Imperio. Na villa de Toralla ou nas escavacións da cidade temos atopado moedas de bronce acuñadas en lugares como Lugdunum (Lión), Tréveris, Roma, Aquileia, Nicomedia, Antioquía ou Constantinopla. A presencia de inmensas cantidades de numerario facilitaba as transaccións e o pagamento en moeda fronte a outros mecanismos como o troco. Temos atopado grandes conxuntos de moedas aos que chamamos acubillos ou tesouriños, algún como o descuberto nas Carvalheiras, en Braga, alcanzaba as 44.982 moedas. Non temos en Vigo tesouriños de tales dimensións aínda que soamente nas escavacións da villa de Toralla se recuperaron máis de 200 moedas datadas desde finais do século III ata inicios do século V, algunhas delas atopáronse nunha pequena bolsa de coiro da que apenas se conservaba o seu contorno. Moito menos habituais son as moedas en ouro (solidus) das que en Vigo contamos cun magnífico exemplo recuperado na rúa Marqués de Valterra (ficha 25).

Tesouriño das Carvalheiras (Braga) con 44.982 moedas do baixo imperio © M. Santos. Museo Don Diogo de Sousa

39

A PROGRESIVA INTRODUCIÓN DO CRISTIANISMO Ademais das cargas materiais que levan os barcos, neles tamén viaxan as persoas e as ideas. Durante o século IV asistimos á difusión do cristianismo, agora como relixión oficial do Imperio. Nas áreas escavadas de Vigo aínda non temos unha clara constancia de edificios de culto con esta cronoloxía, nin sequera algún epígrafe funerario. Pero o que si se observa claramente é a inclusión dun novo ritual nas necrópole do vicus: a incineración vai ser substituída pola inhumación, os enxovais son máis raros e os defuntos van ser soterrados seguindo o rito cristián. Os produtos decorados ao gusto clásico, van sendo substituídos por outra estética máis acorde coa mentalidade do momento e que contribúe tamén á difusión da relixión oficial. Estes motivos –cruces, crismóns, figuras de orantes ou mesmo pasaxes bíblicas– son moi abundantes decorando vaixelas finas,

especialmente as africanas e orientais, pero tamén en vidros ou sobre todo tipo de materiais (ficha 16). Vai ser durante os século V e VI cando teñamos constancia da existencia dunha igrexa no Areal, de pranta sinxela (rectangular e con cabeceira cadrada), cun pórtico cara o leste e totalmente rodeada de sepulturas de inhumación. A estrutura do edificio pode presentar dúbidas funcionais pero se atendemos a disposición dos enterramentos –que rodean pero non invaden o edificio en ningún punto– e a aparición no seu entorno dunha excepcional cruz de ouro con pedras engarzadas –habitual elemento litúrxico de edificios de culto cristián nos séculos VI e VII– dita adscrición parece probable (ficha 43). Trataríase polo tanto do primeiro, único e máis antigo vestixio de edificio de culto cristián na cidade e un dos poucos de Galicia.

BAIXO O PODER SUEVO A primeira metade do século V supuxo para Vigo un cambio no seu modelo produtivo que o vai levar a recuperar o seu carácter portuario redistribuidor e perder parte do seu poder como centro produtor de sal e salgas. Unha das causas desta viraxe atopámola na inestabilidade producida pola chegada xermánica (suevos, vándalos e alanos) á Península Ibérica que carrexa unha crise nos intercambios e

posiblemente tamén unha modificación no hábitat do período precedente. Esta situación fai que as industrias de salga viguesas non poidan colocar os seus produtos nos mercados debido ao perigo no transporte marítimo acosado por piratas e continuos enfrontamentos bélicos dos que nos fala o propio Idacio de Chaves na súa Chronica. As factorías de salga espalladas pola Ría (Fiunchal, O Cocho) e as localizadas no

vicus (na zona entre a Alameda e a rúa Marqués de Valladares) abandónanse nos inicios do século V ao igual que as villae que, como a de Toralla, espallábanse pola franxa costeira. A poboación parece aglutinarse no vicus e no Castro procurando, se cadra, zonas mellor protexidas. Comercialmente seguen a chegar produtos africanos (vaixelas finas e algunhas ánforas) (fichas 14 e 16) pero en cantidades máis baixas o que é aproveitado polas olerías de Braga, Lugo e da Meseta (ficha 17) para aumentar a súa produción e gañar o mercado deixado polos imperantes produtos nordafricanos. No rexistro arqueolóxico vigués dominan as pezas de Braga fronte a vaixela da Meseta ou de Lugo –que tamén están presentes– (ficha 19), algo normal xa que era a capital administrativa (conventus) á que pertencía Vigo naquel intre. Desde a capital chegan durante os séculos IV e V d. C. todo tipo de produtos cerámicos entre os que destaca unha gran crátera pintada recuperada en Toralla con motivos dionisíacos (ficha 18) ou xoias (colgantes, brazaletes, aneis e doas) elaboradas en vidro negro (ficha 20). Na segunda metade do século V prodúcese un rexurdimento do comercio de longa distancia. Agora non só existirán contactos comerciais co norte de África –os máis importantes durante o período precedente– senón tamén con varias provincias orientais e cos territorios do norte atlántico. O porto de Vigo funciona de xeito semellante á época prerromana, como un emporio de comercio, de chegada e de saída de mercadorías cara zonas tan afastadas como Bordeos, Roma ou Constantinopla. Os metais volven ser o obxecto de desexo dos comerciantes mediterráneos que chegan ata á Ría, e para conseguilos traen consigo vaixelas, viños, aceites, mármore, xoias, etc. Deste momento aparecen en varias zonas da cidade –sobre todo ao pé da antiga liña de costa– vaixelas, ánforas e lucernas procedentes da

Tunisia (fichas 26-28); ánforas e vaixelas do Exeo e de Chipre, ánforas de Palestina e de Siria (fichas 34-36), ámbar báltico e vaixelas finas da zona aquitana (fichas 31-33), pequenas ánforas das Baleares (ficha 30) ou máis grandes do sur da Península (Huelva) (ficha 29). As tan abundantes ánforas, de orixes diversos, traían á cidade viños de Gaza, do Exeo ou de Siria, aceite do Exeo, froitas, dátiles, etc. ademais de peixe salgado e prebes africanos e onubenses, viños e aceites africanos, etc. Tamén son moi abundantes os vidros, moitos deles importados –especialmente doas (ficha 21)– e sobre todo o vidro en bruto desde Oriente para ser transformado en todo tipo de pezas nas oficinas instaladas na cidade como a documentada na rúa Colón (ficha 23) ou a que produciu cuncas acampanadas coa inscrición SEMPER [VIVAS] (que vivas sempre) (ficha 24). Os protagonistas deste comercio son probablemente xentes orientais responsables da ruta de longa distancia entre o próximo oriente e a costa galega. Pero van ser os galaicos, os francos ou os bretóns os que redistribúan as mercadorías cara outros territorios atlánticos mediante outras rutas de curta e media distancia que parten de Vigo, entre as que destacan unha ruta directa coas illas británicas, moi activa neste período durante a primeira metade do século VI. É tanta a dimensión deste comercio que os produtos orientais e africanos ímolos atopar en numerosos xacementos da fachada atlántica, desde as cidades máis importantes ata en pequenas vilas como en Tomiño, Cerveira ou Bueu. Apenas contamos con moedas, as cecas occidentais deixan de acuñar, e suevos e visigodos acuñan pouco e a maioría en ouro o que non facilita as transaccións comerciais. Por iso, durante estas décadas continúase a utilizar pequeno numerario de bronce (follis) acuñado nos séculos pasados. Nesta situación o comercio de intercambio volve a funcionar, pero nesta ocasión acompañado dunha escasa presenza de numerario.

41

A PARTIRES DO 550: VIGO EMPORIO ATLÁNTICO A mediados do século VI interrómpese a chegada de produtos mediterráneos aos mercados atlánticos. Dende o Algarve ata as illas Británicas só hai un porto que parece manterse activo no comercio “internacional” ou mediterráneo, con presencia de produtos importados desde Oriente e África. Ese porto vai ser Vigo que non só continúa funcionando senón que aumenta considerablemente a súa actividade mercantil ata inicios do século VII. Vigo convértese agora nun punto illado onde se continúa comerciando, posiblemente impulsado por unha comunidade de mercadores estranxeiros asentada nas ribeiras do Areal co principal obxectivo de conseguir estaño, chumbo, prata e ouro para vendelos nos mercados orientais. Deste momento documéntanse en Vigo envases de practicamente todas as zonas orientais exportadoras: Éfeso, Samos, Exipto, Palestina, illas do Exeo… (ficha 36) que chegaban con viños exóticos e caros ademais de aceites, ungüentos (ficha 37), marfil e importantes cantidades de vaixelas finas de Focea e Chipre (fichas 34 e 35). Pero agora tamén imos atopar vasillas novidosas no rexistro arqueolóxico como cerámicas comúns e lucernas de Antioquía (ficha 39), cerámicas de cociña de Éfeso, de Limira, ou de Palestina (ficha 38). Da zona tunesina seguen a chegar peixe salgado, viño e aceite, sempre acompañados de vaixelas finas (ficha 27), mentres que do Atlántico norte continúan a chegar tamén cerámicas de Aquitania, tanto vaixelas finas como a chamada EWare (fichas 31 e 33), tamén ámbar báltico (ficha 32) que

testemuñan a pervivencia e o dinamismo da ruta que liga Vigo coa Francia atlántica e, por extensión, co mundo escandinavo. O feito de que non se teñan atopado moitos destes materiais de procedencia oriental no resto do Atlántico fai pensar que estaba destinado a unha comunidade de mercadores (colonia de orientais?) establecidos no vicus. Unha colonia asentada no Areal, sobre a zona que en séculos pasados ocupaban as salinas e ao pé da praia onde se construíu unha igrexa e infraestruturas portuarias (almacéns, vivendas, etc.). Aquí vivían, comerciaban, producían e morrían como o demostra a proliferación de sepulturas por toda esta zona. A carga dos barcos sempre é variada, polo que hai que ter presente a chegada doutros produtos dos que aínda non se ten constancia no rexistro arqueolóxico como poden ser os cereais, o alume de Fócea, diversos materiais exóticos, libros litúrxicos, velenos, perfumes, xoias, metais manufacturados, etc. Como xa advertimos, a riqueza metalúrxica do Noroeste debeu ser o principal motivo que impulsou o comercio nesta época, aínda que os navíos que regresaban a Oriente non só irían cargados con ouro e estaño galego ou chumbo británico. É posible que o frete fose mixto, cunha carga principal de metais acompañados por outros produtos como madeira, peles, coiros e algúns escravos nórdicos (bretóns e saxóns) moi demandados nos mercados orientais. Hai que ter en conta que unha ducia de escravos en boas condicións podían chegar a alcanzar nos mercados orientais unha suma semellante ao valor dun cargamento de viño. Algún destes

produtos enfocados cara a exportación debeu envasarse nun tipo de ánforas –designadas como Tipo Vigo– moi abundantes na cidade e que puideron transportar viño xa que estes contedores aparecen recubertos no seu interior con resina, moi habitual nas ánforas que transportaban este produto ou algún dos seus derivados (ficha 42). Tamén as propias cerámicas de produción local/rexional – Cinzentas tardías e Micáceas– (fichas 40 e 41) aproveitaron este dinámico comercio para alcanzar novos mercados tan afastados como as illas Británicas, como o demostra a aparición dunha cazola micácea producida nas Rías Baixas nunha praia de Bantham, no sueste de Inglaterra. Outra vez os orientais (sirios e gregos) deberon ser os encargados de controlar o comercio de longa distancia que comunicaba Vigo con Siria pero serán os francos e galaicos os que se ocupen das rutas de adquisición de metais procedentes das illas británicas, ricas en estaño e, sobre todo, en chumbo. Varias mencións nas fontes fálannos da presencia de mercadores francos negociando nas costas lucenses durante o século VII. Nunha pasaxe da vida de Xoán o Esmoleiro, patriarca de Alexandría a inicios do século VII podemos rastrexar como puido ser o comercio neste momento. O patriarca freta un barco de grandes dimensións para levar cereais cara o Atlántico (podería ser Galicia ou Britania) co obxectivo de paliar unha fame debida a unha época de malas colleitas. Como pago a este gran exipcio estipúlase unha cantidade en

moeda e outra en estaño o que demostra a existencia do mecanismo de troco e a continuidade da produción e exportación deste metal durante o século VII nos territorios atlánticos. Este próspero emporio parece que esmorece no segundo terzo do século VII sen que saibamos polo momento o que aconteceu para que isto suceda. Ao igual que aínda non podemos explicar a causa de que décadas antes os resto do mundo atlántico deixe de recibir produtos do Mediterráneo excepto Vigo, tampouco somos quen de explicar o por que deste final. Se cadra ten que ver coa caída de Antioquía baixo poder musulmán o que deixaba a Vigo orfo da súa “metrópole” ou simplemente xa non era rendible levar un produto desde tan lonxe. O que parece claro é que o porto vigués xira o seu foco de interese cara o mundo do Atlántico norte, algo que xa viña facendo desde hai un século, unha situación que se vai acentuar coa conquista da Península polos árabes que trae consigo o peche total do Estreito e o final dos contactos co Mediterráneo que irán restablecéndose co paso dos séculos. No 711 nace un Novus Ordo Seclorum (un novo cambio de Era tamén comercial) co seu centro no reino carolinxio e no que Vigo sitúase nun lugar periférico, o que vai marcar un período menos álxido, acentuado pola inseguridade tanto no hábitat costeiro como nos desprazamentos marítimos debido á pirataría e as incursións viquingas e normandas.

43

Prato de louza do século XVII de “reflejo dorado” producido na área de Valencia. Rúa Rosalía de Castro (Vigo)

O COMERCIO CONTINÚA Se algo temos visto e comprobado durante este percorrido histórico é que o comercio e a economía sempre se repón ás épocas convulsas e mesmo advertimos que en ocasións parece viaxar por un camiño diferente ao dos trocos políticos, dalgún xeito quedando á marxe. É por iso que o enorme choque que produciu o cambio de statu quo no Mediterráneo e especialmente na Península Ibérica a inicios do século VII e que trouxo unha nova dinámica comercial con centro neurálxico nos territorios atlánticos, non fixo que Vigo quedase totalmente illado nos sistemas de intercambio comercial. A cidade e a súa Ría, ao igual que boa parte da Península Ibérica deixa de comerciar co Mediterráneo pero vai seguir importando e exportando mercadorías cara estes novos mercados do Atlántico setentrional. Durante os séculos VIIIXII prodúcense importantes contactos sociais –en ocasións con actos violentos– e comerciais

entre o Noroeste e as illas Británicas, a Francia Atlántica e mesmo con Escandinavia. Nos niveis medievais e modernos documentados na cidade viguesa aparecen produtos, principalmente cerámicas, que proveñen de orixes diversos e que mostran unha continuidade dos intercambios con acentuadas flutuacións dependendo do período histórico. Como tamén aconteceu para a época antiga, non foron estas pezas de barro os protagonistas destes intercambios. Os cereais, os viños, a madeira, o sal, o peixe, as peles, a lá e os sempre presentes metais serán os verdadeiros protagonistas. Pouco a pouco os produtos procedentes do Mediterráneo, especialmente os exóticos e de alto valor, regresan aos mercados galegos. Xa no século XII se vendían na Praza do Paraíso de Santiago de Compostela herbas, anebro, incenso, resinas, tinturas e alume que aínda sen especificar a súa orixe moitos deles teñen que proceder inevitablemente do Mediterráneo oriental. En fin, que o esmorecemento do mundo antigo trouxo consigo grandes cambios pero non o final dos intercambios comerciais ou o total illamento de Galicia pero todo isto xa é outra historia…

BIBLIOGRAFÍA ABASCAL PALAZÓN, J.M., 2014, Oficinas y estilos en el hábito epigráfico de la Hispania romana, en M. BUSTAMANTE, D. BERNAL CASASOLA (eds.), Artífices idóneos: artesanos, talleres y manufacturas en Hispania, Anejos de AEspA LXXI, pp. 143-167. ABOAL, R, CASTRO, V., 2006, O castro de Montealegre, Noia. ALCORTA IRASTORZA, E.J., 2001, Cerámica común romana de cocina y mesa hallada en las excavaciones de la ciudad. Lucus Augusti, vol. II, Fundación Pedro Barrié de la Maza, A Coruña. ALCORTA IRASTORZA, E. J., BARTOLOMÉ ABRAIRA, R., 2012, Muestras de cerámica engobada romana de producción local de Lucus Augusti (Lugo), en D. BERNAL CASASOLA, A. RIBERA I LACOMBA, (eds.), Cerámicas hispanorromanas II. Producciones regionales, Universidad de Cádiz, pp. 699-724. ALCORTA IRASTORZA, E. J., BARTOLOMÉ ABRAIRA, R., FOLGUEIRA CASTRO, A. 2015, Producciones cerámicas engobadas lucenses y su distribución, en A. MARTÍNEZ SALCEDO, M. ESTEBAN DELGADO, E. ALCORTA IRASTORZA (eds.), Cerámicas de época romana en el norte de Hispania y Aquitania: Producción, comercio y consumo entre el Duero y el Garona, EX OFFICINA HISPANA, Cuadernos de la SECAH, 2, 2015, Tomo I, pp. 77-96. ALONSO ROMERO, F., 1993, La embarcación del petroglifo Laxe Auga dos Cebros. (Pedornes, Santa María de Oia, Pontevedra), Actas del XXII Congreso Nacional de Arqueología, Vigo, vol. II, pp. 137-145. ALFARO C., 1993, Catálogo de monedas antiguas de oro del Museo Arqueológico Nacional, MAN, Madrid. ALMAGRO GORBEA, M. J., ALONSO CEREZA, E., 2009, Vidrios Antiguos del Museo Nacional de Artes Decorativas, Real Academia de la Historia, pp 60-64. ALMEIDA, R., 2009, Ánforas del Guadalquivir en Scallabis (Santarém, Portugal): una aportación al conocimiento de los tipos minoritarios, Col.lecció Instrumenta 28, Universidad de Barcelona. ARANEGUI GASCÓ, C. 2005, Lixus-2. Ladera sur. Excavaciones arqueológicas marroco-españolas en la colonia fenicia. Campañas 2000-2003. Saguntum, Extra 6. Valencia.

ARRUDA, A. M., 2002, Los fenicios en Portugal. Fenicios y mundo indígena en el centro y sur de Portugal (siglos VIII-VI a. C.). Cuadernos de Arqueología Mediterránea 5-6. (1999-2000). Publicaciones del Laboratorio de Arqueología de la Universidad Pompeu Fabra de Barcelona. Barcelona. ATLANTE II, (CARANDINI A. dir., ANSELMINO L., PAVOLINI C., SAGUÍ L., TORTORELLA S., TORTORICI E.) 1981, Atlante delle forme ceramiche, I. Ceramica fine romana nel Bacino mediterraneo, Enciclopedia dell’arte antica. Suppl.1 e Suppl.2, Roma, pp. 9-227. AYÁN, X, RODRíGUEZ, R. GONZÁLEZ, L. E GONZÁLEZ, A., 2008, Arrecendos púnicos: un novo anaco de aríbalos no Castro Grande de O Neixón (Boiro-A Coruña), Cuadernos de Estudios Gallegos, nº 121, pp. 73-92. BERNAL, D., ARÉVALO, A., MUÑOZ, A., EXPÓSITO, J.A., DÍAZ, J.J., LAGÓSTENA, J., VARGAS, J., LARA, M., MORENO, E., SÁEZ, A., BUSTAMANTE, M., 2013, Las termas y el suburbium marítimo de Baelo Claudia. Avance de un reciente descubrimiento, ONOBA, 01. Revista de Arqueología y Antigüedad, 0 (1), pp. 115-152. BONIFAY, M., 2004, Etudes sur la céramique romaine tardive d’Afrique. Oxford (BAR IS 1301). BONIFAY, M., GARNIER, N., 2007, Que transportaient donc les amphores africaines? Analyse du contenu d’amphores africaines (annexe), en E. PAPI, B. SCARDIGLI (Eds.), Supplying Rome and the Roman Empire. Actes du séminaire international (Certosa di Pontignano, 3-4 mai 2004), Porthmouth. Journal of Roman Archaeology, Supplement, pp. 117-122. BURGER, A. Sz., 1966, The Late Roman Cemetery at Ságvár, Acta Archaeologica Hungarica XVIII, pp. 99-234, fig. 97, 47-9. CARBALLO ARCEO, X.; LUACES ANCA, J.; TOSCANO NOVELLA, Mª C., 1998, Arqueoloxía de Vigo e a súa História. Catálogos do patrimonio: Arqueoloxía. Concello de Vigo. CARDOSO, G., 2014, Duas fortificações do final da Idade do Ferro/ início da romanização: São Salvador (Cadaval) e sítio do Castelo (Arruda dos Vinhos), Cira Arqueologia 3, Atas Congresso Conquista e Romanização do Vale Do Tejo, Vila Franca de Xira: 200-241.

CASAL GARCÍA R., PAZ LOBEIRAS R., 1997, Un collar de ámbar suévico en Vigo, Gallaecia 16, pp. 315-322

DELGADO, M., MORAIS, R., 2009, Cerâmica pintada, en Guia das cerâmicas de produção local de Bracara Augusta, CITCEM, Braga, pp. 37-46.

C.A.T.H.M.A. Asociación (M. Bonifay, Cl. Raynaud, J. et Y. Rigoir, L. Rivet, L. Vallauri) 1991, Importations de céramiques communes méditerranéennes dans le Midi de la Gaule (Ve-VIIe s.), en A cerâmica medieval no Mediterrâneo Ocidental, IV Congresso Internacional A cerámica medieval no Mediterrâneo ocidental, Lisboa - Mértola, 1991, p. 27-48.

DÍAZ ÁLVAREZ, P., VÁZQUEZ VÁZQUEZ, M. 1988, Noticia preliminar del primer horno y alfar de ánforas gallegas, Bueu (Pontevedra).

CHIC GARCÍA, G., 1982, Consideraciones en torno a un ánfora encontrada en la Punta del Nao (Cádiz), en Homenaje al Dr. Hernández Díaz, Sevilla. Tomo 1: 51-56.

ELVIRA BARBA, M. A., 2008, Arte y Mito: Manual de iconografía clásica, Madrid.

CHIC GARCÍA, G., 1995, Roma y el mar: del Mediterráneo al Atlántico, en Guerra, exploraciones y navegación: del mundo antiguo a la edad moderna: curso de verano (U.I.M.P., Universidade de A Coruña): Ferrol, 18 a 21 de julio de 1994 / coord. Por V. Alonso Troncoso: 55-90 COELHO FERREIRA DA SILVA, A., REY CASTIÑEIRA, J. 2005, Arte e Cultura de Galicia e Norte de Portugal, vol. 2. Nova Galicia Edicions. A Coruña. CORTEGOSO COMESAÑA, M, 2009, Intervención arqueológica en la prolongación del túnel del Arenal en Vigo: un contexto para un ungüentario. Glaucopis, Boletín do Instituto de Estudios Vigueses, nº 14, pp. 305-324. CRUZ, M. DA. 2009a, O Vidro Romano do Noroeste Peninsular. Um olhar a partir de Bracara Augusta, Vol. I. Braga, pp 213-215 e 275-276. CRUZ, M. DA. 2009b, O Vidro Romano do Noroeste Peninsular. Um olhar a partir de Bracara Augusta, Vol. II. Braga, pp. 129-130. CRUZ, M. DA. 2014, Campanulate bowls from Gallaecia: evidence for regional glass production in late antiquity, KELLER, D. PRICE, J, JACKSON, C. (eds) Neighbours and successors of Rome, Oxbow Books. United Kingdom, pp. 58-67. CUNLIFFE, B. (2001): Facing the Ocean. The Atlantic and its people, 8000 BC to AD 1500. London. DEL OLMO, G., AUBET, M.E. (dirs.), 1986, Los fenicios en la Península Ibérica, 2 vols., ed. Ausa, Sabadell.

DÍAZ GARCÍA. F. 2015, O mundo antigo no Museo Massó e a romanización en Bueu, Museo Massó, Xunta de Galicia.

FERNÁNDEZ FERNÁNDEZ, A., 2011, El Comercio tardoantiguo (ss.IV-VII) en el noroeste peninsular a través del registro cerámico de la ría de Vigo, Tesis doctoral, Universidad de Vigo, Vigo, Inédita, pp. 28-221. FERNÁNDEZ FERNÁNDEZ, A., 2014, El comercio tardoantiguo (ss.IV-VI) en el noroeste peninsular a través de los conjuntos cerámicos de la Ría de Vigo, Roman and Late Antique Mediterranean Pottery 5, Archaeopress, Oxford. FERNÁNDEZ FERNÁNDEZ, A. 2016, La producción y comercialización de ánforas tardoantiguas del alfar de San Martiño de Bueu (Galicia, España), en N. CUCUZZA (a cura di), Le produzioni ceramiche nel mondo antico, Roma, pp. 269-292. FERNÁNDEZ FERNÁNDEZ, A., SOTO ARIAS, P., 2007, Cerámicas finas tardorromanas orixinarias de África e de Medio Oriente atopadas na intervención da rúa Rosalía de Castro 1992 (Vigo), en Castrelos 13, p. 26–51. FERNÁNDEZ FERNÁNDEZ, A., PÉREZ LOSADA, F., 2010, Una gran crátera tardorromana con decoración pintada aparecida en la villa de Toralla (Vigo, Galicia, España), en MENCHELLI, SANTORO, PASQUINUCCI, GUIDUCCI (Eds.): LRCW3 Late Roman Coarse Wares, Cooking Wares and Amphorae in the Mediterranean, BAR IS2185, Oxford, vol. I, pp. 149-156. FERNÁNDEZ FERNÁNDEZ A., MORAIS, R. 2012, Terra Sigillata Bracarense Tardía (TSBT), en D. BERNAL e A. RIBERA (Eds.), Cerámicas hispanorromanas II. Producciones regionales, Universidad de Cádiz, pp. 131-174.

139

FERNÁNDEZ FERNÁNDEZ, A., BARTOLOMÉ ABRAIRA, R., 2016, Cerámicas tardoantiguas en el NW de la Península (Galicia y el Norte de Portugal): entre la importación y el artesanado local (ss. V-VII), en VIGIL-ESCALERA, A., QUIRÓS CASTILLO, J.A. (dirs.), La cerámica de la Alta Edad Media en e cuadrante noroeste de la Península Ibérica (siglos V-X). Sistemas de producción, mecanismos de distribución y patrones de consumo (DAM 9), Universidad del País Vasco. FERNÁNDEZ FERNÁNDEZ, A., PÉREZ LOSADA, F., VIEITO COVELA, S., 2007, Influencias mediterráneas sobre producciones tardías regionales en el noroeste peninsular: la cerámica de engobe rojo de la villa de Toralla (Vigo), en LRCW 2. Late Roman Coarse Wares, Cooking Wares and Amphorae in the Mediterranean. Archaeology and Archaeometry, BAR International Series 1662 (I), 2007, p. 99-108. FERNÁNDEZ OCHOA, C., MORILLO CERDÁN, A., 1994, De Brigantium a Oiasso. Una aproximación al estudio de los enclaves marítimos cantábricos en época romana, FORO, Arqueología, proyectos y publicaciones, S.L., Temas de arqueología nº 3. FONQUERLE. D. 1971. Les instruments d´ancrage en pierre au musee d´Agde. Revue Arquelogique Narbonnaise. Vol 4. 466. FONTES, L., MARTINS, M., SENDAS, J. e CATALÃO, S., 2010, Salvamento de Bracara Augusta. Ampliação do Túnel da Avenida da Liberdade (BRA 08-09 TAVL). Relatório Final, Trabalhos Arqueológicos da U.A.U.M. / MEMÓRIAS, 7, Braga: Unidade de Arqueologia da Universidade do Minho, pp. 62 e 180 foto 327. FROST. H. 1997. Stone Anchors: the need for methodical recording. Indian Journal of History of Science 32. GARCÍA VARGAS, E., 1996, La producción anfórica en la bahía de Cádiz durante la República como índice de romanización, Habis 27: 49-57. GARCÍA VARGAS, E., 1998, La producción de ánforas en la bahía de Cádiz en época romana (siglos II a. C. – IV d. C.), Écija. GARCÍA VARGAS, E., BERNAL CASASOLA, D., 2008, Ánforas de la Bética, en D. BERNAL, A. RIBERA eds., Cerámicas hispanorromanas. Un estado de la cuestión, Universidad de Cádiz, Cádiz, pp. 661687.

GARCÍA VARGAS et al., 2011, Los tipos anfóricos del Guadalquivir en el marco de los envases hispanos del siglo I a. C. Un universo heterogéneo entre la imitación y la estandarización, Spal 20: 185-284. GARRIDO RODRÍGUEZ, J., 2011, El origen de Vigo: el monte de O Castro y su castillo, Ed: Pontevedra. Diputación Provincial de Pontevedra. GHALIA, T., BONIFAY, M., CAPELLI, C., 2005, L’atelier de Sidi-Zahruni: mise en evidence d’une production d’amphores de l’Antiquité tardive sur le territoire de la cité de Neapolis (Nabeul, Tunisie), J. M. GURT I ESPARRAGUERA, J. BUXEDA I GARRIGÓS, M. A. CAU ONTIVEROS (dir.), LRCW1. Late Roman Coarse Wares, Cooking Wares and Amphorae in the Mediterranean: Archaeology and Archaeometry, Oxford (BAR Int. Series 1340), pp. 495-516 . GONZÁLEZ RUIBAL, A, 2004, Facing two seas: mediterranean and atlantic contacts in the NorthWest of Iberia in the first millennium BC, Oxford Journal of Archaeology, 23(3), pp. 287-317. GONZÁLEZ RUIBAL, A., 2006-07, Galaicos. Poder y comunidad en el Noroeste de la Península Ibérica (1200 a. C.-50 d. C.), Tomo II, Brigantium 19. GONZÁLEZ RUIBAL, A., RODRÍGUEZ MARTÍNEZ, R., ABOAL FERNÁNDEZ, R., CASTRO HIERRO, V., 2007, El comercio mediterráneo en el castro de Montealegre (Pontevedra, Galicia) siglos II a. C. – inicios del siglo I d. C., en Archivo Español de Arqueología, vol. 80, pp. 43-74. GONZÁLEZ RUIBAL, A., RODRÍGUEZ MARTÍNEZ, R., AYÁN VILA, X. M., 2010, Buscando a los púnicos en el Noroeste, en Mainake, XXXII(I), pp. 577-600. GRANJA, H. 2013, Reconstituiçao paleoambiental do holocénico final, en O Irado mar Atlántico. O naufragio bético augustano de Esposende (norte de Portugal), Braga, pp. HAYES, J.W. 1972, Hayes 1972: HAYES (J.W.) – Late Roman Pottery. A catalogue of Roman Fine Wares. Londres, British School at Rome, 1972. HIDALGO CUÑARRO, J. M., 1985, Aproximación a la prehistoria de Vigo, España, Trabalhos de Antropologia e Etnologia XXV, 2-4, 253-574. HIDALGO CUÑARRO, J. M., VIÑAS CUE, R. (19921993), Nuevas cerámicas romanas de importación del castro de Vigo (Campaña de 1987), Castrelos 5-6: 41-70.

IGLESIAS DARRIBA, M.J., 2011, Memoria Técnica. Excavación arqueológica en aparcamiento subterráneo de la calle Policarpo Sanz, Vigo (Pontevedra). Inédito. IGLESIAS DARRIBA, M.J., 2013, Memoria Técnica. Fase II Evaluación patrimonial de la Unidad de Actuación I-06 Rosalía de Castro II, Vigo (Pontevedra). Inédito. IGLESIAS DARRIBA, M.J., 2015, Memoria Técnica. Evaluación arqueológica Parcelas 6,10, 6 Anexo y 3 Anexo de la Unidad de Actuación I-06 Rosalía de Castro II, Vigo (Pontevedra). Inédito. JÖKENHOVEL, A., 1976, Zum Beginn der Jungbronzezeitkultur in Westeuropa, Jahresbericht des Insitututs für Vorgeschichte der Universität Frankfurt A.M. 1975, 134-182. JULIÁ, D., 1971, Étude épigraphique et iconographique des stèles funèraires de Vigo. Heidelberg. KEAY, S.J., 1984, Late Roman Amphorae in the Western Mediterranean. A typology and economic study: the Catalan evidence, BAR International Series 196, Oxford. LADRA, L., VIDAL, X., 2009, Intervención arqueolóxica no Castro de Chandebrito: avance de resultados, Anuario Brigantino, nº 32, pp 93-108. LAGO CERVIÑO M., RIVAS BREA T., MILLOS ALFEIRÁN J., LANTES SUÁREZ O. Y FERNÁNDEZ FERNÁNDEZ A., 2014, Una aproximación arqueométrica al estudio de la cerámica común y de cocina local/regional de los contextos tardoantiguos de la UARC II (Vigo), R. MORAIS, A. FERNÁNDEZ FERNÁNDEZ, M.ª. J. SOUSA (eds.): As produçoes cerámicas de imitaçao na Hispania. Actas do II congreso Internacional da SECAH, Monografías EX Officina Hispana II, Vol. 2, pp. 369380, Braga. LONG, L., VOLPE, G., 1998, Le chargement de l’épave de la Palud (VIe s.) à Port-Cros (Var). Note préliminaire, M. BONIFAY, M.-B. CARRE, Y. RIGOIR (dir.), Fouilles à Marseille,.Les mobiliers (Ier-VIIe s.), Paris,(Etudes Massaliètes 5), pp. 317-342. LÓPEZ QUIROGA J.,2001, Elementos “foráneos” en las necrópolis tardorromanas de Beiral (Ponte de Lima, Portugal) y Vigo (Pontevedra, España): de nuevo la cuestión del siglo V d. C. en la Península Ibérica. Cuadernos de prehistoria y arqueología 27, pp. 115-124

LÓPEZ PÉREZ C., CÉSAR VILA M., CARREÑO GASCÓN, M.,2013, Las producciones de TSHT en el área galaica: Difusión, tipología y decoración, Ex Officina Hispana, Cuadernos de la SECAH, vol. 1, Madrid, pp.125-138. MACZYNSKA, M., 1985, Die Perlen der römischen Kaiserzeit und der ffrühen Phase del Völkerwanderungszeit im mitteleuropäischen Barbaricum.Römisch-Germanische Kommission des deutschen archäologischen Instituts zu Frankfurt A.M. MAGS MANNION, 2015, Glass beads from Early Medieval Ireland. Classificatión, dating, social performance. Archaeopress Archaeology. MAROT T., 1994, Monedas procedentes de la Porta Decumana de Barcino: Un ejemplo de circulación monetaria tardorromana, Actas del IX Congreso Nacional de Numismática, Elche, pp. 203-214. MARTÍNEZ MURGUÍA, M., 1888, Historia de Galicia. Tomo III, Libr. de A. Martínez Salazar, A Coruña. MASTYKOVA, A., 2010, Les perles en Espagne et en Gaule méridionale á l´époque wisigothique (s.V-VII) en El tiempo de los “Bárbaros”. Pervivencia y transformación en Galia e Hispania (ss.V-VI d. C.). Pag. 461-474. Zona Arqueológica, 11. MAYET, F. 1984, Les céramiques sigillées Hispaniques. Contribution à l’histoire économique de la Péninsule Ibérique sous l’Epire romain, Paris, 1984. MAYET, F., PICON, M., 1986, Une sigillée phocéennetardive (« Late Roman C ware ») et sa diffusionen occident”, Fligina, 7, 129-143. MONTEAGUDO, L., 1977, Die Beile auf der Iberischen Halbinsel, Prähistorische Bronzefunde IX, 6 (München). MORAIS, R. 2010, Ânforas, en ALARCÃO et al. (Coords.), Castelo da Lousa. Intervenções arqueológicas de 1997 a 2002. Studia Lusitana 5, Mérida: 181- 218. MORAIS, R., 2010, Looking towards the North, en The Western Roman Atlantic Façade. A study of the economy and trade in the Mar Exterior from the Republic to de Principate, ed. By C, Carreras ans R. Morais, BAR Int. Series 2162, Oxford, 2010.

141

MORAIS, R., FERNÁNDEZ FERNÁNDEZ, A., 2013, La difusión y el comercio de TSHT. Nuevos yacimientos, estructura comerciaql y evolución de la misma, expansión y contracción de mercados, Ex Officina Hispana, Cuadernos de la SECAH, vol. 1, Madrid, pp.47-64. MORAIS, R., SOEIRO, T., FERNÁNDEZ, A., SOUSA, M.J., 2014, As cerâmicas de engobe branco de época imperial no Noroeste Peninsular”, en Morais, Fernández e Sousa (Eds.): As produções cerâmicas de imitação na Hispania, SECAH-FLUP, Porto, tomo II, pp. 361-368. NAVEIRO LÓPEZ, J.L., 1991, El comercio antiguo en el N.W. peninsular, Monografias urxentes do museu arqueolóxico, 5, A Coruña; pp. 23-73. O’KELLY SENDRÓS, J. 2012, Las ánforas onubenses de época tardorromana, en D. Bernal e A. Ribera, A. (eds.), Cerámicas Hispanorromanas II. Producciones regionales, Cádiz, p. 279-295. O’KELLY SENDRÓS, J. 2013, La Orden (Costa de Baetica), Amphorae ex Hispania. Paisajes de producción y de consumo (http://amphorae.icac. cat/tipol/view/61), xuño 15, 2013. PAZ PERALTA, J. A. 1991, Cerámica de mesa romana de los siglos III al VI d. de C. en la provincia de Zaragoza, Zaragoza, 1991. PEREA, A.(ed.) 2001, El Tesoro visigodo de Guarrazar. CSIC, Universidad de Castilla-La Mancha, Diputación de Toledo, MAN. Madrid. PEREA, A. (ed.) 2009, El Tesoro visigodo de Torredonjimeno. CSIC, Ed. Polifemo. Madrid. PÉREZ LOSADA, F, 2002, Entre a cidade e a aldea. Estudio arqueohistórico dos “aglomerados secundarios” romanos en Galicia, Brigantium 13, A Coruña, 2002. PÉREZ LOSADA, F., VIEITO COVELA, S., FERNÁNDEZ FERNÁNDEZ, A., 2007, Resultados preliminares das escavacións arqueológicas na villa romana de Toralla (Oia, Vigo), en Castrelos 13, pp. 12–25. PÉREZ LOSADA, F., FERNÁNDEZ FERNÁNDEZ, A., VIEITO COVELA, S., 2008, Toralla y las villas de la Gallaecia atlántica, en C. FERNÁNDEZ OCHOA, F. GIL SENDINO (Eds.), Las villae tardorromanas en el occidente del Imperio: arquitectura y función. IV Coloquio Internacional de Arqueología en Gijón, Gijón, pp. 479-504.

PIERI, D. 2005, Le commerce du vin oriental à l’Époque byzantine (V-VII siècles), Beirut, 2005. PIMENTA, J., 2013, Catálogo Exposição Monte dos Castelinhos (Castanheira do Ribatejo) Vila Franca de Xira e a conquista romana no Vale do Tejo. Museu Nacional de Arqueologia e Museu Municipal de Vila Franca de Xira, Lisboa. PIMENTA, J., MENDES, H., HENRIQUES, E., 2014, Acampamento romano de alto dos cacos – Almeirim, Cira Arqueologia 3, Atas Congresso Conquista e Romanização do Vale Do Tejo, Vila Franca de Xira, pp. 256-292. RAMON, J., 2008, La cerámica ebusitana en la Antigüedad Tardía, en D. BERNAL CASASOLA, A. RIBERA I LACOMBA (Eds.), Cerámicas hispanorromanas. Un estado de la cuestión, pp. 413-433. REY CASTIÑEIRA, J., 1992, Yacimientos castreños de la Vertiente Atlántica: análisis de la cerámica indígena, Revista Castrelos. Vol. III-IV (1990-91), pp. 141-163. REY CASTIÑEIRA, J., 2011, Cerámica castreña y alfarería tradicional. Comparaciones, XIV Congreso de Ceramología (2-4 octubre 2009, Santa Cruz, Oleiros), vol. 1, A Coruña, pp.19-44. REYNOLDS, P. 1993, Settlement and Pottery in the Vinalopó Valley (Alicante, Spain) A. D. 400-700, BAR International Series 588, 1993. RIGOIR, J. 1968, Les sigillées paléochrétiennes grises et oranges, en Gallia 26, 1968, p. 177-244. RIHA, E. 1990, Der römische Schmuck aus Augst und Kaiseraugst, Forschungen in Augst, 10, Augst, pp. 84 e 185, Taf. 66 nº 2804. RILEY, J.A. 1979, The Coarse Pottery from Berenice, en LLOYD, J.A. dir., Excavations at Sidi KhrebishBenghazi (Berenice), II. Libya Antiqua, Suppl. V, Tripoli, 1979, p. 91-467. RILEY, J.A., 1981, The pottery from the cistern 1977.1, 1977.2 and 1977.3, en HUMPHREY, J.H. dir., Excavations at Carthage 1977 conducted by the University of Michigan, VI. Ann Arbor, Kelsey Museum, 1981, p. 85-124. RILEY, J.A., 1982, New light on relations between the eastern mediterranean and Carthage in the vandal and byzantine periods: The evidence from University of Michigan excavations, en Actes du colloque sur la céramique antique de Carthage, CEDAC, 1982, p. 111-122.

ROBINSON, H.S., 1959, The Athenian Agora. Results of excavations conducted by the american school of classical studes at Athens. Volume V. Pottery of the roman period. Chronology, Princeton, New Jersey, 1959. RODRÍGUEZ PAZ, J., HIDALGO CUÑARRO, J.M., 1987, Nuevos hallazgos de la Edad del Bronce en Vigo: El depósito de hachas de Estea- Saiáns, Castrelos 3-4, 65- 84. SAEZ ROMERO, A., 2014. T.7.4.3.3. Amphorae Ex Hispana. Amphora.icac.cat. SÁEZ ROMERO, A., LUACES, M. 2014, Una posible Ovoide Gaditana en la rada de Marsella (Francia), Ex Officina Hispana, Boletín 15: 40-41. SANCHEZ DE PRADO, M. D., CRUZ, M. DA. 2014, La producción de vidrio en Hispania. Una versión actualizada, Actas del XVIII Congreso Internacional de Arqueología Clásica. Vol. II, Mérida, pp. 13931397. SERRANO E.,1977, Motivos cristianos en la cerámica tardorromana, Jáberga 17, Málaga, pp.69-79. SUÁREZ OTERO, J., 2000, Las hachas de talón sin anillas y la introducción del Bronce Atlántico en Galicia, Boletín Auriense XXX, 9-36. SUÁREZ OTERO, J., 2002a, Die Bronzezeit in Galicien, Madrider Mitteilungen 43, pp. 1-21. SUÁREZ OTERO, J., 2002b, El puñal de Mesa de Montes. Metalurgia y cultura en el Bronce Atlántico del NO hispánico, Gallaecia 21, 87-114. SUÁREZ OTERO, J., 2004, Depósito de machados de Alcabre, in F. Singul y J. Suárez ed., Ata os confins do Mundo. Diálogos entre Santiago e o Mar (Vigo), pp. 21-23. SUÁREZ OTERO, J., 2007, Hachas de talón decoradas: un fósil de la ritualidad en torno a la producción metalúrgica del Bronce Final gallego, in J. Celis, G. Delibes, J. Fernández y L. Grau ed., El hallazgo leonés de Valdevimbre y los depósitos del Bronce Final Atlántico en la Península Ibérica, Diputación de León: Estudios y Catálogos 17 (León). TABOADA Y LEAL, N., 1840, Descripción topográfico-histórica de la ciudad de Vigo, su ría y alrededores, Vda e hijos de Compañel, Santiago de Compostela.

TOFIÑO DE SAN MIGUEL, V., 1789, Derrotero de las costas de España en el Océano Atlántico, y de las Islas Azores ó Terceras, para inteligencia y uso de las cartas esféricas. TOTH. A. 2002. Composite stone anchor in the ancient mediterranean. Acta Archaeologica Academiae Scientiarum Hungaricae n 53. VÁZQUEZ MARTÍNEZ, M. A., CAAMAÑO GESTO, J. M., 2004, Estudio del vidrio hallado en la villa romana de Toralla (Coruxo, Pontevedra) durante las campañas de 1992 y 1993. Catálogo de piezas, Gallaecia, nº 23, pp 85-116. VIVES Y ESCUDERO, A., 1917, Estudio de Arqueología Cartaginesa. La necrópoli de Ibiza, Madrid. VEGA T., 1993, Hallazgo de un depósito de Solidi de Honorio y Arcadio en la villa romana de Seadur (Ayuntamiento de Larouco, provincia de Ourense), Galicia: Da Romanidade á Xermanización: Problemas históricos e culturais, Actas do encontro científico en homenaxe a Fermín Brouza Brey (1901-1973), Santiago, Outubro 1992, Museo do Pobo Galego, Santiago, pp. 381-383. VV.AA., 2006, A fraxilidade no tempo. O vidrio na antigüidade. Xunta de Galicia.

143

ÍNDICE DE AUTORÍA ADOLFO FERNÁNDEZ FERNÁNDEZ Contratado Posdoutoral Marie Curie Talent. Campus do Mar da Universidade de Vigo. GEAAT. ALICIA PEREA CAVEDA Investigadora Científica de OPIS. Instituto de Historia. Departamento de Arqueoloxía e Procesos Sociais. CSIC.

JOSÉ SUÁREZ OTERO Doutor en Arqueoloxía. JOSEFA REY CASTIÑEIRAS Profesora Titular de Prehistoria da Universidade de Santiago de Compostela. GEPN. JUAN CARLOS CASTRO CARRERA Arqueólogo. Anta de Moura SL.

ANDREA SERODIO DOMÍNGUEZ Historiadora da Arte. Museóloga.

JUAN LUÍS NAVEIRO LÓPEZ Doutor en Arqueoloxía. Ceramólogo.

CLAUDIO CAPELLI Dipartimento di Scienze della Terra, dell’Ambiente e della Vita (DISTAV), Università degli Studi di Genova.

MARÍA JESÚS IGLESIAS DARRIBA Arqueóloga da Deputación Provincial de Pontevedra.

CRISTINA TOSCANO NOVELLA Arqueóloga do Concello de Vigo e mergulladora profesional. Directora da prospección arqueolóxica subacuática na ría de Vigo (1987). DARÍO BERNAL CASASOLA Profesor Titular de Arqueoloxía. Departamento de Historia, Xeografía e Filosofía da Universidade de Cádiz. EDUARDO RODRÍGUEZ SAIZ Arqueólogo. EMILIO ABAD VIDAL Técnico superior en sistemas de información xeográfica do Centro de Supercomputación de Galicia (CESGA). Arqueólogo membro do GEPNUSC. ENRIQUE GARCÍA VARGAS Profesor Titular de Arqueoloxía. Departamento de Prehistoria e Arqueoloxía da Universidade de Sevilla. EUSEBIO REY SEARA Arqueólogo. FERMÍN E. PÉREZ LOSADA Profesor Titular de Arqueoloxía da Universidade de Vigo. GEAAT. JAVIER LUACES ANCA Arqueólogo da Deputación Provincial de Pontevedra e mergullador profesional. Director da prospección arqueolóxica subacuática na ría de Vigo (1987).

MARTA DÍAZ FERNÁNDEZ BIC, Materiales y conservación, SLL. MARTA LAGO CERVIÑO. Conservadora-restauradora da Deputación Provincial de Pontevedra. MICHEL BONIFAY Director de Investigación do CNRS. Centre Camille Jullian. Aix-en-Provence (Francia). MIGUEL CAU ONTIVEROS Institució Catalana de Recerca i Estudis Avançats (ICREA). Equip de Recerca Arqueològica i Arqueomètrica (ERAAUB), Universitat de Barcelona. PILAR BARCIELA GARRIDO Museóloga e arqueóloga. RAFAEL Mª RODRÍGUEZ Arqueólogo da Deputación Provincial de Pontevedra. RAMÓN PATIÑO GÓMEZ Arqueólogo e historiador. ROBERTO BARTOLOMÉ ABRAIRA Arqueólogo (Engobe Arqueología) e investigador da Universidade de Santiago de Compostela. SOLEDAD PRIETO ROBLES Arqueóloga. Anta de Moura SL.