Fernández Fernández, A. (2016), 25 anos de arqueoloxía de urxencia. O descubrimento do vigo romano. In A. Fernández Fernández, P. Barciela (Eds.), Emporium. Mil anos de comercio en Vigo, Vigo, pp. 15-27.

ORGANIZA

RESTAURACIÓN BIC MATERIALES Y CONSERVACIÓN

CONCELLO DE VIGO Abel Caballero Álvarez Alcalde de Vigo

REXISTRO Lola Álvarez Rey

Cayetano Rodríguez Escudero Concelleiro-delegado da Área de Cultura

AUDIOVISUAL Alicia Colmenero Fernández Magoga Piñas Azpitarte

Jesús López Moure Xefe do Servizo de Xestión e Promoción Cultural Ignacio Oliveira López Xefe do Servizo de Museos Municipais

EXPOSICIÓN PROMOCIÓN E XESTIÓN Concellería Delegada da Área de Cultura - Concello de Vigo

ILUSTRACIÓNS ILUMINART S.L. Jacobo Fernández Serrano Debuxos © Antonio de la Peña, Adolfo Fernández, Marta Díaz, Alba Antía Rodríguez Nóvoa, Mikel Díaz Rodríguez FOTOGRAFÍA DESOÑOS Nando Iglesias

DIRECCIÓN TÉCNICA José Ballesta de Diego Director do Museo Municipal de Vigo «Quiñones de León» Pilar Egea Torrón Técnica de recursos e programas do Museo Municipal de Vigo «Quiñones de León»

© José Manuel Hidalgo Cuñarro, Fernando Alonso Romero, María Jesús Iglesias Darriba (Adro Arqueoloxía S.L.), Emilio Abad, Miguel A. Sartal Lorenzo (Adro Arqueoloxía S.L.), Juan Carlos Castro Carrera (Anta de Moura S.L.), Museo Massó, Museo Arqueolóxico Provincial de Ourense, Museo Provincial de Lugo, Museo Don Diogo de Sousa, Museo Británico.

PROXECTO E COMISARIADO Adolfo Fernández Fernández Pilar Barciela Garrido

VIDEO PROMOCIONAL VERVE CREATIVE GROUP

COORDINACIÓN DE PROXECTO ILUMINART S.L. Andrea Serodio Domínguez DESEÑO EXPOSITIVO LIQE ARQUITECTURA Javier Couto Granja Alexandre Cameselle Vila DESEÑO GRÁFICO DESOÑOS MONTAXE E RECURSOS MUSEOGRÁFICOS CARPINTERÍA J. ROUCO José Álvarez Rouco ILUMINART S.L.

TRANSPORTE ARTECOM S.L. SEGUROS AXA ART COMPAÑÍA ASEGURADORA ENTIDADES PRESTADORAS Museo Municipal de Vigo “Quiñones de León”, Museo Provincial de Pontevedra, Museo Arqueolóxico Provincial de Ourense, Museo Provincial de Lugo, Museo do Mar de Galicia, Museo Massó, Museo D. Diogo de Sousa, Museo Arqueolóxico de Santa Trega, Museo Diocesano de Tui, Universidade de Vigo, Universidade de Santiago de Compostela.

CATÁLOGO EDICIÓN Concellería-delegada de Cultura COORDINACIÓN EDITORIAL Adolfo Fernández Fernández Pilar Barciela Garrido TEXTOS Adolfo Fernández Fernández Pilar Barciela Garrido © Alicia Perea, Andrea Serodio, Claudio Capelli, Cristina Toscano Novella, Eduardo Rodríguez Sainz, Emilio Abad Vidal, Enrique García Vargas, Eusebio Rey Seara, Fermín E. Pérez Losada, Javier Luaces Anca, José Suárez Otero, Josefa Rey Castiñeiras, Juan Carlos Castro Carrera, Juan Luís Naveiro López, Mª Jesús Iglesias Darriba, Marta Díaz Fernández, Marta Lago Cerviño, Michel Bonifay, Miguel Cau Ontiveros, Rafael Mª Rodríguez, Ramón Patiño Gómez, Roberto Bartolomé Abraira, Soledad Prieto Robles DESEÑO GRÁFICO DESOÑOS FOTOGRAFÍA DESOÑOS Nando Iglesias © Emilio Abad Vidal, Alicia Colmenero Fernández, Magoga Piñas Azpitarte IMPRESIÓN ARTES GRÁFICAS JADFEL ISBN 978-84-92425-32-7 Depósito Legal VG 363-2016

“EMPORIUM. MIL ANOS DE COMERCIO EN VIGO” Vigo ten unha dilatada e notable historia. Vigo falou na lingua dos petróglifos, dos metais e da cerámica; Vigo falou na lingua dos fenicios, dos castrexos e dos romanos; Vigo falou coa arquitectura románica e visigoda; Vigo cantou cos versos de Martín Códax. Vigo fixo pesca e agricultura, traballou o ferro e a pedra, construíu e fabricou, e Vigo, sobre todo, fixo comercio. A milenaria traxectoria desta cidade, cientificamente demostrada, ten no comercio o seu fío condutor. Co milenio I a. C.-IX d. C. “Emporium” explica, de xeito didáctico e rigoroso, o papel que Vigo xogou como destacado enclave no comercio marítimo, un nexo que abarcaba desde o Mediterráneo máis oriental ata o norte de Europa. Máis de duascentas pezas, na súa maioría inéditas e restauradas para a ocasión, trazan os mapas da nosa historia e, desde o pasado, revelan o Vigo dinámico e internacional do século XXI. Porque forma parte da nosa identidade. “Emporium” é a exposición de arqueoloxía de maior entidade presentada ata o momento en Vigo. É un relato excepcional que merece a visita e o recoñecemento de todos e todas, unha produción do Concello, con meses de traballo e cun equipo de máis de quince profesionais. No fondo e na forma, estamos diante dunha magnifica exposición que nos ofrece a oportunidade de reflexionar e aprender dun pasado, o noso, que nos fala do noso presente e nos sinala o camiño do noso futuro.

Abel Caballero Alcalde de Vigo

10 » EMPORIUM. UNHA EXPOSICIÓN NECESARIA Pilar Barciela Garrido

15 » 25 ANOS DE ARQUEOLOXÍA DE URXENCIA. O DESCUBRIMENTO DO VIGO ROMANO Adolfo Fernández Fernández

29 » UN PERCORRIDO POR MIL ANOS DE RELACIÓNS COMERCIAIS EN VIGO (SÉCULOS IV A. C.–VII D. C.) Adolfo Fernández Fernández e Pilar Barciela Garrido Comisarios da exposición

43 » FICHAS 136 » BIBLIOGRAFÍA 142 » ÍNDICE DE AUTORÍA

25 ANOS DE ARQUEOLOXÍA DE URXENCIA. O DESCUBRIMENTO DO VIGO ROMANO Adolfo Fernández Fernández

Aos arqueólogos que fixeron posible co seu traballo o descubrimento do Vigo romano

17

Achado das estelas da rúa Pontevedra-Hospital en 1953 © Faro de Vigo

A finais do século XIX, o gran historiador galego e fundador da RAG, Manuel Martínez Murguía referíase á cidade de Vigo nestes termos: Después de Redondela, siguiendo la costa y bordeando sus orillas paradisiacas, marcha la carretera hacia Vigo, ciudad de fortuna, que habiendo heredado a la vetusta Bayona, ni tiene su historia ni los venerandos recuerdos de otras prosperidades y de otras glorias. Dejémosla, pues, engolfada en su tráfico y soñando en los destinos que le sonríen; dejémosla con sus hermosísimos campos, asentada en la empinada loma al pie de la cual rompen suavemente olas llenas de luz y de color; dejémosla, sí, con su cielo sereno, sus floridos jardines y temple suave pues nada guarda dentro de sus breves muros para el anticuario y el historiador. Manuel Martínez Murguía Historia de Galicia, Tomo III, Libr. de A. Martínez Salazar, A Coruña 1888

Murguía, posiblemente sen querelo, axudou a conformar con estas breves referencias a Vigo e a súa contorna un ideario que callou na sociedade viguesa e galega, e que perdura ata a actualidade: o de unha cidade sen pasado ou sen historia. Entre este conxunto de “tópicos” atopamos tamén o de cidade que se presta a facer “fortuna” e chea de oportunidades, ou a imaxe dunha cidade anárquica cando nos queremos desprazar por ela, tanto a pé coma nalgún vehículo. No entanto, a idea que máis nos interesa é a das súas orixes. Segundo Murguía, Vigo nace en época moderna polo que non conta con pasado e orixes antigas –a diferenza doutras poboacións da ría–, e nas ladeiras (…empinada loma…): onde hoxe hai unha cidade antigamente só existían praias, campos e monte. Nesta aseveración, Murguía demostra certo descoñecemento de traballos anteriores, xa que 30 anos antes, N. Taboada Leal sinalaba, na súa descrición sobre Vigo e o seus arredores, a presenza de importantes restos arqueolóxicos na zona do Areal (pedras de muíño, tellas, escouras, pequenas moedas de cobre etc.) que aparecen en escavacións casuais. Ademais, para reforzar a súa tese incorpora ao seu discurso o texto dun manuscrito do século XVII –que obra no seu poder– onde se refire á continua aparición de restos arqueolóxicos (casas, fornos de pedra, ladrillos etc.) na zona do Roupeiro, debido á acción mariña. Todo isto, levábao a afirmar sen ningún xénero de dúbidas, que na zona do Areal –onde naquel momento se proxectaba a ampliación da cidade– existira en época antiga (romana) unha importante poboación (TABOADA Y LEAL, 1840, en PÉREZ LOSADA, 2002: 244-245). No entanto, parece que a proposta de Murguía e doutros estudosos do momento saíu vencedora, o que foi xerando, co paso dos anos, unha idea instaurada na poboación local, e por extensión en toda Galicia, de que Vigo non contaba con ocupacións antigas de certa importancia e que o seu xerme como “cidade” nacía a finais da modernidade e nos inicios da época contemporánea. Unha idea que segue vixente en certos grupos da poboación viguesa –se cadra sen tanto peso– a pesar de varios traballos científicos publicados que mostran unha realidade ben diferente e das continuas aparicións en prensa de importantes achados arqueolóxicos no núcleo

urbano e na contorna da cidade. Idea que tampouco conseguiu erradicar a apertura ao público de centros de interpretación de xacementos arqueolóxicos, todos eles do período galaico-romano, que sitúan a bisbarra de Vigo como o lugar de Galicia –despois de Lugo– con máis sitios arqueolóxicos visitables de época romana. Na actualidade, sabemos que a realidade do pasado vigués nada ten que ver co difundido durante séculos. Este cambio debémosllo en gran parte a arqueoloxía de urxencia que, durante os últimos 25 anos, foi sacando á luz paseniñamente o pasado antigo da cidade que, lonxe de ser modesto, destácase como a gran novidade ou o meirande descubrimento da arqueoloxía galega das últimas décadas. DO EDIFICIO FERRO Á UARC II Non se trata de repasar e analizar aquí en profundidade a prolífica arqueoloxía viguesa. Non obstante, cómpre coñecer os antecedentes para entender e contextualizar os feitos presentes e por iso temos que procurar o xerme da arqueoloxía urbana viguesa algunhas décadas antes do seu comezo “oficial”. Dito comezo podería situarse cronoloxicamente en 1952, ano no que Xosé María Álvarez Blázquez (Comisario Local de Excavaciones Arqueológicas) dirixe a primeira campaña “científica” de escavacións no monte do Castro1. Un ano despois prodúcese un gran achado arqueolóxico que leva aos arqueólogos, por primeira vez, ao centro da cidade. Durante a realización dunhas obras na rúa Pontevedra, aparecen varias estelas e aras romanas, un conxunto epigráfico e artístico que continúa sendo hoxe un dos máis importantes do Noroeste (JULIÁ, 1971; ABASCAL PALAZÓN, 2014). Este achado corroborou a hipótese da existencia dun xacemento romano na zona do Areal. Porén, isto non significou o comezo dos traballos arqueolóxicos na zona, que tiveron que esperar corenta anos máis, cando a

1Anos antes, en 1928 a Deputación Provincial de Pontevedra xa acometera algúns traballos de escavación no Castro recuperando importantes restos de cultura material.

presión urbanística dos anos 90 alcanzou esta esquecida área periurbana da cidade. Ata ese momento, a arqueoloxía viguesa centrou os seus esforzos nos castros, especialmente no de Vigo e no da illa de Toralla, sendo de novo Álvarez Blázquez o impulsor das actuacións. Nos anos 70 incorpórase ás escavacións do Castro o Museo Quiñones de León na figura de A. Illarri, e xa no ano 1981 dan comezo as campañas “modernas” da man de J. M. Hidalgo Cuñarro. Vai ser este arqueólogo, como director do Museo Municipal, o que comande as actuacións arqueolóxicas da década dos anos 80 e inicio dos 90 (Castro de Vigo, Torres de Padín, Cotogrande, O Cocho ou as sondaxes na villa de Toralla entre outras). Debémoslle tamén a Hidalgo Cuñarro a primeira escavación de “urxencia” no núcleo urbano vigués –en pleno Casco Vello– no chamado edificio Ferro (1991), a primeira que localiza restos habitacionais romanos e que, dalgún xeito, inaugura o período de intervencións no miolo da cidade. Esta fase de escavacións urbanas promovidas desde o Concello de Vigo e dirixidas polo arqueólogo municipal continúa durante algúns anos máis. Trátase dun momento moi importante xa que aparecen na escena da arqueoloxía viguesa uns, aínda incipientes, “arqueólogos e empresas profesionais” que van executar os proxectos municipais. Son os casos de pequenos controis de obra en viais ou edificios públicos como os realizados por A. Acuña Piñeiro na rúa Fermín Penzol e na rúa Laxe, ou a escavación na Casa Arines, realizada por J. C. Castro Carrera. Dunha maior envergadura foi a intervención realizada na “Unidade de Actuación Rosalía de Castro I - UARC I” (1992-1993) dirixida por Purificación Soto Arias e sufragada polo Concello de Vigo e a Xunta de Galicia. O obxectivo desta intervención era determinar, a partir de sondaxes nos viais públicos, a existencia –como xa se intuía– dun xacemento de época romana. A causa non era outra que a urbanización de preto de 25.000 m2 no centro da cidade que naquel intre estaban ocupados por solares públicos e privados con abundantes

19

Localización das sondaxes e da UARC I © FERNÁNDEZ FERNÁNDEZ, SOTO ARIAS, 2007

edificios en estado ruinoso. Os resultados da intervención foron positivos e propiciaron o resto de actuacións nos diferentes solares de propiedade privada. Na pequena cata 10, localizada no hipotético lugar de aparición das estelas nos anos 50, documentouse por primeira vez o xacemento tardoantigo do Areal, unha estrutura mal conservada a carón dun camiño de coios con dirección N-S, todo cuberto por un “nivel negro” repleto de restos cerámicos interpretados correctamente por J. L. Naveiro López como materiais de importación mediterránea (FERNÁNDEZ FERNÁNDEZ, SOTO ARIAS, 2007). A intervención supuxo o regreso da arqueoloxía ao Areal desde o achado das estelas no ano 1953, comezando unha serie de actuacións de salvagarda que continúan aínda hoxe e que sacaron á luz a maior parte do pasado romano da cidade.

Noutro tipo de intervencións –as de posta en valor– hai que incluír a promovida desde o concello na villa de Toralla, unha vez que o terreo pasou a propiedade municipal. Logo dunha campaña de sondaxes durante o ano 1992, acométense dúas intervencións durante 1993 e 1994, dirixidas por P. Soto Arias, que exhuman a maior parte do edificio principal da villa. O proxecto de musealización non se levará a cabo, quedando a villa parcialmente soterrada e abandonada ata o ano 2002, cando se asina un contrato de I+D entre o Concello e a Universidade de Vigo (PÉREZ LOSADA et al., 2008) para acometer a escavación e musealización do xacemento. As sucesivas campañas (2002, 2003, 2006 e 2007), dirixidas por F. Pérez Losada, finalizaron coa apertura do xacemento ao público no ano 2008.

O ano 1995 supón para a arqueoloxía viguesa e, por extensión, para a galega, un punto de inflexión e o comezo dunha nova fase de actuacións. Neste mesmo ano, apróbase a Lei do Patrimonio Cultural de Galicia (Lei 8/1995, do 30 de outubro) e dous anos despois entra en vigor o decreto regulador da actividade arqueolóxica en Galicia (Decreto 199/1997, de 10 de xullo de 1997) –vixente ata este ano 2016– no cal quedaban definidas a totalidade das actuacións arqueolóxicas na nosa Comunidade. Os arqueólogos que na fase precedente executaron proxectos do Concello ou da Xunta agora serán –en sociedades limitadas, como autónomos…– os encargados de executar proxectos de arqueoloxía de urxencia de promoción privada para a construción de edificios na zona oeste do Areal. Son as intervencións coñecidas como “Parcelas” –xa que o terreo atopábase parcelado en diferentes promocións urbanísticas– se ben a intervención que inaugura o proceso é coñecida como Hospital n.º 5 (1995). Os resultados desta intervención dirixida por A. Acuña Piñeiro (Adro Arqueolóxica SL) coa súa síntese en fases evolutivas define –con lixeiras variantes– a secuencia ocupacional do Areal desde época prerromana ata a Alta Idade Media: praia prerromana sobre a que se constrúe unha salina en época alto imperial que, cando se abandona –colmatándose por achegas de mariños e de ladeira–, é ocupada como necrópole e lugar habitacional/comercial ata o século VII-VIII d. C. Para o caso concreto da intervención en Hospital n.º 5, sobre os niveis tardoantigos e alto medievais construirase parte do convento de San Francisco (c. 1550), que séculos despois se converterá en Hospital Militar (c. 1850), dando nome a rúa onde se atopa a intervención. A partir dese momento, inaugúrase en Vigo un período que se pode designar como a “etapa álxida da arqueoloxía urbana viguesa”. Un período que vai desde o ano 1995 ata os inicios de 2011, no que proliferan as intervencións en área en diferentes solares

espallados pola cidade e que van a sacar a luz o pasado antigo da urbe. Seguidamente a Hospital n.º 5 acometéronse numerosas intervencións na UARC I e na súa contorna, que viñeron a mostrar dúas realidades antigas nesa zona. Por unha banda, a mesma secuencia que a documentada en Hospital n.º 5 –con lixeiras diferenzas– parece repetirse no resto das Parcelas da UARC I localizadas ao leste do regato do Hospital e que foron intervidas en área entre 1997 e 1998: as Parcelas 13 (Soledad Prieto Robles, Anta de Moura SL) e 14 (J.C. Castro Carrera, Anta de Moura SL). Por outra banda, a realidade antiga é ben diferente cara ao oeste do regato onde se localizaron restos romanos (habitacionaisartesanais), un camiño de coios que parece descender desde o Castro –xa identificado na Cata 10 en 1992– e unha importante necrópole con sepulturas de incineración e inhumación que se estende tamén cara ao leste, por riba dos niveis que aquí selan as salinas. Este tipo de estruturas documentáronse nas escavacións en área da Parcela 19 (Soledad Prieto Robles, Anta de Moura SL); Parcela 23 (V.C. Torres Bravo, Anta de Moura SL); Parcela 20 (R.ª M. Paz Lobeiras, Adro Arqueolóxica SL); e Parcela n.º 6 (R.ª M. Paz Lobeiras, Adro Arqueolóxica SL), todas elas dentro dos límites da UARC I2. Tamén conta con varias intervencións a mazá entre as rúas Pontevedra e Colón. De feito, nesta rúa escavouse no mesmo ano que o solar de Hospital n.º 5 unha pequena parcela (n.º 3-5) onde apareceron restos construtivos romanos e tardoantigos de difícil interpretación funcional. Moi interesante foi a aparición na mesma rúa Colón (2000), durante as obras para a instalación do colector, de numerosos restos mobles de vidro que nos levan a situar alí un posible obradoiro de produción, activo nos século V e VI d. C3. Máis recentes son as intervencións nos seguintes solares e rúas: Areal 6-8 no ano 2001 (Xurxo Constela Doce, Anta de Moura Para unha descrición máis precisa sobre os restos atopados en cada unha das intervención véxase: PÉREZ LOSADA 2002: 239-266)

2

Véxase ficha n.º 23

3

21

SL); as sondaxes realizadas na rúa Oporto nos anos 2002 e 2003, nas que se documentou a continuidade das salinas (E. Rodríguez Sáinz, Anta de Moura SL); da rúa R. de Castro n.º 5 (2005), onde apareceron algunhas estruturas antigas moi arrasadas (forno?) (M.ª J. Iglesias Darriba, Adro Arqueolóxica SL); e a de Areal 16, no ano seguinte (Xurxo Constela Doce), e na que se documentaron importantes estruturas de época romana e unha extraordinaria ara funeraria. Entre as actuacións desenvolvidas nesa zona cabe destacar o control das obras de prolongación cara ao Areal do Túnel de Beiramar (a coñecida como “paelleira”). A escavación foi realizada entre 2001 e 2002 (M. Cortegoso Comesaña, Adro Arqueoloxía SL) con medios mecánicos, recuperándose material arqueolóxico moble, moi abundante nalgúns dos niveis detectados, especialmente ánforas cunha ampla cronoloxía, e un magnífico Late Roman Unguentarium de procedencia oriental e datado nos séculos VI e VII d. C4. Resultou moi importante constatar a inexistencia de estruturas e niveis, o que nos indica que nos atopamos fóra dos límites da salina. Se avanzamos cara ao oeste atopámonos con outra zona de intervencións con importantes achados: a situada sobre a Praza de Compostela, entre a rúa Colón e o comezo do Casco Vello, corte claro –que o separa do Casco Vello- na rúa Carral. A intervención que inaugura os achados é a realizada no ano 2000 na rúa Victoria 13 (F. J. Padín Nogueira) que detectou construcións de época romana. Pero sen dúbida, a intervención no solar n.º 43 da rúa Marqués de Valladares será a que máis datos nos achegue sobre o xacemento romano nesta zona. A escavación durante os anos 2002 a 2004 (V. C. Torres Bravo, Anta de Moura SL) documentou unha factoría de salga de época romana en moi bo estado de conservación, o que levou ao goberno autonómico a tomar a decisión da súa conservación in situ para converter o local nun centro de interpretación. O proxecto, aínda Véxase ficha n.º 37

4

hoxe en marcha, non se puido concretar, o que derivou no abandono do xacemento. No entanto, os estudios existentes sobre materiais e estruturas fan que coñezamos con certa precisión o xacemento e as súas fases. A presenza da factoría de salga en Marqués de Valladares supuña un fito exento ata que no ano 2008, durante unha intervención no solar n.º 2-3 da Praza de Compostela (E. López Rodríguez, Tomos SL), documentáronse polo menos dúas novas factorías de salga, nesta ocasión totalmente arrasadas. Máis recente, do ano 2009 é a intervención arqueolóxica para a construción do aparcamento na rúa Velázquez Moreno (M.ª J. Iglesias Darriba, Adro Arqueolóxica SL) que de novo detectou estruturas tardoantigas, entre elas algunha sepultura de inhumación. Se seguimos avanzando cara ao occidente atopámonos xa co barrio do Casco Vello. Aquí tamén se realizaron algunhas intervencións, aínda que menos que noutras partes da cidade e sempre de menor envergadura. Se as intervenciós desenvolvidas nos inicios da década de 1990 polo goberno municipal detectaron estruturas (Edificio Ferro), as seguintes apenas deron con materiais romanos, e moitos deles en posición secundaria (PÉREZ LOSADA 2002: 243). Feito tamén debido ao reducido destas intervencións, na súa maioría pequenas sondaxes valorativas. A excepción foron as intervencións no n.º 6 da Praza da Constitución (X. Constela Doce, Anta de Moura SL), onde si se atoparon restos de estruturas, e unha escavación nun solar de titularidade municipal na rúa Cárcere Vella. Neste local, documentouse, en moi bo estado de conservación, un tramo dun camiño de coios con muros laterais similar ao documentado no extremo occidental do Areal. Todo indica que este tipo de camiños eran os que, en época romana, vertebraban as comunicacións entre as diversas zonas do vicus. A pesar de ser conservado in situ, faise case imposible visitalo polo que, a día de hoxe, segue sendo un auténtico descoñecido para a cidadanía viguesa.

Localización e parcelario da Unidade de Actuación Rosalía de Castro II. Resaltadas, as escavacións das áreas I e II © M.ª J. Iglesias Darriba, Adro Arqueoloxía SL

23 Outra das áreas con intervencións e coa aparición de importantes restos antigos localizase na ladeira oeste do monte do Castro, na zona de Torrecedeira/Marqués de Valterra no cruzamento da rúa Juan Ramón Jiménez. Nun solar desta zona (o ocupado pola antiga cordeeira M.A.R.) xa apareceran nas décadas de 1980 e 1990 abundantes restos construtivos –canalizacións, tégulas, fustes de granito… etc.– entre os que destacaba unha base clasificada por F. Pérez Losada como de tipo “clásico encadrable no modelo ático vitrubiano” (2002: 260). No entanto, as intervencións de urxencia realizadas a finais dos 90 non deron con importantes vestixios construtivos aínda que si con abundantes materiais tardoantigos como o achado dun solidus de ouro5 de inicios do século V, concretamente na escavación da escalinata da rúa J. Ramón Jiménez (E. Rodríguez Sáinz, 5

Véxase ficha n.º 25

Anta de Moura SL). Malia todo, aínda son hoxe visibles nos perfiles do solar anexo ao da cordeeira –no que apareceron todos os restos– varios muros de fabrica claramente romana, algún de perpiaño e outros de cachotería regular do tipo “opus vittattum”. Haberá que agardar á súa escavación para poder interpretar o xacemento romano neste sector da cidade. O ano 2006 é outra das datas importantes para a arqueoloxía viguesa, ao dar comezo as intervencións na Unidade de Actuación Rosalía de Castro II (UARC II), unha área de actuación situada no extremo oriental da rúa Rosalía de Castro. Como aconteceu en 1992, realizáronse previamente varias sondaxes valorativas que detectaron a existencia de restos arqueolóxicos. Logo disto, comezouse a intervir –como xa se fixera 14 anos antes– por “Parcelas” que se corresponden con solares para a construción de vivendas. No entanto, a primeira e máis importante intervención realizouse en dúas

grandes áreas (Área I e II) a xeito de avaliación patrimonial da unidade de actuación. A esta seguíronlle desde o ano 2006 ata o ano 2009 ás escavacións nas Parcelas 6, 6A, 3, 3A e 10, todas elas dirixidas por M.ª J. Iglesias Darriba (Adro Arqueolóxica SL), a Parcela 4 (M. César Vila, PyA Arqueólogos SLP) e as Parcelas 9 e 15 (M. A. Sartal Lorenzo, Adro Arqueolóxica SL). Os resultados obtidos nestas intervencións poderían resumirse na existencia dun importante xacemento salineiro romano sobre o que asentou, unha vez abandonadas as salinas, unha ocupación tardoantiga (habitacional e necrópole) con funcións habitacionais, artesanais e, sobre todo, comerciais. As fases aquí documentadas corroboran a primeira evolución proposta logo das intervencións no extremo occidental do Areal (na UARC I). Os restos da salina conservados nesta zona son dunha envergadura moito maior que os atopados nos anos 90; aínda así, este feito non impediu a súa destrución. Ademais, as especiais condicións do xacementos propiciaron a conservación de gran cantidade de material orgánico como coiros, sementes, utensilios de madeira e un canal completo de estacas de madeira e trenzado de ramallo. As intervencións na UARC II ficaron interrompidas a finais do 2009. Porén, aínda se realizou unha nova escavación en área, desta vez no extremo occidental do Areal, co gallo da construción dun novo aparcamento (M. A. Sartal Lorenzo, Adro Arqueolóxica SL). Os seus resultados foron de grande interese xa que posibilitaron coñecer con maior precisión a primeira liña de tanques de salina neste sector. A intervención rematou a inicios do ano 2011 e con ela, as escavacións en área no núcleo urbano vigués –non así para outras de menor entidade como sondaxes e controis de obra– e comezou un período “negro” que serviu de reflexión, autocrítica e de relocalización de moitos dos protagonistas da etapa precedente. Desde os inicios dese ano ata hoxe non se realizaron novas intervención en área na cidade, por efecto directo da crise xeral que implicou un cese case total da promoción

inmobiliaria. A arqueoloxía galega e viguesa de urxencia nace e colle impulso ao abeiro da burbulla inmobiliaria da década de 1990 que, unha vez estoupa, arrastra ao sector a unha crise tan profunda que o obrigou a reinventarse ou desaparecer. Hoxe (primavera do 2016) asistimos á volta dos arqueólogos a unha gran intervención na cidade. Cinco anos despois da última escavación en área –aquela para a construción do aparcamento do Areal– acométese outra no solar que ocupaba o antigo Pazo dos Marqueses de Valladares, en pleno Casco Vello vigués. Despois dun lustro de silencio, a arqueoloxía urbana viguesa e o pasado antigo da cidade volven a estar en boca de todos…6 A MODO DE SÍNTESE: O QUE SABEMOS E NON SABEMOS DO VIGO ROMANO De todo este inxente conxunto de escavacións urbanas emanaron millóns de restos arqueolóxicos e infinita información, en moitos casos aínda sen publicar. Pouco a pouco os materiais arqueolóxicos, aínda que non na súa totalidade, foron chegando ao Museo Municipal e a información foi aflorando en traballos científicos concretos sobre unha intervención ou aspecto específico, ou en traballos de compendio, como teses ou traballos de síntese. De toda esta serie de traballos podemos extraer unha visión, aínda parcial, de como era o Vigo antigo e de como foi evolucionando e modificando a súa estrutura desde época prerromana ata o comezo da Idade Media. Non é o obxectivo analizar aquí especificamente os xacementos (castro, salinas, factorías, necrópoles…etc.)7, senón mostrar 6

http://www.lavozdegalicia.es/noticia/vigo/vigo/2016/02/04/ hallan-tumbas-romanas-pazo-marquesesvalladares/0003_201602V4C1995.htm http://www.farodevigo.es/gran-vigo/2016/03/06/arqueologosanalizan-13-tumbas-oliva/1417620.html https://www.facebook.com/permalink.php?story_ fbid=1139376586206128&id=296653620478433

7

Para afondar no coñecemento de cada resto documentado débese acudir á bibliografía publicada e aos informes e memorias depositados no Servizo de Arqueoloxía da Xunta de Galicia referentes ás intervencións realizadas neses sectores da cidade.

sucintamente a evolución do poboamento: cando, onde e mesmo nalgúns casos o por que. Esta análise debe comezar polo punto neurálxico do pasado vigués, o lugar onde pivotou a arqueoloxía de Vigo antes da chegada das intervencións de urxencia ao núcleo urbano: o monte do Castro. O que sabemos hoxe do Castro, a pesar de contar con numerosas publicacións, non é definitivo, especialmente cando nos referimos a súa supervivencia como núcleo poboacional. Polo momento, os materiais recuperados máis antigos lévanos a situar a súa construción cara aos inicios do século I a. C., en época tardorrepublicana. En troques, noutros castros costeiros como os da illa de Toralla (Canido), Punta do Muíño (Alcabre) ou de Torres de Padín (Chapela) si que se documentan materiais de importación do “mundo púnico” con datacións máis antigas. Materiais como ánforas Pellicer D do Guadalquivir ou as tipo T.8 e T.9 gaditanas, e algunhas cerámicas comúns orixinarias da área do Estreito de Xibraltar achégannos unha cronoloxía para estes poboados desde mediados do século IV a. C. Se ben é certo que as producións castrexas como as dos tipos Neixón Pequeno, apuntan cara a datas máis antigas –especialmente no caso de Punta do Muíño–, estas hipóteses deben ser referendadas con datos estratigráficos polo de agora inexistentes. Sexa como for, este tipo de materiais importados non os atopamos nin no Castro nin nas praias fosilizadas da súa contorna como Areal, Berbés ou Coia. Partimos, polo tanto, de que o Castro se atopa habitado, polo menos desde os inicios do século I a. C. Dese momento contamos con gran cantidade de produtos importados: de Italia, ánforas Dressel 1, Lamboglia 2 e vernices negros; do sur da Península, ánforas ovoides gaditanas, ovoides do Guadalquivir e cerámicas comúns; e do Levante peninsular, cerámicas comúns que mostran un importante consumo e comercio de produtos alóctonos. Eses mesmos envases atopámolos na escavación dos niveis da praia antiga, en Hospital n.º 5 ou na

prolongación do túnel do Areal, xunto a outros non detectados no Castro, como as ánforas T.7.4 gaditanas, o que demostra que o Vigo do século I a. C. vivía no Castro e utilizaba as ladeiras e praias dos arredores para a obtención de recursos e como fondeadoiros do comercio marítimo de longa distancia. O mais probable é que isto se repetise en todos os sectores da cidade, ladeiras norte e oeste do Castro, polo que o que hoxe é o Casco Vello se atoparía deshabitado nesa altura. Ningún dato dos que temos nos indica que existan importantes cambios desta fisionomía poboacional ata os inicios do século I d. C. É durante o reinado de Augusto e coa pacificación do Noroeste cando se produce o paso de facto de Vigo –e por extensión de toda a Gallaecia– á administración romana, que traerá consigo importantes cambios nos sistemas económicos, reflectidos tamén no poboamento. Pouco a pouco, posiblemente desde o cambio de era, nace e vai medrando unha nova poboación ao pé de costa (un vicus) especializada na pesca, na produción de sal e na elaboración de preparados de peixe para a exportación. Cando comeza a ocuparse a costa? Os datos cos que contamos son, polo de agora, insuficientes, pero nalgúns casos bastante precisos, diferindo segundo os sectores da cidade. En xeral, na baía do Areal, sobre a praia e niveis de marisma, constrúese unha enorme salina ou salinas de evaporación solar conformada por tanques graduados en tres niveis (acumulación, precipitación e cristalización), construídos a base dun pavimento arxiloso e delimitados con lousas de xisto fincadas. No sector occidental (UARC I) detectáronse soamente os tanques de precipitación e cristalización mentres que no sector oriental (UARC II) documentáronse os tres niveis e incluso uns posibles almacéns asociados. O que parece claro é que estamos perante un enorme complexo salineiro que podería chegar ás 8 ou 10 hectáreas, sempre e cando ocupasen todo o terreo que separa as dúas zonas intervidas. Pero, cando se constrúe? En Hospital n.º 5 xa se advertía a

25

presenza baixo a salina de abundantes materiais de importación con datación tardorrepublicana e alto imperial que alcanzaban o século I d. C., sen que se puidese proporcionar unha datación máis precisa. Na Parcela 10 da UARC II (sector oriental) puidéronse recuperar baixo a salina restos de ánforas Haltern 70 e un individuo de Terra Sigillata Itálica de produción padana da forma Conspectus 20.4.3 e datada a mediados do século I d. C. Os datos do ano 1995 e os mais recentes apuntan polo tanto a que a salina se construíu con posterioridade a primeira metade do século I d. C., posiblemente no terceiro cuarto da centuria (c. 50-75 d. C.). Desprazándonos cara ao oeste, no sector entre a rúa Hospital –hipotético límite oeste da salina– e a rúa Colón, debeu existir nese momento inicial (séculos I-II d. C.) algún tipo de estrutura, como a detectada en Colón 3-5. Se cadra tratábase xa dunha incipiente necrópole que se desenvolvería entre as rúas Hospital e Pontevedra a partir do século III, estendéndose cara a outros sectores durante a antigüidade tardía. Mellor coñecido é o seguinte sector da cidade, entre as rúas Colón e Carral. Aquí, a pé de praia, construíronse varias factorías de salga de peixe. É probable que esteamos a falar dunha continuidade deste tipo de industrias entre Marqués de Valladares 43 e Carral. Polo momento, temos unha factoría na zona leste e dúas máis na zona oeste (Praza de Compostela). Pero, cando se constrúen? Os materiais recuperados asociados aos niveis de construción da factoría de Marqués de Valladares –como a Terra Sigillata Hispánica– apuntarían a finais do século I e inicios do século II d. C. No entanto, unha cunca de sigillata africana da forma Hayes 9 recuperada nos niveis de construción lévanos xa cara a mediados do século II d. C. Polo momento hai que tomar estes datos con cautela dado que proveñen dunha soa das factorías. Mais parece probable que a construción do “barrio industrial salineiro” se produciu con posterioridade á instalación salineira.

Pouco sabemos do hábitat alto imperial no Casco Vello. A presenza de estruturas de época romana demostra que esta zona comezou a ocuparse probablemente desde cedo, mais coñecemos pouco sobre a súa funcionalidade. É probable que fose converténdose nunha área habitacional xunto co Castro. A partir desta zona existe un hiato ata o sector de Marqués de Valterra. Aquí, os restos redúcense a achados de materiais, case sempre de época tardoantiga (séculos V-VII d. C.). No entanto, aínda se conserva hoxe un solar, na hipotética primeira liña de praia en época romana, con presenza de restos construtivos visibles. Ao meu entender, a disposición dos muros –moitos deles paralelos– conformando habitáculos reducidos –como tanques– e a súa factura construtiva podería relacionarse coa existencia neste sector doutra, ou outras, factorías de salga. Os antigos restos construtivos recuperados na cordeeira M.A.R. (canais, fustes, base… etc.) poden perfectamente corresponderse con un establecemento deste tipo. O Castro seguiu ocupado durante o Alto Imperio, así o demostran as importantes cantidades de materiais datados nos séculos II e III d. C., pero ao meu entender, é posible que a ocupación se mantivese ata o século IV ou os inicios do V, aínda que non sabemos se en toda a extensión do Castro ou soamente nunha parte. Os materiais recuperados, como a vaixela africana tardía, demostran a existencia desta ocupación pero, a día de hoxe, e ata que se realicen novas intervencións arqueolóxicas, non podemos concretar máis. En época alto imperial (séculos I-II) tamén se debeu construír ou adecuar a rede de camiños que comunicaba as diferentes zonas do aglomerado. Os restos documentados mostran vías duns catro metros de ancho, con varias camadas preparatorias e pavimentados con coios e terra. Tanto no Areal coma no Casco Vello conservaban restos de muros marxinais. Estes camiños –deberon existir varios– comunicaban o Castro coa zona baixa ao pé de mar, onde existiría outro ramal percorrendo a costa e enlazando os diferentes

Recreación hipotética 3D do vicus industrial e portuario no século III d. C.

Castro

Áreas habitacionais

© Alicia Colmenero

Casco Vello

Salinas

sectores. Este camiño debía seguir cara á bocana da Ría, comunicando o núcleo vigués cos xacementos industriais do Fiunchal e O Cocho (Alcabre) ou Sobreira (Oia), e cara ao interior, enlazando con outros xacementos como os detectados en Riós (Teis) ou o da Aldea de Cedeira (Redondela). Os datos indican que desde finais do século II e durante a primeira metade do século III d. C. todas estas zonas do núcleo vigués –tanto as de carácter produtivo como as habitacionais e de necrópole– estiveron activas ao mesmo tempo. Hai que engadir, ademais, importantes xacementos industriais nos arredores, como a salina de Toralla (O Vao) ou as factorías de salga do Fiunchal, O Cocho e de Sobreira. O mundo dos mortos tamén se foi desenvolvendo nestes séculos arredor do camiño que descendía desde o Castro, conformando unha importante necrópole. A enorme colección de estelas e aras recollidas entre as rúas Pontevedra e Colón lévanos a situar nese sector o xerme da necrópole que se irá estendendo por toda a cidade cando esmoreza o vicus industrial e comecen a

Necrópole

Factorías de salga

Porto

amortizarse as salinas e factorías con centos de sepulturas de inhumación ao rito cristián. En resumo, durante os séculos II e III d. C. podemos falar dun momento “álxido” para o Vigo romano. Definiríase como un aglomerado (un vicus) industrial orientado á pesca, á produción de produtos derivados do peixe (salgas e prebes) e sal. Pero tamén portuario: un lugar nodal para as grandes rotas atlánticas e un punto estratéxico para a redistribución de produtos cara a outros lugares costeiros ou do interior do territorio. É probable que non contase con funcións político-administrativas, mais si o poderíamos considerar un lugar de primeira orde no campo económico e comercial. Podemos situar o centro deste aglomerado no triángulo conformado por Castro/ Casco Vello/ Areal aínda que os datos reflicten unha ocupación humana ininterrompida en toda a franxa costeira da Ría claramente relacionada. Nalgún momento de finais do século III ou xa durante o século IV d. C. todo este panorama vai mudar por completo. As salinas abandónanse, probablemente por unha subida

27

do nivel do mar debida a un aumento das temperaturas, cun pico máximo entre o 300400 d. C. (GRANJA, 2013) ao que seguirá un novo descenso durante a tardoantigüidade. Os galaico romanos aproveitáronse dun momento de regresión mariña, por volta de finais do século I d. C., para construír as salinas (Areal e Toralla) en barras de area e zonas lacunares creadas polo desprazamento da liña de costa. Mais o fenómeno inverso, cunha subida do nivel do mar con fenómenos atmosféricos violentos (tempestades), significará o final da explotación. A inicios do século IV d. C., o sector que ocupaban as salinas xa estaba sendo amortizado como necrópole e en Toralla, tamén no século IV d. C., constrúese unha villa a mare cando a salina xa se atopa cuberta por unha duna desprazada ou creada probablemente pola subida do nivel do mar. As factorías de salga, situadas en zonas elevadas, estaban menos expostas a estas flutuacións mariñas. Os materiais como as ánforas do tipo San Martiño de Bueu 2 asociados aos restos das factorías demostran que estiveron en funcionamento durante boa parte do século IV d. C. Os materiais dos niveis de abandono de Marqués de Valladares dátanse no primeiro terzo do século V d. C. polo que a factoría debeu deixar de funcionar a finais do século IV ou nos inicios da centuria seguinte. Non temos datos concluíntes para o resto de cetarias pero todo indica que deberon abandonarse no mesmo período. No caso das factorías, a causa do seu abandono non responde a factores climatolóxicos: máis ben apunta a causas socio-económicas de crise xeral –inestabilidade política, inseguridade dos transportes…– que afectaron tamén a outras importantes áreas produtoras (Troia de Setúbal ou Baelo Claudia en Cádiz), onde se produce, neste mesmo período, o abandono de factorías e a contracción da produción. Durante o século V d. C., o Castro irase deshabitando ata ficar totalmente abandonado, hipótese asentada nos datos das escavacións e na total ausencia de materiais arqueolóxicos con datacións máis tardías. Os camiños que comunicaban os sectores habitacionais e

produtivos amortízanse con novas estruturas, especialmente sepulturas de inhumación que se espallan por toda a fronte costeira. Atopamos tumbas dos séculos V ao VII d. C. desde o calexón Miragalla ata o antigo cemiterio do Picacho, cunha concentración maior nos arredores da rúa Pontevedra, onde se vai desenvolver unha importante zona de necrópole tardoantiga con numerosas inhumacións infantís en ánforas de orixe hispánica, africana e oriental. As estruturas deste período son moi difusas e de difícil interpretación. O que caracteriza este momento en Vigo son as chamadas terras negras. Un nivel de terra de cor cinsenta escura con escasas estruturas –a maioría en negativo– e unha grande cantidade de materiais mobles, especialmente cerámica (ánforas e vaixelas finas) de importación mediterránea. Este nivel, aparece practicamente por toda a franxa costeira, cubrindo os niveis dos séculos alto e baixo imperiais, e correspóndese coa ocupación humana do terreo entre finais do século V e o século VII d. C. Estas “terras negras” xorden da descomposición dunha importante cantidade de materia orgánica o que, unido a escaseza de estruturas e a presenza de moitos buratos de poste e foxas en negativo, formulan a posibilidade de que, nestes séculos, a maior parte das unidades habitacionais e produtivas fosen construídas en materiais perecedoiros (madeira, pallabarro… etc.) na súa totalidade ou sobre zócalos pétreos, con cubricións vexetais e, nalgúns casos, con tégula e ímbrice. No entanto, temos datos precisos sobre esta ocupación en dúas zonas. Por exemplo, a finais do século V, sobre os restos (patio e pilos) da factoría de Marqués de Valladares, constrúense novas estruturas (habitacionais?) asociadas a un pozo e varias tumbas. Na UARC I, parece que todo o sector é ocupado pola necrópole de inhumación (Hosp. n.º 5, Parcelas 13 e 14), existindo certas construcións –mal conservadas– asociadas á necrópole. Todo este mundo funerario, datado por ánforas e vaixelas importadas entre finais do século V ata os inicios do século VII d. C.,

conforman os niveis de “terras negras”. Na UARC II (sector oriental) o rexistro é moito máis rico. Aquí, asociados ás “terras negras” contamos con varias estruturas conservadas en cimentación ou en negativo, amais de varias ducias de sepulturas de inhumación. Un grupo delas atópase rodeando un edificio de planta rectangular, cunha especie de cabeceira cadrada orientada cara ao norte e un pórtico –buratos de poste– cara ao leste. A súa estrutura, as sepulturas que a rodean e certos materiais asociados (brazo dunha cruz de ouro) lévanos a interpretala como unha posible igrexa. A escaseza de derrubes presenta a hipótese de que fose construída nalgún tipo de material perecedoiro sobre zócalo de cachotería. Máis próxima á costa localizase unha serie de construcións –en cimentación e en negativo- con algún pequenos habitáculos en batería que poderían corresponderse con almacéns “portuarios” ou simplemente con estruturas habitacionais. A grande cantidade de ánforas orientais e africanas localizadas neste sector fai que se interprete como unha zona portuaria de carga e descarga. No entanto, a maioría das cerámicas presentan marcas de uso, polo que aquí tamén debeu existir unha zona habitacional asociada ao edificio de culto. Os abundantes restos de fabricación de vidro, de igual xeito localizados na rúa Colón, engádenlle a esta zona un carácter industrial. Os datos indican que o sector do Areal recuperou durante os séculos tardoantigos o seu carácter de porto natural (fondeadoiro) como o foi durante a época prerromana, aínda que agora tamén concentra a ocupación humana. Polo tanto, durante os séculos VI e VII d. C. o hábitat parece concentrarse ao pé das praias, nunha franxa costeira que fora invadida polo océano no século IV d. C. e que agora, logo dunha nova baixada do nivel mariño, recuperou o seu uso como “terra firme”. Os vivos comparten espazo cos mortos aínda que segue existindo unha maior concentración de sepulturas nas antigas zonas de necrópole. O Castro xa está abandonado, igual que o deberon estar as villae tardías como a de

Sepultura dun acabado de nacer no interior dunha ánfora do Tipo LRA 1 B de finais do século VI d. C. © Museo Municipal "Quiñones de León"

Toralla, que subsiste ata un momento indeterminado de mediados do século V d. C. para logo ser abandonada e espoliada por completo. É probable que a área habitacionalportuaria-industrial teña continuidade polo Casco Vello ata a zona de Marqués de Valterra e Picacho. Nestes sectores documéntanse os niveis tardoantigos de “terras negras” con abundante material importado con datacións dos séculos VI e VII d. C., pero as estruturas son inexistentes ou moi difusas e de difícil interpretación. O vicus parece recuperarse logo da crise do século V d. C. para emerxer de novo como un enclave portuario de primeiro nivel a escala internacional. Sitúase de novo como o porto nodal (Emporium) entre o mundo Mediterráneo e o Atlántico norte, un carácter que nunca perdeu grazas a súa excepcional localización nas rutas atlánticas. O seu carácter industrial parece decaer –xa non produce sal e salgas para a exportación– pero mantén certos sectores artesanais activos, como o da fabricación de obxectos de vidro. A partir do século VII d. C. os datos escasean ata o punto de non poder achegarnos á realidade ocupacional do Vigo Alto Medieval. Soamente futuras intervencións nos sectores urbanos da cidade e a continuación de estudos sobre materiais e estruturas poderán mellorar os nosos coñecementos sobre o pasado da cidade e achegar máis luz sobre os aspectos que aínda non coñecemos do Vigo antigo.

29

BIBLIOGRAFÍA ABASCAL PALAZÓN, J.M., 2014, Oficinas y estilos en el hábito epigráfico de la Hispania romana, en M. BUSTAMANTE, D. BERNAL CASASOLA (eds.), Artífices idóneos: artesanos, talleres y manufacturas en Hispania, Anejos de AEspA LXXI, pp. 143-167. ABOAL, R, CASTRO, V., 2006, O castro de Montealegre, Noia. ALCORTA IRASTORZA, E.J., 2001, Cerámica común romana de cocina y mesa hallada en las excavaciones de la ciudad. Lucus Augusti, vol. II, Fundación Pedro Barrié de la Maza, A Coruña. ALCORTA IRASTORZA, E. J., BARTOLOMÉ ABRAIRA, R., 2012, Muestras de cerámica engobada romana de producción local de Lucus Augusti (Lugo), en D. BERNAL CASASOLA, A. RIBERA I LACOMBA, (eds.), Cerámicas hispanorromanas II. Producciones regionales, Universidad de Cádiz, pp. 699-724. ALCORTA IRASTORZA, E. J., BARTOLOMÉ ABRAIRA, R., FOLGUEIRA CASTRO, A. 2015, Producciones cerámicas engobadas lucenses y su distribución, en A. MARTÍNEZ SALCEDO, M. ESTEBAN DELGADO, E. ALCORTA IRASTORZA (eds.), Cerámicas de época romana en el norte de Hispania y Aquitania: Producción, comercio y consumo entre el Duero y el Garona, EX OFFICINA HISPANA, Cuadernos de la SECAH, 2, 2015, Tomo I, pp. 77-96. ALONSO ROMERO, F., 1993, La embarcación del petroglifo Laxe Auga dos Cebros. (Pedornes, Santa María de Oia, Pontevedra), Actas del XXII Congreso Nacional de Arqueología, Vigo, vol. II, pp. 137-145. ALFARO C., 1993, Catálogo de monedas antiguas de oro del Museo Arqueológico Nacional, MAN, Madrid. ALMAGRO GORBEA, M. J., ALONSO CEREZA, E., 2009, Vidrios Antiguos del Museo Nacional de Artes Decorativas, Real Academia de la Historia, pp 60-64. ALMEIDA, R., 2009, Ánforas del Guadalquivir en Scallabis (Santarém, Portugal): una aportación al conocimiento de los tipos minoritarios, Col.lecció Instrumenta 28, Universidad de Barcelona. ARANEGUI GASCÓ, C. 2005, Lixus-2. Ladera sur. Excavaciones arqueológicas marroco-españolas en la colonia fenicia. Campañas 2000-2003. Saguntum, Extra 6. Valencia.

ARRUDA, A. M., 2002, Los fenicios en Portugal. Fenicios y mundo indígena en el centro y sur de Portugal (siglos VIII-VI a. C.). Cuadernos de Arqueología Mediterránea 5-6. (1999-2000). Publicaciones del Laboratorio de Arqueología de la Universidad Pompeu Fabra de Barcelona. Barcelona. ATLANTE II, (CARANDINI A. dir., ANSELMINO L., PAVOLINI C., SAGUÍ L., TORTORELLA S., TORTORICI E.) 1981, Atlante delle forme ceramiche, I. Ceramica fine romana nel Bacino mediterraneo, Enciclopedia dell’arte antica. Suppl.1 e Suppl.2, Roma, pp. 9-227. AYÁN, X, RODRíGUEZ, R. GONZÁLEZ, L. E GONZÁLEZ, A., 2008, Arrecendos púnicos: un novo anaco de aríbalos no Castro Grande de O Neixón (Boiro-A Coruña), Cuadernos de Estudios Gallegos, nº 121, pp. 73-92. BERNAL, D., ARÉVALO, A., MUÑOZ, A., EXPÓSITO, J.A., DÍAZ, J.J., LAGÓSTENA, J., VARGAS, J., LARA, M., MORENO, E., SÁEZ, A., BUSTAMANTE, M., 2013, Las termas y el suburbium marítimo de Baelo Claudia. Avance de un reciente descubrimiento, ONOBA, 01. Revista de Arqueología y Antigüedad, 0 (1), pp. 115-152. BONIFAY, M., 2004, Etudes sur la céramique romaine tardive d’Afrique. Oxford (BAR IS 1301). BONIFAY, M., GARNIER, N., 2007, Que transportaient donc les amphores africaines? Analyse du contenu d’amphores africaines (annexe), en E. PAPI, B. SCARDIGLI (Eds.), Supplying Rome and the Roman Empire. Actes du séminaire international (Certosa di Pontignano, 3-4 mai 2004), Porthmouth. Journal of Roman Archaeology, Supplement, pp. 117-122. BURGER, A. Sz., 1966, The Late Roman Cemetery at Ságvár, Acta Archaeologica Hungarica XVIII, pp. 99-234, fig. 97, 47-9. CARBALLO ARCEO, X.; LUACES ANCA, J.; TOSCANO NOVELLA, Mª C., 1998, Arqueoloxía de Vigo e a súa História. Catálogos do patrimonio: Arqueoloxía. Concello de Vigo. CARDOSO, G., 2014, Duas fortificações do final da Idade do Ferro/ início da romanização: São Salvador (Cadaval) e sítio do Castelo (Arruda dos Vinhos), Cira Arqueologia 3, Atas Congresso Conquista e Romanização do Vale Do Tejo, Vila Franca de Xira: 200-241.

CASAL GARCÍA R., PAZ LOBEIRAS R., 1997, Un collar de ámbar suévico en Vigo, Gallaecia 16, pp. 315-322

DELGADO, M., MORAIS, R., 2009, Cerâmica pintada, en Guia das cerâmicas de produção local de Bracara Augusta, CITCEM, Braga, pp. 37-46.

C.A.T.H.M.A. Asociación (M. Bonifay, Cl. Raynaud, J. et Y. Rigoir, L. Rivet, L. Vallauri) 1991, Importations de céramiques communes méditerranéennes dans le Midi de la Gaule (Ve-VIIe s.), en A cerâmica medieval no Mediterrâneo Ocidental, IV Congresso Internacional A cerámica medieval no Mediterrâneo ocidental, Lisboa - Mértola, 1991, p. 27-48.

DÍAZ ÁLVAREZ, P., VÁZQUEZ VÁZQUEZ, M. 1988, Noticia preliminar del primer horno y alfar de ánforas gallegas, Bueu (Pontevedra).

CHIC GARCÍA, G., 1982, Consideraciones en torno a un ánfora encontrada en la Punta del Nao (Cádiz), en Homenaje al Dr. Hernández Díaz, Sevilla. Tomo 1: 51-56.

ELVIRA BARBA, M. A., 2008, Arte y Mito: Manual de iconografía clásica, Madrid.

CHIC GARCÍA, G., 1995, Roma y el mar: del Mediterráneo al Atlántico, en Guerra, exploraciones y navegación: del mundo antiguo a la edad moderna: curso de verano (U.I.M.P., Universidade de A Coruña): Ferrol, 18 a 21 de julio de 1994 / coord. Por V. Alonso Troncoso: 55-90 COELHO FERREIRA DA SILVA, A., REY CASTIÑEIRA, J. 2005, Arte e Cultura de Galicia e Norte de Portugal, vol. 2. Nova Galicia Edicions. A Coruña. CORTEGOSO COMESAÑA, M, 2009, Intervención arqueológica en la prolongación del túnel del Arenal en Vigo: un contexto para un ungüentario. Glaucopis, Boletín do Instituto de Estudios Vigueses, nº 14, pp. 305-324. CRUZ, M. DA. 2009a, O Vidro Romano do Noroeste Peninsular. Um olhar a partir de Bracara Augusta, Vol. I. Braga, pp 213-215 e 275-276. CRUZ, M. DA. 2009b, O Vidro Romano do Noroeste Peninsular. Um olhar a partir de Bracara Augusta, Vol. II. Braga, pp. 129-130. CRUZ, M. DA. 2014, Campanulate bowls from Gallaecia: evidence for regional glass production in late antiquity, KELLER, D. PRICE, J, JACKSON, C. (eds) Neighbours and successors of Rome, Oxbow Books. United Kingdom, pp. 58-67. CUNLIFFE, B. (2001): Facing the Ocean. The Atlantic and its people, 8000 BC to AD 1500. London. DEL OLMO, G., AUBET, M.E. (dirs.), 1986, Los fenicios en la Península Ibérica, 2 vols., ed. Ausa, Sabadell.

DÍAZ GARCÍA. F. 2015, O mundo antigo no Museo Massó e a romanización en Bueu, Museo Massó, Xunta de Galicia.

FERNÁNDEZ FERNÁNDEZ, A., 2011, El Comercio tardoantiguo (ss.IV-VII) en el noroeste peninsular a través del registro cerámico de la ría de Vigo, Tesis doctoral, Universidad de Vigo, Vigo, Inédita, pp. 28-221. FERNÁNDEZ FERNÁNDEZ, A., 2014, El comercio tardoantiguo (ss.IV-VI) en el noroeste peninsular a través de los conjuntos cerámicos de la Ría de Vigo, Roman and Late Antique Mediterranean Pottery 5, Archaeopress, Oxford. FERNÁNDEZ FERNÁNDEZ, A. 2016, La producción y comercialización de ánforas tardoantiguas del alfar de San Martiño de Bueu (Galicia, España), en N. CUCUZZA (a cura di), Le produzioni ceramiche nel mondo antico, Roma, pp. 269-292. FERNÁNDEZ FERNÁNDEZ, A., SOTO ARIAS, P., 2007, Cerámicas finas tardorromanas orixinarias de África e de Medio Oriente atopadas na intervención da rúa Rosalía de Castro 1992 (Vigo), en Castrelos 13, p. 26–51. FERNÁNDEZ FERNÁNDEZ, A., PÉREZ LOSADA, F., 2010, Una gran crátera tardorromana con decoración pintada aparecida en la villa de Toralla (Vigo, Galicia, España), en MENCHELLI, SANTORO, PASQUINUCCI, GUIDUCCI (Eds.): LRCW3 Late Roman Coarse Wares, Cooking Wares and Amphorae in the Mediterranean, BAR IS2185, Oxford, vol. I, pp. 149-156. FERNÁNDEZ FERNÁNDEZ A., MORAIS, R. 2012, Terra Sigillata Bracarense Tardía (TSBT), en D. BERNAL e A. RIBERA (Eds.), Cerámicas hispanorromanas II. Producciones regionales, Universidad de Cádiz, pp. 131-174.

139

FERNÁNDEZ FERNÁNDEZ, A., BARTOLOMÉ ABRAIRA, R., 2016, Cerámicas tardoantiguas en el NW de la Península (Galicia y el Norte de Portugal): entre la importación y el artesanado local (ss. V-VII), en VIGIL-ESCALERA, A., QUIRÓS CASTILLO, J.A. (dirs.), La cerámica de la Alta Edad Media en e cuadrante noroeste de la Península Ibérica (siglos V-X). Sistemas de producción, mecanismos de distribución y patrones de consumo (DAM 9), Universidad del País Vasco. FERNÁNDEZ FERNÁNDEZ, A., PÉREZ LOSADA, F., VIEITO COVELA, S., 2007, Influencias mediterráneas sobre producciones tardías regionales en el noroeste peninsular: la cerámica de engobe rojo de la villa de Toralla (Vigo), en LRCW 2. Late Roman Coarse Wares, Cooking Wares and Amphorae in the Mediterranean. Archaeology and Archaeometry, BAR International Series 1662 (I), 2007, p. 99-108. FERNÁNDEZ OCHOA, C., MORILLO CERDÁN, A., 1994, De Brigantium a Oiasso. Una aproximación al estudio de los enclaves marítimos cantábricos en época romana, FORO, Arqueología, proyectos y publicaciones, S.L., Temas de arqueología nº 3. FONQUERLE. D. 1971. Les instruments d´ancrage en pierre au musee d´Agde. Revue Arquelogique Narbonnaise. Vol 4. 466. FONTES, L., MARTINS, M., SENDAS, J. e CATALÃO, S., 2010, Salvamento de Bracara Augusta. Ampliação do Túnel da Avenida da Liberdade (BRA 08-09 TAVL). Relatório Final, Trabalhos Arqueológicos da U.A.U.M. / MEMÓRIAS, 7, Braga: Unidade de Arqueologia da Universidade do Minho, pp. 62 e 180 foto 327. FROST. H. 1997. Stone Anchors: the need for methodical recording. Indian Journal of History of Science 32. GARCÍA VARGAS, E., 1996, La producción anfórica en la bahía de Cádiz durante la República como índice de romanización, Habis 27: 49-57. GARCÍA VARGAS, E., 1998, La producción de ánforas en la bahía de Cádiz en época romana (siglos II a. C. – IV d. C.), Écija. GARCÍA VARGAS, E., BERNAL CASASOLA, D., 2008, Ánforas de la Bética, en D. BERNAL, A. RIBERA eds., Cerámicas hispanorromanas. Un estado de la cuestión, Universidad de Cádiz, Cádiz, pp. 661687.

GARCÍA VARGAS et al., 2011, Los tipos anfóricos del Guadalquivir en el marco de los envases hispanos del siglo I a. C. Un universo heterogéneo entre la imitación y la estandarización, Spal 20: 185-284. GARRIDO RODRÍGUEZ, J., 2011, El origen de Vigo: el monte de O Castro y su castillo, Ed: Pontevedra. Diputación Provincial de Pontevedra. GHALIA, T., BONIFAY, M., CAPELLI, C., 2005, L’atelier de Sidi-Zahruni: mise en evidence d’une production d’amphores de l’Antiquité tardive sur le territoire de la cité de Neapolis (Nabeul, Tunisie), J. M. GURT I ESPARRAGUERA, J. BUXEDA I GARRIGÓS, M. A. CAU ONTIVEROS (dir.), LRCW1. Late Roman Coarse Wares, Cooking Wares and Amphorae in the Mediterranean: Archaeology and Archaeometry, Oxford (BAR Int. Series 1340), pp. 495-516 . GONZÁLEZ RUIBAL, A, 2004, Facing two seas: mediterranean and atlantic contacts in the NorthWest of Iberia in the first millennium BC, Oxford Journal of Archaeology, 23(3), pp. 287-317. GONZÁLEZ RUIBAL, A., 2006-07, Galaicos. Poder y comunidad en el Noroeste de la Península Ibérica (1200 a. C.-50 d. C.), Tomo II, Brigantium 19. GONZÁLEZ RUIBAL, A., RODRÍGUEZ MARTÍNEZ, R., ABOAL FERNÁNDEZ, R., CASTRO HIERRO, V., 2007, El comercio mediterráneo en el castro de Montealegre (Pontevedra, Galicia) siglos II a. C. – inicios del siglo I d. C., en Archivo Español de Arqueología, vol. 80, pp. 43-74. GONZÁLEZ RUIBAL, A., RODRÍGUEZ MARTÍNEZ, R., AYÁN VILA, X. M., 2010, Buscando a los púnicos en el Noroeste, en Mainake, XXXII(I), pp. 577-600. GRANJA, H. 2013, Reconstituiçao paleoambiental do holocénico final, en O Irado mar Atlántico. O naufragio bético augustano de Esposende (norte de Portugal), Braga, pp. HAYES, J.W. 1972, Hayes 1972: HAYES (J.W.) – Late Roman Pottery. A catalogue of Roman Fine Wares. Londres, British School at Rome, 1972. HIDALGO CUÑARRO, J. M., 1985, Aproximación a la prehistoria de Vigo, España, Trabalhos de Antropologia e Etnologia XXV, 2-4, 253-574. HIDALGO CUÑARRO, J. M., VIÑAS CUE, R. (19921993), Nuevas cerámicas romanas de importación del castro de Vigo (Campaña de 1987), Castrelos 5-6: 41-70.

IGLESIAS DARRIBA, M.J., 2011, Memoria Técnica. Excavación arqueológica en aparcamiento subterráneo de la calle Policarpo Sanz, Vigo (Pontevedra). Inédito. IGLESIAS DARRIBA, M.J., 2013, Memoria Técnica. Fase II Evaluación patrimonial de la Unidad de Actuación I-06 Rosalía de Castro II, Vigo (Pontevedra). Inédito. IGLESIAS DARRIBA, M.J., 2015, Memoria Técnica. Evaluación arqueológica Parcelas 6,10, 6 Anexo y 3 Anexo de la Unidad de Actuación I-06 Rosalía de Castro II, Vigo (Pontevedra). Inédito. JÖKENHOVEL, A., 1976, Zum Beginn der Jungbronzezeitkultur in Westeuropa, Jahresbericht des Insitututs für Vorgeschichte der Universität Frankfurt A.M. 1975, 134-182. JULIÁ, D., 1971, Étude épigraphique et iconographique des stèles funèraires de Vigo. Heidelberg. KEAY, S.J., 1984, Late Roman Amphorae in the Western Mediterranean. A typology and economic study: the Catalan evidence, BAR International Series 196, Oxford. LADRA, L., VIDAL, X., 2009, Intervención arqueolóxica no Castro de Chandebrito: avance de resultados, Anuario Brigantino, nº 32, pp 93-108. LAGO CERVIÑO M., RIVAS BREA T., MILLOS ALFEIRÁN J., LANTES SUÁREZ O. Y FERNÁNDEZ FERNÁNDEZ A., 2014, Una aproximación arqueométrica al estudio de la cerámica común y de cocina local/regional de los contextos tardoantiguos de la UARC II (Vigo), R. MORAIS, A. FERNÁNDEZ FERNÁNDEZ, M.ª. J. SOUSA (eds.): As produçoes cerámicas de imitaçao na Hispania. Actas do II congreso Internacional da SECAH, Monografías EX Officina Hispana II, Vol. 2, pp. 369380, Braga. LONG, L., VOLPE, G., 1998, Le chargement de l’épave de la Palud (VIe s.) à Port-Cros (Var). Note préliminaire, M. BONIFAY, M.-B. CARRE, Y. RIGOIR (dir.), Fouilles à Marseille,.Les mobiliers (Ier-VIIe s.), Paris,(Etudes Massaliètes 5), pp. 317-342. LÓPEZ QUIROGA J.,2001, Elementos “foráneos” en las necrópolis tardorromanas de Beiral (Ponte de Lima, Portugal) y Vigo (Pontevedra, España): de nuevo la cuestión del siglo V d. C. en la Península Ibérica. Cuadernos de prehistoria y arqueología 27, pp. 115-124

LÓPEZ PÉREZ C., CÉSAR VILA M., CARREÑO GASCÓN, M.,2013, Las producciones de TSHT en el área galaica: Difusión, tipología y decoración, Ex Officina Hispana, Cuadernos de la SECAH, vol. 1, Madrid, pp.125-138. MACZYNSKA, M., 1985, Die Perlen der römischen Kaiserzeit und der ffrühen Phase del Völkerwanderungszeit im mitteleuropäischen Barbaricum.Römisch-Germanische Kommission des deutschen archäologischen Instituts zu Frankfurt A.M. MAGS MANNION, 2015, Glass beads from Early Medieval Ireland. Classificatión, dating, social performance. Archaeopress Archaeology. MAROT T., 1994, Monedas procedentes de la Porta Decumana de Barcino: Un ejemplo de circulación monetaria tardorromana, Actas del IX Congreso Nacional de Numismática, Elche, pp. 203-214. MARTÍNEZ MURGUÍA, M., 1888, Historia de Galicia. Tomo III, Libr. de A. Martínez Salazar, A Coruña. MASTYKOVA, A., 2010, Les perles en Espagne et en Gaule méridionale á l´époque wisigothique (s.V-VII) en El tiempo de los “Bárbaros”. Pervivencia y transformación en Galia e Hispania (ss.V-VI d. C.). Pag. 461-474. Zona Arqueológica, 11. MAYET, F. 1984, Les céramiques sigillées Hispaniques. Contribution à l’histoire économique de la Péninsule Ibérique sous l’Epire romain, Paris, 1984. MAYET, F., PICON, M., 1986, Une sigillée phocéennetardive (« Late Roman C ware ») et sa diffusionen occident”, Fligina, 7, 129-143. MONTEAGUDO, L., 1977, Die Beile auf der Iberischen Halbinsel, Prähistorische Bronzefunde IX, 6 (München). MORAIS, R. 2010, Ânforas, en ALARCÃO et al. (Coords.), Castelo da Lousa. Intervenções arqueológicas de 1997 a 2002. Studia Lusitana 5, Mérida: 181- 218. MORAIS, R., 2010, Looking towards the North, en The Western Roman Atlantic Façade. A study of the economy and trade in the Mar Exterior from the Republic to de Principate, ed. By C, Carreras ans R. Morais, BAR Int. Series 2162, Oxford, 2010.

141

MORAIS, R., FERNÁNDEZ FERNÁNDEZ, A., 2013, La difusión y el comercio de TSHT. Nuevos yacimientos, estructura comerciaql y evolución de la misma, expansión y contracción de mercados, Ex Officina Hispana, Cuadernos de la SECAH, vol. 1, Madrid, pp.47-64. MORAIS, R., SOEIRO, T., FERNÁNDEZ, A., SOUSA, M.J., 2014, As cerâmicas de engobe branco de época imperial no Noroeste Peninsular”, en Morais, Fernández e Sousa (Eds.): As produções cerâmicas de imitação na Hispania, SECAH-FLUP, Porto, tomo II, pp. 361-368. NAVEIRO LÓPEZ, J.L., 1991, El comercio antiguo en el N.W. peninsular, Monografias urxentes do museu arqueolóxico, 5, A Coruña; pp. 23-73. O’KELLY SENDRÓS, J. 2012, Las ánforas onubenses de época tardorromana, en D. Bernal e A. Ribera, A. (eds.), Cerámicas Hispanorromanas II. Producciones regionales, Cádiz, p. 279-295. O’KELLY SENDRÓS, J. 2013, La Orden (Costa de Baetica), Amphorae ex Hispania. Paisajes de producción y de consumo (http://amphorae.icac. cat/tipol/view/61), xuño 15, 2013. PAZ PERALTA, J. A. 1991, Cerámica de mesa romana de los siglos III al VI d. de C. en la provincia de Zaragoza, Zaragoza, 1991. PEREA, A.(ed.) 2001, El Tesoro visigodo de Guarrazar. CSIC, Universidad de Castilla-La Mancha, Diputación de Toledo, MAN. Madrid. PEREA, A. (ed.) 2009, El Tesoro visigodo de Torredonjimeno. CSIC, Ed. Polifemo. Madrid. PÉREZ LOSADA, F, 2002, Entre a cidade e a aldea. Estudio arqueohistórico dos “aglomerados secundarios” romanos en Galicia, Brigantium 13, A Coruña, 2002. PÉREZ LOSADA, F., VIEITO COVELA, S., FERNÁNDEZ FERNÁNDEZ, A., 2007, Resultados preliminares das escavacións arqueológicas na villa romana de Toralla (Oia, Vigo), en Castrelos 13, pp. 12–25. PÉREZ LOSADA, F., FERNÁNDEZ FERNÁNDEZ, A., VIEITO COVELA, S., 2008, Toralla y las villas de la Gallaecia atlántica, en C. FERNÁNDEZ OCHOA, F. GIL SENDINO (Eds.), Las villae tardorromanas en el occidente del Imperio: arquitectura y función. IV Coloquio Internacional de Arqueología en Gijón, Gijón, pp. 479-504.

PIERI, D. 2005, Le commerce du vin oriental à l’Époque byzantine (V-VII siècles), Beirut, 2005. PIMENTA, J., 2013, Catálogo Exposição Monte dos Castelinhos (Castanheira do Ribatejo) Vila Franca de Xira e a conquista romana no Vale do Tejo. Museu Nacional de Arqueologia e Museu Municipal de Vila Franca de Xira, Lisboa. PIMENTA, J., MENDES, H., HENRIQUES, E., 2014, Acampamento romano de alto dos cacos – Almeirim, Cira Arqueologia 3, Atas Congresso Conquista e Romanização do Vale Do Tejo, Vila Franca de Xira, pp. 256-292. RAMON, J., 2008, La cerámica ebusitana en la Antigüedad Tardía, en D. BERNAL CASASOLA, A. RIBERA I LACOMBA (Eds.), Cerámicas hispanorromanas. Un estado de la cuestión, pp. 413-433. REY CASTIÑEIRA, J., 1992, Yacimientos castreños de la Vertiente Atlántica: análisis de la cerámica indígena, Revista Castrelos. Vol. III-IV (1990-91), pp. 141-163. REY CASTIÑEIRA, J., 2011, Cerámica castreña y alfarería tradicional. Comparaciones, XIV Congreso de Ceramología (2-4 octubre 2009, Santa Cruz, Oleiros), vol. 1, A Coruña, pp.19-44. REYNOLDS, P. 1993, Settlement and Pottery in the Vinalopó Valley (Alicante, Spain) A. D. 400-700, BAR International Series 588, 1993. RIGOIR, J. 1968, Les sigillées paléochrétiennes grises et oranges, en Gallia 26, 1968, p. 177-244. RIHA, E. 1990, Der römische Schmuck aus Augst und Kaiseraugst, Forschungen in Augst, 10, Augst, pp. 84 e 185, Taf. 66 nº 2804. RILEY, J.A. 1979, The Coarse Pottery from Berenice, en LLOYD, J.A. dir., Excavations at Sidi KhrebishBenghazi (Berenice), II. Libya Antiqua, Suppl. V, Tripoli, 1979, p. 91-467. RILEY, J.A., 1981, The pottery from the cistern 1977.1, 1977.2 and 1977.3, en HUMPHREY, J.H. dir., Excavations at Carthage 1977 conducted by the University of Michigan, VI. Ann Arbor, Kelsey Museum, 1981, p. 85-124. RILEY, J.A., 1982, New light on relations between the eastern mediterranean and Carthage in the vandal and byzantine periods: The evidence from University of Michigan excavations, en Actes du colloque sur la céramique antique de Carthage, CEDAC, 1982, p. 111-122.

ROBINSON, H.S., 1959, The Athenian Agora. Results of excavations conducted by the american school of classical studes at Athens. Volume V. Pottery of the roman period. Chronology, Princeton, New Jersey, 1959. RODRÍGUEZ PAZ, J., HIDALGO CUÑARRO, J.M., 1987, Nuevos hallazgos de la Edad del Bronce en Vigo: El depósito de hachas de Estea- Saiáns, Castrelos 3-4, 65- 84. SAEZ ROMERO, A., 2014. T.7.4.3.3. Amphorae Ex Hispana. Amphora.icac.cat. SÁEZ ROMERO, A., LUACES, M. 2014, Una posible Ovoide Gaditana en la rada de Marsella (Francia), Ex Officina Hispana, Boletín 15: 40-41. SANCHEZ DE PRADO, M. D., CRUZ, M. DA. 2014, La producción de vidrio en Hispania. Una versión actualizada, Actas del XVIII Congreso Internacional de Arqueología Clásica. Vol. II, Mérida, pp. 13931397. SERRANO E.,1977, Motivos cristianos en la cerámica tardorromana, Jáberga 17, Málaga, pp.69-79. SUÁREZ OTERO, J., 2000, Las hachas de talón sin anillas y la introducción del Bronce Atlántico en Galicia, Boletín Auriense XXX, 9-36. SUÁREZ OTERO, J., 2002a, Die Bronzezeit in Galicien, Madrider Mitteilungen 43, pp. 1-21. SUÁREZ OTERO, J., 2002b, El puñal de Mesa de Montes. Metalurgia y cultura en el Bronce Atlántico del NO hispánico, Gallaecia 21, 87-114. SUÁREZ OTERO, J., 2004, Depósito de machados de Alcabre, in F. Singul y J. Suárez ed., Ata os confins do Mundo. Diálogos entre Santiago e o Mar (Vigo), pp. 21-23. SUÁREZ OTERO, J., 2007, Hachas de talón decoradas: un fósil de la ritualidad en torno a la producción metalúrgica del Bronce Final gallego, in J. Celis, G. Delibes, J. Fernández y L. Grau ed., El hallazgo leonés de Valdevimbre y los depósitos del Bronce Final Atlántico en la Península Ibérica, Diputación de León: Estudios y Catálogos 17 (León). TABOADA Y LEAL, N., 1840, Descripción topográfico-histórica de la ciudad de Vigo, su ría y alrededores, Vda e hijos de Compañel, Santiago de Compostela.

TOFIÑO DE SAN MIGUEL, V., 1789, Derrotero de las costas de España en el Océano Atlántico, y de las Islas Azores ó Terceras, para inteligencia y uso de las cartas esféricas. TOTH. A. 2002. Composite stone anchor in the ancient mediterranean. Acta Archaeologica Academiae Scientiarum Hungaricae n 53. VÁZQUEZ MARTÍNEZ, M. A., CAAMAÑO GESTO, J. M., 2004, Estudio del vidrio hallado en la villa romana de Toralla (Coruxo, Pontevedra) durante las campañas de 1992 y 1993. Catálogo de piezas, Gallaecia, nº 23, pp 85-116. VIVES Y ESCUDERO, A., 1917, Estudio de Arqueología Cartaginesa. La necrópoli de Ibiza, Madrid. VEGA T., 1993, Hallazgo de un depósito de Solidi de Honorio y Arcadio en la villa romana de Seadur (Ayuntamiento de Larouco, provincia de Ourense), Galicia: Da Romanidade á Xermanización: Problemas históricos e culturais, Actas do encontro científico en homenaxe a Fermín Brouza Brey (1901-1973), Santiago, Outubro 1992, Museo do Pobo Galego, Santiago, pp. 381-383. VV.AA., 2006, A fraxilidade no tempo. O vidrio na antigüidade. Xunta de Galicia.

143

ÍNDICE DE AUTORÍA ADOLFO FERNÁNDEZ FERNÁNDEZ Contratado Posdoutoral Marie Curie Talent. Campus do Mar da Universidade de Vigo. GEAAT. ALICIA PEREA CAVEDA Investigadora Científica de OPIS. Instituto de Historia. Departamento de Arqueoloxía e Procesos Sociais. CSIC.

JOSÉ SUÁREZ OTERO Doutor en Arqueoloxía. JOSEFA REY CASTIÑEIRAS Profesora Titular de Prehistoria da Universidade de Santiago de Compostela. GEPN. JUAN CARLOS CASTRO CARRERA Arqueólogo. Anta de Moura SL.

ANDREA SERODIO DOMÍNGUEZ Historiadora da Arte. Museóloga.

JUAN LUÍS NAVEIRO LÓPEZ Doutor en Arqueoloxía. Ceramólogo.

CLAUDIO CAPELLI Dipartimento di Scienze della Terra, dell’Ambiente e della Vita (DISTAV), Università degli Studi di Genova.

MARÍA JESÚS IGLESIAS DARRIBA Arqueóloga da Deputación Provincial de Pontevedra.

CRISTINA TOSCANO NOVELLA Arqueóloga do Concello de Vigo e mergulladora profesional. Directora da prospección arqueolóxica subacuática na ría de Vigo (1987). DARÍO BERNAL CASASOLA Profesor Titular de Arqueoloxía. Departamento de Historia, Xeografía e Filosofía da Universidade de Cádiz. EDUARDO RODRÍGUEZ SAIZ Arqueólogo. EMILIO ABAD VIDAL Técnico superior en sistemas de información xeográfica do Centro de Supercomputación de Galicia (CESGA). Arqueólogo membro do GEPNUSC. ENRIQUE GARCÍA VARGAS Profesor Titular de Arqueoloxía. Departamento de Prehistoria e Arqueoloxía da Universidade de Sevilla. EUSEBIO REY SEARA Arqueólogo. FERMÍN E. PÉREZ LOSADA Profesor Titular de Arqueoloxía da Universidade de Vigo. GEAAT. JAVIER LUACES ANCA Arqueólogo da Deputación Provincial de Pontevedra e mergullador profesional. Director da prospección arqueolóxica subacuática na ría de Vigo (1987).

MARTA DÍAZ FERNÁNDEZ BIC, Materiales y conservación, SLL. MARTA LAGO CERVIÑO. Conservadora-restauradora da Deputación Provincial de Pontevedra. MICHEL BONIFAY Director de Investigación do CNRS. Centre Camille Jullian. Aix-en-Provence (Francia). MIGUEL CAU ONTIVEROS Institució Catalana de Recerca i Estudis Avançats (ICREA). Equip de Recerca Arqueològica i Arqueomètrica (ERAAUB), Universitat de Barcelona. PILAR BARCIELA GARRIDO Museóloga e arqueóloga. RAFAEL Mª RODRÍGUEZ Arqueólogo da Deputación Provincial de Pontevedra. RAMÓN PATIÑO GÓMEZ Arqueólogo e historiador. ROBERTO BARTOLOMÉ ABRAIRA Arqueólogo (Engobe Arqueología) e investigador da Universidade de Santiago de Compostela. SOLEDAD PRIETO ROBLES Arqueóloga. Anta de Moura SL.