El Diluvio, tapiz de la serie Historia de Noé, [in:] Polonia. Tesoros y collecciones artísticas, 1 junio - 4 septiembre 2011, Palacio Real de Madrid, 2011

1

Wystawa zorganizowana przez Patrimonio Nacional i Muzeum Narodowe w Krakowie.

2

II.5. Potop, arras z serii Dzieje Noego Według kartonu Michiela van Coxcie (1499–1592); warsztat Willera de Pannemakera (czynny ok. 1535–1578), Bruksela, po 1567 Wełna, jedwab; 8 nici osnowy na 1 cm 369 x 792 cm Kraków, Zamek Królewski na Wawelu – Państwowe Zbiory Sztuki, nr inw. 1382 Dar Eleonory z Piaseckich Sheldon Philips, Paryż 1938

Tkanina przedstawia moment biblijnego potopu (Genesis, VII), kiedy – na tle szeroko rozlanych wód – kilka grup tonących rozpaczliwie walczy z żywiołem. W głębi, na horyzoncie, widać unoszoną falami arkę Noego. Arras należy do serii stanowiącej replikę cyklu Dziejów Noego, który po raz pierwszy został wykonany w Brukseli ok. 1550 r., dla króla Polski Zygmunta II Augusta Jagiellona (1520–1572). Herby w górnych narożnikach bordiur wskazują na właścicielkę i zleceniodawczynię dzieła, Małgorzatę Parmeńską (1522–1586), siostrę Filipa II, regentkę Niderlandów, rezydującą w Brukseli w latach 1559–1567. Okoliczności powstania tejże serii znane są ze źródeł (Piquard 1960). Z korespondencji między Maksymilianem de Morillon, dworzaninem Filipa II, a kardynałem Granvellą (Antoine Perrenot de Granvelle, 1517–1586), pośredniczącym w kolekcjonerskich przedsięwzięciach monarchy, wynika, iż Małgorzata w 1567 r.– po obejrzeniu w pracowni Willema de Pannemakera kartonów serii Dziejów Noego, wykonanej dla Filipa II w latach 1562–1565, zabiegała u królewskiego brata o zgodę na utkanie dla niej repliki. Kartony te były już autorską adaptacją wcześniejszych projektów Michiela van Coxcie, do editio princeps dla Zygmunta Augusta. Przetrwały w nich zasadnicze walory artystyczne pierwotnych kompozycji (Kraków, Zamek Królewski na Wawelu, nr inw. 7–14; Les tapisseries flamandes 1972, s. 458–460), które można uznać za jedne z najlepszych kreacji czołowego malarza Habsburgów tworzącego wzory do tapiserii. Król Hiszpanii zastrzegł sobie wyłączne prawo do dysponowania kartonami „drugiej generacji” oraz nowymi wzorami bordiur, zamówionymi specjalnie dla tej edycji Dziejów Noego. Wzory obramień, pozyskane przez władcę w 1563 r., ukazywały trójstrefową budowę świata, pod postaciami zwierząt symbolizujących żywioły powietrza, ziemi i wody. Tradycyjnie uważa się, że w ich tworzeniu miał brać udział wybitny przyrodnik i encyklopedysta, związany z dworem hiszpańskim Francisco Hernandez (Tormo, Sánchez Cantón 1919). Po uzyskaniu aprobaty Filipa II Pannemaker wykonał dla regentki serię złożoną z dziesięciu sztuk, z wełny i jedwabiu, bez srebrnych i złotych nici. Cykl ten, udokumentowany w inwentarzach włoskich siedzib Małgorzaty (od 1586 r. do 1789 r.) uległ zniszczeniu i rozproszeniu. Udało się zidentyfikować tylko dwie jego części – wawelski Potop (bez wcześniejszej proweniencji) i tapiserię Bóg błogosławi rodzinę Noego, znajdującą się w Amsterdamie (Rijksmuseum, nr inw. BK1955-99), nabytą tam w 1955 r. (Hartkamp-Jonxis, Smit 2004). Ta ostatnia na początku XX w. pozostawała w prywatnym posiadaniu w Niemczech (por. Göbel 1923; 96

Gębarowicz, Mańkowski 1937). Obydwie nie posiadają znaków tkackich; autorstwo de Pannemakera jest potwierdzone archiwalnie. Porównanie arrasu Małgorzaty Parmeńskiej z Potopem, należącym do editio princeps w Zamku Królewskim na Wawelu (nr inw. 10), wskazuje na różnicę wymiarów (redukcję wysokości w tkaninach hiszpańskich) oraz rozszerzenie kompozycji (dodanie dwóch epizodów, po jednym z każdej strony pola środkowego). Nie wiadomo, czy związek omawianego dzieła z wawelskim pierwowzorem z kolekcji Zygmunta Augusta skłonił polskiego pochodzenia miłośniczkę sztuki, Eleonorę Sheldon-Phillips (zm. 1939 r.) do nabycia tego arrasu. Wraz z mężem, wybitnym amerykańskim finansistą i kolekcjonerem Charlesem Sheldon Phillipsem (zm. 1929 r.), współpracownikiem Johna Pierponta Morgana, gromadziła ona kolekcję w Paryżu i w Nicei, w latach 1918–1938. Taki motyw byłby prawdopodobny, gdyby zakup dzieła nastąpił po 1925 r., tj. po pierwszych publikacjach odzyskanych z Rosji tapiserii zygmuntowskich, wcześniej niedostępnych dla badaczy. Stan zachowania tkaniny był bardzo zły; pocięta i pozbawiona dolnej bordiury, z licznymi, znaczącymi ubytkami, w czasie II wojny światowej wraz ze skarbami wawelskimi została ewakuowana do Kanady, skąd powróciła w 1961 r.. Dopiero w trakcie konserwacji w latach 1993–1998, kiedy skonsolidowano całość, Maria Hennel-Bernasikowa rozpoznała herby regentki Niderlandów i w konsekwencji wprowadziła arras do literatury przedmiotu (Gli arazzi dei Farnese e dei Borbona 1998). Zabytek zyskał wtedy precyzyjną metrykę. Dolnego obramienia nie zrekonstruowano, wobec czego tapiseria różni się wysokością od dobrze zachowanej tkaniny w Amsterdamie. Seria powstała dla Małgorzaty Parmeńskiej była czwartą realizacją coxcienowskich kartonów Dziejów Noego (licząc łącznie z wawelską editio princeps z ok. 1550 r.), a trzecim hiszpańskim ich wydaniem, po dwóch wersjach dla Filipa II, z których ocalały trzy arrasy w Madrycie (Patrimonio Nacional, nr inw. 364-12298, 36412288, 364-12300, Seria 37 – De Vega, Carretero 1986). Seria ta zajmuje jedno z głównych miejsc w długim ciągu replik zygmuntowskiego cyklu i świadczy o niezwykłym powodzeniu, jakim cieszył się on w XVI i XVII stuleciu. Bibliografia Piquard 1960, s. 111–126, zwł. s. 113, 120; Tormo, Sánchez Cantón 1919 , s. 110; Hartkamp-Jonxis, Smit 2004, s. 100–103, poz. 30; Göbel, 1923, Bd. 1, s. 315; II, il. 273; Gębarowicz, Mańkowski 1937, s. 59; Junquera de Vega, Herrero Carretero 1986, s. 268–271; Świerz-Zaleski 1938, s. 15; Misiąg-Bocheńska 1972, s. 185; Gli arazzi dei Farnese e dei Borbona 1998, s. 118, 119, poz. 9 (oprac. M. Hennel-Bernasikowa); Bertini 1999, s. 130 [Cahiers du Patrimoine 57]; Forti Grazzini 1999, s. 155, 169; Hennel-Bernasikowa 1999, s. 269–277; Hennel-Bernasikowa 2000, s. 39–44, poz. 5; Szmydki 2001, s. 121–136, zwł. 121, 122; Buchanan 2006, s. 408, 413. MAGDALENA PIWOCKA

97