Delftse Lente

History Thesis title page Type: Title: Author: Summary:

History Thesis Delftse Lente Zwarteveen, B.C. This thesis describes the context of the democratization of the faculty of Architecture in the year 1969. In the period after the Second World War there was no consensus on how to solve the housing crisis in the Netherlands. On the one hand the traditionalists tried to use the values and standards of the time before the war, on the other hand the modernists tried to use their abstract ideals to solve the problems. In the sixties both the modernists and the traditionalists are in a crisis with themselves and the growing population of architecture students in Delft and Eindhoven are beginning to criticize the way they are taught. The education of the faculty was too much based on the old-fashioned vision of the architect as a craftsman. Change was needed, so the students, with the leadership of study association Stylos, stood up for themselves and declared the democratization of the faculty. Unfortunately the democratization was a chaos and only caused the creation of an archipelago of different departments, with each their own way of broadening their academic scope. The growing criticism was not only present at the architecture schools but also in the architectural and urbanism practise. The users wanted more and more to have a say in the process of the building of large housing projects. They demanded diversity and quality. The democratization at the faculty and the changes in architecture from a technocratic one to the introspective one of the seventies, were tendencies that evolved parallel to each other. Democratisering, Afdeling Bouwkunde, 1969, Jaren 60, Jaren 70, Keywords: studentenprotest, Stylos Wagenaar, C. Mentor: Architecture and the Built Environment Faculty: Architecture Department: Programme/Section/Other: History 2015-04-06 Hand-in date: Dutch Language:

Comment: Study number: Submitter email:

4006593 [email protected]

DELFTSE LENTE D E DEMOCRATISERING VAN DE AFDELING B OUWKUNDE TE D ELFT IN DE GESCHIEDENIS VAN DE ARCHITECTUUR EN STEDENBOUW IN N EDERLAND .

1 Ad Volker (1969) - De moties van de democratiseringsvergadering op 9 mei 1969 worden aangenomen.

GESCHIEDENIS SCRIPTIE AR2A010 AUTEUR: B.C. (BENJO) ZWARTEVEEN BEGELEIDER: C. (COR) WAGENAAR INLEVERDATUM: 06-04-2015

1

AR2AR010 Geschiedenis Scriptie

INHOUDSOPGAVE Voorwoord en inleiding .............................................................................................................................. 4 Hoofdstuk 1 – 1945 tot 1960 ..................................................................................................................... 5 Bouwkunde onderwijs na de oorlog....................................................................................................... 5 Klassenmaatschappij ............................................................................................................................. 6 Links en rechts bouwen ......................................................................................................................... 7 Deelconclusie ......................................................................................................................................... 8 Hoofdstuk 2 – 1960 tot 1970 ..................................................................................................................... 9 De Hogeschool in internationale context ............................................................................................... 9 Delft groeide ......................................................................................................................................... 10 Klassenverschillen ............................................................................................................................... 10 Tendensen in de bouwkunde en de studie.......................................................................................... 10 Forum, Delftse School & BSK .......................................................................................................... 10 Projectonderwijs ............................................................................................................................... 12 Oprichting faculteit Bouwkunde Eindhoven & SAR ......................................................................... 12 Woningnood ...................................................................................................................................... 13 Deelconclusie ....................................................................................................................................... 13 Hoofdstuk 3 – 1960 tot 1970 ................................................................................................................... 14 De naoorlogse situatie ......................................................................................................................... 14 De omwenteling naar een kritische vereniging ................................................................................... 15 Het debacle Op ’t Land en Van Tol ..................................................................................................... 15 Trimesterindeling .................................................................................................................................. 16 Doeleinden & Struktuur, K15M en Onderwijsmap 1 ........................................................................... 16 Deelconclusie ....................................................................................................................................... 17 Hoofdstuk 4 - 1969................................................................................................................................... 18 De onvermijdelijke gebeurtenis ............................................................................................................ 18 Aanstellen van hoogleraren ................................................................................................................. 19 Een analiese van de afdeling............................................................................................................... 19 Onderwijsverandering .......................................................................................................................... 19 Deelconclusie ....................................................................................................................................... 19 Hoofdstuk 5 – 1970 tot 1980 ................................................................................................................... 20 De ontdekking van de historiese analiese ........................................................................................... 20 Actieplan na democratisering, the summer of ‘69 ............................................................................... 20 Strijd loont? ........................................................................................................................................... 22 Historie nu of nooit? ............................................................................................................................. 22 Architectuur na de democratisering ..................................................................................................... 23

2

Een roep naar verandering .............................................................................................................. 23 Zoektocht naar een stijl .................................................................................................................... 23 Deelconclusie ....................................................................................................................................... 24 Terugblik ................................................................................................................................................... 25 Academische verbreding ..................................................................................................................... 25 Psychologisering van het vak en de mensen ...................................................................................... 25 Trivia ..................................................................................................................................................... 25 Huidige redenen tot protest.................................................................................................................. 25 Deelconclusie ....................................................................................................................................... 26 Algehele samenvatting en conclusie ....................................................................................................... 27 Verantwoording en nawoord.................................................................................................................... 29 Archieven ................................................................................................................................................. 29 Literatuurlijst ............................................................................................................................................. 29

3

AR2AR010 Geschiedenis Scriptie

VOORWOORD EN INLEIDING Delftse Lente, dat is de titel van het theaterstuk dat is geschreven door Marleen van Dalen, Rosa Stapel en mijzelf. Ter ere van het 24e lustrum van het Delftsch Bouwkundig Studenten Gezelschap (D.B.S.G.) Stylos is dit theaterstuk 3 maal uitgevoerd, op 28 februari en 1 maart 2014, in de Oostserre van de faculteit Bouwkunde te Delft, gelegen aan de Julianalaan 132. De aanleiding voor het schrijven van dit theaterstuk was, naast het lustrum van de studievereniging, belangstelling voor de naoorlogse periode van de faculteit waaraan ik studeer. Door mijn bestuursjaar bij de studievereniging heb ik deze roerige geschiedenis van Stylos leren kennen, met name in de jaren 60 en 70. Ook het huidige gebouw van de faculteit “Architecture and the Built Environment”, het voormalige hoofdgebouw van de Technische Hogeschool (T.H.) Delft, kent een heftige geschiedenis, met verschillende bezettingen of andere politieke en ludieke acties. Kortom, genoeg stof en aanleiding om een spannend theaterstuk te schrijven. Met deze scriptie wil ik het waardevolle archiefwerk dat uitgevoerd is ten behoeve van het schrijven van het stuk gebruiken om de ‘Delftse Lente’, zoals wij deze roerige tijd hebben genoemd, op een wetenschappelijke manier vast te leggen. De recente discussie over het ‘rendementsdenken’ op de universiteiten, de invloed van het bedrijfsleven op de studies en het gebrek aan een luisterend oor in het management van de instellingen werd 40 jaar geleden ook al gevoerd. Deze scriptie geeft ook aan deze discussie een achtergrond. Ook de discussie over de rol van de architect, of de ruimtelijk ontwerper, in de maatschappij is een discussie die al wordt gevoerd sinds het ontstaan van het vak, zo ook in de tijdsspanne die in deze scriptie besproken wordt. De scriptie is opgebouwd in grove tijdvakken, allereerst dat van 1945 tot 1960, waarin de vooroorlogse situatie aan de afdeling Bouwkunde wordt beschreven. Daarna volgen twee hoofdstukken over het tijdvak 1960 tot 1970, waarin de aanleiding voor de democratisering wordt besproken, vanuit algemeen perspectief en vanuit de rol van studievereniging Stylos. Er volgen twee hoofdstukken met de gebeurtenis van de democratisering en de directe gevolgen ervan, grofweg het tijdvak 1970 tot 1980. De scriptie wordt afgesloten met een terugblik vanuit het nu, met parallellen tussen de huidige discussies en acties en die van 1969. Met deze scriptie probeer ik te onderzoeken wat de aanleiding was tot democratisering van de afdeling Bouwkunde in 1969 en wat de gevolgen waren voor de jaren erna, maar ook wat de gevolgen zijn voor het nu.

2 Stylos Mediacommissie (2014) Het theaterstuk “Delftse Lente” is uitgevoerd op 28 februari en 1 maart 2014. In het verhaal wordt de aanloop van de democratisering van Bouwkunde in 1969 en de bezetting van het hoofdgebouw van de T.H. in 1972 verteld.

4

HOOFDSTUK 1 – 1945 TOT 1960 DE AFDELING

B OUWKUNDE AAN DE T ECHNISCHE U NIVERSITEIT D ELFT

In dit hoofdstuk wordt het tijdvak van de wederopbouw besproken, in de context van de afdeling Bouwkunde aan de T.H. Delft. Het naoorlogse onderwijs aan de T.H. was gekenmerkt door verzuiling en had nog steeds een elite status. Ook was het een tijd waarin het ambacht van de Bouwkunst langzaam verdween en de bouwindustrie een opmars maakte.

BOUWKUNDE ONDERWIJS NA DE OORLOG John Habraken (2013) begon in 1948 met de studie Bouwkunde en schetste de situatie na de oorlog in een interview met mij en Rosa Stapel. Hij vertelde dat na de Tweede Wereldoorlog er steeds grotere projecten werden gebouwd, zoals scholen en grote kantoren. Dit waren niet per se nieuwe typen gebouwen, maar deze waren nog nooit op zo’n grote schaal en in een nieuwe vorm gebouwd. Dit vroeg om een andere rol van de architect in het geheel. De stad moest opnieuw vormgegeven worden en het was aan de architecten en de stedenbouwers om dit te bewerkstelligen (Habraken, 2013). Ik denk dat architecten en stedenbouwers snel terugvielen op de normen en waarden van voor de oorlog, zowel ruimtelijk als maatschappelijk. Toch werd door sommigen het belang gezien van een nieuw soort stad, een weerbarstige stad die bestand was tegen een oorlog. John Habraken (2013) sprak in het interview over Jaap Bakema, die zei: “Als we geen goede steden bouwen, krijgen we een Derde Wereldoorlog” (Habraken, 2013). Hij ging hiermee zelfs nog een stap verder. Als men niet het land ruimtelijk op orde kreeg, wie zou dan een volgende chaos en oorlog voorkomen? Volgens Habraken (2013) stonden architecten voor een keuze: meedoen met de politiek, met het massale wederopbouwplan met duizenden woningen, wat misschien de verantwoordelijkheid was tegenover de maatschappij op dat moment, of vasthouden aan hun eigen idealen en uiting van zelfexpressie. Meegaan met de politiek betekende zekerheid en mogelijkheid om veel geld te verdienen. Volgens Habraken (2013) was het onderwijs hier niet reëel in, het zat niet met de vingers in de maatschappij, waardoor het onderwijs los van de maatschappij kwam te staan (Habraken, 2013).

3 Fotogr. onbekend - Foto van John Habraken op jongere leeftijd, datum onbekend - retrieved 05-04-2015 from archined.nl

4 Fotograaf onbekend - "De elite": Het beroemde boekje dat uitgegeven is ter ere van het 70 jarig bestaan van de studievereniging Stylos.

Hier is de visie van John Habraken te vergelijken met de schrijvers van het boekje en manifest “de elite”, dat in 1970 werd geschreven. De eliteschrijvers, zoals ik ze deze scriptie vaker zal benoemen,

5

AR2AR010 Geschiedenis Scriptie

zijn het maar al te eens met de stelling dat het onderwijs los kwam te staan van de maatschappij. De oprichting van de Koninklijke Academie in Delft in 1842 had te maken met de industrialisering van Nederland in de 19e eeuw. Het was onvermijdelijk dat er meer kennis nodig was op het gebied van de mijnbouw en de start van de industriële massaproductie. Het onderwijs was dus gericht op deze productie van de industrie. Echter aan het begin van de 20e eeuw werd de Academie gelijkgesteld aan de universiteiten in Nederland. Hierbij hoorde natuurlijk onderwijs op metaniveau, het wetenschappelijke dat de andere universiteiten ook boden. De architectuur werd gezien als een ambacht en als verheven kunst. Met de wederopbouw, stelden de eliteschrijvers, dreigde het onderwijs weer onderworpen te worden aan de industrie, de massawoningbouw. Deze massawoningbouw en de woningmarkt werd door de eliteschrijvers gezien als kapitalistisch. De T.H. was dus onderworpen aan het kapitalistische systeem en het onderwijs was daarom gebrand op ‘productie’ en niet op ‘vorming’. De verandering van ambacht naar massaproductie in de bouw werd veel later ingezet dan bij andere studies in Delft, die zich dus al hadden onderworpen aan de grootmachten (d.b.s.g stielos, 1970).

KLASSENMAATSCHAPPIJ In de tijd na de Tweede Wereldoorlog werden de gebruiken aan de T.H. geleidelijk aan minder stijf. Colleges werden bijvoorbeeld niet meer in jacquet gegeven. Wel werden de hoogleraren begeleid door assistenten in stofjas naar het college. Studenten moesten gaan staan als de hoogleraar binnenkwam. De kantoortjes van de hoogleraren hadden dubbele deuren, om afluisteren te voorkomen, en waren gemerkt met mooie gouden naamplaatjes met de achternaam van de hoogleraar erin gegrafeerd (Mierlo, 2013).

5 Fotograaf onbekend (z.d.) - Foto van H. J. Evers die hoogleraar was aan de T.H. Delft, Bouwkunde, tussen 1902 en 1926. Het portret hing in het oude Bouwkundegebouw aan de Oostindiëplaats in het centrum van Delft. [Archief Bouwkunde]

Studenten kwamen ook voornamelijk uit de hogere klassen. Men verwachtte van je dat je veel geld uitgaf tijdens je studententijd. Zowel bij de studentenverenigingen als de studieverenigingen werden feesten en benefieten georganiseerd die vooral door studenten zelf werden betaald. Stylos organiseerde excursies naar bijvoorbeeld Egypte, wat in die tijd een exotische locatie was, en reizen naar zo’n land was relatief duur vergeleken met de prijzen van nu (Groenewolt, 2013; Habraken, 2013).

6

LINKS EN RECHTS BOUWEN Herman Hertzberger (2013) begon voor 1950 met studeren. Van den Broek had in die tijd al een bijzondere invloed, vertelde Hertzberger (2013) in het interview. Architectuurcriticus J.J. Vriend schreef volgens hem in de Groene Amsterdammer over ‘links bouwen’ of ‘rechts bouwen’. Rechts bouwen betekende traditionele bouw in baksteen en links bouwen betekende modernistische bouw met glas, beton en moderne materialen. Professor Granpré Molière, die voor de Tweede Wereldoorlog zijn ambt als hoogleraar aanvaardde, noemt in zijn intreerede de “slingeringen” van de tijd, die “zoo veelvuldig” waren dat het onderwijs zich hierop niet kon instellen. Het onderwijs zou zich moeten richten op de schoonheid en zich in een verheven cultuur moeten bewegen. In zijn ogen was de bouwkunst mislukt in de jaren voorafgaand aan 1924: het bedrijf regeerde en had bezit genomen van de steden en de mensen eruit gedreven. De studenten zouden zich moeten richten op de nijverheid van de bouwkunst. De intreerede had de titel: “De moderne bouwkunst en hare beloften”, wat bijna een satirische sneer is naar de modernisten (Granpré-Molière, 1924).

6 G. Lanting (jaartal onbekend) - Onze Lieve Vrouwe Altijd Durende Bijstand in Breda, ontworpen door M. Granpré Molière en in gebruik genomen in 1952 – © Wikimedia Commons

Na de Tweede Wereldoorlog luidde het vertrek van Granpré Molière de komst aan van Cornelis van Eesteren en Jo van den Broek, waarvan de benoeming aangewakkerd was door de fabriekseigenaar van de Van Nelle fabriek, Kees van der Leeuw, die curator van de T.H. was. Heuvel, Steigenga, and Triest (2003) stellen dat het beangstigd moet zijn geweest voor Granpré Molière, omdat het een bevestiging was van de komst van de modernisten die hun ziel verkochten aan de bedrijvigheid en productie, en niet aan de verheven bouwcultuur (Heuvel et al., 2003, pp. 4-5). De modernisten, verenigd in het Congrès International d’Architectes Modernes (CIAM), konden echter geen stabiele club vormen. De jonge generatie architecten binnen CIAM, waaronder zich Aldo van Eyck en Jaap Bakema bevonden, vormden Team X (ten) en hadden kritiek op de manier waarop het ‘Chatre d’Habitat’ werd samengesteld op de CIAM9 in Aix-en-Provence, in 1953. Er was te weinig aandacht voor de mens (Griffioen, 2015) en teveel focus op de scheiding van functies (Heuvel et al., 2003, p. 5). Het samenstellen van de Charter mislukte tevens bij de CIAM10 in Dubrovnik, in 1956. Le Corbusier spreekt op deze conferentie uit dat stokje moet worden overgedragen aan een nieuwe generatie (Heuvel et al., 2003, p. 12). Ook in het genootschap Architectura et Amicitia (AetA) kreeg kritiek een podium onder leiding van Dick Apon. Hij stelde de redactie van het tijdschrift Forum samen met Bakema, Van Eyck, Hertzberger, Joop Hardy en Gert Boon. Het CIAM werd uiteindelijk

7

AR2AR010 Geschiedenis Scriptie

opgeheven. Van Eyck houdt de uittreerede in 1959 (Heuvel et al., 2003, p. 12). Opvallend is dat zowel Granpré Molière als Van Eyck en Team X het gevaar zagen van de massaproductie en de technocratie ingebed in het onderwijs.

7 Fotograaf onbekend (1959) - Aldo van Eyck bij het CIAM in Otterlo – retrieved 05-04-2015 from www.team10online.org/team10/eyck

Hoewel de herziening van het modernisme al was begonnen tijdens de CIAM bijeenkomsten, was op de afdeling Bouwkunde aan de T.H. nog nauwelijks verandering ingezet. Max Risselada startte in 1956 met zijn studie en krijgt als een van de eersten les in lijn van Van Eesteren en Van den Broek. Dit betekende minder studie van klassieke vormen en objecten en meer abstracte vormstudie (Heuvel et al., 2003, p. 7). Kees Rijnboutt en Moshé Zwarts noemen in het interview de ‘komst van de modernisten’ op de afdeling Bouwkunde een bevrijding voor de studenten (Rijnboutt & Zwarts, 2013). Echter de eindverantwoordelijke hoogleraren Wegener Sleeswijk, Van Kranendonk en Berghoef voor respectievelijk het eerste, tweede en derde studiejaar waren nog redelijk conservatief en behoudend in hun opvattingen (Heuvel et al., 2003, p. 7). Jan Ilsink (2013) beschreef het bekende verhaal van het 6B potlood in het interview. Het tekenen gebeurde op zaal en als de hoogleraar langskwam en je tekening niet goedkeurde kraste hij met een zacht potlood door je tekening, wat je niet kreeg uitgegumd. Bovendien werd je volgens Ilsink (2013) puur op gevoel beoordeeld. Deed je niet wat de hoogleraar van je verlangde, dan haalde je het kandidaatsexamen aan het eind van het jaar niet en moest je het jaar opnieuw beginnen (Ilsink, 2013). Er waren dus nog heel wat zuilen te verbreken, ook na de komst van Van Eesteren en Van den Broek.

DEELCONCLUSIE In de tijd na de Tweede Wereldoorlog verandert er veel in de gebouwde omgeving in Nederland. De opgaven voor de architecten en stedenbouwers worden steeds groter en complexer. Er moeten grote problemen worden opgelost. Er is hierdoor weinig aandacht voor het klassieke beeld van de Bouwkunde als verheven kunst en als ambacht. Toch beweegt de opleiding Bouwkunde niet mee met de grotere vragen in de maatschappij, ondanks de komst van een nieuwe aanwas hoogleraren vanuit de modernistische hoek. Zowel de modernisten als de traditionelen slagen er niet in om de grote problemen te vatten. De traditionelen blijven steken in de normen en waarden van voor de oorlog en de modernisten slagen er niet in om overeenstemming te bereiken over hoe de enorme woningnood en maatschappelijke problemen moeten worden opgelost. Het gevolg hiervan is dat de opleiding achterloopt op de feiten. De politiek grijpt de massaproductie van woningen aan als oplossing, waarin enkele architecten meegaan. De kwestie die op de loer ligt is of de opleiding Bouwkunde mee moet gaan in de massaproductie en bouwindustrie, of dat de opleiding moet blijven vasthouden aan het ambacht en de verheven kunst en academische ‘vorming’. Het is onvermijdelijk dat er door deze kwestie een grote verdeeldheid zou ontstaan in de opleiding.

8

HOOFDSTUK 2 – 1960 TOT 1970 V OORAFGAAND AAN DE DEMOCRATISERING In het vorige hoofdstuk heb ik uitgelegd dat er grote verdeeldheid aan zat te komen in dit tijdvak. In dit hoofdstuk wil ik verder ingaan op deze verschillende groeperingen die ontstonden op de afdeling Bouwkunde. Dit ontstaan van groeperingen was nog niet direct aanleiding tot een democratisering van de afdeling. Het lag complexer. Voor het kunnen ontstaan van deze democratisering noemt Habraken (2013) drie hoofdredenen: de internationale situatie, met de protestbewegingen overal in de wereld, de groei van het aantal studenten in Delft en de klassenverschillen (Habraken, 2013). Hertzberger noemt ook de situatie in de wereld, bijvoorbeeld een groeiende belangstelling voor het Marxisme. Men had het gevoel dat ze de maatschappij konden veranderen. Ook was de heersende Delftse School, de stijl van de meer traditionele naoorlogse architecten, aan afbraak toe (Hertzberger, 2013). Het ontstaan van de democratisering had dus met zowel maatschappelijke tendensen in de wereld te maken als met de situatie op de afdeling Bouwkunde. Ook deze tendensen zet ik uiteen in dit hoofdstuk om zo een compleet te schetsen van de context van de democratisering van de afdeling.

DE HOGESCHOOL IN INTERNATIONALE CONTEXT In de jaren 50 en 60 waren grote internationale gebeurtenissen van grote invloed op de universiteitswereld. Van de Vietnamoorlog tot de protesten in Parijs en Praag: wat er gebeurde in de wereld had direct invloed op het gevoel van iedereen. Het was een tijd waarin men veel naar de wereld keek, via het nieuwe medium de televisie. Men zag de afbraak van de binnensteden, waar de studenten vaak in woonden, op de T.H. zag men dat vliegtuigbouwkunde indirect betrokken was bij de oorlog in Vietnam, door het inzetten van hun kennis. Jan Ilsink (2013) noemde in het interview het enorme besef dat de studenten kregen van de sociale taak die hen te wachten stond. De betrokkenheid van de T.H. in een wereld vol oorlog, grote multinationals en massaproductie gaf aan dat de studie zich in het midden van de wereld begaf (Ilsink, 2013). Max Risselada (2013) zocht bijvoorbeeld studenten op in Praag, om te praten over hun situatie onder het juk van de Sovjet Unie.

8 Brands et al. (z.d.) - Spotprent op voorzijde onderwijsmap, met Shell Moerdijk als boosdoener en de student als actievoerder voor de oliewagen. [IISG]

Deze bewustwording van de rol van de universiteit in de wereld zorgde volgens de eliteschrijvers (1970) voor een “anti-kapitalisties bewustzijn en verzet (..) tegen de funktie en de autoritaire struktuur van het onderwijs” (d.b.s.g stielos, 1970) onder de studenten. Ilsink (2013) noemt hierbij de opkomst van het communisme. Dit was openlijk het geval en duidelijk zichtbaar en bespreekbaar, maar vooral

9

AR2AR010 Geschiedenis Scriptie

corpsleden hadden hierop kritiek en uitten dit achter de rug om van de linkse studenten (Ilsink, 2013). Hertzberger (2013) noemde ook de opkomst van het Marxisme en dat Aldo van Eyck een hekel had aan communisten. Volgens de eliteschrijvers was de autoritaire structuur van het onderwijs de belichaming van de massaproductie maatschappij en het kapitalisme, in het geval van Bouwkunde de technocratie, de technocraten. Ze had volgens hen twee doelen: directe aanpassing van het onderwijssysteem aan het productiesysteem en het kanaliseren van de onrust onder studenten (d.b.s.g stielos, 1970).

DELFT GROEIDE Ook aanwas van studenten in Delft was een niet te onderschatten oorzaak van hervormingen. De vraag naar ingenieurs was groot en de T.H. Delft breidde nog steeds uit. Nederland was door de val van de kolonies meer zelf aangewezen op de winning van delfstoffen. Eind jaren 50 worden ook de Technische Hogescholen van Eindhoven en Twente opgericht. Al met al betekende dit een exponentiële groei aan studenten in Delft (Heuvel et al., 2003, pp. 6, 25-27). Hierdoor was er een groot managementprobleem, er waren meer docenten nodig om de enorme groei in studentenaantallen aan te kunnen. Dit leidde tot veel minder contact tussen de hoogleraar en de student dan voorheen (Habraken, 2013).

KLASSENVERSCHILLEN Ook al werd het veel gebruikelijker dat studenten uit de lagere klassen aan de T.H. kwamen studeren, verschillen in rijkdom waren nog wel belangrijk. In de aanloop naar het protest en de democratisering deden de studenten van rijkere afkomst vaak niet mee. Jan Ilsink (2013) noemt dat de leden van het corps van oudsher degenen waren die bij de overlegvergaderingen van de curatoren van de T.H. waren vertegenwoordigd. Eind jaren 60 werden deze corpsleden overal uit de overlegorganen gezet. Progressieve leden waren er wel, zowel bij Sanctus Virgilius als bij het corps. Deze leden werden naar voren geschoven, zegt Ilsink (2013). Wat je veel zag waren mensen zoals Jan Ilsink, die voor Bouwkunde gekozen hadden om iets te doen aan de sociale verbetering van de woonwijken. Zo’n 5 à 10 % van de studenten was echt militant actief, de harde kern van de protestbewegingen. Toch kwam een hoger percentage uiteindelijk opdagen bij de democratisering en de grote protesten die volgden, al was het maar uit nieuwsgierigheid. Radicale mensen waren vooral zonen van middenklassers, eigenaars van winkels en dergelijke. Zij kwamen uit benepen huishoudens, bedreigd door alles om hen heen, vooral concurrentie. De vrouwelijke studenten deden niet zoveel, voegt Ilsink (2013) er nog aan toe. Anneloes Groenewolt (2013) kan dat bevestigen. Ze maakte deel uit van het bestuur van Stylos eind jaren 60 en kende maar één vrouwelijke bestuurder voor haar. Zelf was ze lid van het DVSV, het vrouwencorps van Delft, en dat deed ze puur “uit lijfsbehoud”. Ze was één van de 12 meisjes in haar eerste jaar, naast een groep van zo’n 200 mannen (Groenewolt, 2013).

TENDENSEN IN DE BOUWKUNDE EN DE STUDIE Hertzberger (2013) legt in het interview uit dat de situatie voorafgaand aan de democratisering erg complex was. Er waren allerlei groepen en processen tegelijkertijd gaande (Hertzberger, 2013). Hieronder staat specifieker beschreven wat de verschillende groepen waren, als je keek naar de Bouwkundige wereld.

FORUM, DELFTSE SCHOOL & BSK In de elite (1970) worden deze drie groepen, die elkaar gedeeltelijk overlapten, als beeldbepalers bestempeld in de fase voorafgaand aan de democratisering.

Forum In het vorige hoofdstuk is al genoemd dat AetA een nieuwe koers kreeg en daarmee ook het blad Forum. In 1961 vond de eerste kritische bijeenkomst over de koers van Forum plaats en daar was te

10

merken dat niet iedereen blij was met de nieuwe koers. Vooral vanuit de oorspronkelijk modernistische hoek werd kritiek geuit door onder andere criticus J.J. Vriend (Heuvel et al., 2003, pp. 10-12). Bakema werd in 1964 aangesteld als hoogleraar aan de afdeling en Van Eyck in 1965, waardoor Bakema en Van Eyck een nieuw front vormden in het architectuuronderwijs in Delft. Van den Broek werd hierdoor overschaduwd, hoewel onder andere Hertzberger (2013), Rijnboutt and Zwarts (2013) het belang van Van den Broek op de T.H. konden onderstrepen. Bakema was ongekend populair en hij had in die tijd zelfs een eigen tv programma, “van stoel tot stad” (Heuvel et al., 2003, p. 21). Hertzberger (2013) noemde de populariteit als reden dat Van den Broek, onopzettelijk, werd weggeduwd uit de aandacht. In 1965 vertrok Van den Broek als hoogleraar. Ook Van Eyck was een dominant type, onderschreef Hertzberger (2013). Naast het bekende verhaal dat hij Carel Weeber, een van de organisatoren van de democratisering, niet kon luchten of zien, had hij nogal dominerende ideeën over architectuur, waar Hertzberger (2013) erg door werd beïnvloed. Het kostte hem jaren om uiteindelijk zelf vrij na te kunnen denken over architectuur (Hertzberger, 2013). Binnen de Forum groep was Joop Hardy ook een belangrijk redactielid. In 1960 werd hij al uitgenodigd voor het geven van lezingen aan de T.H. De Jugendstil werd behandeld en dat was een verademing voor de studenten, die niets anders waren gewend dan de klassieken (Heuvel et al., 2003, p. 13). Hertzberger (2013) vond de lezingen van Hardy buitengewoon interessant. Hij wist de studenten te leren wat bijvoorbeeld kwaliteit was, van bepaalde soorten stof tot de beste gerookte ham, iets waar de mens van tegenwoordig vaak niet meer over nadenkt. Zowel Hertzberger als Hardy werden in de aanloop van de democratisering vaak gevraagd om lezingen te geven (Hertzberger, 2013).

9 Fotograaf onbekend (z.d.) - Het Burgerweeshuis van Aldo van Eyck in Amsterdam. Van Eyck was lid van de Forum groep en het latere Team X.

Van den Broek en ‘Delftse School’ Van den Broek werd vlak na de oorlog aangesteld als hoogleraar, onder invloed van Van der Leeuw, die president-curator van de T.H. was. De commentaarcolleges die tweewekelijks op de afdeling werden gehouden kwamen onder invloed van Van der Leeuw en Van den Broek van de grond. Van den Broek zorgde ervoor dat Van Eesteren hoogleraar stedenbouw werd. Van den Broek was ook geestelijk vader van het satirische tijdschrift ‘Delftse School’, opgericht in 1960, waar Moshé Zwarts redactielid van was. In dat tijdschrift kwam vooral de Delftse School, de traditionele architectuur vaak in verband gebracht met Granpré Molière en Berghoef, er niet goed vanaf. Zwarts (2013) vertelt in het interview dat in de katholiek gerichte hooglerarenvergadering de redactie werd geëxcommuniceerd. Delftse School had als doel een echt Forum te zijn waar architectuurkritiek kon worden geuit. Het

11

AR2AR010 Geschiedenis Scriptie

moest “de sfeer (.) zuiveren van de vreemde plechtstatige romantiek en mystiek, waarmee de Nederlandse architectuur is getooid en die bij leek, vakman en ons, studenten, de verwarring steeds groter maken” (d.b.s.g. stielos, 1970, pp. 10-11). Het tijdschrift Forum was te weinig een echt forum, waar verschillende meningen konden worden geuit (d.b.s.g. stielos, 1970, pp. 10-11).

Bouwkundige studiekring Naast de FORUM beweging en de Delftse School liep ook de B.S.K., de bouwkundige studiekring, die in eerste instantie was gericht op het bekritiseren van elkaars werk binnen de groep. In eerste instantie vormde de B.S.K. een kliek rondom Prof. Granpré Molière, die de studenten zijn apostelen noemde. Later werden de discussies binnen deze groep breder gevoerd, niet alleen over architectuur, maar ook over bijvoorbeeld kunst en muziek. Er werd gestreefd naar een ‘autonome architectuur’, voorbeelden van Boellée, Ledoux, Durand, Schinkel en Loos werden aangehaald, maar ook modernere voorbeelden van Mondriaan, Van Doesburg, Mies van der Rohe, Schindler, Kahn en Van Eyck werden besproken. Granpré Molière was niet content met de ontwikkeling van de B.S.K. Over de tentoonstelling ‘autonome architectuur’ in 1962, spreekt hij zijn ongenoegen uit. In deze tentoonstelling werd gepoogd een breder scala aan architectuur te laten zien, een verrijking en verbreding van de Delftse School en de functionalistische benadering van Van Eesteren en Van den Broek. De tentoonstelling van werken op de vorige B.S.K. bijeenkomst in 1959 werd namelijk als te beperkt gezien. Geheel anders dan Granpré Molière moet Van Eyck zich wel aangesproken hebben gevoeld door de tentoonstelling, aangezien bepaalde thema’s, zoals tegendelen in hun onderlinge betrokkenheid, te vergelijken waren met zijn eigen ideeën. Heuvel et al. (2003) sluiten niet uit dat hierdoor Van Eyck door de studenten vaker werd uitgenodigd voor lezingen in de periode 1962 – ’65.

PROJECTONDERWIJS In de tweede helft van de jaren 60 introduceert Van Eyck het projectonderwijs in Delft, nadat hij werd aangesteld als hoogleraar. Dit projectonderwijs was niet geheel revolutionair, maar het veranderde wel de manier van onderwijs drastisch. Er werd niet meer alleen gedaan wat de hoogleraar van de studenten vroeg, maar er werd naar de ideeën van de student geluisterd en er werd gekeken naar de talenten van de student. Het werd “begeleiding van binnenuit” genoemd. Ook werd het verticale atelier ingesteld, in 1968, waarbij studenten van meerdere jaren met elkaar in contact konden komen en van elkaar konden leren (Heuvel et al., 2003, p. 28). Het was een van de eerste veranderingen in het onderwijs waarbij de student meer inspraak kreeg. Niet zozeer op het bestuurlijke vlak, maar meer op zijn eigen studieresultaten.

OPRICHTING FACULTEIT BOUWKUNDE EINDHOVEN & SAR In 1964 werd de SAR, Stichting Architecten Research, opgericht. Eerst uit angst voor de monopolie van de geïndustrialiseerde bouw, maar later nam John Habraken het over (Heuvel et al., 2003, p. 21). Hij introduceerde het drager-inbouw systeem, een systematische manier van bouwen waarbij de gebruiker vrij werd gelaten om binnen een strikt grid invulling te geven aan de gewenste ruimte. In feite betekende dit het overgeven van de macht van de architect aan de gebruiker. De architect had meer een politieke of scheppende rol in het creëren van de geschikte methode of een geschikt drager systeem. Het idee was gegrondvest op het idee dat de architect geen invloed meer had, door de schaalvergroting van de projecten van na de Tweede Wereldoorlog (Habraken, 2013). Een angst voor de industrialisatie (Heuvel et al., 2003) was het dus niet, maar een acceptatie ervan en een nuttige nieuwe rol voor de architect (Habraken, 2013). In 1967 wordt aan de T.H. Eindhoven de afdeling Bouwkunde opgericht. Deze afdeling was door de wassende studentenaantallen en de vraag naar nieuwe woningen in Nederland broodnodig. John Habraken wordt hoofd van de architectuurafdeling en hij pleit voor een breed eerste jaar en de implementatie van het SAR gedachtegoed in de studie. Amper twee jaar later wordt de kritiek op de SAR zodanig dat de situatie onhoudbaar wordt. Net als in Delft volgt een democratisering van de afdeling en wordt Habraken vervangen door een nieuw bestuur (Heuvel et al., 2003, pp. 30-31).

12

WONINGNOOD De aanhoudende woningnood in Nederland was volgens Jan Ilsink (2013) een grote reden voor bezorgdheid onder de studenten. Er moesten 120.000 woningen per jaar worden gebouwd en de manier waarop dit gebeurde stemde de studenten niet gelukkig. Vanuit de studenten werd een woningbouwtribunaal opgericht, wat zich actief bezig hield met de actualiteiten rondom de woningnood. Het tribunaal hield zich bezig met het samenbundelen van actiegroepen omtrent de woningnood in het gehele land. Met deze groep studenten reisden ze bijvoorbeeld ook af naar de BNA congressen en bevroegen daar het verantwoordelijkheidsgevoel van de branche: ‘Waarom zijn jullie niet in staat de woningnood op te lossen?’ De BNA werd erg stoffig en ouderwets gevonden en op een gegeven moment waren de studenten zelfs zo brutaal om de gehele BNA op te heffen (Ilsink, 2013) (Ruijssenaars, 2013). De kritiek werd ook op de politiek gericht. Waarom had de oppositie zo weinig mogelijkheden? Er werd teveel gedacht vanuit een kwantitatieve woningnood, terwijl de echte woningnood kwalitatief was, volgens de studenten (d.b.s.g. stielos, 1970, p. 24).

10 Fotograaf onbekend (z.d.) – Den Helder de Schooten te zien met titel: “Woningnood als volksvijand nummer 1 in de jaren 60”, uit de aankondiging van tv programma Andere Tijden. Retrieved 05-04-2015 from www.urbantvguide.nl/eerder-op-tv/woningnood-volksvijand-no1

DEELCONCLUSIE Dit tijdvak laat de groeperingen en de verdeeldheid zien die er heerste op de afdeling Bouwkunde. De Forumgroep kwam sterk in de aandacht, met hun ideeën over de juiste architecturale oplossingen voor een menselijke architectuur. De Bouwkundige studiegroep vond echter dat er binnen het modernisme niet breed genoeg werd gedacht, dit idee sprak Van Eyck wel aan. Vanuit het tijdschrift de Delftse School was er vervolgens weer kritiek op de Forumgroep en het tijdschrift zelf, wat nauwelijks een Forum was te noemen. Al deze groepen waren verbonden aan de afdeling Bouwkunde, door de betrokkenheid van de hoogleraren. Men was bezig met de vraag wat architectuur nu eigenlijk was. Wat bleef er over van de architectuur binnen deze maatschappij? De SAR onder leiding van Habraken ziet de rol van de architect als de maker van een drager, waarin de gebruiker beslist over de invulling van de inbouw. De B.S.K. ziet de architectuur meer als autonome entiteit, vergelijkbaar met kunst en muziek. In dit decennium ontstaat er uiteindelijk onvrede onder de studenten, die de woningbouw als grootste voorbeeld aanhalen van de misvatting van de architectuur. Hoe kon het dat er alleen werd nagedacht over het aantal woningen en niet over de kwaliteit van de woningen? Hoe kon het dat er op de afdeling Bouwkunde alleen werd gepraat over een soort verheven architectuur, terwijl de architecten in de praktijk niet eens in staat waren om woningen van architectonische kwaliteit te bouwen?

13

AR2AR010 Geschiedenis Scriptie

HOOFDSTUK 3 – 1960 TOT 1970 D E ROL VAN S TYLOS BIJ DE AANLOOP NAAR DEMOCRATISERING De studievereniging Stylos, die vanaf 1948 deze naam voert, is onlosmakelijk verbonden met de democratisering van de afdeling Bouwkunde. Vanwege mijn persoonlijke ervaring met het Stylos bestuur ben ik erg nieuwsgierig naar de rol van de studievereniging in de democratisering. Om te dit hoofdstuk in te leiden haal ik de rede van Friso Broeksma, voorzitter van Stylos rond 1965, aan, om het gevoel dat onder de studenten heerste te omschrijven: “Er moet een visie ontwikkeld worden op waarheen het heen moet met onze gebouwde omgeving, op de bouwnijverheid die moet zorgen dat die omgeving er komt, en op de bouwkundig ingenieur, die op verschillende plaatsen in de bouwnijverheid zijn plaats moet innemen. Welke richting gaat het uit? Er gaat een verlammende invloed van het jaar 2000 uit, waar we naar toe leven als vroeger de Middeleeuwers naar het jaar 1000. Het wordt een cliché, maar in 35 jaar is het zover, en is de wereldbevolking verdubbeld. Daarna houdt onze verbeeldingskracht op. Het chemische concern Bayer stelt in een insecticide-advertentie de mogelijkheid in het vooruitzicht om de wereldoogst te verdubbelen met de chemische middelen onder het hoofd: ‘Dat U morgen Uw brood mag eten als vandaag, is dat geen vooruitgang?’ Dat zou voor vele delen van de wereld een mager vooruitzicht zijn. Zou het voor het bouwbedrijf gesteld worden: ‘Is het geen vooruitgang als U over 35 jaar nog allemaal zo woont als nu?’ Dat zou een ramp zijn. Dat zou op het ontploffen van de wereld na, de grootste technische mislukking van de tweede helft van de twintigste eeuw zijn.” (Broeksma, 1965)

11 Stielos - Voorkant Stieloskrant 1, met onder andere het opschrift: “De laatste jaren die voor het onderwijs aan de afdeling bouwkunde in het licht stonden van een tendens tot technokratisering en aanpassing aan de belangen van de status quo van de samenleving, brachten Stylos dan ook vaak tot heftige oppositie tegen de autoriteiten van bouwkunde en de T.H.

DE NAOORLOGSE SITUATIE Stylos was na de oorlog een keurige vereniging, waarbij het bestuur gekleed was in rokkostuum. Pas in de tweede helft van de jaren 60 werd pas overwogen om in spijkerbroek te verschijnen (Groenewolt, 2013). Volgens John Habraken (2010) was Stylos er na de oorlog vooral voor het organiseren van excursies en lezingen. Door de kleinere groepen studenten kon men zelf kiezen bij welke hoogleraar men wilde studeren. Het was allemaal wat flexibeler waardoor er ook niet zozeer reden was om als studievereniging met het onderwijs bezig te gaan. Was er wel iets mis, dan was er mogelijkheid tot overleg.

14

DE OMWENTELING NAAR EEN KRITISCHE VERENIGING Volgens de elite schrijvers was Stylos al actief bezig met het onderwijs vanaf 1959, het jaar waarin er onderzoek gedaan werd naar de studieduur van de opleiding. Deze bleek gemiddeld bijna twee jaar hoger te liggen dan er voor de studie bedoeld was. Volgens de studenten was dit niet aan hen alleen te wijten. Als gevolg hiervan wordt er uiteindelijk een studieduurcommissie opgericht (d.b.s.g. stielos, 1970). Het eerste voorbeeld van inspraak in de studie was een feit. Het volgende belangrijke evenement was de forum bijeenkomst: “Schiet de opleiding tot architekt aan de afdeling bouwkunde al lang te kort?” in 1967. Op deze bijeenkomst was de inspraak van de studenten nog niet helder en daardoor liep het debat “hulpeloos” en “onwennig” (d.b.s.g. stielos, 1970). Het gevolg was dat de studenten voor het eerst officieel werden uitgenodigd voor een afdelingsoverleg, de zogenaamde “Kommissie 2-2-2” (d.b.s.g. stielos, 1970, p. 16) (Heuvel et al., 2003, p. 27). Het Stylosbestuur vond zichzelf in de studietijd van Jan Ilsink (2013), eind jaren 60, te autoritair. Stylos moest een collectief zijn en daarbij hoorde geen bestuur(svorm). De vereniging ging zich daarom ook naar de studenten toe tonen als een collectief, maar in feite bleef het een vereniging met een officieel bestuur, omdat er ook sponsorgeld binnengehaald moest worden. De studenten hadden dus wel een professionele houding nodig naar externen toe. Dit contact naar externe partijen, waaronder ook de BNA, was erg belangrijk voor de studenten. Door initiatieven als het woningbouwtribunaal hadden de studenten het gevoel dat ze werden uitgenodigd om te praten over de maatschappij, omdat zij de experts en denkers waren op dat gebied. Ze waren de brenger van het nieuws over het vak. Het gaf de studenten zelfvertrouwen (Ilsink, 2013). Zowel Anneloes Groenewolt (2013) als Hans Ruijssenaars (2013) uit bestuur 74 (1967-1968) noemden in de interviews het bestuur 73 van Thijs de Jong (1966-1967) als het eerste bestuur dat een beetje fel begon te worden tegen de hoogleraren. Ruijssenaars (2013) noemde de onderwijscommissie van Stylos, waar ook medewerkers inzaten. Door deze onderwijscommissie werden lezingen georganiseerd en allerlei initiatieven ondersteund. Volgens Groenewolt (2013) werden studenten al wel in de afdelingsvergaderingen uitgenodigd in hun bestuursjaar. Ging er iets mis of was er onrust onder de studenten, dan werd Hans Ruijssenaars (2013) als voorzitter gebeld en werd hij door Brouwer, de decaan, op het matje geroepen (Ruijssenaars, 2013).

HET DEBACLE OP ’T LAND EN VAN TOL Zo ook bij de onrusten omtrent het aanstellen van twee nieuwe hoogleraren. Vrijwel meteen na het oprichten van de Kommissie 2-2-2 werd het vertrouwen tussen de studenten en de hoogleraren geschonden. De twee hoogleraren Op ’t Land en Van Tol worden in het geheim benoemd, achter de rug van de Kommissie en de afdeling om. De studenten komen achter de geheime vergadering doordat Aldo van Eyck zijn mond niet kon houden richting zijn student-assistenten (Smienk, 2013). Op 1 mei 1968 werd een extra vergadering ingelast van de afdeling, waarbij door de grote kritiek het merendeel van de hoogleraren wegliep. Toch gingen de benoemingen door, ondanks het protest van de studenten. Bij de inauguratie van Op ’t Land werden pamfletten uitgedeeld met de tekst: “Een gewoon hoogleraar heeft ongekontroleerde beoordelingsbevoegdheid over studenten, wordt voor zijn leven benoemd via een geheim te houden prosedure De opbouw van dit siesteem is hierarchies. In een demokratiese maatschappij past demokraties hoger onderwijs. Door geringe roulatie van kennis zakt het peil van het hoger onderwijs. De T.H. is a-politiek en geheel onmaatschappelijk. De organisatie van het onderwijs en het studentenleven maakt de student blind voor het maatschappelijk gebeuren.”

15

AR2AR010 Geschiedenis Scriptie

Bij de inauguratie van Van Tol was uit voorzorg recherche aanwezig, die achteraf door het rustige verloop van de bijeenkomst niet nodig bleek te zijn (d.b.s.g. stielos, 1970, p. 15).

TRIMESTERINDELING De eerste grote onderwijsveranderingen vonden ook in 1968 plaats. Bij de openbare vergadering van 17 juni werden de plannen voor een nieuwe indeling van het eerste jaar bekend gemaakt. De faculteit kwam met het ‘rode boekje’, met daarin de plannen voor de herindeling. Stylos maakte op zijn beurt het ‘grijze boekje’, met een alternatieve opzet. Uiteindelijk werd de discussie volgens Cees Boekraad, een van de schrijvers van de elite (1970), nog steeds gevoerd op basis van ongelijkheid. Men kwam er niet uit. Uiteindelijk is het plan van de faculteit uit het ‘rode boekje’ ingevoerd, met de aanpassing dat er drie toetsen gedurende het jaar zouden gelden als het kandidaatsexamen van het gehele jaar. Dit was een aanpassing waar Pjotr Gronggrijp, student, om vroeg en waar Wegener Sleeswijk, hoogleraar van het eerste jaar, mee kon instemmen (d.b.s.g. stielos, 1970, p. 20).

DOELEINDEN & STRUKTUUR, K15M EN ONDERWIJSMAP 1 De werkgroep ‘doeleinden en struktuur’ werd na deze vergadering ingesteld, met als doel een onderwijsplan te schrijven in de 15 maanden daaropvolgend, het zogenaamde Kern 15 Maanden (K15M) plan. Ook al waren de studenten met een derde geleding vertegenwoordigd, er was nog steeds kritiek vanuit hen en Stylos. De werkgroep zou te onderwijskundig zijn ingesteld, wat verwarring opleverde, met het gevolg dat technocratische maatregelen doorgevoerd zouden kunnen worden. Stylos kwam na de zomer van 1968 met een nieuwe organisatiestructuur waarin verschillende werkgroepen of vakgroepen konden worden opgericht. Men kon gebruik maken van de faciliteiten van Stylos. Door de vertegenwoordiging in die groepen kon uiteindelijk Stylos een paar groepen zelf coördineren. Ze konden projecten aanbieden die uiteindelijk ook in het studieprogramma konden worden opgenomen, zoals bijvoorbeeld het Shell Moerdijk project, omdat de populariteit ongekend hoog was. De faculteit voelde de druk van de studenten en de wens voor zelfbestuur. De studenten onder leiding van Stylos wilden zich in eerste instantie geheel niet meer conformeren aan de bestuursvorm van de afdeling. Op 8 mei, aan de vooravond van de democratisering van Bouwkunde, kwam het plan op om over te gaan tot drastische acties. Er zou meer vrijheid moeten komen in de keuze voor te behandelen thema’s, de projectgroepen zouden autonoom moeten draaien met een collectieve benaderingswijze, collectieve verantwoordelijkheid voor het toepassen van de onderzoeksresultaten en een collectieve verantwoordelijkheid voor de beoordeling van elk der leden van de groep. Er zou geen hiërarchie meer zijn tussen staflid en hoogleraar, beide docenten moesten verantwoording afleggen aan de projectgroepen, en de groepen vervolgens naar de algemene vergadering (AV). Hierdoor kwamen bestuurlijke zaken in het onderwijs zelf terecht, dit zou de studenten leren hoe democratie daadwerkelijk werkte (d.b.s.g. stielos, 1970, pp. 20-29).

16

12 Ad Volker (1969) - Een foto waarschijnlijk gemaakt tijdens de Stylosvergadering voorafgaande aan de AV van 9 mei 1969. [Archief Bouwkunde]

Hans Ruijssenaars (2013) zegt achteraf dat het protest er duidelijk aan zat te komen, het hing in de lucht. Jan Ilsink (2013) ging in de zomervakantie van 1968 op vakantie naar Frankrijk en Parijs, waar de grote studentenrevolte woedde. Het besef was er dat de studenten ‘lekker bezig’ waren, maar dat er theorieën moesten komen, overzichten van de afdeling, er moest hard gewerkt worden. Na de vakantie richtte ze Politeia op, een milde politieke beweging die zich uiteindelijk vooral op het Marxisme richtte. Te politiek moest het niet worden volgens Ilsink (2013), want daaraan zou het ten onder gaan, net als de AFSA. In het voorjaar van 1969 liep alles volgens Henk Engel (2013) in een stroomversnelling naar de democratisering toe.

DEELCONCLUSIE In dit hoofdstuk is uiteengezet wat de studenten precies voor acties gingen ondernemen in het laatste gedeelte van het besproken decennium. De studenten werden steeds radicaler in hun wil om het bestuur om te vormen en dit resulteerde uiteindelijk in een voorstel voor compleet zelfbestuur van de projectgroepen. De afdeling zelf probeerde de student inspraak te bieden op de onderwijszaken, maar de studenten voelden zich door het Op ’t Land en Van Tol debacle verraden. Het kon dezelfde onwennigheid zijn geweest zoals wordt omschreven over het begin van dit decennium, maar de studenten zagen het veel serieuzer. Stylos kreeg duidelijk een steeds grotere rol op de afdeling. De initiatieven die bij Stylos werden voorgedragen werden zo groot en populair dat er bijna een tegen-T.H. ontstond. De studenten waren klaar voor een drastische verandering van de gehele bestuursstructuur van de afdeling. De hoogleraren op de afdeling zagen wel in dat verandering nodig was en voelden de druk van de studenten en Stylos.

17

AR2AR010 Geschiedenis Scriptie

HOOFDSTUK 4 - 1969 D E DEMOCRATISERING VAN DE AFDELING DE ONVERMIJDELIJKE GEBEURTENIS Het zelfvertrouwen van de studenten, de tegen-T.H. die Stylos begon te worden, de onwil onder sommige hoogleraren en de voorbeelden vanuit Frankrijk, Tsjechië en Nederland zorgden ervoor dat de democratisering onvermijdelijk werd. Het actieplan tot geheel zelfbestuur van de projectgroepen werd vervangen door de welbekende moties, eerst voorgelegd in de Stylos vergadering van 8 mei, daarna in de afdelingsvergadering van 9 mei 1969. De moties zijn als volgt geformuleerd: 1. “Stielos erkent geen bestuursvorm op basis van klassen of vertegenwoordiging van klassen (iedereen kan meewerken in kommissies en vergaderingen op eigen initiatief en op eigen verantwoordelijkheid). Alleen een openbare algemene afdelingsvergadering (omvattende alle als studenten ingeschrevenen en het gehele bij de afdeling aangestelde personeel) kan bindende beslissingen nemen. 2. Iedereen in de afdeling kan een bestuurs- en onderwijsfunktie vervullen, alleen wanneer daarvoor aangewezen in de algemene vergadering.” De moties werden aangenomen, ook met instemming van een behoorlijk aantal hoogleraren, die inzagen dat ze beter konden meegaan in het gedachtegoed van de studenten voor de algemene orde. Een dreiging van een bezetting van het gebouw hing boven deze vergadering, dit bevestigen de elite schrijvers ook: “dit bleek minder ongunstig voor de hoogleraren te zijn dan het leek. Door hun grote gezag in de direkte werksituatie van de studenten (beoordeling) en door de toestand van vertrouwen die er heerste, konden zij in de praktijk hun macht handhaven” (d.b.s.g. stielos, 1970, p. 29). Hertzberger (2013) bevestigt dat er hoogleraren waren die gingen meeheulen met de studenten om te zorgen dat ze hun positie zouden behouden. “Ze waren absoluut bang voor de studenten, die kregen macht” (Hertzberger, 2013).

13 Ad Volker (1969) - Een van de bekende foto's van de democratiseringsvergadering in '69. [Archief Bouwkunde]

18

AANSTELLEN VAN HOOGLERAREN De democratisering was reden voor het direct aanstellen van een door de studenten aangedragen lijst met hoogleraren, waaronder ook Hardy en Hertzberger. Hardy was uitermate populair onder de studenten, omdat hij meer vertelde dan alleen de geschiedenis tot aan het bouwen van het Kurhaus in Scheveningen (Heuvel et al., 2003, pp. 13, 35). Toch waarschuwde Gerrit Smienk al eerder voor het aanstellen van hoogleraren voor het leven want “… dan zitten we weer met een vent die zijn hele leven blijft en die na drie jaar best uitgepraat zou kunnen zijn. Dat gevaar doet zich altijd voor, ook bij Hardy” (Smienk, 1968). Bij het aanstellen van de hoogleraren ontvingen ze direct een brief vanuit Stylos, ondertekend door onder andere meerdere schrijvers van de elite, met de waarschuwing dat er controversen bestaan over het fenomeen “hoogleraar” en of ze zo spoedig mogelijk over de consequenties hiervan in gesprek wilden gaan (Haaksma et al., 1970).

EEN ANALIESE VAN DE AFDELING Een antiautoritaire actie was niet alleen onvermijdelijk, maar ook nodig, volgens de elite schrijvers. Het was nodig om eindelijk op gelijke voet te kunnen praten met de hoogleraren en het bestuur van de afdeling. Toch was er een gebrek aan inzicht over de feiten, functie en analyse van het onderwijs waardoor in de zomer het idee opkwam om een historische analyse van de afdeling te maken. Uiteindelijk hebben de studenten dit vooral zelf gedaan, omdat de opkomst van het wetenschappelijk personeel in de zomervakantie laag was (d.b.s.g. stielos, 1970, p. 39).

ONDERWIJSVERANDERING Naast een antiautoritaire actie hadden de studenten een doel gekregen, namelijk het veranderen van het architectuuronderwijs. Volgens de schrijvers van de elite en het elite manifest behoorde de bouwkunde opleiding de studenten een juiste kwalificatie te geven voor het vak, maar ook voldoende kennis over het werken in andere aspecten van een bedrijf. Ten tweede moest de opleiding voldoende onderzoek verrichten. Drie grote dingen moesten er dus veranderen in het architectuur onderwijs. Ten eerste moest de architect (in opleiding) niet meer ondergeschikt zijn aan het productieapparaat, zoals volgens de elite schrijvers in Eindhoven het geval was. Ten tweede moest de architect (in opleiding) niet meer ingezet worden ter ondersteuning van de gevestigde machtsorde (raadhuizen) of de consumptiemaatschappij (Disneyland), zoals bij de ‘kunstenaar-architecten’ het geval was. De derde verandering was meer te voldoen aan de vraag naar toepasbaar onderzoek (d.b.s.g. stielos, 1970).

DEELCONCLUSIE De druk van de studenten uitte zich uiteindelijk in een algehele democratisering van de afdeling Bouwkunde. De democratisering betekende in deze zin het gelijkstellen van iedereen op de afdeling. Inspraak en medezeggenschap zouden verder niet meer juridisch vastgelegd hoeven worden, omdat iedereen gelijke stem kreeg, het zogenaamde one-man-one-vote systeem. Voor de studenten was deze democratisering een overwinning die de weg vrijmaakte voor een onderwijs dat niet meer afhankelijk was van de technocratische macht. Voor de hoogleraren was de democratisering een nachtmerrie en een serieuze bedreiging voor hun positie.

19

AR2AR010 Geschiedenis Scriptie

HOOFDSTUK 5 – 1970 TOT 1980 D E NASLEEP VAN DE DEMOCRATISERING DE ONTDEKKING VAN DE HISTORIESE ANALIESE De studenten organiseerden meteen na de democratisering een zomerfestival waarop het besluit werd genomen een analyse te maken van de afdeling. Uit deze analyse moest blijken dat de opleiding autoritair en ondemocratisch in elkaar zat. Verder moest het een theoretische achtergrond bieden voor de verdere democratisering van de afdeling. Zoals in het vorige hoofdstuk al genoemd is, was de opkomst van het wetenschappelijke personeel laag die zomer. In het maken van de ‘analiese’ ontdekten de studenten alleen het democratiseren van de afdeling, de antiautoritaire verandering in wezen, niet voldoende was. Een antikapitalistisch bewustzijn was ook nodig, een gedemocratiseerde afdeling die nog steeds ‘slaaf’ was van het kapitalisme kon niet. De studenten waren bang dat de democratisering alleen een opstap was voor de technocratische hoogleraren, om hun onderwijsplannen doorgevoerd te krijgen (d.b.s.g. stielos, 1970, pp. 46-47).

ACTIEPLAN NA DEMOCRATISERING, THE SUMMER OF ‘69 Al snel bleek na de democratisering dat men zich veel werk op de hals had gehaald. Het bestuur van de afdeling bouwkunde ging van 2 naar 7 man. Onder de eliteschrijvers werd dit kritisch bekeken, omdat een groter bestuur ook meer parlementaire macht betekende. Een vertegenwoordiging van de democratische belangen in een bestuur van 7 man leek volgens hen teveel op een aristocratie. Volgens de studenten was het beter om het bestuur puur uitvoerend te zien. De opdrachten zouden moeten komen van de diverse kleine werkgroepen op de afdeling. Het ideaal van deze kleine werkgroepen was de mogelijkheid geven tot zoveel mogelijk (individuele) ontplooiing. Een gedecentraliseerde structuur waarin de kleine groepen zelf de vorming, het beleid en uitwerking daarvan verzorgen. Het centrale bestuur zou de laatste lopende taken moeten afronden en uiteindelijk ruimte moeten bieden voor zelfbeheer. Al aan het eind van de maand mei werd duidelijk dat de situatie niet veelbelovend was. Men was niet overtuigd van de democratisering en was van mening dat er landelijk meer moest gebeuren, zodat Bouwkunde niet als enige studie in Nederland geheel zelfbesturend was. Aan het eind van de zomervakantie stelde Wegener Sleeswijk daarom voor om het reguliere onderwijs te blijven aanbieden, voor de ‘consumptieve’ in plaats van de ‘creatieve’ studenten, zoals de eliteschrijvers ze noemden (d.b.s.g. stielos, 1970, p. 38). Na de zomervakantie waren er maar een paar projectgroepen die een eigen programma vormden, hoewel toch nog enigszins in een isolement. Het enige experiment in de geest van de democratisering, het eerstejaarsplan, liep niet goed. Hoogleraren Prak en Wegener Sleeswijk oefenden uiteindelijk alsnog druk uit op de studenten door middel van hun beoordelingen. De studenten hadden bovendien nog de instelling van de middelbare school en een vage studiemotivatie. In de oriëntatie, documentatie en informatiemap 1 wordt de motivatie van de student als essentieel gezien in het nieuwe vrije programma (Herman, z.d., pp. 1-3). De student moest vrij zijn om te kiezen wat hij wilde onderzoeken en op welke manier. Het was van geen belang dat de hoogleraar autonoom was, de student moest op gelijk niveau met de hoogleraar kunnen praten. Bovendien moest input over het onderwijs vanuit de maatschappij komen, en niet vanuit de instelling zelf (Vroemen, 1969, pp. 18). Echter volgden 90% van de studenten gewoon het reguliere programma en organisatorisch kostte het bewerkstelligen van deze vorm van onderwijs veel extra moeite. Herman (z.d.), een van de schrijvers van de informatiemap, zag de moties van 9 mei als een begin voor verdere democratisering. Men was er simpelweg nog niet aan gewend, maar nieuwe vormen van samenwerking op gelijk en gedemocratiseerd niveau zouden dé uitkomst zijn (Brands et al., z.d., pp. 1-3, 1-8).

20

Ook op bestuurlijk niveau werden de democratiseringsplannen afgezwakt. Brouwer maakte een plan dat toonbaar was in de richting van het bestuur van de hogeschool. Het projectonderwijs werd wel breed ingevoerd, met hulp van de studenten. Uiteindelijk is het doel van de progressieve studenten afgezwakt tot “het scheppen van mogelijkheden in een minder vrije structuur voor hen die het eigen studieprogramma formuleren” (d.b.s.g. stielos, 1970, p. 46). Volgens Henk Engel (2013) was er (achteraf gezien) geen duidelijke agenda, maar ging het om losse initiatieven die de afdeling steeds groter en breder maakten. “Het oorspronkelijke ideaal om van de universiteit een bolwerk van maatschappelijke verandering te maken via anti-autoritaire akties is een fiktie gebleken” (d.b.s.g. stielos, 1970, p. 46). Deze ietwat trieste mededeling kan opgevat worden als een conclusie van de ‘historiese analiese’, een tot een boekwerk uitgegroeide samenvatting van de democratiseringsbeweging tot 1970. De eliteschrijvers waren van mening dat sommige hoogleraren de democratisering hadden misbruikt om de opleiding alsnog om te vormen tot een technocratische organisatie. De Wet Uitvoering Bestuur van minister Veringa was in de maak en de studenten zagen deze wet alleen als truc om het grootste onbehagen onder de studenten weg te nemen, aangaande de democratie en de verhoogde doelmatigheid van de universiteiten. De eliteschrijvers waarschuwden voor de implementatie van deze wet (d.b.s.g. stielos, 1970, p. 47). Uiteindelijk komen Van Tol en Lucas, als nieuwe afdelingsbestuurders, met een plan voor het bestuur, geheel in lijn met de wetsplannen van minister Veringa van onderwijs. Hierbij was de afdelingsvergadering (AV) niet meer het beslissende orgaan, maar de afdelingsraad en de raad van bestuur, geadviseerd door de afdelingsvergadering en gekozen door de gehele afdeling. Dit leverde veel kritiek op onder de studenten, die de afdelingsvergadering als belangrijkste orgaan van de afdeling zagen. Wouter Smeulers (1971, pp. 4-5), lid van het afdelingsbestuur, voelde zich tussen twee vuren instaan. Aan de ene kant wilden de hoogleraren en bestuurders hun macht en hun positie behouden en het bestuur in lijn van Veringa, Van Tol en Lucas aanvaarden (Bakema, 1971, pp. 375376), aan de andere kant wilden de studenten almaar de confrontatie opzoeken in de afdelingsvergaderingen, die steeds minder effectief verliepen (Patijn & Toben, 1971, pp. 6-7).

14 Auteur onbekend (1971) - Bestuursschema's voorstel Lucas & Van Tol en studenten naast elkaar. [Archief Stylos]

21

AR2AR010 Geschiedenis Scriptie

STRIJD LOONT? Jan Ilsink (2013) ziet duidelijk een verband tussen de democratisering en de meer politieke acties van begin jaren 70. Hij wees ons op het verband wat er lag tussen de democratisering en de bezettingen van het hoofdgebouw in de discussie rond de studiefinanciering, toen nog kinderbijslag, en de collegegeldverhoging. De studenten kregen zelfvertrouwen, recht om voor zichzelf op te komen en om ergens tegenin te gaan als het tegen hun rechtvaardigheidsgevoel indruiste. De studenten leerden te protesteren. De democratisering was een emotionele aangelegenheid. Een bevestiging van wat er al een paar jaar aan zat te komen. Wellicht was het voor sommigen een begin van de verandering. In 1972 en 1974, tijdens de grote bezettingen van het hoofdgebouw van de Technische Hogeschool, werd de democratisering concreet. Het ging over geld, dat was een concreet probleem en middel, niet een vage onderwijsterm. Het was voor veel studenten duidelijk dat ze ‘gedwongen’ werden om mee te doen aan de strijd, aan het protest. En als je met een groep studenten opstaat, kun je veel voor elkaar krijgen. Een concreet voorbeeld zoals in het geval van het collegegeld was nodig om de democratisering tot uiting te brengen (Ilsink, 2013). Hertzberger (2013) nam de democratiseringsbeweging bloedserieus. Anders dan Van Eyck had hij begrip voor de studenten die de beweging aanjoegen. Wat hem alleen betreurt is dat de meeste van deze studenten uiteindelijk afzwakten in hun standpunten, hun idealen aan de kant schoven en in een mooi huis gingen wonen met een mooie auto voor de deur. Hij noemt het zonde dat deze beweging zo weinig heeft uitgehaald.

15 John Stals (1972) - Bezetting hoofdgebouw T.H. Delft, vanwege de kinderbijslagverklaringen.

HISTORIE NU OF NOOIT? Een heikel punt van de democratisering werd in 1973 bereikt, toen Joop Hardy werd weggestuurd van de afdeling. De studenten waren het niet meer eens met de manier waarop Hardy het geschiedenisonderwijs gaf. Meerdere pogingen werden gedaan om te formuleren hoe men het geschiedenisonderwijs voor zich zag, in het rapport ‘Historie nu of nooit?’. Hertzberger (2013) noemt het een “wapenfeit” richting zijn Forum redactiegenoot. Het is volgens hem het grote gevaar van inspraak op een universiteit. Men loopt altijd het risico dat er misbruik wordt gemaakt van de inspraak om het onderwijs naar je eigen hand te vormen en niet te kiezen voor wat beter is voor het onderwijs, maar wat makkelijker is voor de student. Smienk (2013) noemt Hardy juist als een voorbeeld van iemand die aan zijn plek plakte. Duidelijk is dat er door de democratisering ook persoonlijk veel heikele kwesties zijn ontstaan, die sommige figuren in een slachtofferrol hebben geduwd.

22

ARCHITECTUUR NA DE DEMOCRATISERING Het uiteindelijke doel van de democratisering was een hervorming van het onderwijs, zodat het meer vat zou krijgen op de complexe problemen in de maatschappij. Was er door de democratisering überhaupt iets veranderd in de architectuur? Of is dat ook een fictie gebleken?

EEN ROEP NAAR VERANDERING Volgens Hertzberger (2013) veranderde er door de democratisering in de gebouwde omgeving niets. De Forum groep werd door de studenten beticht van tekenschotjes-architectuur, die niet de grote maatschappelijke problemen kon oplossen (Hertzberger, 2013). Maar was er daadwerkelijk een verschuiving van de architectuur naar meer oplossingsgericht maatschappelijk? Martien de Vletter bevestigt dit wel. Volgens haar was de democratisering een vermaatschappelijking van alles. Het had een grote invloed op hoe het ontwerpproces verliep en wat de verschijningsvorm werd van de architectuur. Het was een bevrijdende tijd, maar wel een vol conflicten, emotie, weerstand en weerzin. Men was angstig voor de opkomst van het modernisme in Nederland. Vooral de uitgestrekte gestempelde wederopbouwwijken werden in kritisch licht gesteld. De oude binnensteden waren onderwerp van herziening en men was bang dat deze binnensteden gedeeltelijk zouden worden vervangen door moderne, technocratische stedenbouw en architectuur. De mensen wilden hier inspraak op hebben en ze wilden gehoor krijgen, net als de studenten op de universiteit. Er was een roep naar humane architectuur, aangepast aan de schaal van de mens (Vletter, 2004, pp. 17-30).

ZOEKTOCHT NAAR EEN STIJL De Vletter (2004) ziet de architectuur en stedenbouw van de jaren 60 als een menging van de traditionelen en modernen. Er werd stedenbouw op grote schaal bedreven, in grote systematische blokken en rijen, van bovenaf gepland en opgelegd, repetitief en goedkoop, Betsky (2004) noemt deze architectuur “de architectuur van abstractie en zekerheid”. De overheid had hier een grote rol in. Het waren de ‘horror’ wijken die werden gebouwd, zoals Pendrecht in Rotterdam en de Bijlmermeer in Amsterdam. Dat iedereen invloed wilde hebben op het ontwerpproces veroorzaakte vanzelf dat de discussie verschoof van een vakinhoudelijke naar een maatschappelijke. Dat iedereen zijn zegje kon doen betekende ook een uitvergroting van het individualisme en daarmee een enorme diversiteit in de vraag naar architectuur en interieurs. Het ontbrak echter aan goede alternatieven van het modernisme of technocratisme, om te voldoen aan de enorme vraag naar diversiteit (Vletter, 2004, pp. 17-30).

16 Fotograaf onbekend (z.d.) - De Kasbah van Piet Blom in Hengelo is een van de voorbeelden van experimentele woningbouw in de jaren 70, met een verhoogd woonplateau, waaronder intieme ruimtes werden ontworpen om elkaar te kunnen ontmoeten. Retrieved 05-04-2015 from intern.strabrecht.nl/sectie/ckv/10/Architectuur/Struct/CKV-f0022.htm

23

AR2AR010 Geschiedenis Scriptie

Minister Schut kwam in 1968 met het eerste plan voor meer kwaliteit dan kwantiteit in de woningbouw. Er kwamen subsidies beschikbaar voor experimentele woningbouw (Vletter, 2004, pp. 17-30). Een resultaat hiervan is onder andere de Kasbah in Hengelo, van Piet Blom. Opvallend in deze projecten was dat er werd teruggegrepen naar de menselijke maat, de huiselijkheid en de sociale cohesie. Een gevolg was dat de typische jaren 70 woningbouw naar binnen was gekeerd, een soort antistedenbouw van kleine gemeenschappen die als honderden dorpjes samen een wijk vormden, het was een periode van introspectie (Betsky, 2004, p. 11). De uiting in de architectuur was hierdoor vooral veel baksteen, in een soort zoektocht naar een stijl uit het verleden. Betsky (2004) noemt het “een architectuur van onzekerheid en van fragmentatie die de grandeur van het verleden uit de weg ruimde, maar daar nog geen duidelijk alternatief voor bood. Deze nieuw ruimten waren per definitie overgangsvormen” (Betsky, 2004, p. 10). Nieuw waren de vormen als de kubus en de kegel, de individueel herkenbare woning, de neoplastiek en –romantiek. Het had de attitude van postmodernisme, maar had er nog net te weinig klassieke vormen voor (Vletter, 2004, pp. 17-30). John Habraken weet het in het boek van De Vletter (2004) prachtig te omschrijven: Het was een bevrijding van het dogmatische modernisme, er was helaas niet één krachtig alternatief, maar uiteindelijk wel herkenbare stijl in de architectuur. Al met al was het een pluriforme tijd (Vletter, 2004, p. 23).

DEELCONCLUSIE De democratisering van de afdeling Bouwkunde werd door de studenten zelf al snel als een mislukking gezien. Het was een mislukking omdat de hoogleraren, en ook sommige studenten, niet goed om konden gaan met de consequenties ervan. De hoogleraren waren bang hun eigen positie verliezen, of zagen een kans om juist hun positie te versterken door de democratisering. Er was bij geen van de partijen focus op wat er in de maatschappij gebeurde. Het ging steeds meer om de principes van democratie en medezeggenschap en de politisering van standpunten. Er moest de mogelijkheid zijn om je mening te geven over wat jij vond dat onrechtvaardig was. De discussie ontstond over de vorm waarin dit moest gebeuren: in een afdelingsvergadering of via omwegen in een parlementaire structuur. Tegelijkertijd werd men in de maatschappij ook steeds kritischer. Men had steeds meer eisen over de manier waarop gewoond werd, welke stijl interieur, wat voor meubels. Dit veroorzaakte een enorme diversiteit aan nieuwe woningbouw, meer gericht op de wensen van de mens. Uiteindelijk werd deze jaren 70 architectuur en stedenbouw echter wel een zeer herkenbare stijl. Er was dus zeker een verband tussen de kritiek op de opleiding Bouwkunde en de kritiek van de maatschappij op de woningbouw. Maar of dit verband een oorzaak-gevolg verband is, kan niet bevestigd worden. Al in 1968 maakte de politiek aanstalten om te onderzoeken of er meer diversiteit in het wonen kon komen. De democratisering was daar dus in ieder geval geen oorzaak van. Er kan geconcludeerd worden dat de democratisering van de afdeling Bouwkunde parallel liep aan de roep voor meer inspraak en diversiteit in de woningbouw.

24

TERUGBLIK T USSEN TOEN EN NU ACADEMISCHE VERBREDING Henk Engel (2013) kijkt achteraf naar de democratisering als een periode die goed heeft gedaan aan het opzetten van een onderzoeksprogramma op de afdeling Bouwkunde. Meerdere geïnterviewden bevestigen dat na de democratisering het ‘not done’ was om af te studeren op architectuur, want wat had dat voor nut voor de maatschappij? Het was beter om af te studeren met een onderzoek naar volkshuisvesting (Dongen, 2014; Quist, 2013; Risselada, 2013; Ruijssenaars, 2013). Door het oprichten van allerlei vakgroepen kwam er een explosie van wetenschappers op de afdeling (Engel, 2013). Hertzberger (2013) kwam bij vakgroep 13, wellicht bewust een ongeluksgetal, terecht, de architectonische vakgroep, waar alles wat ‘oud’ was in werd gestopt. Hij zette een lezingenreeks op waarin verschillende wetenschappers werden uitgenodigd, van een bioloog tot een futuroloog en een psycholoog, die meer konden vertellen over de context van de architectuur, en niet de architectuur zelf. De lezingen waren niet bijster populair maar Hertzberger (2013) benadrukt dat er niemand minder had geleerd dan hijzelf. Het was een buitengewoon nuttige tijd. Engel (2013) vindt wel dat er uiteindelijk te breed is ingezet op de academische vakgebieden, het heeft tot gevolg gehad dat de opleiding Bouwkunde tot op heden erg breed is.

PSYCHOLOGISERING VAN HET VAK EN DE MENSEN Vooral Max Risselada (2013) bevestigt dat de democratisering het leven van sommige mensen kapot had gemaakt. Volgens hem werd de ‘revolutie’ overgenomen door christenen en moralisten waarbij een moreel appel op de mensen werd gedaan. Aldo van Eyck voelde zich zeer persoonlijk aangevallen door het boekje ‘de elite’. Het verwoestte mensen hun leven, dat zag Risselada (2013) gebeuren. Ook Hertzberger (2013) vond het dubieus dat de Marxisten opeens gingen bepalen wat goed was voor het proletariaat, zonder zich af te vragen wat het zou willen. Er was geen respect voor mensen die nadachten over wat andere mensen wilden en hoe ze wilden leven. Het mondde uit in een naar psychologisch spelletje.

TRIVIA De invloed van de vrije seksuele moraal, die opkwam in de jaren 60 en 70, moet volgens Sjoerd Soeters niet worden onderschat (Vletter, 2004). Zowel de seksuele moraal als bijvoorbeeld een groeiend individualisme, vroegen om andere architectuur. Soeters heeft het over de ‘gezellige’ hoekjes van de jaren 70 architectuur, waar van alles gebeurde (Vletter, 2004). Meer individualisme leidde tot meer creatieve beroepen, meer flexwerkers en zelfstandigen. Deze bestaat nu nog steeds en het creëren van werkplekken voor individuen blijft een grote opgave voor de hedendaagse architectuur (Engel, 2013).

HUIDIGE REDENEN TOT PROTEST De mogelijkheden tot inspraak en medezeggenschap zijn in de huidige Nederlandse universiteiten tot een minimum teruggedrongen. Studenten kunnen gevraagd en ongevraagd adviseren over de gang van zake in het onderwijs. Over veranderingen in het curriculum hebben de studenten en medewerkers het recht op instemming, maar beide geledingen hebben geen vetorecht om de besluiten van het bestuur tegen te gaan. In 2011 leidde het rapport “Kwaliteit in verscheidenheid”, van de ministeries van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW) en Economie, Landschap en Infrastructuur (EL&I) tot een poging om meer kwaliteit aan het onderwijs te geven (Zijlstra & Verhagen, 2011). Op de faculteit Bouwkunde leidde dit tot een vernieuwing van het Bachelorprogramma, de eerste drie jaren van de opleiding tot architect,

25

AR2AR010 Geschiedenis Scriptie

stedenbouwkundige, landschapsarchitect of gewoon bouwkundig ingenieur. Het doel van de verandering in het curriculum is de verbetering van kwaliteit, het verhogen van de studeerbaarheid en de studie-efficiëntie (Zwarteveen, 2012). Deze slag om de studenten sneller door het onderwijs te laten stromen is het directe gevolg van bezuinigingen, die bij een maatschappelijk georiënteerde studie als Bouwkunde hard aankomen. De door de eliteschrijvers aangehaalde ‘doelmatigheid’ van het onderwijs komt weer naar boven (d.b.s.g. stielos, 1970). Was het in de jaren 70 doelmatigheid om mee te werken aan de massaproductie van woningbouw, nu is het doelmatigheid om de studenten zo snel mogelijk door hun studie te krijgen. In beide situaties is er weinig ruimte om de volle breedte van de academische wereld te benutten, door vakken als filosofie, sociologie, logica en wiskunde aan te bieden. Het probleem in de huidige tijd is dat er geen duidelijke industrie is waarvoor de studenten aan de faculteit Bouwkunde worden opgeleid. Er liggen geen duidelijke grote opdrachten voor de studenten klaar waaraan ze hun ziel kunnen verkopen. Hertzberger (2013) noemt dit een groot verschil met de jaren 70. Er is nu weinig werk in de bouw, toen waren de vooruitzichten rooskleuriger (Hertzberger, 2013). Het gevolg hiervan is dat studenten veel willen, ze willen hard werken en een brede opleiding, waar ze, ook buiten de bouwwereld, van nut kunnen zijn (Zwarteveen, 2015). Een thema als duurzaamheid is een voorbeeld dat breder is dan alleen de Bouwkundige wereld, waar de studenten van tegenwoordig een belangrijk maatschappelijk aandeel in hebben. In de winter van 2014/2015 worden het Bungehuis en het Maagdenhuis in Amsterdam door studenten van de Universiteit van Amsterdam bezet. De directe reden voor de bezetting is het samenvoegen van een aantal kleine Alpha studies bij de faculteiten Letterkunde en Geesteswetenschappen. Erachter schuilt echter een groter probleem, een management probleem, wat Habraken (2013) ook noemde als een van de oorzaken van de democratisering in ’69. Er is teveel afstand tussen de studenten en het centrale bestuur en studenten en medewerkers zijn de top-down maatregelen zat. Wat dat betreft is er inderdaad niets terecht gekomen van de idealen van de voorvechters van de democratisering in ’69, zoals Hertzberger (2013) al noemde.

DEELCONCLUSIE De democratisering heeft aan de ene kant geen directe gevolgen gehad op het gebied van de vrije democratische moraal, maar aan de andere kant wel op de visie over de rol van de architect, of ruimtelijk ontwerper, voor de maatschappij. Maatregelen voor studiesucces en –efficiëntie hebben zowel in het heden als in de jaren 60 en 70 geleid tot protest onder studenten. De studenten willen enerzijds een brede academische opleiding waardoor ze breed kunnen worden ingezet. Anderzijds wordt er vanuit de overheid gehamerd op studiesucces, om de studenten zo snel mogelijk aan het werk te zetten, zodat ze zo weinig mogelijk publiek geld kosten. De discussie rond de opleiding tot architect of ruimtelijk ontwerper zal dus altijd aangewakkerd worden door maatregelen vanuit de overheid. Voor een goede maatschappelijke betrokkenheid is ontplooiing nodig en veel kennis van de maatschappelijke context. Hier is voldoende ruimte nodig en een kritische blik vanuit de studenten en academische medewerkers zelf. Verregaande maatregelen vanuit het management zonder voldoende inspraak van onderaf zal meer en meer een gevoel van onvrede en onrechtvaardigheid oproepen, waarvoor ‘strijd’ en ‘aktie’ nodig is.

26

ALGEHELE SAMENVATTING EN CONCLUSIE De periode na de Tweede Wereldoorlog en voor de democratisering van de afdeling Bouwkunde in 1969 kenmerkte zich door het steeds complexer worden van het vak van de architect, de stedenbouwkundige, de landschapsarchitect en de bouwkundig ingenieur, kort te omschrijven als ruimtelijke ontwerper. Een algehele schaalvergroting in de ruimtelijke opzet van Nederland zorgde voor een omslag van de Bouwkunst als ambacht naar de Bouwkunst als industrie. De opleiding Bouwkunde aan de T.H. Delft kwam gedurende een lange periode niet mee in deze verandering van de bouwindustrie. Enerzijds zochten de traditionalisten naar de normen en waarden van voor de oorlog, anderzijds grepen de modernisten naar idealen van het modernisme en het abstracte. Het gevolg was dat de opleiding los kwam te staan van de maatschappij, wat onderkend werd door zowel de traditionalisten, de modernisten en de studenten. In de jaren 60 zorgden de grotere aantallen studenten en de verdeeldheid binnen de afdeling voor grote kritiek en chaos. De studenten en hoogleraren groeperen zich en spreken zich uit over de oplossingen om de opleiding weer te verbinden aan de maatschappij. Een groeiende belangstelling voor het socialisme en Marxisme onder de studenten voor een roep naar democratie. De studenten waren van mening dat er alleen overeenstemming kon komen door te zorgen dat iedereen in het bestuur op gelijke voet stond. Een algehele democratisering was volgens hen de enige manier om dit te bewerkstelligen en om een oplossing te vinden voor hoe er om moest worden gegaan met de massaproductie en industrie in de bouw. De studenten halen de woningnood aan als groot voorbeeld van het falen van de bouwkunst. Bouwkunde mocht niet een opleiding worden waarbij je werd klaargestoomd om in de technocratische woningbouwindustrie terecht te komen. De aanstelling van de hoogleraren Op ’t Land en Van Tol kon worden gezien als een keerpunt in de strijd van de studenten voor meer democratie. Het was een bewijs dat de hoogleraren hun macht misbruikten en dat dit de opleiding niet ten goede kwam. In mei 1969 werd de afdeling gedemocratiseerd door een tweetal moties, die pleitten dat iedereen een bestuursfunctie moest kunnen vervullen. Studievereniging Stylos was inmiddels uitgegroeid tot bijna een tegen-universiteit met eigen projectgroepen, waarbij actuele maatschappelijke problemen als casus werden gebruikt in het onderwijs. In de nasleep van de democratisering bleek echter dat veel hoogleraren voor de moties hadden gestemd om hun eigen positie te behouden. Er ontstonden clubjes en groepen rondom bepaalde vakgroepen, waarbij overzicht en orde ontbrak. De democratisering was niet geslaagd en had alleen geleid tot deze eilandvorming waarin de meeste betrokkenen zich eigenlijk wel op hun gemak voelden. In de afdelingsvergaderingen stonden de actievoerders van de democratisering lijnrecht tegenover bepaalde hoogleraren, die vasthielden aan hun eigen werkwijze en vakgroep. De AV’s werden hierdoor steeds minder efficiënt. Tegelijkertijd met de kritiek aan de opleiding Bouwkunde groeide ook de kritiek in Nederland op de massale woningbouw. Men stelde steeds meer eisen aan woningen vanuit eigen smaak en interesse, een gevolg van het afbreken van de verzuiling en de groei van het individualisme. Vanaf 1968 werd vanuit Den Haag het experimentele wonen gesteund, waardoor nieuwe woonvormen opkwamen. Een non-stedenbouw ontstond met uitgestrekte woonwijken vol woonerven, als een plattelandsdorpen die in een massale wijk aaneengesloten werden. In de architectuur en stedenbouw richtte men zich meer op de wensen en de schaal van de mens. De democratisering van de afdeling Bouwkunde liep min of meer parallel aan deze tendensen in de bouwwereld in Nederland. Het ene was niet de oorzaak of het gevolg van de andere.

27

AR2AR010 Geschiedenis Scriptie

De discussies omtrent de democratie en de bottom-up cultuur op de universiteit en de discussie over de rol van de ruimtelijk ontwerper worden zowel in de jaren rond de democratisering als nu door elkaar versterkt. Meer top-down bestuur en regelgeving vanuit de overheid roept op de universiteiten op tot protest over het gebrek aan een mogelijkheid tot academische ontplooiing van de student en de universitaire medewerker. Het grote verschil tussen de situatie toen en nu is dat de bouwindustrie toen groot was. Nu moeten de studenten zelf hun weg vinden in het beroeps- of academische veld en in de maatschappij, waar door de crisis weinig middelen beschikbaar zijn. De vraag is of de opleiding genoeg ruimte biedt voor een brede academische ontplooiing, zodat de student ook daadwerkelijk kennis heeft van de maatschappij en zekerheid over zijn rol hierin.

28

VERANTWOORDING EN NAWOORD Voor deze scriptie ben ik samen met Rosa Stapel op zoek gegaan naar de persoonlijke verhalen van studenten en hoogleraren uit de tijd van de democratisering van Bouwkunde. Vooral de verhalen van Jan Ilsink en Herman Hertzberger waren eyeopeners voor ons, omdat ze uiteindelijk zeer geholpen hebben met het begrijpen van het complexe materiaal wat we als geschreven bronnen voor ons kregen. Met deze scriptie heb ik geprobeerd de democratisering in perspectief te bekijken, zodat de verbanden met de architectuur van toen en de studentenprotesten van nu konden worden gelegd. Over de democratisering zelf zou door de stapels papier die met notulen, verslagen en rapporten die zijn volgeschreven, een heel boek geschreven kunnen worden. Ik heb in deze scriptie de boeken “de elite” en “lessen: tupker/risselada” veel gebruikt voor het omschrijven van de directe context van de democratisering. In beide boeken is helder chronologisch weergegeven wat er precies speelde. Archiefstukken konden af en toe verheldering bieden, maar deze stukken waren vaak erg fragmentarisch en lastig te plaatsen in het grote verhaal. Door het schrijven van deze scriptie hoop ik dat ik andere wetenschappers en (aankomende) bouwkundige ontwerpers heb kunnen aansporen na te denken over de discussie over hoe de studie Bouwkunde aansluit bij de maatschappij. Mocht iets tegen het rechtvaardigheidsgevoel ingaan, schroom dan niet om op te komen voor je idealen, maar laat de ander wel in zijn waarde.

ARCHIEVEN Voor het onderzoek zijn verschillende archieven geraadpleegd, hieronder staat weergegeven welke archieven voor welke bronnen zijn geraadpleegd. Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis (IISG): Orientatie Dokumentatie Informatie map 1 Stylos Archief: Bouwkunde onderwijskrant, pantheon// TUD Library Archief: B-Nieuws.

LITERATUURLIJST Bakema, J. (1971). EXPERIMENTEERartikel van de wet Veringa nu toepassen voor de afdeling Bouwkunde. B-Nieuws, 4, 1971(23), 375-376. Betsky, A. (2004). De tussenjaren: Nederlandse architectuur in de jaren zeventig. In M. d. Vletter (Ed.), De kritiese jaren zeventig. Rotterdam: NAi Publishers. Brands, J., Brink, J. v. d., Dirkmaat, J., Elst, J. v. d., Elffers, G., Naeije, W., . . . Woudenberg, F. (z.d.). Orientatie Dokumentatie Informatie map 1. Delft. Broeksma, D. F. (1965). Rede D.F. (Friso) Broeksma, president Stylos rond 1965. Delft. Dongen, F. v. (2014) Interview met Frits van Dongen, 8 januari te Den Haag/Interviewer: S. R. Stapel & B. C. Zwarteveen. Delft. Engel, H. (2013) Interview met Henk Engel te Delft/Interviewer: M. Schotman & B. C. Zwarteveen. Delft. Granpré-Molière, M. J. (1924). De moderne bouwkunst en hare beloften, Rede uitgesproken bij de aanvaarding van het ambt van Hoogleeraar in de Bouwkunde aan de T. H. Delft. Delft. Griffioen, R. (2015). CIAM - archipedia. Retrieved 27-03-2015, from architectenweb.nl/ap1030 Groenewolt, A. (2013) Interview met Anneloes Groenewolt, 18 oktober te Groningen/Interviewer: B. C. Zwarteveen. Delft. Haaksma, S., Meinders, C., Piret, J., Broeksma, F., Keers, A., Maltz, B., . . . Geurtsen, R. (1970, 11 februari). [Open brief aan hertzberger weeber choisy polak rietveld en oudejans]. Habraken, J. (2010) Questionnaire over Stylos/Interviewer: J. Beliën.

29

AR2AR010 Geschiedenis Scriptie

Habraken, J. (2013) Interview met John Habraken, 8 november te Apeldoorn/Interviewer: S. R. Stapel & B. C. Zwarteveen. Delft. Herman. (z.d.). Over een model van demokratisering Orientatie Dokumentatie Informatie map 1. Delft. Hertzberger, H. (2013) Interview met Herman Hertzberger, 26 november te Amsterdam/Interviewer: S. R. Stapel & B. C. Zwarteveen. Delft. Heuvel, D. v. d., Steigenga, M., & Triest, J. v. (2003). Lessen: tupker/risselada, dubbelportret van het Nederlands architectuuronderwijs 1953/2003. Amsterdam: SUN. Ilsink, J. (2013) Interview met Jan Ilsink, 3 oktober te Scheveningen/Interviewer: S. R. Stapel & B. C. Zwarteveen. Delft. Mierlo, J. v. (2013, 18-10-2013). Herinnering van de Oude Delft: Het gebouw van bouwkunde, Oude Delft 39A, een verhaal van Jaap van Mierlo. Retrieved 27-03-2015, from http://www.wikidelft.nl/index.php?title=Oude_Delft Patijn, W., & Toben, F. (1971, 4 februari). Antwoord op Smeulers. Bouwkunde onderwijs krant, pp. 67. Quist, W. (2013) Interview met Wim Quist, 27 november te Amsterdam/Interviewer: S. R. Stapel & B. C. Zwarteveen. Delft. Rijnboutt, K., & Zwarts, M. (2013) Interview met Kees Rijnboutt en Moshé Zwarts, 10 december/Interviewer: S. R. Stapel & B. C. Zwarteveen. Risselada, M. (2013) Interview met Max Risselada, 25 november te Delft/Interviewer: B. C. Zwarteveen. Delft. Ruijssenaars, H. (2013) Interview met Hans Ruijssenaars, 21 november te Amsterdam/Interviewer: S. R. Stapel & B. C. Zwarteveen. Delft. Smeulers, W. (1971, 4 februari). Betrokkenheid en gerichtheid in de Bouwkunde-archipel. Bouwkunde onderwijs krant, pp. 4-5. Smienk, G. (1968). Verslag van een vergadering ter bespreking van de ontwikkelingen bij de vakature kunstgeschiedenis 4 april. Delftse School, Nummer 17, juni 1968. Smienk, G. (2013) Interview met Gerrit Smienk, 24 oktober te Delft/Interviewer: S. R. Stapel, B. C. Zwarteveen, & M. v. Dalen. Delft. stielos, d. b. s. g. (1970). de elite, een analiese van de afdeling bouwkunde van de techniese hogeschool te delft (Vol. 1). Delft: SUN Nijmegen. stielos, d. b. s. g. (1970). Manifest behorende bij de elite. Delft: SUN Nijmegen. Vletter, M. d. (2004). De kritiese jaren zeventig, Architectuur en stedenbouw in Nederland 1968 1982. Rotterdam: NAi Publishers. Vroemen, J. (1969). Laten de afgestudeerden de studenten in de steek? Nieuwe Linie, 24 mei 1969. Zijlstra, H., & Verhagen, M. J. M. (2011). Kwaliteit in Verscheidenheid. Den Haag: Huisdrukkerij Sociaal-Economische Raad. Zwarteveen, B. C. (2012). Streng. pantheon//, Jaargang 16(Editie 1), 2-3. Zwarteveen, B. C. (2015). Aantekeningen Workshop Architectuurstudio Herman Hertzberger. Paper presented at the BAU - Business at University, TU Delft, Faculty of Architecture and the Built Environment.

30