De reconstruccións e melloras: tópicos de superación na historiografía medieval hispana

Àntivwron Homenaje a Juan José Moralejo Universidade de Santiago de Compostela, 2011, ISBN 978-84-9887-720-5, pp. 195-205

De reconstrucións e melloras: tópicos de superación na historiografía medieval hispana HELENA DE CARLOS VILLAMARÍN Universidade de Santiago de Compostela

RESUMEN: Este traballo procura analizar a presenza dun tópico en textos medievais hispanos de

diverso carácter e en que medida ese tópico pode axudar a esclarecer a súa datación e tradición. O tópico é o da mellora na construción dun edificio, no que se valora o paso dos pobres materiais iniciais, a unha reconstrución feita a base de ricos elementos. PALABRAS CLAVE: ABSTRACT: This paper aims to analyse a literary topos widely extended across different Iberian

medieval texts and it is also concerned with how this topos can contribute to finding out about their date and textual tradition. The topos focuses on the improvement of a building; attention is paid to how this was originally constructed with basic materials and then renovated with new and richer elements. KEYWORDS: Medieval Iberia, Leonese epitaphs, Chronica Naiarensis, literary topoi, building materials, Pelagius Ovetensis.

Probablemente sexa a valoración que Suetonio fai da reconstrución de Roma por Augusto como cidade que do seu estado inicial de ladrillo pasa a ser de pedra1, a que se atopa na orixe de outros comentarios espallados ao longo da historiografía medieval2, e en concreto na da Península Ibérica, referidos tanto 1 2

Suet. Aug 28.3. (Rolfe 1970: 166): «Vrbem neque pro maiestate imperii ornatam et inundationibus incendiisque obnoxiam excoluit adeo, ut iure sit gloriatus marmoream se relinquere, quam latericiam accepisset». Probablemente a cita máis coñecida sexa a que se atopa na Vita Sancti Odilonis (datable en 1063) de Pedro Damián, 1,13 (PL 142, col. 908), que conta que o Santo atopou un claustro ligneum e o converteu en marmoreum.

196

Àntivwron Estudios en homenaje a Juan José Moralejo

a cidades como, en meirande medida, a igrexas (Moralejo Álvarez 1985: 39; Boto Varela 2007: 65). Seguindo esta liña, a Crónica Naierensis ofrece un curioso relato da reconstrución da cidade de León por Afonso V que tomei como punto de partida deste traballo. A Crónica Naierensis, composta ca.1180, trata dúas veces os mesmos acontecementos no seu libro II; no capítulo 35 (Estévez Sola 1995: 143), tras narrar a vergoñenta morte de Vermudo II e tomando como base a Crónica de Pelaio de Oviedo, di o seguinte: Tunc prefactus rex Aldefonsus, rex Legionensis, celebrauit concilium ibi cum omnibus episcopis, comitibus siue et potestatibus suis; et repopulauit Legionem ciuitatem, que fuerat depopulata a predicto rege Agarenorum Almazor; et dedit Legioni precepta et leges que sunt obseruande usque mundus iste finiatur.

Pouco despois, no mesmo libro II, capítulo 39 (Estévez Sola 1995: 145146) o cronista, probablemente ao seguir outro modelo textual3, volve falar dos mesmos protagonistas, basicamente Almanzor e o seu fillo máis Vermudo II e o seu, Afonso V, para dicir (as negritas son miñas): Post hec Abdelmelech filus eius rex cum Agarenis et Christianis exiliatis denuo ueniens Legionem et Astoricam obsedit et cepit. Omnes turres Astorice destruxit aliquantulum; turres uero Legionis precipitauit et portas eius a fundamento destruxit. Post hec cum captiuis et spoliis inauditis nullo impediente Cordobam est reuersus. Vrbs uero Legionensis fere quinque annis depopulata remansit, de qua quia se occasio prebuit, licet digressionem facere uideamur, de uocabulo illius nos aliquid tractare breuiter nulli sit honerosum.

Así pecha o capítulo, que vai seguido, tal como prometeu o cronista, do capítulo 40, dedicado na súa primeira parte a facer a devandita digresión, é dicir, a contar a historia de León e as súas sucesivas destrucións e reconstrucións. O modelo textual seguido polo cronista da Naierensis está perfectamente identificado: trátase novamente do texto de Pelaio, bispo de Oviedo (que morre en 1153), pero neste caso non da súa Crónica, senón do denominado De Legione, unha parte do opúsculo que o bispo ovetense dedica á orixe de catro cidades hispanas, que xa 3

Como sinala Franciso Bautista (2006: 66-67), a Naierensis estrutura o seu relato nestes capítulos a partir do esquema de «caída y redención», que é o que preside, en suma, todo o relato historiográfico sobre a perda de España.

HELENA DE CARLOS VILLAMARÍN

197

De reconstrucións e melloras: tópicos de superación na historiografía medieval hispana

servira de fonte á parte final do capítulo anterior. Di así o capítulo 40 do libro II da Naierensis (Estévez Sola 1995: 147): Nerua siquidem imperator romanus XIIII legiones militum in Yspaniam misit, ut ciuitates que in altum erant posite destruerent et in terre planitie ponerent, ne umquam Romano possent Imperio rebellare. Quarum legionum due ad ciuitatem uenerunt que inter duo flumina Hestula et Pornia in altum posita Sublantium uocabatur. Quam destruentes a solo ex lapidibus eius ciuitatem inter duo flumina Turio et Vernisca pulcram et fortem edificantes Legionem ab ipsis duabus legionibus uocauerunt et in quatuor portis eius, orientali, septentrionali, occidentali, meridiana marmoreos lapides, in quibus nomina illorum qui legionibus preerant scripta erant Romanis litteris, posuerunt anno a mundi exordio quinquies MCCLXIIIIº. Que in statu felici annis DCVI permanens primo in tempore Roderici ultimi regis Gotorum, quando tota fere periit Yspania, deinde tempore Veremundi regis podagrici ab Almazor et eius filio Abdelmelich funditus est destructa. Set postquam Aldefonsus rex, supradicti Veremundi regis filius, duxit uxorem nomine Geloiram, filiam Menendi comitis et comitisse domne Maioris, prefatam urbem Legionis reedificauit et mutatis antiquis Romanorum nominibus alia noua que habet hodie illi dedit et leges et forum et iura ciuilia quibus uiuerent statuit et firmauit et cum omnibus regni sui episcopis, comitibus, nobilibus, clero et populo, generale ibidem concilium celebrauit era MLVIIIª kalendas Augusti.

En realidade, o relato de Pelaio de Oviedo é lixeiramente máis completo có do autor da Naierensis, e introduce un elemento que constitúe, ao meu modo de ver, o cerne dun pequeño problema. Segundo Pelaio no seu De Legione (Risco 1793: 375): Mortuo itaque Veremundo rege Adefonsus filius eius successit in regno patris sui, sed postquam duxit uxorem nomine Geloriam uocauit omnes maiores qui erant in omni regno eius tam ex ecclesiasticis uiris quam secularibus, celebrauit in iam dicta urbe cum eis concilium et rehedificauit omnes portas eius ex luto et ligno et dimisit omnia nomina ultima antiqua que erant supra taxata menia et imposuit alia nomina sibi placita. Ad Orientalem portam uocauit portam Episcopi, ad Septemtrionalem portam fecit dicere Posticum, Occidentalem portam appellauit Cauriensem portam, ideo quia recto tramite uadit ultra flumen Vernisgam ad uillam que dicitur Quoreses. Meridianam portam mandauit lapideo arcu agere et iussit ibi dicere portam de arcu. Deinde dedit mores bonos Legioni roboratos qui sunt ut supra scripti quos hodie habet et debet habere quousque mundus iste finiatur.

A idea básica compártena os relatos da Naierensis e de Pelaio: León nace da vella Sublancia, cidade situada nun alto e que foi destruída por orde do empera-

198

Àntivwron Estudios en homenaje a Juan José Moralejo

dor Nerva, a partir de cuxas pedras se constrúe León, xa nunha chaira. Pero esta cidade sufriu aínda dúas destrucións, unha a que vivíu toda Hispania por mor dos pecados do rei Rodrigo, e unha segunda a causa dos pecados de Vermudo II ás mans de Almanzor e o seu fillo. Reconstruíuna Afonso V, quen a dotou tamén de foros. A característica esencial da cidade romana, as súas catro portas coincidentes cos catro puntos cardinais, consérvase, aínda que cos nomes desas portas cambiados. O detalle que a Naierensis omite con respecto ás portas é que Afonso V as reconstrúe a partir duns materiais concretos, ex luto et ligno. Pola contra, a noticia pelaxiana chegará intacta a outro importante historiador hispano, Lucas de Tui, quen no seu Chronicon Mundi IV, 43 (Falque Rey 2003: 275) di: Rex autem Adefonsus celebrauit concilium cum episcopis, comitibus et potestatibus suis era Mª Lª VIIIª et repopulauit Legionensem urbem, que, ut predictum est, a rege Agarenorum Almazor fuerat depopulata. Rehedificauit omnes portas eiusdem ciuitatis ex luto et ligno, et dedit ei bonos foros et mores, quos debet habere tam ciuitas, quam totum Leginonense regnum a flumine Pisorga usque ad extremam Gallecie partem in perpetuum. Fecit etiam ecclesiam sancti Iohannis Babtiste in ipsa urbe ex luto et latere.

Ademais de recoller a idea pelaxiana de que as portas se refixeron con lama e madeira, Lucas de Tui, quen puido ter rematado a súa obra histórica no ano 1236, engade unha noticia que, en principio, debemos atribuírlle a el ou a fontes alleas ás por nós ata agora coñecidas, a de que Afonso V foi tamén o responsable da edificación da igrexa de San Xoán Bautista con materiais semellantes, neste caso con lama e ladrillo. Esa igrexa é a que hoxe coñecemos como San Isidoro de León. Os materiais referidos para a reedificación das portas da cidade e a construción por vez primeira da igrexa non teñen en principio unha connotación negativa ou pobre. Isidoro enuméraos como materiais básicos para a construción no libro 19 das Etimoloxías4, dando a entender que a lama serve como masa para xunguir pedras entre si, mentres que madeira e pedras poden ir entrelazadas. De 4

Isid, Orig 19.10,1-2: «DE CONSTRVCTIONE. Constructio est laterum et altitudinis aedificatio. Constructio autem vel instructio vocata eo quod instringat et cohaerere faciat, ut lapides luto et ligna et lapides invicem sibi. Nam et intinctio ferri in aqua instrictura est; nisi enim candens tinguatur, stringi et cohaerere non potest ferrum. Item constructio a multitudine lapidum et lignorum dicta; unde et strues. Aliud est enim aedificatio, aliud instauratio; nam aedificatio nova constructio est, instauratio vero quod reparatur ad instar prioris. Nam instar veteres pro similitudine ponebant: inde et instaurare dicebant. Constat autem constructio fundamento, lapidibus, calce, arena et lignis».

HELENA DE CARLOS VILLAMARÍN

199

De reconstrucións e melloras: tópicos de superación na historiografía medieval hispana

materiais semellantes fixo Semíramis, sempre segundo Isidoro, quen toma o dato de Orosio (Adu. paganos 2.8), os muros da grandiosa e admirable cidade de Babilonia5. Os xuízos de valor comezan no momento en que a noticia da construción dunha cidade se pon en comparación coa noticia da súa reconstrución e se fan entrar en tal emulación os materiais utilizados, como acontece na información que Suetonio ofrece da reconstrución de Roma. Parece evidente que unha Roma reconstruída con pedras supera en esplendor á cidade feita de ladrillos. Para a Idade Media hispana, contamos cun exemplo revelador referido á reconstrución dunha igrexa na testemuña da Acta de Consagración da Catedral de Santiago (Moralejo Álvarez 1985: 38; Díaz de Bustamante & López Pereira 1990), documento de probable factura pelaxiana que, malia a súa dubidosa autenticidade como tal acta, resulta moi revelador das cuestións que aquí tratamos. Segundo o documento na súa chamada versión extensa6, Afonso III reconstruíu a igrexa edificada por Afonso II (Díaz de Bustamante & López Pereira 1990: 393): […] ego Adefonsus princeps cum predicto antistite statuimus aedificare domum Domini et restaurare templum ad tumulum sepulchri Apostoli, quod antiquitus construxerat diuae memoriae dominus Adefonsus Magnus ex petra et luto opere paruo.

O feito de que os materiais, neste caso pedra e lama, veñan ademais cualificados como de pobre factura, recoñece explicitamente a súa humilde valoración, á que se opón a reconstrución de Afonso III, feita a partir de materiais nobres, nomeadamente mármore rescatado das ruínas de cidades esnaquizadas polos musulmáns, en concreto de Coria, segundo os editores recentes deste documento. É interesante o texto no que se explica a procedencia última destes materiais (Díaz de Bustamante & López Pereira 1990: 393): Nos quidem inspiratione diuina adiuti, cum subditis ac familia nostra adduximus in sanctum locum ex Hispania, inter agmina maurorum, quae eiecimus de ciuitate Cauriae, petras marmoreas quas aui nostri ratibus per pontum transuexerant, et ex eis plucras domos edificauerant, quae ab inimicis destructae manebant. 5 6

Isid, Orig. 15. 4: «Primus post diluvium Nembroth gigans Babylonem urbem Mesopotamiae fundavit. Hanc Semiramis regina Assyriorum ampliavit, murumque urbis bitumine et cocto latere fecit». Segundo Orosio 2.8: «murus coctili latere atque interfuso bitumine conpactus». A chamada redación breve di neste punto: « ex petra et tellum opere paruo » (Díaz de Bustamante & López Pereira 1990: 396), onde entendo que «tellum» pode ser unha forma de «tegulum».

200

Àntivwron Estudios en homenaje a Juan José Moralejo

Como de seguido explicará o texto, a partir desas pedras de mármore reconstruirase a porta occidental do templo; a porta oriental levará tamén o selo da reutilización de materiais nobres («de puris lapidibus»), tal como acontece noutros lugares concretos do interior do templo. O valor simbólico do texto enténdese mellor dentro do concepto de renouatio programático do goberno de Afonso III, ligado de forma substancial neste caso ao de reconquista (Moralejo Álvarez 1985: 39-40). Consonte o esquema de valores manifestado por estes textos, non podo ver claro que sentido ten que Pelaio, e con el Lucas de Tui, nos falen da reconstrución feita por Afonso V das portas da cidade de León, que fora construída polas lexións de Nerva a partir das pedras (lapides) tomadas da asolada Sublancia, a base de lama e madeira (ex luto et ligno). Semella que, neste caso, non se transmite unha idea de progreso ou de mellora do estado previo da cidade. E, por outra parte, por que a Chronica Naierensis omite ese dato, mentres que parece seguir con total aceptación o resto do modelo textual pelaxiano? E por que Lucas de Tui engade ademais o detalle de que o mesmo rei que reconstrúe con tales materiais as portas da cidade de León edifica con semellantes materiais (ex luto et latere) unha basílica? Para intentar dar resposta a estas cuestións teño, con todo, que engadir un novo dato que se podería sumar aos xa aducidos con respecto á gradación emulativa dos materiais de construción. Trátase de dous epitafios correspondentes a senllos sepulcros que estiveron no panteón rexio de San Isidoro de León, o de Afonso V e mais o do seu sucesor no trono leonés, Fernando I, home da súa filla Sancha. Transcribo a seguir o texto do primeiro (Sánchez Ameijeiras 2005: 497, n. 68; García Lobo 1987: 21): HIC IACET REX ADEFON/SVS, QVI POPVLAVIT/LEGIONEM (POST DESTRUCTIONEM ALMANZOR), ET DEDIT EI/BONOS FOROS ET FECIT ECCLESIAM HANC (DE LUTO ET) LATERE. HABVIT PRAE/LIA CVM SARACENIS ET/INTERFECTVS EST SAGITA/APVD VESEVM IN POR/TUGAL. FVIT FILIVS REGIS/VEREMVDI ORDO/NII. OBIIT ERA/Mª SEXAGESIMA/QVINTA IIIIº NONAS MAII.

Polo que respecta ao epitafio de Fernando I, este non se conserva actualmente, polo que o que aquí reproduzo é a transcrición realizada no seu día por Manuel Risco (1793: 149-159; Sánchez Ameijeiras 2005: 498, n. 75):

HELENA DE CARLOS VILLAMARÍN

201

De reconstrucións e melloras: tópicos de superación na historiografía medieval hispana

Hic est tumulatus magnus rex totius Hispaniae, filius Sanctii regis Pirenaeorum, et Tolosae. Iste transtulit corpora sanctorum in Legione Beati Isidori archiepiscopi ad Hispali, Vincentii martyris ad Abela, et fecit ecclesiam hanc lapideam, quae olim fuerat lutea. Hic praeliando fecit sibi tributarios omnes sarracenos Hispaniae, et cepit Colimbriam, Lamego, Veseo, et alias. Iste ui cepit regna Garsiae, et Veremundi. Obiit VI. Kalendas Januarii Era MCIII.

O problema que se nos engade neste caso é o da autenticidade destes epitafios. Polo que respecta ao de Afonso V, segundo García Lobo (1987: 21), «este epígrafe constituye un ejemplo típico de lo que venimos calificando de renouationes. Sin que dudemos de la existencia de otro original más antiguo, el texto parece inspirado en un relato cronístico…». Hai certa unanimidade por parte dos estudosos (Gil Pulido 1987: 410, Sánchez Ameijeiras 2005: 493-508) en percibir a probable man de historiadores do século XIII, e concretamente, a de Don Lucas de Tui, na confección deste epitafio e de outros epitafios rexios do panteón de San Isidoro, que quizais tiveron unha base en textos escritos no momento do enterro dos reis implicados, pero que con case total seguridade se viron sometidos a unha refacción con motivo da reforma do panteón real e a disposición consciente das tumbas rexias no espazo que se lles adxudicou probablemente baixo o goberno do abade Martino (1222-1248)7. En canto ao de Fernando I, cabería pensar, en boa lóxica, que este epitafio é a xusta correspondencia do do seu predecesor, ao que semella aludir, de xeito que se puido facer tendo en conta a mensaxe do anterior e entendéndoo como a consabida gradación no esplendor da basílica. A mesma disposición dos sepulcros no panteón rexio intensifica o paralelismo das mensaxes, xa que as tumbas se atoparían ocupando a mesma posición relativa, o segundo lugar, a dereita e á esquerda do eixo que marcaría o sepulcro de Vermudo III (Sánchez Ameijeiras 2005: 509). Pero as cousas son un pouco máis complexas do que podería parecer e a explicación a tal paralelismo quizais se atope en que o epitafio de Fernando I puido ser o primeiro e o que deu pe á confección do do seu predecesor. Para suxerir semellante hipótese parto da existencia dun «monumentum aedificationis» (Suárez González 2007: 198; Boto Varela 2007: 65):

7

Interesante Suárez González (2003: 410-12) para observar o proceso paralelo de inserimento de información en obituarios e, en concreto, a creación do chamado Obituario 3 (ca. 1212), e as renouationes de sepulcros.

202

Àntivwron Estudios en homenaje a Juan José Moralejo

HANC QVAM CERNIS AVLAM SANCTI IOHANNIS BABTISTE OLIM FVIT LVTEAM: QVAM NVPER EXCELLENTISSIMVS FREDENANDVS REX ET SANCIA REGINA AEDIFICAVERVNT LAPIDEAM […]

Esta inscrición, datada con posterioridade ao 27 de decembro de 1065 e escrita en «impecable visigótica notoria» (Suárez González 2007: 198) está instalada no tímpano do altar de Santa Catalina, antiga porta do Panteón dos Reis. É , polo tanto, un monumento máis fixo e perdurable cás lápidas sepulcrais, susceptibles de seren removidas e cambiadas. Confírmanos, cando menos, que o tópico da restauración mellorada da igrexa que despois se chamará de San Isidoro, xa data cedo e non procede, en principio, das mans de cronistas. Mais ben, temos fundamento para pensar que do monumento en pedra, a noticia, e máis o tópico, puideron pasar ás mans do cronista. Máis difícil é saber se habería daquela uns sepulcros de Afonso e de Fernando que informarían desta gradación, da que o «monumentum aedificationis» se faría eco (e en cuxo caso, as renouationes do século XIII serían bastante fieis aos orixinais, cando menos neste punto). De todos os xeitos, preciso é destacar que a lápida non fai a menor referencia a reis anteriores, desde logo non a Afonso V, e que a mellora feita por Fernando e a súa muller Sancha vese como un ben en sí mesmo, non como a gradación con respecto á aportación doutro personaxe previo. O letreiro consigna, de feito, a morte de Fernando I, de xeito que Sancha, filla de Afonso V, é a encargada de concluir a obra (Suárez González 2007: 198). Pódese aducir que sería improcedente que a raíña fixera mención de seu pai para ligar o seu nome a unha fase máis rudimentaria da igrexa, pero é tamén posible que daquela non houbera ningunha división de funcións entre os dous reis, e que esta lles fose adxudicada polos historiadores posteriores. Quizais cómpre traer a colación neste punto un texto como a chamada Historia Silense, 106, que di de Fernando I : «Cuius corpus humatum est in ecclesia beati Ysidori summi pontificis, quam ipse Legione a fundamento construxerat, […]» (Pérez de Urbel & González Ruíz Zorrilla 1959: 209). Nada di, en troco, este texto do labor construtor de Afonso V. Se as cousas son así, o lóxico sería pensar que Pelaio de Oviedo se servise da noticia epigráfica, ou cando menos do tópico que esta transmite, para a súa noticia sobre a fundación, ou as sucesivas fundacións, da cidade de León. Nótese novamente que Pelaio non alude á edificación da basílica de San Xoán, futura San Isidoro, pero é plausible que utilizase a información referida a esta para aplicala ás portas da cidade de León. Por dicilo doutro xeito, Afonso V sería para Pelaio o rei

HELENA DE CARLOS VILLAMARÍN

203

De reconstrucións e melloras: tópicos de superación na historiografía medieval hispana

das reformas e das construcións en materiais humildes, tal como o fora tamén, ao seu xeito de ver, Afonso II con respecto á basílica de Santiago. Non podo evitar ver un fondo paralelismo entre os materiais usados por ámbolos dous reis e aqueles dos que se serviran nun caso os devanceiros romanos, e noutro o restaurador final, Afonso III, despois de llos arrebatar aos musulmáns. Os romanos e os aui nostri servíranse de «marmoreos lapides» ou «petras marmoreas»; os primeiros reis cristiáns actúan cos materiais humildes que posúen despois de guerrear contra os musulmáns. A idea básica pelaxiana recóllea Lucas de Tui, quen atribúe tamén a Afonso V a construción, pobre e provisoria, da basílica e pon de manifesto a gradación no labor dos dous reis, Afonso e Fernando. Por sermos máis precisos, é curioso observar tamén como, fronte ao dito pola Silense e fronte ás profusas mencións que fará Lucas de Tui ao labor construtor e engrandecedor de Fernando I (por exemplo en Chronicon Mundi IV, 59: Falque Rey 2003: 293), Pelaio non di na súa Cronica nada relativo á faceta construtora deste rei, malia relatar que foi enterrado en León, onde depositara os corpos dos santos que trouxera de Hispalis e Avila8. Semella que a Pelaio non lle interesa nada a basílica de San Xoán, mentres que a Lucas de Tui lle importa, e moito, dado o seu papel de panteón rexio da monarquía castelá-leonesa (Sánchez Ameijeiras 2005: 507). Esta hipótese confirmaría o seu papel na redacción das renouationes dos sepulcros de Afonso V e Fernando I, entre outros. E por que a Naierensis omite, logo, a mención dos materiais ao relatar a reconstrución da cidade de León por Afonso V? Creo que é obvio que no seu relato recorrente da destrución-reconstrución de Hispania, representada neste caso pola imaxe, preñada de simbolismo, da cidade de León, ese non é un detalle relevante, e incluso podería ser perturbador. Do labor de Afonso V importa destacar o seu xa comentado paralelismo con Pelaio de Asturias, e da cidade de León e as súas portas o seu valor como microcosmos9 e representante dunha renovada civilización. O libro II da Naierensis remata, de feito, pouco despois, co matrimonio de Fernando e Sancha e deixando á metade o reinado de Vermudo III, fillo de Afon8

9

Curiosamente, neste punto Pelaio concorda coa noticia dada polo Obituario 2 de León, unha adición feita pola mesma man responsable do devandito Obituario 3, do primeiro quinto do s. XIII, e que di o seguinte: «et Fredenandus rex totius Yspanie qui transtulit corpus beati Isydori ab Yspali in Legione. Era MªCªIIIª» (Suárez González 2003: 390-391). O papel simbólico das cidades descritas como cadradas foi xa destacado por min en varias ocasións. Véxase por exemplo de Carlos Villamarín 2008: 140.

204

Àntivwron Estudios en homenaje a Juan José Moralejo

so V, «lo que confirma que desde este momento Castilla se ha convertido en el espacio que marca la división y el tiempo de la historia» (Bautista 2006:74). Pero para iso é preciso deixar establecido e rematado todo o proceso da chamada restauración neogótica e da monarquía leonesa. Debemos recordar que o libro I da Naierensis pechaba co movemento destrutor da caída doutra cidade, Toledo (Le Morvan 2009): «Urbs quoque Toletana, gentium uictrix, Ysmaeliticis triumphis uicta subcubuit», paralelo do dictamen de Isidoro na Historia Gothorum 15 sobre a caída de Roma: «Urbs cunctarum gentium uictrix, Gothicis triumphis uicta succubuit». Só restaurada León, a vella cidade romana, e superado o segundo momento de caída de Hispania, pódese aspirar á súa redención, agora claramente encomendada ao reino de Castela. Os detalles desa reconstrución, que para Pelaio podían ter certa importancia simbólica, e terán un enorme valor secuencial e dinástico para Lucas de Tui, carecen de sentido no relato historiográfico da Naierensis. O material textual, semellante a aquel que se utiliza na construción dos edificios e das cidades, pode ter calidades diferentes e distintos valores dentro do entramado da historia e nas mans dos seus distintos artífices. Sexa este tan só un pequeno exemplo.

Bibliografía Bautista, Francisco (2006): «Pseudo-historia y leyenda en la historiografía medieval: la Condesa Traidora», F. Bautista (ed.), El relato historiográfico: textos y tradiciones en la España medieval, London: Department of Hispanic Studies, Queen Mary, Unversity of London, 49-101. Boto Varela, Gerardo (2007): «Arquitectura medieval. Configuración espacial y aptitudes funcionales», C. Robles García- F. Llamazares Rodríguez (eds.), Real Colegiata de San Isidoro. Relicario de la monarquía leonesa, León: Edilesa, 51-103. De Carlos Villamarín, Helena (2008): «À l’ombre de Rome: les villes de Tolède et Pampelune dans le Codex de Roda», Cahiers de Civilisation Médiévale 51, 129-142. Díaz de Bustamante, José Manuel & José Eduardo López Pereira (1990): «El Acta de Consagración de la Catedral de Santiago: Edición y estudio crítico», Compostellanum 35, 377-400. Estévez Sola, Juan A. (ed.) (1995): Cronica Naierensis, Corpus Christianorum Continuatio Medievalis 71A, Tunhout: Brepols. Falque Rey, Emma (ed.) (2003): Lucae Tudensis Chronicon Mundi, Corpus Christianorum Continuatio Medievalis 74, Turnout: Brepols.

HELENA DE CARLOS VILLAMARÍN

205

De reconstrucións e melloras: tópicos de superación na historiografía medieval hispana

García Lobo, Vicente (1987): «Las inscripciones medievales de San Isidoro de León. Un ensayo de Paleografía epigráfica medieval», Santo Martino de León. Ponencias del I Congreso Internacional sobre Santo Martino en el VIII Centenario de su obra literaria, 11851985, León: Isidoriana Editorial, 373-397. Gil Pulido, José Ignacio (1987): «Los epitafios del Panteón de los Reyes de San Isidoro de León (999-1159). Problemas históricos», Santo Martino de León. Ponencias del I Congreso Internacional sobre Santo Martino en el VIII Centenario de su obra literaria, 11851985, León: Isidoriana Editorial, 401-411. Le Morvan, Gaël (2009): «La Chronica Naiarensis: d’un néo-gothisme astur-léonais à un néo-gothisme castillan», e-spania 7, juin. Moralejo Álvarez, Serafín (1985): «La imagen arquitectónica de la Catedral de Santiago de Compostela», G. Scalia (ed.), Atti del Convegno Internazionale di Studi Il Pellegrinaggio a Santiago de Compostela e la Letteratura Jacopea, Perugia 23-24-25 Settembre 1983, Perugia: Università degli Studi di Perugia, 37-61. Pérez de Urbel, Justo & Atilano González Ruiz-Zorrilla (1959): Historia Silense. Edición crítica e introducción, Madrid: CSIC. Risco, Manuel (1793): España Sagrada tomo 38, Memorias de la Santa Iglesia Exenta de Oviedo, Madrid: Oficina de Don Blas Román. Sánchez Ameijeiras, Rocío (2005): «The eventful Life of the Royal Tombs of San Isidoro in León», T. Martin-J.A. Harris (ed.), Church, State, Vellum, and Stone. Essays on Medieval Spain in Honor of John Williams, Leiden-Boston: Brill, 479-520. Suárez González, Ana (2003): «¿Del pergamino a la piedra? ¿De la piedra al pergamino? (Entre diplomas, obituarios y epitafios medievales en San Isidoro de León)», Anuario de Estudios Medievales 33/1, 365-415. Suárez González, Ana (2007): «Al pie de la letra. Inscripciones y manuscritos de los siglos X al XVI», C. Robles García- F. Llamazares Rodríguez (eds.), Real Colegiata de San Isidoro. Relicario de la monarquía leonesa, León: Edilesa, 195-219. Rolfe, John C. (1970): Suetonius, with an English Translation, London: Heinemann.