Charles Diel_Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας_Τόμος Β.pdf

ICTOPIk THC RΥΖλΝΤIΝΗC λΥΤΟΚΡλΤΟΡlλC

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤιΝΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡIΑΣ

©

Ε ΚΔΟ ΣΕ Ι Σ ΗΛΙ ΑΔΗ

ΟΙ Ε ΗΙ Μέλοuς ιο u Ι ν στιτούτου Επιrιμοu Κα θ ηγ ητή ιης Σορ β όν η ς

CHARLES

Μετάφρααη, ΕΛΕΝΗ Τ ΑΜ Π ΑΚ Η

Διορθώοεις- Επιμέλεια έκδοο η ς Π AN AΓlΩΤ H Σ ΜΙ ΧΑ Λ Ο ΠΟΥΛΟΣ Ε ι κο νο γράφ ηση , Π ANA ΓlΩΤ H Σ ΑΝΑΣΤΑΣΟΠΟΥ Λ ΟΣ Σχεδιοσμ ός. Πσραγωγ ή ,

ERGO m&p

ΓΡΑΦ ΙΚ ΕΣ ΤΕΧΝΕΣ Ε Π Ε

Εκτύπ ωση, Χ . Κ . ΤΕΓΟ ΠΟΥΛΟΣ ΕΚΔΟΣΕ ΙΣ Α .Ε. 15Β 15Β

Σ ειρός: 960Β ' Τόμου,96Ο-

7191-0-0 7191-2-7

ICTOPIk THC κΥΙλ.ΝΤIΝΗC λ.ΥΤΟΚΡλ.ΤΟΡIλ.C

M~r Iλ"~IO

t(f>..1

ΠΙλ!> f>..t(MH

Charles DIEHL ΜΕΛΟΥΣ ΤΟΥ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟΥ Καθηγητή του Πανεπιστημίου των Παρισίων

Β/ ΤΟΜΟΣ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΗΛΙΑΔΗ

Β' ΤΟΜΟΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ

Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤιΟΥ ..........................................................................121 Ι.

Η δlOμόρφωση της ανατολικής αυτοκρατορίας (330-565) ........... .. . . ..

11 .

Η μεταμόρφωση και η οργάνωση της ανατολικής αυτοκρατορίας

. ... . . . . .. ...... ... 123

.... •......... . . ....... ... . .. 125

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ

ΑΠΟ ΤΟ ΑΠΟΓΕΙΟ ΤΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ ΩΣ ΤΗΝ ΠΤΩΣΗ ΤΗΣ Ι.

(867-1453) .........................129

Το απόγειο της αυτοκρατορίας κάτω από τη δlOκυβέρνηση της Μακεδονικής Δυναστείας

(867-1081) .................................................. 130

11.

Η αναγέννηση της αυτοκρατορίας υπό την ηγεσία των Κομνηνών (! 081- 1204)

111.

Η αυτοκρατορία υπό τουςΠαλαιολόγους

.... . . . . . . . . . .. . 132

(1261- 1453) .............. . ............ .. ..... . .... 134

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ

ΤΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΗΣ ΙΣΧΥΟΣ - Η ΔΙΑΚΥΒΕΡΝΗΣΗ ΤΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ ...............................137 Ι.

Αρχές και χαρακτήρας της αυτοκρατορικής εξουσίας .......................

11.

Οι εξωτερικές μορφές της μοναρχικής εξουσίας

111.

Η έκταση της αυτοκρατορικής εξουσίας ...............

1 ν. Τα όρlO της αυτοκρατορικής εξουσίας ....... ν.

Η αυτοκρατορική ζωή ..

.. . ... •........... 139

......... .. ........ .. ... . .................... 140 .. .. ......... . .. .. . . ... .. ... . . ... . . .. . 14 1

.. . ... . .... . . . ... .. . . .. .. . . ... . .. . . .... .... . .... 143

... .. ........ .. ......................... . ... . . . . .......... ..... . ... 145

νΙ. Η δύναμ η του αυτοκρατορ ι κού θεσμού

.... . ....... . . . .......... .. .. . .. ..... .............. .. 146

· νl

•.

ΠερΙΕΧόμενα

ΚΕΦΑΛΑΙΟΤΕΤΑΡΤΟ

Ο ΣΤΡΑΤΟΣ ΚΑΙ Η ΑΜΥΝΑ ΤΗΣ ΜΟΝΑΡΧΙΑΣ .......................................................................147 Ι.

Η σύνθεση του στρατού ....................................................................

11.

Οι αρετές του βυζαντινού στρατού και

111.

Τα ελαπώματα τπς στραnωnκής οργάνωσπς

IV.

Ο στρατός των συνόρων και

V.

Ο στόλος ...............................................

149

n θέσπ του σmν κοινωνΙα .... . . ... . . ... . ...... . .. .. .... 151 ................ . ................... . ........... 153

n ά μ υνα των εδαφών ......... ..... ...... .. ....... .. ............ 155 .... . ...... . . .. . .. . . .. . . . . . . ... ... 158

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΔmΛΩΜΑΤΙΑ ..................................................................................................159 Το Βυζάνnο και ο βαρβαρικός κόσμος

........ . ................. . .. .. . . . . . .. ... .. .. ...... .. . ..... 160

Ι.

Τα μέσα τπς βυζανnνήςδιπλωματΙας. Η πολπ ι κή δράσπ

11.

Τα αποτελέσματα ως βυζαντινής διπλωματΙας

111.

Οι κΙνδυνοι τπςαυτοΚρατορ ι ΚήςδιπλωματΙας............ .. . ................ ... .............

... . ................................. 162

............. . .................. . ............. 166 167

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΤΟ

Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΗΣ ΑΥΤοΚρΑΤορΙΑΣ .......................................................................................169 Ι.

Η εξέλιξη τπςβυζαvτινπςδιoIκnσπς

ΙΙ.

Τα χαρακτπριστικά και τα όργανα τπςβυφvτινήςδlOίKπσπς

Π!. Το έργο τπς βυζαvτινΠςδlOΙκnσπς

IV.

................................. ..... . .. ........ . ...... 170 .......... .. .... . . ...... . ......... 17 1

............................. .. ..... .. .. . ..... .. ..... .. ... 173

Η αφομοΙωση των κατακτπμ ένων χωρών

............ ... ............... . . . .. .. ............. 177

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΒΔΟΜΟ

Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΔΥΝΑΜΗ .......................................................................................................181 Ι.

Τα αίnα της οικονομικής ευπμερΙαςτπς αυτοκρατορΙας

11.

Τα αvτΙKεΙμενα του εμπορΙου

111.

Η οικονομική πολπικΙι της αυτοκρατορΙας .....

........ .. ... . . .. .. . .. ....... . .. . . .... 182

.............................................................. 186 . .. .. . . .. .. .. . .. . .. . ... . ...... . ...... . ...... 186

ΙΥ. Η γεωργΙα ............................................

. viii'

. .. . ............ . . . .......... . ...... 188

Περι εχόμενο

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΟΓΔΟΟ

Η ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ ........................................................................................................ 191 Ι.

Το μεγάλο σφαTlωTlκό κέντρο

Η.

Το μεγάλο κοσμικό κέντρο ...................................................... . ..

................................... .. . ... . . . .. ... . . ... . . ..... 193 ........ 194

Η!. Ο πληθυσμόςmς Κωνσταντινουπόλεως και η εικόνα ιων δρόμων ................... •. .......

200

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΝΑΤΟ

Η ΑΣΙΑ ΔΥΝΑΜΗ ΤΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ Ι.

Οι πληθυσμοίιηςΑναιολί ας

Η.

Η ζωή ιnς επαΡΧίας στη Μικρά Ασία

.............................................................................. 203

........................ . . . .. ...... ... . ...................... 205 ........ . .. .. ......... ... .. ................ . . .. .. .. .... 206

Η!. Οι κίνδυνΟ! ιηςδύναμηςmςεπαρχίας .....

. . . .... .. .... . . . ..... . ...... . ... ..... . . .. ........ 209

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ

ΤΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΗΣ ΑΔΥΝΑΜΙΑΣ - Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΔΙΑΦΘΟΡΑ .................................................. 211 Ι.

Τα αίnα ιηςπολιΠκήςαναρχίας .............

Η.

Οι μορφ ές mς πολΗικής αναρχίας

.. ................................... . ......... 213

............ .............. ... . ....... ... .. . ... .. .. ... .... 214

Η!. Οι συνέπειεςιnς πολιπκής αναρχίας

..... . . . .. ............... . ... ... ......... .. ............ 219

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΝΔΕΚΑΤΟ

Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΙΑΦΘΟΡΑ ...................................................................................................... 221 Ι.

Οι κυρίαρχες ΠΡOπμήσεlςιnς βυζαντινή ς κοινωνίας .............

Η.

Ο βυ ζαντ ι νόςχα ρακιήρα ς. Η σφ ραγίδα ιηςαναιολής

. _______ . ___ . _.. .. ... ... _... 223

... . ___ .. ____ . _______ . ___ .. ___ .. ___ .. _... 225

ΗΙ . Μιχαήλ Ψ ελλός - lωάννης Καντακο υζηνό ς - Η οικογένεια ιων Κομνηνών

- Κεκαυμ ένος .... _... 227

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΩΔΕΚΑΤΟ

ΤΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΗΣ ΔΙΑΛΥΣΗΣ ΤΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ

-

Ο ΦΕΟΥΔΑΛΙΚΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΣ ΚΑΙ Η ΠΑΛΗ ΤΩΝ ΤΑΞΕΩΝ .................................................... 231 Ι.

Οι απαρχέςωυ φεουδαλlOμού στην Αναωλή

Η.

Η κεντρ ική εξουσία και η φεουδαλ1κή αριστοΚραιία ......................

.. _......... ... .. .. ............................ 232

Η!. Ο θρίαμβος του φεουδαλlOμού καιά ιης κεντρική ς εξο υσ ίας τον

IV.

Ο φεoυδαλlO μόςιnς Αναιολής καιά τον

.... .. .. . . ......... 234

II ο αιώνα .... . . . .• . . . ... .. ... 237

130 και ων Ι 40 αι ώνα .............................. 238

Περι εχό μ ενα

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ ΤΡΙΤΟ

ΤΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΗΣ ΔΙΑΛΥΣΗΣ ΤΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ

Ο ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΣ ................................................................................................ 241 Ι.

Η θ έση τη ς Ε κκλησίας στη βυζαvηνή κοινωνία

ΙΙ .

Ο μ οναχισμ ός και η αυτοκρατορία . . . ..

ΙΙΙ . Το πατριαρχείο και η αυτο κρατορία . ..

.... . . . .. . .. . . . . . ...... . ... . ................. 242

. ... .. ... . ... . .. .. . . . ... ......... . . .. .. .. .. . ......... 244

.. . . .. ........... . . . . .. .. ......... .. . . . .. ....... . ..... 248

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ ΤΕΤΑΡΤΟ

Ο ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΣ ΙΜΠΕΡΙΑΛΙΣΜΟΣ .......................................................................................... 251 Ι.

Ο βυζαντινός ιμπερι αλισμός στη Δύση - Η πολιτική το υ Ι ο υσηνιανο ύ

ΙΙ.

Η ιμπεριαλισηκή πολιτική των μακεδόνων αυτοκρατόρων

ΙΙΙ. Η ιμπεριαλισηκή πολιτική των Κομνηνών ..

ιν . ο βυζαντινός ιμπεp ιαλισμός σmν Ανατολή

. .. .. . . . . . . . .. . ... .. . . .. . 253

.... . ... . ..... . .. . ... .. . . . . ....... 253

. . . . . ... . . . .. .... . ... .. ... ..... .... . ... . ... . ... 255

.. . ....... .. .. . .... . ... . ... . . .. ..... . ... . ....... . 258

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑ ΤΟ ΠΕΜΠΤΟ

Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΠΑΡΑΚΜΗ .................................................................................................... 261 Ι.

Η παρακμή τη ςγεωργίας

.. ... .. . . . . . .. . . .. .. . .. . . .. . . .. . ... .. . . . . . . . . . .. ........ .. . .. . .. .. 263

11.

Η παρακμή το υ εμπορίου

... .. .. . .... . .. . . . ....... .. . . . .... . ....... .. . . . .. • .. '" . . .. . ... . . 264

ΙΙΙ. Η οικονομική καταστροφή τη ς αυτοκρατο ρίας . ..

. .. . .. .. . .... . ........ .. .. ... .. ............. 269

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ ΕΚΤΟ

Η ΣΤΡΑΤιΩΤιΚΗ ΠΑΡΑΚΜΗ

ΚΑΙ Ο ΕΔΑΦΙΚΟΣ ΚΑΤΑΚΕΡΜΑΤιΣΜΟΣ ΤΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ ........................................... 271 Ι.

Η μ ε ίωση του στρατού ..............

ΙΙ .

Ο εδαφι κός κατακερμαησμ ός της μ οναρχ ίας

.. ... . ... . .. . .... .. ....................... . ...... . .... . 273 ... . . . . . . .. . .... . ........ . . .... .... . .. . ... . ..... 278

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ ΕΒΔΟΜΟ

ΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ ΚΑΙ Η ΔΥΣΗ ..................................................................................................... 281 Ι.

Τα θρησKΕUηKά αιηα

ΙΙ .

Τα πολιτικά αίηα

... . . .. .. . . . .. . ...... . .. .. .. . .. . . .... . . .. ... .. . .. . .. . . . . . . . .. . . . .. ... 28 3

....... . ... .. ....... .................. . .... .. .. . . .. .. ....... .. ... . .. .. ... 287

ΙΙΙ. Τα οικονομικά αίτια ..

. .... . ... . .... . .. . .. . ..... . ... . ... . .. . ..... . . . . .. .. . .. . ... . .. .. . .. ... 289

ιν . Το Βυζάντιο και η Δύση την εποχή των Παλαιολόγων

.

χ'

. ... . ........ .. . .. . . . . .......... . . . ... . 29 1

Περιεχόμενα

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ ΟΓΔΟΟ

ΟΙ ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΠΟΥ ΠΡΟΣΦΕΡΕ ΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ

Ο ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ............................................................................................... 293 l.

Η κλασ ι κή παράδοση

11.

Η KIνnση των ι δεών

II I.

Η ανάπτυξη ως βυζαντινήςτέxvnς ...........

IV.

Ο βυζαντινός βΙος ....................

......... .. .... . . . ............. ' . ' . . . ... . .. .. ..... . . . .. . .. . . . ...... . 295

... . .............. . . . . . .. . . . ... . .... .. . .. . . .. .......... . . . . . . ........ 30 1 . . .. .......... . ................... .. .. ... ...... 308

.. ... . .. .. .. ...... ... .... .. . ..... . . . . . . . . . .. ... .. .... 31 1

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ ΕΝΑΤΟ

Η ΔΙΑΔΟΣΗ ΤΗΣ ΟΡΘΟΔΟΞΙΑΣ ΚΑΙ Η ΔΗΜΙΟΥΡΠΑ ΤΟΥ ΣΛΑΒΙΚΟΥ ΚΟΣΜΟΥ

................ ..313

Ι.

Το Βυζάντιο και ο σλαβικός κόσμος

11.

Βυζάντιο και Βουλγαρια - Βυζάντιο και Ρωσια - Βυζάντι ο και Σερβια - Βυζάντι ο και ΡουμανΙα ...

III.

Βυζάντιο και ασιατική Ανατολή ..............................

........................................................ 314 316

.. ....................... . .... 323

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΙΚΟΣΤΟ

Η ΔΙΑΔΟΣΗ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΥ ΠΟΑΙΤΙΣΜΟΥ ΣΤΗ ΔΥΣΗ ..................................................... 325 l.

Τα αιτια της βυζαντινής επιρροής ................................

ΙΙ.

Βυζάντιο και δυτική τέxvn ...........

II I.

Η πνευματική επιρροή του Βυζαντιου στη Δύση .....

. .................... . ... . . 326

. ............. . .... . ......... . ... .. . . ... ...... . .. . .... 328 . ..... .. ............... . .... .. .......... 330

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ε Ι ΚΟΣΤΟ Π ΡΩΤΟ

Η ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ ........................................................................................ 333

l.

Το Βυζάντιο και οι Τούρκοι

Ιl.

Το Βυζάντι ο και η ΡωσΙα ................

II I.

Το Βυζάντιο και οι βαλκανικές βλέψεις

........ . . . . .. . ... . .. . .. .. .. .. .... .. .. . . .. .. .. .... .. .. .. . .. ..... 335 . .............. . .............. ... . ............ . .... 338

............. .. .. . . . ........... . .. . .. . .... . . .. . ...... 341

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ

Η εΙελlΙΗ THC ICΤΟΡlλC ΤΟΥ RΥΖλΝΤIΟΥ Η ΔIΑΜΟf>ΦΟ~Η ίH~ AfVATOf\l~H~ AYTO~f>ATOf>IA~ ΑΠΟ ίΗ,.., IΔf>Υ~Η ίH~ ~OfV~T AfVίlfVOynOf\~O~ O~ ίΟ T~f\O~ ίΟΥ 90Υ

AIOfVA o"oro~ ιστορία της Βυφνηνής αυτοιφατορίας, παρά ης εργασίες που την έχουν ξαναγράψει σχεδόν τα τείΙευταία πενήντα χρόνια, παραμένει πάντα ανηκείμενο ΠΡOKαταf/ήψεων. Σε ποίΙρούς σύγχρονούς μας φαίνεται πάντα, όπως φαινόταν και στον Μοντεσκέ και τον Πββωνα, σαν συνέχεια και παρακμή της ltJμαϊκής αυτοκρατορίας. Στην πραγματικότητα

το Βυζάνηο υπήρξε κάη τείΙείως διαφOρεrιKό. ΠαρόίΙο που ανακηρύχθηκε με τη θέίΙησή του κjlηΡOνόμOςKαι συνεχιστής της Ρώμης, παρόίΙο που οι αυτοκράτορέςτου αυτοαναγορεύτηκαν βασιίΙείς των Ρωμαίων, παρόρο που οι φιροδοξίες των ηγεμόνων που το κυβερνούσαν επε­

κτάθηκαν συχνά και στο δυηκό κόσμο και δεν απαρνήθηκαν ποτέ τα δικαιώματα που διεκδι­ κούσαν πάνω στην αρχαία και ένδοξη πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας, στην πραγμαηκότητα το Bυζίiνηo έγινε πορύ γρήγορα και υπήρξε αντίστοιχα μια μοναρΧία της ΑνατοΡής. Δεν πρέ­ πει όμωςκαθόίΙου να την κρίνουμε σε σΧέση με τις συντριπτικές μνήμες της Ρώμης όπως έχει

ειπωθεί σωστά: "υπήρξε ένα κράτος του Μεσαίωνα που η θέση του ήταν στο ακρότατο όριο της Ευρώπης, σης παρυφές του ασιαηκού βαρβαρικού κόσΙlOυ ».

Eξάf/ίIoυ, στο διάστημα των xιi/ίων ετών που επέζησε της mώσηςτης Ρωμαϊκής αυτοκρατο­ ρίας το Βυζάνηο δεν διέvoσε μια αδιάσπαστη mwnKIj πορεία προς την καταστροφή, όπως θα 'θεραν πορύ πρόθυμα να πιστέψουν μερικο!. Τις κρίσεις στις οποίες παραf/ίγo να υποκύψει διαδέχτηκαν περίοδοι απαράμιi/poυ μεyαf/είoυ κατά ης οποίες, σύμφωνα με ταΡόγια ενός χρονικογράφου, " η αυτοκρατορία, η γριά αυτή γυναίκα φαίνεται σαν μια νέα κοπέίΙα στορι­ σμένη με χρυσάφι και ποίΙύτιμες πέτρες» . Επί xif/za χρόνια το Βυζάνηο έζησε και όχι μόνο χάρη σε κάποια ευωχή συΥκυρία: έζησε ένδοξα. Είχε μεyάf/oυς αυτοκράroρες, επιφανείς πο­

ίΙιηκούς άνδρες, ικανούς διπftωμάτεςKαι νικηφόρους στρατηγούς για να το διακυβερνούν και να διαχειρίζονται ης υποθέσεις του και στα χέρια τους επετέf/εσε ένα μεyάf/o έργο στον κόσμο. Υπήρξε, πριν από ης σταυροφορίες και ίσως με μεyαf/ύτερη επιμονή, ο υπέρμαχος του χρι­ σηανισμού στην Α νατοίΙή εναντίον των απίστων. Υπήρξε ακόμα απέναντι στο βαρβαρικό κό­ σμο το κέντρο ενός θαυμαστού ποίΙιησμού, του πιο εκίIεπwσμένoυ, του πιο κομψού που γνώ­ ριοε για πορύ καιρό ο μεσαίωνας. Υπήρξε η εκπαιδεύτρια τηςσίΙαβικήςκαι της ασιαηκής ανα­

roίΙής. Η επίδρασή της τέf/oς εξαπftώθηKε ως τη Δύση, που έμαθε άπειρα πράγματα από την σχορή της ΚωνσταντινούποίΙης. Δεν υπάρχει αμφιβοίΙία όη η αυτοκρατορία αυτή είχε τις αδυ­ ναμίεςτης, τα εραπώματά της, τα πάθη τηςκαι κατέρρευσε ορισηκά το

1453 κάτω από τα xw-

πήματα των Τούρκων. Εντούτοις αν δοκίμαζε κανείς να εξηγήσει με μια γραφική παράσταση την εξέριξη της χιίΙιετούς ιστορίας της δεν θα μπορούσε να την παραστήσει με μια ευθεία

γραμμή, που κατεβαίνει ασταμάτητα ως την άβυσσο, αf/ίIά με μια σειρά από καμπύρες που α­ νεβαίνουν και κατεβαίνουν εναf/Pάξ. Α ν θέf/oυμε να κατανοήσουμε τη βυφνηνή αυτοκρατο­ ρία, να μείIεrήσoυμε της βαθύτερες αιτίες του μεyαf/είoυ και της παρακμής της, δεν θα πρέπει ποτέ να το ξεχνάμε. Επομένως, πριν αρΧίσουμε τη μεilέrrι αυτή, και για την κατανόηση της, εί­ ναι απαραίτητο να υπενθυμίσουμε, σε μια σύντομη περif/ηψη , τα χαρακτηρισηκά στοιχεία της μακρόχρονης αυτής ιστορίαςκαι την εξέf/ιξη της xιi/ιόxρoνης αυτής αυτοκραroρίας.

122

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ

ICTOPIJ... THC &ΥΖλΝΤΙΝΗC λΥΤΟΚΡλΤΟΡΙλC

ο ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ Αγ­

γνωμία του. Η μία απ' αυτές υπήρξε η βαρβαρική ει­

ΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ

Η αυτοκρατο­

σβολή. Θα μπορούσε να πιστέψει κανείς αρχικά

ρία από την ίδρυση της Κωνσταντινουπόλε­

πως το Βυζάντιο δεν θα άντεχε περισσότερο από τη

(330-565).-

ως ώςτις αρχές του 60υ Ο!ώνα

Η βυζα­

Ρώμη , και πως δεν θ' αντιστεκόταν στο τρομερό σοκ

ντινή αυτοκρατορία άρχισε να υπάρχει ων ημέρα

που του προκάλεσαν διαδοχικά οι Βησιγότθοι του

κατά την οποία ο Κωνσταντίνος ίδρυσε την Κωνστα­

Αλάριχου, οι Ούννοι του Απίλα, οι Οστρογότθοι του

ντινούπολη κο! την έκανε δεύτερη πρωτεύουσα της

Θεοδώριχου. Στην πραγματι κότητα τα πράγματα έ­

Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, δηλαδή την

Μαίου

ΥΙναν διαφορετικά. Αν ΚΟ! μέσα στους κόληουςτης

Εξ αιτίας της γεωγραφικής θέσης της, στο

Δυτικής αυτοκρατορίας βάρβαροι αρχηγοί δημιουρ­

του

330.

(330-518).

11 η

σημείο ακριβώς όπου η Ευρώπη συναντιέται

με

γούσαν βασίλεια, ενώ ο τελευταίος ρωμαίος αυτο­

την Ασία, η Κωνσταντινούπολη ήταν το φυσικό κέ­

κράτορας της Δύσης εξαφανιζόταν το

476 , η

εισβο­

ντρο γύρω από το οποίο μπορούσε να συσπειρωθεί

λή γλιστρούσε κατά μήκος των συνόρων της Ανατο­

ο ανατολικός κόσμος. Εξάλλου, χάρη στην ελληνική

λικής αυτοκρατορίας και δεν την επηρέασε παρά

σφραγίδα που τη σημάδευε κο! κυρίως χάρη στον

μόνο παροδικά. Έτσι η Νέα Ρώμη στεκόταν όρθια,

κΟ!νοφανή χαρακτήρα ηου της έδινε ο χριστιανι­

σαν να 'χε μεγαλώσει εξαιτίας της KατασΤΡOφήςσmν

σμός, η νέα πρωτεύουσα, «η Νέα Ρώμη», διέφερε

οποία βυθιζόταν η αρχαία Ρώμη και ωθούταν ακό­

ουσιαστικά από την αρχαία κο! συμβόλι(ι: τις νέες

μα περισσότερο προς την Ανατολή.

βλέψεις κο! τα νέα χαρακτηριστικά του ανατολικού

Η άλλη κρίση υπήρξε η θρησκευτική.'Ολες οι με­

κόσμου. Αν κο! η Ρωμαϊκή αυτοκρατορία επέζησε

γάλες αιρέσεις που συντάραξαν την εκκλησία κατά

ακόμα επί ενάμιση Ο!ώνα, ώς το

τον

476

μ.Χ. , αν κο!

40

ΚΟ!

50

αιώνα, ο αριανισμός, ο νεστοριανι­

ώς το τέλος ακόμα του 60υ Ο!ώνα , στην ίδια την

σμός, ο μονοφυσιτισμός, όλες εκείνες οι περίπλο­

Ανατολή, η ρωμαϊκή παράδοση εξακολουθούσε να

κες συζητήσεις που έφερναν αντιμέτωπα σε μια συ­

είναι ζωντανή και ισχυρή , εντούτοις το ανατολικό

ναρπαστι κή αντίθεση το ελληνι κό πνεύμα με την α­

μέρος της αυτοκρατορίας συσπειρώθηκε γύρω από

γάπη του

την πόλη του Κωνσταντίνου και απόκτησε κατά κά­

φωτεινό ΚΟ! νηφάλιο πνεύμα του λατινικού κό­

ποιο τρόπο συνείδηση του εαυτού του. Ακόμα από

σμου, όπου συμπλέκονταν σ' ένα βίαιο αγώνα η ε­

το τέλος του 40υ αιώνα παρά τη φαινομενική και

πισκοπή της Αγέρωχης, πειθήνια και υπάκουη υ­

θεωρητική διατήρηση της ρωμαϊκής ενόωτας, στην

πηρέτρια των βουλήσεων του αφέντη, και η αδιάλ­

πραγματικότητα τα δυο ημίση της αυτοκρατορίας

λακτη αλαζονεία, η φιλόδοξη σταθερότητα των ρω­

χωρίστηκαν κο! διοικήθηκαν από διαφορετικούς

μαίων ποντιφίκων. Από το δεύτερο τρίτο του 50υ

αυτοκράτορες. Όταν όμως το

ο Θεοδόσιος ο

Ο!ώνα το ΣΧίσμα χώρι(ι: για πρώτη φορά τη Ρώμη

Μέγας πέθανε, αφήνοντας στους δυο γιους του τον

ΚΟ! το Βυζάντιο. Επίσης όλο ΚΟ! περισσότερο δια­

Αρκάδιο ΚΟ! τον Ονώριο μια κληρονομιά χωρισμέ­

φΟ!νόταν, ων εποχή του Ζήνωνα ή του Αναστάσι­

νη σε δυο αυτοκρατορίες, ο χωρισμός που από και­

ου, η αντίληψη μιας καθαρά ανατολικής αυτοκρατο­

ρό έτεινε να απομονώσει την Ανατολή από ω Δύση ,

ρίας, που ζούσε τη δική της ξεχωριστή ζωή, κω ό­

πήρε συγκεκριμένη μορφή και έγινε οριστικός.

που υπήρχαν ήδη μερικά από τα χαρακτηριστικά

395

Κατά ων μακρόχρονη περίοδο της ιστορίας που ε­

κτείνεται από το

518, δυο

μεταφυσική θεολογία και το

στοιχεία εκείνου που έμελλε να γίνει η βυζαντινή

σοβαρές κρί­

αυτοκρατορία: μια απόλυτη μοναρχία κατά το πρό­

σεις που συντάραξαν την αυτοκρατορία, έδωσαν τε­

τυπο των ανατολικών μοναρχιών, μια διοίκηση ε­

λικά στο ανατολικό της τμήμα την ιδιαίτερη φυσιο -

ξαιρετικά συγκεντρωτική, μια Εκκλησία που είχε

330

ως το

ylO m λεπτή

123

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ

ICTOPI'" THC κΥ;:λ.ΝΤΙΝΗC λ. ΥΤΟΚΡλ.ΤΟΡΙλ.C ως γλώσσα ων ελληνΙKiι, και που εξαιτίας αυτού έ­

σάρκωση της απόλυΤης κυριαρχίας, υπήρξε ο αψε­

Τεινε να αποτελέσει ένα ανεξάρωτο οργανισμό, μια

γάδιαm:οςνομοθέΤης, ο αναμορφωτής που ενδιαφε­

Εκκλησία που είχε εξάλλου (Πενiι εξάρτηση από το

ρόιαν για ων τάξη της αυτοκρατορίας. Τέλος θέλησε

Κράτος που ω διοικούσε. Η εξέλιξη που ωθούσε το

να (Πολίσει το αυωκραωρικό ωυ μεγαλείο μ' όλα ω

ΒυζάνΤΙΟ προς ων Aνατoλiι έμοιαζε να έχει σχεδόν

μεγαλόπρεπα δημιoυργiι μαω : η Αγία- Σοφία, που

ολοκληρωθεί.

ων ανακαωσκεύασε με εκπληκηκό μεγαλείο υπήρ­

Η βασιί/εία του Ιουσπνιανού

(5 Ι 8-565). -

ξε το ασύγκριω μνημείο όπου θέλησε να δ ιαιωνί­

Ο έκτος

αιώνας διέκοψε την εξέλιξη

σει ω δόξα της βασ ιλείας και

αυτiι που έμοιαζε φυσΙKiι και

του ονόματός ωυ. Ακόμα και

αιταραίωτη. Ο αυτοκράτορας

σήμερα

Ιουm:ιν1Qνός

που

μωσαϊκά του Αγίου Βnαλίου

η ισxυρiι μoρφiι ωυ κυριαρ­

της Ραβέννας που λάμπουν

χεί σ' ολόκληρη αυTiι την επο­

μέσα (πη μOναχlKiι αψίδα θυ­

xiι, iιθελε να είναι ένας ρω­

μίζουν, σε μια ouvapnam:lKIι

μαίος αυτοκράωρας, και υ­

εικόνα, την πομπώδη μεγαλο­

πiιρξε σων πραγμαη κόΙηω, ο

πρέπεια που περιέβαλλε ωυς

Τελευωίος αιτό ωυς μεγάλους

κυρίους ωυ Ιερού Παλαηού

αυωκράωρες ως Ρώμης. Αυ­

ωυ ΒυζανΤίου.

(518-565)

ω

απασφάΠΤΟνΤα

τός ο χωρι κός από ω Μακε­

Ο Ιουm:ινιανός είχε ακόμα

δονία υπiιρξε ο επιφανiις εκ­

περισσότερα όνειρα. ΑνΤιπρό­

πρόσωπος δύο μεγάλων ιδ ε­

σωπος και επίφοπος του Θε­

ών, της αυωKραTOΡΙKiις και

ού σω γη, θεώρησε αποm:ολή

ως χριm:ιανικής, και εξαnίας

ωυ να γίνει υπέρμαχος ως ορ­

αυωύ ω όνομα ωυ αΠΟΤελεί

θοδοξίας (Πον κόσμο και να

ορόσημο (Πην

Im:opia.

Κλη­

διαδώσει Την αληθ ι νή πίσω

ρονόμος των Καισάρων και

ανά ων οικουμ ένη. Ίσως ό­

γεμάως αναμνήσεις του ρω­

μως, μέσα (Πις τεράm:ιες φιλο­

μαϊκού μεγαλείου, είχε όλες

δοξίες ωυ, είχε περισσότερο

ης αλαζονείες και ης φιλοδο­

φαινομενικό παρά πραγμαη­

ξίες εκείνων. Ονειρεύωκε να

κό μεγαλείο. Μπορεί ακόμα η

αιτοκαωm:ήσει ω ρωμαϊκή ε­

Θεοδώρα που ήων επίσης μια

νόΤηω και ω απαράγραπω

ruχάρπαm:η που έγινε αυω­

δlκαιώμαω που ω ΒυζάνΤΙΟ,

κράΤειρα, να έβλεπε πιο σω­

κληρονόμος της Ρώμης, εξα­

(Πά αιτό τον αυτοκράωρα σύ­

κολουθούσε να διαωρεί πά­

ζυγό ως.

νω (πα βαρβαρικά βασίλεια Της

Δύσης,

ανέκτησε

Την

Η αυτοκράτειρα Θεοδώρα, σύζυγος του

ΙουσπνιαΥού, με μια κυρία της αυλής.

Αφρική, ΤΩν Ιταλία, ων Κορ-

Παρόλο που ο Ιου­

(Πινιανός χαμένος μέσα (πα ό­

νειρα μιας μεγαλειώδους και υπερφίαλης φιλοδοξίας δεν

σική, τη Σαρδηνία, ης Βαλεαρίδες νήσους, ένα μέ­

σκεφτόων παρά μ όνο Τη Δύση και

ρος ως Ισπανίας και οι ΦράΥκΟΙ βασιλείς ως Γαλα­

μπορούσε να σωρίξει ων αιτοκαωσωμένη ρωμαϊ­

τίας δέχιηκαν Την επικυριαρΧία του.

Συνεχιm:ής

κή αυτοκραωρία σω (Πεvή συμμαχία που είχε συνά­

των μεγάλων αυωκρατόρων ως Ρώμης, υπήρξε ό­

ψει με ων παιτική εκκλησία, εκείνη με μια πιο κα­

πως εκείνοι, ο ζωνΤανός νόμος, η πληρέm:ερη εν-

θαρή και owm:Iι αίσθηση ης πολιηκής πραγμαηκό-

124

nim:cuc

όη θα

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ

ICTOPI'" THC RΥ;:λΝΤΙΝΗC λΥτοκΡλΤΟΡΙλC mωςέστρεφεω μάιια προς την Ανατολή. Εκείνη θέ­

δεν θα μπορούσε να αντισταθεί καλύτερα στους Πέρ­

λησε να καωσιγάσει τις έριδ ες ιιου ήων επιζήμιες

σες και τουςΆραβες και είναι δυνατόν ακόμα να υπ 0-

για

ισχύ mς αυτοκρατορίας, να προσεταιρισθεί,

σmρίξει κανείς χωρίς να παραδοξο λογήσει όιι το ε­

με κάποιες παραχωρήσεις, εχθρι κές εθνόmτες όπως

πιφανές αυτό βασίλειο του ΙουστινlOνού, σταματώ­

ήων εκείνες mς Συρίας ή της Αιγύπτου, και να απο­

νταςm φυσική εξέλlξn της αυτο κρατορίας mς Ανατο­

καωστήσει την ισχυρή και σταθερή ενόmω mς ανα­

λής και καωστρέφοντας

τολικής αυτοκρατορίας ακόμα και διακινδυνεύοντας

ποκριθ ε ί σε υπερβολικέςφιλοδοξίεςτηςέ κανε, παρά

μια ρήξη με

m

mv

m

Ρώμη. θα μπορούσε επίσης να ανα­

mv

προκειμένου να αντα­

λάμψη που mς προσέδωσε, περισσότερο κακό

ρωτηθεί κανείς, αν η αυτοκρατορία που ονειρεύο­

παρά καλό. Η παραμελημένη Ανατο λή έμελλε να εκ­

νταν, πιο συγκεντρωμένη, περισσότερο ομοιογενής,

δικηθεί και μάλιστα με τον πιο φοβερό τρόπο.

φ ΜΕΊΆΜΟΡΦΩΣΗ ΚΑΙ Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΗΣ

νεται πως δlOκυβευόταν ακόμα και η ίδια η ύπαρξη

ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ.- Εντού­

mς αυτοκρατορίας.

τοις, ως το σημ είο αυτό και παρά ιι ς τάσεις

Χωρίς αμφιβολία συναντά κανείς ακόμα μορφές

που την έσπρωχναν προς την Ανατολή, η βυζαντινή

ενδ ιαφ έρουσες και υψηλές. Με μια θαυμαστή και ε­

αυτοκρατορία φαινόων ακόμα να είναι ο συνεχιστής

πίμονη προσπάθε ια ο Ηράκλειος

mς Ρώμης. Η λαιινική εξακολουθούσε να είναι όσο

χα ίιισε και απώθησε τους νικηφόρους Πέρσες. Επι ­

παράξενο ΚΙ αν φαίνεται κάιι τέτοιο η επίσημη γλώσ­

κεφαλής των λεγεώνων που εμψύχωσε με τον φ λο­

σα, η ρωμαϊκή παράδοση ήων παντοδύναμη, η δ ια­

γερό ενθουσ ιασμό του, έφερε τον πόλεμο κοντά

κυβέρνηση εξακολουθούσε να διαmρεί τους τίτλους

στην καρδιά mς Ασίας.

και ω στελέΧΠ που mς είχαν κληροδοτήσει οι Καίσα­

θριάμβευσε στις ιιύλεςτης Κτησιφώντο ς, υπερασπί­

ρες. Από

στηκε τον χριστιανισμό απέναντι στι ς προσβολές

(610-641)

ανα­

θριάμβευσε στη Νινευή,

mv αρχή του 7ου ώς το τέλος του 90υ αιώ­ να, η μεωμόρφωση προς mv κατεύθυνση mς Α νατο­

των Περσών και πέρασε στον θρ ύλο ως ο πρώτος

λής επισπεύσθηκε και ολοκληρώθηκε.

σταυροφόρος.

Η θρησκευτι κή του πολιτι κή συ­

70

μπλήρωσε εξάλλο υ το στρατιωιικό του έργο, ενώ α­

Η αυτοκρατορία πλήρωσε ακρι­

γωνίστηκε να αποκαωστήσει την ηθική ενόmτα σε

βά τις φιλοδοξίες του Ιουστινιανού . Όων εκείνος

μια αυτοκρατορία που υλικά είχε αποκατασταθε ί.

π έθανε , η εκκαθάριση του έργου του ήων καωστρο­

Όμως ενώ ακόμα ζούσε η αυτοκρατορία εξαρθρώ­

φική. Στο εσωτερικό, από οικονομική και στρατιω­

θηκε. Οι Άραβες κατάκτησαν τη Συρία ,

ιική άποψη , η μοναρχία βρίσκεωι σε αξιοθρήνητη

τη Βόρειο Αφρική ,

εξάντληση. Στο εξωτερικό, η περσική απειλή ξανα­

Λομβαρδοί κυρίευσαν περισσότερο από το μισό της

γίνεται επίφοβη , ενώ σε λίγο, πιο απειλπτικός ακό­

χερσονήσο υ . Η έκταση της αυτοκρατορίας περιορί­

μα ενέσκηψε πάνω στην αυτοκρατορία ο χείμαρρος

σmKε στη Μικρά Ασία, τη βαλκανική χερσόνησο,

της αραβικής εισβολής. Οι θρησκευτικές έριδες επι­

την εξαρχ ία τη ς Ραβέννας, δηλαδή σε μια έ κταση πε­

δείνωσαν

ριορισμ ένη κω απειλούμενη από παντού από τους

Η μεταμόρφωση της aυroκρaroρίας κατά τον αιώνα (610-717).

mv

-

πολιτική αναρχία. Στην ιστορία του

Βυζαντίου ο 70ς αιώνας

(610-717)

mv

mv Αίγυmο,

Αρμενία, στην Ιταλία οι

Λ ο μβαρδού ς, τους Σλάβους, τους Άραβες, τους

ε ίναι μια από

τις ζοφερότερες περιόδους, μια εποχ ή σοβαρής κρί­

Βουλγάρους. Ως

σης, μια αποφασιστική στιγμή κατά την οποία φαί-

παραμείνει μια ρωμαϊκή αυτοκρατορία μ ε οlκουμε-

125

m

στιγμή εκείνη η μο ναρχ ία είχε

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ

ICTOPlk THC RYZkNTINHC λΥΤΟΚΡλTOP lkC νlκό χαρακτήρα: τώρα γινόταν μια καθαρά βυζαντι­

τοκρατορία χωρίς αμφιβολία μικρότερη, αλλά πιο

νή αυτοκρατορία, που όλες οι δυνάμει ς της συγκε­

συγκεντρωμένη, απαλλαγμένη από το νεκρό βάρος

ντρώνονταν γύρω από ιην Κωνσταντινούπολη.

της Δύσης κοι τον κίνδυνο των χωρ ιστικών τάσεων

Απ' όλα αυτά προκύπτει μια ριζική μεταμ όρφω­

ιης Ανατολής, μια αυτοκρατορία ικανή να αποκτή­

ση. Πρώτα εθνική μεταμόρφωση: Σλάβοι εγκατα­

σει ισχυρή οργάνωση ΚΟΙ να ζήσει μόλις βρει ένα

στάθηκαν στα Βαλκάνια, Σέρβοι και Κροάτες στα

στιβαρό χέρι για να την οδηγήσει.

Το έργο της Δυναστείαςrων Ισαύρων

βορειοδυτικά, βούλγαροι στα βορειοανατολικά.

(7 Ι 7-867). -

Έπειτα διοικητική μ εταμόρφωση: όλες οι εξο υσίες

Το Χέρι αυτό βρέθηκε. Οι αυτοκράτορες της Δυνα­

συγκεντρώθηκαν για τις ανάγκεςιης άμυνας, στα χέ­

στείας των Ισαύρων

ρια των στραηωηκών αρχηγών.

δημιουργοί της οριστικής αναδιοργάνωσης της αυ­

Επίσης άρχισε να οργανώνεται το καθεστώς των

(71 7-867)

υπήρξαν οι ένδοξοι

τοκρατορίας. Συχνά κρίνουμε αυσιnρά

θεμάτων π ου έμ ελλε να δ ιαρκέσει όσο ΚΟΙ η αυτο­

-

κοι πολύ άσχημα

-

τους

κρατορία. Μα πάνω απ' όλα η κοινωνική μεταμόρ­

εικονοκλάστες αυτοκράτορες. θυμόμαστε κυρίως

φωση: το ελληνικό στοιχείο πήρε μια θέση που κά­

θρησκευτική πολΙτική τους, χωρίς όμως να κατανο­

θε μ έρα γινόταν ολοένα κοι πιο υπολογίσιμη στη

ούμε απόλυτα ωυς σκοπούς και ιην εμβέλειά ιης. Ξε­

γλώσσα, όπου η λαηνική εξαφανίσιnKε κοι αντικα­

χνάμε σε ποια κατάσταση βρισκόταν η αυωκραωρία

ταστάθηκε με την ελλην ική σιη λογοτεχνία που ά­

κοι το έργο mς πλήρους αναδιοργάνωσης που ανα­

ντλησε ιην έμπvευσή της από ιδέες και δ ιαμορφώ­

γκάσιnKαν να αναλάβουν. Ο Λέων Γ' κοι ο Κωνστα­

θηκε σύμφωνα με νέες μορφές, σ' όλες της συνθή­

ντίνος Ε ' υπήρξαν πολύ μεγάλοι αυωκράωρες, βίαι­

κες της ζωής, ενώ ταυτόχρονα το χριστιανικό στοι­

οι, αυταΡΧlKoί, παθιασμένοι και σκληροί, αλλά κοι

χείο υπογράμμιζε όλο κοι περισσότερο την υπεροχή

μεγάλοι στραιηγοί, που ανέκοψανιην ορμ ή ωυ Ισλάμ

του, χάρη στο ρόλο που διαδραμάτιζε η εκκλησία

ΚΟΙ ανοχαίησαν

στα δη μόσια πράγματα και χάρη στην αυξανόμενη

νοί διοχειριστές, που επετέλεσαν μεγάλο νομοθετικό,

εξέλιξη του μοναρχισμού. Τέλος μεταμόρφωση πο­

διο ικητικό κοι κοινωνικό έργο. Ακόμα και οι ίδιοι οι

λιτική: ο συναγωνισμός με τη Ρώμη έγινε οξύτερος

εχθροί ωυς απέδωσαν μερικές φορές δικοιοσύνη.

m

m

φιλοδοξία των Βουλγάρων, ικα­

μ ε τις αδιάκοπες συγκρούσεις κοι πρ οετοιμάστηκε

Χωρίς αμφιβολία η πολιτική τους είχε μερικές

η ρήξη που σε λίγο έμελλε να αποσπάσει τη Δύση α­

δυσάρεστες συνέπειες. Στο εσωτερικό, η κρίση των

πό το Βυζάντιο. Εξαιτίας α υτού η προσοχή των ηγε­

εικόνων που υποκίνησαν αναστάτωσειην Ανατολή

μ όνων επικεντρωνόταν ολοένα κοι περισσότερο

επί είκοσι

σιην Ανατολή. Και χωρίς αμφιβολία η μ εταμόρφω­

λες καταστροφές, όπως η ρήξη μ ε ιη Ρώμη , η απώ­

ση αυτή που ανανέω σε τότε σχεδόν ριζικά την αυτο­

λεια ιης lταλίας, η παλινόρθωση της αυτοκρατορίας

κρατορία, δεν υπήρξε πάντα , ούτε από κάθε άποψη ,

από ων Καρλομάγνο

ευτυχής. Η αύξηση της δεισ ι δαιμονίας οδήγησε

να, που στη συνέχεια κατόρθωσαν να σπρώξουν ω

σιnν εξαγρίωση των ηθών, ενώ οι αδιάκοπες στρα­

Βυζάντιο προς την Αναωλή .

ηωτικές επαναστάσεις μαρτυρούν την αυξανόμενη

σθεναρή διακυβέρνηση των Ισαύρων, η αυωκρατο­

ηθική κατάπτωση,

την αυξανόμενη έλλει ψη αφο ­

ρική εξουσία εξήλθε νικηφόρα από των αγώνα ενά­

σίωσης κοι πίστης. Όμως παρά την παρακμή της

ντια στην Εκκλησία που δ ιεκδ ικούσε την ελευθερία

μοναρχίας, εξασθενημένης στο εξωτερ ικό κοι απει­

της κοι ι σχυροπο ιήθηκε πάρα πολύ. Παρά τους ε­

λούμενης σε όλα τα σύνορα, συγκλονισμένης στο ε­

ξωτερικούς κινδύνους όπως ήταν ο βουλγαρικός,

σωτερικό από μια εικοσάχρονη αναρχ ία

(695-7 17)

που στις αρχές του 90υ οιώνα απείλησε κοι την ίδια

ένα σημαντικό και βασικό γεγονός έλαβε χώρα στο

την KωνστaντlνoύΠOλη , την KαrάKιηση της Κρήτης

πλαίσιο της ταραγμένης αυτής περιόδου μεταμορ­

από τους Άραβες

φώσεων κοι ζυμώσεων. Υπάρχει μια βυζαντινή αυ-

από τις ανατολικές θάλασσες, η αυτοκρατορία ήτaν

126

(720-842).

Στο εξωτερ ικό, υπήρξαν άλ­

(800):

όλα τα πράγματα ε κεί­ Εξάλλου, χάρη στη

(826) που στέρησε

κάθε ασφάλεια

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ

ICTOPIk THC RYZkNTINHC λΥΤΟΚΡλTOPIkC

Τα τείχη τη ς Kωνσταvτινoύπoλης, πο υ χτίσιnκαν από τον Θεοδόσ ι ο Β ' τον

50

α ι ώνα.

Μεθόδιος «ο ι απόστολοι των Σλάβων» έφεραν μα­

στα μέσα του 90υ αιώνα , λαμ πρή και ισχυρή.

ζί μ ε την ορθόδοξη πίστη, το αλφάβητο και τη λογο­

Κατά τη βασιλεία του αυτοκράτορα Θεοφίλου

(829-84 1) η αυλή του Βυζαντίο υ, χάρ η στη λαμπρό­ τητα των κτιρίων, mv πολυτέλεια του Ι ερού Π αλατι­ ού, m λάμψη του πολιτισμού της συναγωνιζόταν m

τεχνι κ ή γλώσσα τη ς. Τέλος, απ ό το

Βαγδάτη των Χαλιφών. Μ έσα από μια μακρόχρονη

και περ ι σσότερο εθνικ ή μορφή, π ου υπογράμμι ζε

περίοδο ταραχών, η λογοτεχνί α και η τέχνη έ μοια­

και καθ όρ ι ζε το ΣΧίσμα του Φ ωτίου.

842

η θρησκευ­

τική ενότητα είχε αποκατασταθεί μέσα στην αυτο­ κρατορία και η ελληνι κή Εκκλησία έπαιρνε ολοένα

ζαν να ξαναβ ρίσκο υν μια κα ινούργια δύνα μη προα­

Έτσι τη στιγμ ή π ου τελε ι ώνει η περίοδος αυτή , υ­

ναγγέλλοντας ήδη μ ια εξαίρεm αναγέννηση. Το πα­

πάρχει πραγματικά μια βυζαντινή εθνόrητα, π ου

νεπ ιστήμ ι ο της Κωνσταντινουπόλεως που ανασυ­

διαμορφώθηκε σιγά-σ ιγά μέσα από τα γεγονότα . Η

στ ιΊθηκε απ ό τον Καί σαρα Βάρδ α (γύρω στο

850)

α υτοκρατο ρία , καθαρά ανατολική, απ οτελε ί το πρε­

ξαναγι νόταν το κέντρο μιας θαυμαστής ακμής των

λούδιο για το θαυμαστό αποκορύφωμα που ανάμε­

γραμμάτων.

σα στο τέλος του 90υ και τα μ έσα του

Η επίδραση ό μ ως της αυτοκρατορίας

11 ου αιώνα θα

γινόταν αισθητή και στο εξωτερικό , ακόμα και μέσα

mς εξασφάλι ζε εκατόν π ενήντα χρόνια μεγαλείου,

στο σλαβ ι κό κόσμο , στον οπ ο ίο ο Κ ύριλλος και ο

ευημερίας και δόξας.

.-

~

,.

127

,

128

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ

λΠΟ ΤΟ λΠOΓ€IO THC λΥΤΟΚΡλΤΟΡlλC ~H iHS (867-1453)

Ι.

Το απόγοο της αυτοκρατορίας κάτω από

m διακυβέρνηση mς Μακεδονικής Δυναστείας (867-1 08 1). Π. Η αναγέvvnση της αυτοκρατορίας υπό mv ηγεσία των Κομνηνών Ο 081-1204).

ΠΙ Η αυτοκρατορία υπό τους Π αλαlOλόγους

0261-1453).

129

ICTOPI", THC κΥ;:λΝΤIΝΗC λΥτοκΡλΤΟΡ l λC

ο ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ

νουν τη βυζαντινn αυτοκρατορία μεγάλn δύναμn

ΚΑΤΩ ΑΠΟ ΤΗ ΔΙΑΚΥΒΕΡΝΗΣΗ ΤΗΣ

του ανατολικού κόσμου, υπέρμαχο ταυτόχρονα του

ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΗΣ

(867-

ελλnν lσμ oύ και της ορθοδοξίας. Χάρπ στπν εξαιρε­

867 ωςτο 1025, n βυζαντινn αυτο­

τι Kn προσπάθεια των όπλων τους, τπν ευέλl κτπ επ l ­

Ο

Ι081).

-

ΑΠΟΓΕΙΟ

Από το

ΤΗΣ

ΔΥΝΑΣΤΕΙΑΣ

κρατορία γνώρισε εκατόν nrvnyτa χρόνια απαρά­

δεξιότπτα τπς διπλωματίας τους κω

m σθεναρn δια­

μιλλου μεγαλείου. Επί ενάμισn αιώνα είχε επικε­

κυβέρvnσn τους, πραγματοποίnσαν το όνειρό τους.

φαλnς τnς μια σειρά από nγεμόνες που, σχεδόν ό­

Από το τέλος του 90υ αιώνα και ακόμα περισσότε­

λοι, υπnρξαν αξιόλογοι' Ο Βασίλειος Α', lδρυτnς

ρο από το πρώτο τρίτο του Ι Οου ωώνα, σε όλα τα

τnς δυναστείας, ο Νικnφόρος Φωκάς και ο Ιωάννnς

σύνορα

Τζιμισκnς, ένδοξο ι σφετεριστές που κυβέρνnσαν εξ

θεσn. Στπν Ασία οι Άραβες οπισθοχωρούν από τπ

ονόματος των νόμιμων nγεμόνων και τέλος ο Βασί­

γραμμn του Άλυ ως πέρα από τον Ευφράτn, ενώ οι

λειος Β' που βασίλεψε επί μισό αιώνα, από το

αυτοκρατορlκές στρατιές διασχίζουν ν lκπ φόρες

976

n αυτοκρατορία ξαναρχίζει τολμπρά rnv επί­

rnv

ως το Ι 025, δεν υπnρξαν καθόλου αυτοκράτορες

Κιλικία,

του Βυζαντίου όπως αρεσκόμαστε να τους παρα­

Τζιμισκnς οδnγεί τις ίλες του ιππικού του ωςτις πύ­

σταίνουμε. Πρό κειτα ι για ψυχές γεμάτες rvεpynn κό­

λες τις ΙερουσαλΠμ. Στην Ευρώπn,

n laxupn

rnτo και σκλnρότnτα, συχνά χωρίς ενδοιασμούς και

yaplKn αυτοκρατορία, της οποίας ο ι

μεγάλαl τσάροι

οίκτο, για αυταρχlκές και ισχυρές βουλnσεις, που

Συμ εών κω Σαμουnλ είχαν δnμιουργnσει στα Βαλ­

νοιάζονταν περισσότερο να προκαλέσουν το φόβο

κάνια τον επίφοβο αντίζnλO του Βυζαντίου, καταρ­

παρά

ρέει και πνίγεται μέσα στο αίμα κάτω από τα χτυππ­

rnv αγάπn' πρόκειται ό μω ς για πολιτικούς πα­

rn

Συρία, τπν Παλαιστίνn κω ο Ι ωάvvnς

βουλ­

θlασμένους για το μεγαλείο τnς αυτοκρατορίας, για

ματα του Βασιλείου Β', στον οποίο

ένδοξους πολεμάρχους, που

n ζωn τους περνάει στα

των υnnκόων του έδωσε τπν τραγlκιΊ προσωνυμία

στρατόπεδα, ανάμεσα στους στρατιώτες στους οποί­

του «Βουλγαροκτόνου». Για να αντιμετωπίσουν τις

ους βλέπουν και αγαπούν

τnς ισΧύος της

επιδρο μ ές των μ ουσουλμάνων κουρσάρων, οι βυ­

μοναρχίας. Οι αυτοκράτορες αυτοί υπnρξαν επίσnς

ζαντι νο ί στόλοι αναλαμβάνουν και πάλι τπν αστυνό­

διαχειριστές, μ ε μια ενεργnτικότnτα άτεγκn και άκα­

μευσn των θαλασσών. Ακόμπ και στη μακρινn Ιτα­

μπτn, που τίποτα δεν τους κάνει να διστάσουν όταν

λία,

πρόκειται να εξασφαλίσουν το κοινό καλό. Δεν έ­

μαϊκών φιλοδοξιών ξυπνάει διεκδlκnσεις που δεν

χουν καμιά έφεσn για άxpnoτa έξοδα, επειδn τους

είχαν ξεχαστεί ποτέ. Απέναντι στους Καίσαρες τnς

απασχολεί αποκλειστικά

γερμανlκ nς Αγίας ΡωμαϊκιΊς αυτοκρατορίας, οι βυ­

rnv nnyn

n

συσσώρευσn εθνικού

n πάντα ζωντανn

n ευγνωμοσύνn

παράδοσn των παλαιών ρω­

n

ζαντινοί βασιλείς, διατηρούν περnφανα τα δ ικαιώ­

μ αταιοδοξία των παρελάσεων και των τελετών δεν

ματα κω το κύρος τπς κοσμlκnςτους μεγαλειότητας.

τους ενδιαφέρουν παρά μόνο στο βαθμό που εξυπn­

Με μια επέκτασn που δεν είχε γνωρίσει ξανά από

πλούτου:

n λαμπρn

μεγαλοπρέπεια του παλατιού ,

πολ lτικn τους κω συνmρoύν το κύρας

rnv μακρινn Enoxn του Ι ουστινιανού, στο εξnς n αυ­

του nγεμόνα. Επειδπ περιφρουρούσαν ζnλότυπα

τοκρατορία βασιλεύει από τη Συρία ως το Δούναβn,

rnv εξουσία τους,

από την Αρμ ενία που είχε προσαρτπθεί ώς rnv ανα­

ρετούν

rnv

δεν είχαν καθόλου

αυτοί που κατονόμασα

-

-

τουλάχιστον

κτnμένn νότια Ιταλία. Και ολόγυρά της,

ευνοουμ ένους: ο ι σύμβου­

n IKavn της

λοί τους nτov συχνότερα άσnμοl άνδρες που τους εί­

δ ιπ λωματία συγκεντρώνει μια ακολουθία Ιταλών

χαν στην υπnρεσία τους και των οποίων παρέμεναν

και Σλάβων, Αρμένιων κω Καυκάσιων, μέσω των

κύριοΙ. Ερωτευμένοι με rn δόξα, με τπ καρδιά γεμά­

οποίων

rn

από τις υψnλότερες φιλοδοξίες, θέλnσαν να κά-

n επίδρασn

του Βυζαντίου δ ια δίδετω σ'

λόκλπρο τον κόσμ ο. Όπως άλλοτε

130

n Ρώμπ, έτσι

0-

κω

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ

ICTOPI", THC RΥΖλΝΤIΝΗC λΥΤΟΚΡλ ΤΟΡlλC

τώρα το ΒυζάντlO αποτελεί το μεγάλο δάσκαλο των

Όταν πέθανε ο ΒασίλεlOς ο Β ' το

βαρβάρων: Οι Κροάτες, ω Σέρβοι, ω Βούλγαρω, οι

αυτοκρατορία βρισκόταν στο απόγειο της ισχύος,

Ρώσοι του οφείλουν τη θρησκεία τους, τη λογοτε­

της ευημερίας, της δόξας. Η έκταση της είχε υπερδι­

χνική τους γλώσσα, την τέχνη τους και τη μορφή της

πλασιασθεί. Η υπεροψία των μεγάλων φεουδαρ­

διακυβέρνησής τους. Με την ακτινοβολία του βυζα-

Χών βαρόνων είχε νικηθ εί.

ντινού

1025 , η βυζαντινή

Το θησαυροφυλάκιο

πολιτισμού

της περιέκλειε ένα α­

όλα έγι ναν ηπιότε­

ποθεματι κό μ εγαλύ­

ρα,

εξη μερώθηκαν

τερο από ένα δισεκα­

και

μορφώθηκαν.

τομμύριο και μέσα

Την εποχ ή τ ων αυ­

σ'

τοκρατόρων Μακε­

Ανατολή, η μοναρ­

δονικσύ

Χία περιβαλλόταν α­

οίκου,

η

ολόκληρη

την

Κωνσταντινούπολη

πό λαμπρό γόητρο.

υπήρξε πραγματικά

Προ κε ιμ ένο υ

να

η βασίλισσα των πό­

διατηρήσουν

λεων, όπου συγκε­

το γόητρο και αυτή

ντρώνονταν όλα τα

τη δύναμη ήταν αρ­

πlo περίτεχνα πράγ­

κετή

ματα , όλες οι εκλε­

δραστήριων ηγεμό­

πτυσμένες

πολυτέ­

νων π ου θα συνέχι­

λειες και τέχνες, ω

ζαν τις παραδόσεις

λεπτές απολαύσει ς

μιας επ ιδέξιας και ι ­

του πνεύματος και τα

σχυρής

αρ ιστουργήματα

ΔυστυΧώς υπήρξαν

μιας σοφής βlOμη­

μόνο

χανίας, τα θαύματα

γυναικών ή μετρίων

της αρχιτεκτονl κής

και αμελών ηγεμό­

και ω διασκεδάσεις

νων.

του τσίρκου και του

πήρξε η

θεάτρου: Πρόκειται

μιας

για το « Παρίσι του

Κάτω από την εξου­

μεσαίωνα», που ο

Βασίλειος Β ' ο Βοuλγαροκτόνος.

η

αυτό

παρουσία

πολιτικής.

κυβερνήσεις

Και αυτό υ­ αφετηρία

νέας

κρίσης.

σία πlo αδύναμων αυτοκρατόρων, η ητ­

πλούτος και το μεγα-

λείο του προκαλούν, σ ' ολόκληρο τον βαρβαρικό

τη μένη αριστοκρατία ξανασήκωσε το κεφάλι, ενώ

κόσμο, τον φθόνο και το θαυμασμό. Τέλος μέσα

υπό το κράτος του φόβου στρατιωτικών εξεγέρσεων

στην αυτοκρατορία, προοδευτικά, κάτω από το χέρι

άφησαν τη δύναμη του στρατού να εξασθενήσει.

δ ραστήριων ηγεμόνων αποκαθίστανται η τάξη και

Μεσολάβησε μια πολιτική κυβέρνηση γραφειοκρα­

η ασφάλεια που εγγυώνται την ευημερία. Το ο ικο­

τών ή διανοούμενων και σε λίγο επικράτησε η α­

δό μημα της απόλυτης εξουσίας σταθεροπωείται και

ναρχία.

μέσα στην αποκατεστημένη ανατολική μ οναρχία, ω

διαφαίνονταν στον ορίζοντα δυο σοβαροί κίνδυνω,

αυτο κράτορες του οίκου της Μακεδονίας φιλοδο­

ω Νορμανδοί στη Δύση και ω Σελτζούκω Τούρκω

ξο ύν, όπως κάποτε ο Ιουστινιανός, να αποκτήσουν

στην Ανατολή .

Αναρχία επικίνδυνη, γιατί στο εξωτερικό

Οι εχθροί αυτοί δεν ήταν βέβαια περισσότερο επί-

[η διπλή δόξα των νο μ οθετών και των διο ικπτών.

131

IGTOPI.>.. THG RYZλ.NTINHG λ.ΥΤΟκΡλ. ΤΟΡΙλ.G φοβοι από τόσους άλλους που είχε άλλοτε V1 κήσεl

σmν Κωνσταντινούπολη κοι αναρΧία στις επαρχίες,

το Βυζάντιο. θα μπορούσε επομένως να τους εξελ­

αυτή ήταν η όψη που παρουσίαζε η μοναρχία επί

ληνίσει, να τους υποτάξει στην εξουσία του, να τους

περισσότερα από είκοσ ι πέντε χρόνια.

κάνει υποτελείς του .

Η αυτοκρατορία ήταν όμως

τρεις αυτοκράτορες διεκδικούσαν την εξουσία, ενώ

τώρα ΠIO αδύναμη. Ας προστεθεί ΚΟΙ το ΣΧίσμα, η

οι Τούρκοι, που είχαν νικήσει τον Ρωμανό Δ' στην

οριστική δπλαδή ρήξη μ ε mν εκκλησία της Ρώμης,

καταστροφική εκστρατεία του Ματζικέρτ (Ι 071)

που υπήρξε μlO άλλη οιτία ταραχών. Οι βυζαντινοί

στρατοπέδευαν σχεδόν απέναντι από την Κωνστα­

δεν φαίνονταν να ανησυχούν καθόλου. Ίντριγκες

ντινούπολη. Όλοι έμοιαζαν να βρίσκονται στα πρό­

της αυλής και εμφύλlOl πόλεμοι, επαναστάσεις

θυρα mς καταστροφής.

Το

1081

φ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ ΤΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ

αρετών θα μπορούσε να είναι ίσος με τους πlo μεγά­

ΥΠΟ ΤΗΝ ΗΓΕΣΙΑ ΤΩΝ ΚΟΜΝΗΝΩΝ

λους. Μορφή ισχυρή και γραφική ταυτόχρονα, ιδlO­

(Ι 081-1204) -Και όμως γlO μια ακόμα φο­

φυής και διεφθαρμένος, απαiσlOς τύραννος και α­

ρά, η αυτοκρατορία γνώρισε μια απροσδόκπm παλι­

νώτερος πολιτικός, που θα μπορο ύσε να σώσει την

νόρθωση. Αυτό υπήρξε έργο mς δυναστείας των Κο­

αυτοκρατορία, αλλά δεν έκανε τίποτα άλλο από το να

μνηνών (Ι 081 -1185). Όπως οι Καπέτοι σm Γαλ­

επισπεύσει mν καταστροφή mς. Εδώ για μια ακόμη

λία, οι Κομνηνοί ήταν μlO μεγάλη φεουδαρχική οι­

φορά βλέπουμε ηως οι άνδρες δεν έλλε ιπαν από το

κογένεια κοι η άνοδόςτους στην αρχή έμοlOζε να ση­

Βυζάντιο. Και χωρίς αμφιβολία ήταν πολύ αργά για

μαδεύει το θρίαμβο mς μεγάλης στρατιωτικής αρι­

να ανακτήσουν οι Κομνηνοί όλη την περασμένη δό­

στοκρατίας. Όπως οι Καπέτοι έτσι κοι οι Κομνηνοί

ξα ως αυτοκρατορίας: Ο! Τούρκοι είχαν ήδη φθάσει

κατόρθωσαν να αποκαταστήσουν το κλΟΥΊσμένο κύ­

στο ΙκόνlO κοι παρέμειναν εκεί, ενώ στα ΒαλκάΥΊα,

ρος mς μοναΡΧίας. Τέσσερις διακεκριμένΟ! ηγεμό­

με mν υποστήριξη mς Ουγγαρίας που επεκτεινόταν,

νες ανήλθαν δlOδωακά στο θρόνο: Ο ΑλέξlOς ΚΟΙ Ο

οι σλαβικοί λαοί οργανώνονταν σε σχεδόν ανεξάρm­

Ιωάννης, μεγάλοι στραmγοί , επ ι δέξlOι διαχειριστές,

τα κράm. Παρόλα αυτά, οι Κομνηνοί έδωσαν σmν

επιφανείς διπλωμάτες ο Μανουήλ, ο πιο γοητευτι­

αυτοκρατορία μια τελευταία αχτίδα μεγαλείου και

κός mς δυναστείας του, ταυτόχρονα γενναίος ώς mν

μέσα στις καταστροφές των οιώνων που ακολούθη­

απερισκεψία και δεινός θεολόγος, κομψός, πομπώ­

σαν οι λαοί πολύ συχνά θυμήθηκαν τον αιώνα των

δης, γλεvτ"(f-ς και διανοούμενος, περίεργο κράμα των

Κομνηνών ως ων εποχ ή ως μεγαλύτερης λαμπρό­

ιπποτικών αρετών mςΔύσης και του παραδοσιακού

ωτας και ευτυχίας.

πνεύματος του Βυζαντίου. Υπήρξε ίσως, ο τελευταίος

Για μια ακόμη φορά, σε όλα τα σύνορα τα βυζαντι­

των μεγάλων ηγεμόνων mς μοναρχίας που ανήλθε

νά στρατεύματα έμοιαζαν δραστήρια και συχνά νι κπ­

στον αυτοκρατορικό θρόνο, Χάρη στις μεγαλεπήβο­

φόρα: εναντίον των Νορμανδών της Ιταλίαςοι φιλο­

λες φιλοδοξίες που διαμόρφωσε και σmν προσπά­

δοξίες των οποίων επεκτάθηκαν προς ων Ανατολή

θεlO που κατέβαλε για να τις πραγματώσει. Τέλος ο

κα ι τους απώθησαν, εναντίον των Τούρκων, που α­

Ανδρόνικος, ο πlo έξυτινος mς οικογενείας που α­

ναχαίτισαν και σε λίγο, όταν η κατάσταση αποκατα­

φού γέμισε τον

στάθηκε, εναντίον των Σέρβων, εναντίον των Ούγ­

120 οιώνα

με το θόρυβο των ρομα­

vuκών του περιπετειών και το σκάνδαλο των πό­

γρων κοι μέχρι

θων του, έκανε τους σύγκρονούς του να σκεφθούν, ό­

βασιλέων mς Σικελίας και των γερμανών αυτοκρα­

ταν ανέβηκε στο θρόνο, ότι εξαιτίας των μεγάλων του

τόρων. Η αυτοκρατορική δ ιπλωματία άπλωσε πα-

132

m

Δύση, εναντίον των νορμανδών

ICTOPIA. THC κΥΖλΝΤΙΝΗC λΥΤΟΚΡλΤΟΡΙλC

ντού τπν ευέλικm ικανόωτα και ης περισπούδασΤες

και τα μίσπ που υπήρχαν μεταξύ τους. Με το να δεί­

ίνφιγκέςως, aπό το Ικόνιο ώςτπ Bενπiα, ων Ουγ­

ξει σΤους ανθρώπους τπς Δύσπς και κυρίως σΤους

γαρία, τπ Γερμανία, τπ Γαλλία, ων Ιταλία, καθώς και

Βενετούς, τον πλούτο ως αυτοκρατορίας

σΤπ Συρία. Στον κόσμο του Ι 20υ αιώνα,

n ΚωνσΤα­

μάσιο έδαφος που πρόσφερε για τις δρασmρ ιόωτες

νηνούπολη ήταν ένα από τα κύρια κέντρα τπς ευρω­

του εμπορίου πυροδότπσε πρωτοφανείς βλέψεις.

παϊκής πολιηκής.

Στο εσωτερικό, επιτελέσmKε ε­

Με ΤΟ να αναγκάσει τουςΈλλπνες να πάρουν προφυ­

ξάλλου ένα μεγάλο έργο διοικπηκής και κοινωνι­

λάξεις εναντίον φιλοξενούμενων ανήσυχων και ε­

κής αναδιοργάνωσπς.

Η βυζαντινή κοινωνία του

χθρ ικών (διαδοχ ικά ο Γοδεφρείδοςτου Μπουγιόν, ο

Ι 20υ αιώνα μοιάζει θαυμασΤά κομψή και εκλεπτυ­

Λουδοβίκος ΖΌ και ο Φρειδερίκος Βαρβαρόσας, ο-

KQl το θαυ­

σμένη, περίεργπ για θέ-

νειρεύονταν να καταλά­

ματα του πνεύματος, συ­

βουν βίαια τπν ΚωνσΤα­

νεπαρμ ένη από θέματα

ντινούπολη), έκανε τους

τέχνπς.

Και

n

ΚωνσΤα­

ντινούπολη είναι

πέρβλπω

Βυζαντινούς να παρεκ­

n ανυ­

κλίνουν από

m

φυσ ι κή

πρωτεύουσα

πολπική τους και τους έ­

Χάρπ στο μ εγαλείο ΚQΙ

κανε πιο αδύναμους α­

τον πλούτο ως. Οι ταξι­

πέναντι σΤους Τούρκους.

διώτες που τπν επ ισκέ­

Με το να προκαλέσει τέ­

φθπκαν τπν περιέγρα­

λος τπν ανάμειξπ ως αυ­

ψαν μ ε θαυμαστό φόπο

τοκρατορίας σΤις υποθέ­

και κράτπσαν ζωνταν ή

σεις τπς Δύσπς, αφύπνι ­

τπν εκθαμβωηκή

ανά­

σε παλιές φιλοδοξίες και

μνησή ως: Ο

απομάκρυνε ΤΠ μοναρ­

DeuiI, ο f udeie, ο

Eu des de Benjamin de

χία από τπ φυσιολογική

Ροβέρτος του

και συνετή οδό: Ο ιμπε­

Κλαρί και ο Βιλλεαρδου­

ριαλισμός του Μανουήλ

ίνος. Επρόκειτο για μια

Κομνπνού

επικίνδυνπ ευπμερία, ε­

τους Λατίνους, ενώ ταυ­

ξαιτίας των επ ιθυμιών

τόχρονα εξάντλπσε ων

που προκαλούσε και έ­

αυτοκρατορία.

μελλε να αφανίσει τπν

και αδυναμία ήων ήδπ

αυτοκρατορία.

αρκετά για να σΤρέψουν

ανπσύχπσε

Πλούτος

προς τπν ελληνική αυτο­

Ένα σοβαρό γεγονός

σπ μαδεύει πράγματι τον αιώνα των Κομνηνών. Εί­

κρατορία τις βλέψεις των Λατίνων: οι aπερισKεψίες

ναι

ως αυτοκρατορικής πολιτικής, που ανπσυχούσαν

n εποχή

που με ης σΤαυροφορίες, το ανατολικό

Βυζάντιο άρχισε να έχει άμεσπ επαφή μ ε

m

Δύσπ.

και αψπφούσαν τπ Δύσπ δΙΚOJολογώντας έτσ ι το μί­

Αν εξετάσουμε τις σΤαυροφορίες aπό ων άποψπ ως

σος ως, έκαναν ω υπόλοιπα.

ελληνικής αυτοκρατορίας, θα μπορούσαμε να σκε­

φτούμε όη

n μ εγάλη

Γιο μια ακόμπ φορά, όπω ς και κατά ων εποχή

αυη'! προσπάθεια ως ΧΡΙσΤια­

του Ι ουσΤινιανού,

n αυτοκρατορία είχε, υπό τπν πγε­

νοσύνης να aπελευθερώσει τον Πανάγιο Τάφο υ­

σία του Μανουήλ Κομνπνού, απέραντες φιλοδοξίες.

πήρξε περισσότερο επ ικίνδυνπ παρά χρήσ ιμπ . Με

Η ίδια

το να φέρει σε επαφή δυο κόσμους ανί κανους να κα­

κή.

ταλάβουν ο ένας τον άλλο, επέτεινε τις μνησικακίες

και οι Βούλγαροι, αφυπνίζονταν και ανασυντάσσο-

133

n δ ι άλυσπ

υπήρξε δύσκολη και καωσΤροφι ­

Ενώ που οι βαλκανικές εθνόωτες, οι Σέρβοι

ICTOPI).. THC RΥ:ΖλΝΤΙΝΗC λΥΤΟΚΡλΤΟΡΙλC νταν, η εχθρότητα των Λατίνων γι νόταν κάθε μέρα

νέπειες υπήρξαν μοιραίες: Η τέταρτη σταυροφορία,

και πιο αηειλητική, ενώ μια δ ι ηλή αηειλή προερ­

που ξεκίνησε με σκοπό να απελευθερώσει τον Πα­

χόταν αηό τις διεκδικήσεις της παπικής εξουσίας

νάγιο Τάφο, κατέληξε να καταλάβει την Κωνσταντ ι ­

και τις άπληστες επιθυμίεςτης Βενετίας. Στο εσωτε­

νούπολη. Χάρη στη δ ι πλωματία της Βενετίας, με τη

ρ ι κό επικρατούσε εξάλλου αναρχία. Οι Κομνηνοί

σιωπηρή συνενοχή της παποσύνη ς, ανέτρεψε την

είχαν ως διαδόχους αδύναμους αυτοκράτορες του

ελληνική αυτοκρατορία και εγκατέστησε έναν κόμη

οίκου των Αγγέλων. Στα χέρια τους, στο τέλος του

της Φλάνδρας στο θρόνο των Κομνηνών, κάτω από

1 20υ αιώνα, η αυτοκρατορία α ποσυντέθηκε. Ο ι συ-

τα χειροκροτήματα τη ς χρ ι στιανοσύνης.

Α ΥΤΟΚΡΑΤΟΡ Ι Α

ΟΛΟΓΟΥΣ

ΥΠΟ

(] 261-1453).

ΤΟΥ Σ

περίχωρα σχεδόν της Κωνσταντι νούπολης, εν ανα­

ΠΑΛΑΙ ­

-Το γεγονός του

μονή της μεταφοράς της στην Ευρώπη,

στην

υπ ήρξε, για τη βυζαντινή αυτοκρατο­

Ανδριανούπολη γύρω στα μέσα του 1 40υ ωώνα.

ρία, το χτύπημα αηό το οποίο δεν συνήλθε ποτέ.

Λίγη σημασία είχε επομένως το ότι υπήρχαν ακόμα

Χωρίς αμφ ι βολία, η λατινική αυτοκρατορία της

στο Βυζάντιο άνδρες όπως ο Ιωάννης KaVTGKOUC)1-

Κωνσταντινούπολης υπήρξε εφήμερη και από το

νός ή ο Μανουήλ Π αλωολόγος, που σε «καλύτε­

126 1 και πέρα Ο!Έλληνες γύρισαν στην πρωτεύου­

ρους καιρούς θα έσωζαν την αυτοκρατορία, αν βέ­

σά τους. Όμ ως μια πληθώρα λατινι κών κρατών ε­

βαια η αυτοκρατορία μπορούσε να σωθεί ». Η αυτο­

π ι ζούσαν στην Ανατολή. Βενετοί και Γενουάτες συ­

κρατορία δεν μπορούσε ό μ ως πια να σωθεί.

1204

μπεριφερόταν σαν κύριο ι , ενώ η Δύση έστρεψε ακα­

Ας αναλογιστούμε πΟ!α ήταν τότε η κατάσταση της

τάπαυστα το φ ιλόδοξο βλέμμα της προς το Βυζάντιο.

μ οναρχ ίας. Οικονομ ι κή απόγνωση, που οι ΛατίνΟ!

Σίγουρα επίσης, η καταστροφή του Ι

είχε ηρος

επιδείνωσαν με την αναίσχυντη εκμετάλλευσή

στιγμήν αφυπνίσει σΤOυςΈλλnνεςΤO εθνικό συναί­

τους. Εμφύλιοι αγώνες, κατά τους οποίους στην

σθη μ α, του οποίου οι αυτοκράτορες της Νίκαιας

πραγματικότητα , χωρίς να κοκκινίζουν από ντρο π ή,

(1204-1 26 1) υπήρξαν

ο ι πιο επιφανείς εκπρόσω ­

έκαναν έκκληση σε ξένους, Σέρβους ή Τούρκους.

ποι. Εντούτο ι ς, η δυναστεία των Παλαιολόγων

Ταξικοί αγώνες, των πλουσίων εναντίον των φτω­

(126 1-1543) που ανέκτησ ε επί δυο ωώνεςτον θρό­

χών, των αρ ι στοκρατών εναντίον των πλουσίων,

νο των βασιλέων , δεν βασίλεψε πλέον παρά μόνο

των οποίων η οξύτητα αναδει κνύετω μέσα στην πα­

σε μια αυτοκρατορ ία περιορlOμένη σε έκταση και

ράξενη , τραγι κή κω αιματηρή ιοτορία της κΟ!νότη ­

κατεστρα μμ ένη οικονομικά, που θα περιορ ι ζόταν

τας Της θεσσαλονίκης κατά τον

κω θα καταστρεφόταν ολοένα κω περισσότερο από

θρησκευτικοί αγώνες: εναντίον των αυτοκρατόρων

μέρα σε μ έρα. Απέναντι σ' αυτούς, αναπτύχθηκαν

που επιθυμούσαν να εξασφαλίσουν την υποστήριξη

τα χριστιανικά κράτη των Βαλκανίων, έχοντας επί­

του πάπα , δ ι απραγματευόμενΟ! την ένωση των εκ­

γνωση τη ς δύναμης τους, άπληστα στη διεκδίκηση

κλησιών, εξεγείροντα ι το εθν ι κό αίσθημα των

της ηγεμονίας της χερσονήσου από το Βυζάντιο: η

Ελλήνων και όση ενέργεια απομείνει, αναλώνΕΙω

δεύτερη βουλγαρ ι κή αυτοκρατορία τον Ι

μ έσα σ' αυτές τις αξιοθρήνητες συγκρούσεις. Δεν υ­

κω η Σερβία του Στεφάνου Δουσάν τον

30 ωώνα 140. Απέ­

πάρχει πια στρατός, ούτε χρήματα, ούτε πατριωτι­

ναντί τους, μεγάλωνε η δύναμη των Τούρκων, που

σμός. Η αυτοκρατορία συρρικνώνετω καθημερινά:

τώρα ήταν κύριοι ολόκληρης της Ασίας, κω των ο­

η Κωνσταντινούπολη , αποκλεlOμένη από την ξη ρά,

ποίων η πρωτεύουσα βρlOκόταν στην Προύσα , στα

δεν επ ι κοινωνεί πλέον παρά μ όνο από τη θάλασσα

204

134

14

ωώνα. Τέλος

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ

ICTOPlk THC RYZkNTINHC λΥΤΟΚΡλTOPlkC

ΤετραευάΥΥελο (,έλη 100υ αιώνα).

με τα κουρέλlO που αποτελούν mν μοναρχία . Π λη­

τοκράτορας έπεσε σαν ήρωας, μ ε το σπαθί στο χέρι ,

σίαq: η στιγμή που η πόλη θα αποτελούσε ολόκλη­

στις επάλξεις της πολιορκη μ ένης πρωτεύουσας.

ρη την αυτοκρατορία. Από κει και πέρα η πτώση ε ί­

Μήπωςό μω ςδενείναι κάτι αξιόλογο, το ότι την πα­

να ι ανεπανόρθωτη.

ραμονή της πτώσης ο Ελληνισμός είχε συγκεντρώ­

Κι ό μω ς ήταν τόση ακό μα η ζωντάνια του πο λ ιτι ­

σει, προκειμένου να ρίξει μια τελευταία λά μψη όλες

σμ ο ύ αυτού , ώστε μια υπέρτατη λογοτεχν ική και

τι ς πνευματι κές του δυνάμεις σαν να ήθελε να ξανα­

καλλΙτεχνική αναγέννηση στόλισε με μια ακτίνα

θυμηθεί αλλοτινές δόξες, σαν να ήθ ελε να συμβολί­

θνήσκουσας δόξας την εποχή των Παλαιολόγων.

σει ή να αναγγείλει το μέλλον; Μ έσα στο θνήσκον

Οι σχολές τη ς Κ ωνοταντινουπόλεω ς ανθούσαν πά­

Βυζάντιο είναι παράδ οξο και σημαντικό να βλέπει

ντα, ενώ διάσημοι καθηγητές, φι λόσοφο ι , ρήτορες,

κανείς ξαφνικά να επανεμ φανίζονται τα μ εγάλα ο­

φιλόλογοι, έμ οιαζαν να είναι οι προκάτοχοι των με­

νό ματα του Περικλή , του Θεμιστοκλή , του Επαμει­

γάλων οραματιστών mς Αναγέννησης. Eμφανίσm­

νώνδα, ν' ακούει να επικαλούνται ων ανάμνηση ε­

καν ακό μα κάποιοι άξιοι συγγραφείς, ιστορι κοί, η­

κείνων που υπήρξαν οι ένδοξο ι πρόγονοι κάποτε

θικολόγοι , ποιητές, δοκιμιογράφοι, ακόμα και σο­

"για τα δημόσια πράγματα , για τπν πατρί δα». Είναι

φοί που δεν πρόσφεραν στην επιστήμ η λι γότερες υ­

παρά δοξο και σημαντικό να βλέπει κανείς τους πιο

πηρεσίες απ' ό,ΤΙ ένας

στη Δύση. Η

επιφανείς άνδρες ως εποΧήςνα προτρέπο υν τον αυ­

βυζαντινή τέχνη, μια τέχνη ζωντανή , γραφική, άλ­

τοκράτορα να πάρει , αντί για τον παραδοσ ιακό και

λοτε συγκινημένη ή δραματι κή ή και χαΡΙτωμ ένη,

ξεπερασμένο τίτλο του Βασι λέως των Ρωμαίων , το

αναζωογονήθηκε και πάλι με mν επαφή ή τουλάχι ­

νέο και ζωντανό όνομα του βασιλιά των Ελλήνων

στον το συναγωνισμό της Ιταλίας. Η Τραπεζούντα, ο

πο υ και μόνος του θα αρκούσε για να εξασφαλίσει

Μιστράς και ο Άθως είναι τα κύρlO κέντρα της Ανα­

τη σωτηρία των ελεύθερων Ε λλήνων και την απε­

γέννησης μαζί με την Κωνσταντινούπ ολη, και για

λευθέρωση των οκλάβων αδελφών τους. Ψ ευδαι­

μια ακόμη φορά , εξαΙτίας αυτού του γεγονότος η ε­

σθήσεις που έμο ιαζαν χωρίς νόη μα , τη στιγμή που

πίδραση του Β υζαντίου επεκτάθηκε σ' ολόκληρο

ο Μωάμεθ Β ' βρισκόταν προ των πυλών: εντούτοις

τον ανατολl κό κόσμο , στους Σέρβους, τους Ρώσους,

η αναβ ίωση αυτή του ελληνισμο ύ που δεν θέλει να

τους Ρο υμάνο υς.

πεθάνει , αλλά ετοιμάq:ι στο σκοτάδ ι, την ίδια ω

Στις

29

Μαιου του

Roger Bacon

1453

στιγμή της καταστροφής, ένα καλύτερο μ έλλον, α­

η Κωνσταντι νούπολη

ποτελεί ένα αξιοσημείωτο γεγονός.

καταλήφθηκε απ ό τους Τούρκους. Ο τελευταίος αυ-

135

ICTOPIJ... THC ΙΙΥΖλΝΤΙΝΗC λΥΤΟΚΡλΤΟΡΙλC Αυτή υπήρξε, σε μια σύντομη αναδρομή, η εξέλΙξη

της ιστορίαςmς Κωνσταντινουπόλεως από

τους Κομνηνούς, η ελληνική αυτοκρατορία αποτέλε­

mv ίδρυ­

σε ακόμα μlO ακηνοβόλο μορφή μέσα στον ευρω­

σήτηςτο

330 ως την πτώση mςτο 1453. Ανάμεσα στις δυο αυτές χρονολογίες, κατά m διάρκεια των έν­

παϊκό κόσμο.

δεκα αυτών ωώνων, πόσες ένδοξες περίοδοι Τον

λείο. Κω αξίζει τον κόπο να ανα():nήσουμε ης βαθύ­

έκτο ωώνα, με τον 10υοτινlOνό, η ρωμαϊκή αυτο­

τερες απίες αυτού του μεγαλείου, προτού μ ελετήσου­

κρατορία ανασυντέθηκε γlO τελευταία φορά, ενώ η

με τους λόγους mς πτώση ς.

Μεσόγειος έγΊνε κω πάλΙ ρωμαϊκή λίμνη . Τον 80 01-

πρέπει να ξεχνάμε ης υπηρεσίες που πρόσφερε ένας

ώνα οιΊσαυροι αναχαίησαν mv ορμή του Ισλάμ και

πολπισμός που υπήρξε γΊα ένα μ εγάλο χρονικό διά­

αναδιοργάνωσαν πάνω σε νέες βάσεις την απόλυτη

σmμα ο λαμπρότερος του μεσαίωνα' πρέπει να ανα­

μοναρχία. Τον

ζnτήσoυμε η οφείλουν ακόμα κω η Ανατολή κω η

100 ωώνα,

πτώση: μπορούμε, πρέπει να μιλά με κω για μεγα­

οι μεγάλοι αυτοκράτορες

του οίκου των Μακεδόνων κάνουν το Βυζάντιο μεγάλn δύναμη mς Ανατολής. Τον Ι

20

Δεν αρκεί επομένως να μιλάμ ε για

Κω προπάντων, δεν

Δύση σm βυζαντινή αυτοκρατορία, κω ποια κληρο­

m

αιώνα, με

νομ ιά μας άφησε ακόμα κω σήμερα το Βυζάντιο.

136

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ

Τ λ. CΤΟIΧ€Iλ. THC ICXYOC Η ΔIΑΚΥ~(l>fVΗ~Η

'Ι

iHS

Ι

".

AYiOKI>AίOl>lAS

Αρχές και χαρακτήρας ως αυτοκρατορικής

εξουσίας.

,

~

11. '\ t,

Οι εξωΤεΡΙκές μορφές ως μοναρχικής

εξουσίας.

πι Ι;Ι έκταση ως αυτοκρατορικής εξουσίας. ιν.:-':-Τα άρω της αυΤOKραΤOρIΚής εξουσίας . •

....._.

,γ .ι ~T . 11

. " \. Ο· .

_D.C '/:'

•

7.

•

αυτοκρατορικη "ωη

.

')

Ι. Η δύναμη του αυτοκρατορικού θεσμού.

137

πι>ο"οrο~

ο να καθορίσει κανείς τα πoPPαπf/ά αίτια, διαρκή ή περιοδικά της mώσης του Βυζαντίου είναι σχετικά ώκορο και επιχειρήθηκε συχνά. Πιο δύσκορο φαίνεται το να αναζητήσουμε τις αιτίες

του μεγaftείου του Βυζαντίου. Κι όμως, εφόσον η αυτοκρατορία κράτησε, εφόσον μπόρεσε για περισσότερα από

xiftza χρόνια να ζήσει και όχι χωρίς δόξα, θα πρέπει να περιέκρειε μέσα της τα στοι­

Χεία εκείνα της δόξας χωρίς τα οποία η ίδια η ύπαρξή της θα ήταν στην κυριορεξία ανεξήγητη. Ποιεςή ­ ταν οι βαθιές και για πορύ καιρό αποτερεσματικές αιτίες του μεγaftείου αυτού; Αυτό ακριβώς θα θέραμε να καθορίσουμε εδώ. Είναι πρώτο και κύριο, ένα απόρυτο και ισχυρό σύστημα διακυβέρνησης, μια από τις ισχυρότερες ι­

δέες της μοναρχικής εξουσίας που υπήρξαν ποτέ. Τη διακυβέρνηση αυτή υπηρετούσε με θαυμαστό τρό­ πο, έναςκaftά οργανωμένος στρατός, που ήταν για μεγάj!o διάστημα σε θέση να υπερασπίσει τη μοναρ­ χία, μια έντονα συγκεντρωτική διοίκηση, που μπορούσε να εξασφaftίσει την ενότητα της αυτοκρατορίας και να τη διατηρήσει και υπήρξε πράγματι η πανοπΡία της μοναρΧίας Τέρος μια ικανή διπf/ωματία, που μπορούσε επί μεγάj!o διάστημα να διαδίδει την επίδραση και να συντηρεί το γόητρο του Βυζαντίου

ανά τον κόσμο. Eξάj!Poυ, η αυτοκρατορία γνώρισε επί μακρόν μιαν ασύγκριτη οικονομική ακμή και υ­ πήρξε εστία ενός εξαίσιου πνευματικού ποριτισμού, δυο πράγματα που έκαναν την Κωνσταντινούπορη ένα από τα πιο εξαίρετα και εκρεπτυσμένα κέντρα της ποριτισμένηςζωής Τι]Ίος στην κομψότητα και την πορυτέρεια της πρωτεύουσας, η αυτοκρατορία μπόρεσε να προσθέσει τις ιδιότητες της ενεργητικό­ τηταςκαι της δύναμης που αστείρευτη πηγή τους υπήρξαν επί μακρόν οι επαρχίες και ιδιαίτερα η Ασία.

Χωρίς αμφιβορία, ανάj!oγα με τις εποχές οι αιτίες αυτές υπήρξαν περισσότερο ή ριγότερο εμφανείς. Η αυτοκρατορία γνώρισε εποχές όπου η κυβέρνηση ήταν αδύναμη, ο στρατός αποδιοργανωμένος, η διοί­

κηση χaftαρή και διεφθαρμένη, η διπρωματία απερίσκεπτη και αδέξια. Για μεγάρο όμως διάστημα τα στοιχεία της επανόρθωσης αντιστάθηκαν σης παροδικές πιέσεις Και με τον ίδιο τρόπο η οικονομική ακμή της αυτοκρατορίας εξασθένισε τερικά, η απώρεια της Ασίας που κατέκτησαν οι Τούρκοι είχε για την ισχύ και τη ν ισορροπία της μοναρΧίας τρομακτικές συνέπειες δυο μεγάj!α γεγονότα που προετοί­ μασαν την ανεπανόρθωτη mώση της αυτοκρατορίας από τον

130 αιώνα και εξής.

Η Κωνσταντινούπο­

ρη όμως παρέμεινε ώς το τι]Ίος μια θαυμαστή εστία ποριτισμού, ως μέρος του περασμένου μεγaftείου του Βυζαντίου και επί μακρόν το κύρος της Πόρης συντήρησε γύρω του μια υπέρτατη ακτίνα μεγaftείου. Και αυτό ακριβώς καθορίζει το πf/άνo τηςμερέτης αυτής: η Κυβέρνηση, ο Στρατός, η Διπf/ωματία, η Διοίκηση, η Οικονομική Ανάπτυξη. Και όπως συμβαίνει με τα δυο αντικριστά φύρρα ενός δίπτυχου, η Κωνσταντινούπορη υπήρξε ταυτόχρονα εστία προύτου και ποριτισμ ού, η Ασιατική Ανατορή , η ισχύς της αυτοκρατορίας.

138

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ

ICTOPI", THC κΥΖλ.ΝΤIΝΗC λ.ΥΤΟΚΡλ.ΤΟΡIλ.C

Λίγοι ηγεμόνες ο' OPόκj/ηρO τον κόομο υπήρξαν πιο ισχυροί από τον αυτοκράτορα του Βυζαντίου. Λίγα κρά­

τη, ακόμα και μετά τον Μεσαίωνα, έχουν πιο απόρυτη αντίρηψη της μοναρχικής απόρυτης εξουσίας. Κι αυ­ τό υπήρξε για την αυτοκρατορία μια πορύ μεyάftη δύναμη.

ο ΡΧΕΣ ΚΑΙ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ ΤΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑ­

μου και να τα αποκαλύψει στους ανθρώπους, εκτός

ΤΟΡΙΚΗΣ ΕΞΟΥΣΙΑΣ.

Ο αυτοκράτορας

από εκείνον που μ όνος έχει το δ ι καίωμα να δημι­

του Βυζαντίου υπήρξε πολύ σ ημανnκό

ουργεί το νόμο;» Εξ ορ ισμ ού το αξίωμα του αυτο-

πρόσωπο , ο καθορlOμός όμως της θέση ς του είναι

κρατορα απο νεμει σ αυτο ν που το κατεχει την απο-

αρκετά περίπλοκος.

λυτη ισχύ και την αλάνθαστη εξο υσία.

-

,

Κληρονό μος των Ρωμαίων

ΚαlOάρων, είναι όπ ως εκείνο ι ,

,',

,

,

δηλαδή

Χάρη στην επαφή με την Ανατο λή, ο βυζαντινός

ταυτόχρονα πολέμαρχος και νομοθέτης. Στο όνο μά

αυτοκράτορας έγινε κάτι περισσότερο : είναι ο αυτο­

του οι στρατηγοί κέρδlOαν νίκες, η ανώτατη και α­

κράτωρ, ο δεσπότης, πο υ ήδη από την αρχή του Ίου

λάνθαστη εξουσ ία του δ ημ 1Ουργεί το νό μο , του ο­

αιώνα έγινε μ έσα στην εξελληνlO μ ένη αυτοκρατο­

imperator,

ποίου ο ίδ1Ος αποτε­

ρία ο βασ ι λεύς, δηλα­

λεί τη ζωντανή έκφρα­

δή ο κατ' εξοΧήν αυτο­

ση . "Τι υπάρχει άραγε

κράτορος, εφάμιλλος

π ιο μ εγάλο», γράφει ο

και διάδοχος του Με­

l ουσnνιανός,

" και

γάλου Βασ ι λ ιά . Η νί­

περlOσότερο καθαγια­

κη του Ηρα κλε ίου ε­

σμένο από την αυτο ­

ναντίον των Περσών

κρατορl κή μ εγαλειό­

ήρθε να ολοκλη ρώσει

τητα;

την

Ποιος θα μπο­

ταπείνωσπ

και

ρούσε να έχα την αλα­

την ήπα του τελευταί­

ζονεία να κατηγορεί

ου.

την κρίση του άρχο-

την ε ικ όνα των αρχη -

ντο, όταν ΟΙ ίδιοι ΟΙ

γών των ανατολι κών

θεμελιωτές του δ lκαί-

μοναρχιών, από τους

ου διακήρυξαν απλά

οποίους ε ίχε δανε l -

και ξεκάθαρα πως ΟΙ αυτοκρατορl κές απο -

Προσωπογραφίες έξι αυτοκρατόρων από ένα χειρόγραφο

σθεί το ένδ υμα και το δ ιά δη μα με το οποίο

φάσας έχουν την αξία

και Αλέξιος Β' (κάτω σειρά) Ανδρόνικος Κ, Ισαάκιος Β'

περι έ βαλλε το κεφάλι

του νόμου; » Η Ρώμη

και Αλέξιος Γ' ,

του, ο αυτοκράτορας

το υ 140υ αιώνα: (πάνω σειρά) Ιωάννης Β ', Μανουήλ Α'

Και σύμφωνα με

είχε κάποτε συνδυάσει τη δόξα των όπλων με την α-

του Βυζαντίου μοιάζει σαν να είχε τοποθετηθεί υπε-

κτινοβολία του δ ικαίου και είχε ιδρύσει πάνω στη

ράνω της ανθρωπότητας: δεν έχει πια υπηκόους υ­

δ ιπ λή αυτή βάση την οικουμενlκή της μοναρχία, Ο

πό την εξουσ ία του, αλλά δούλους, όπως και αυτοί

Βυζαντινός αυτοκράτορας συνέχlOε τη δ ιπλή ρω­

οι ίδιοι αποκαλούν ταπεινά τους εαυτού τους. Τα

μαϊκή παράδοση. " Πο ιος θα ήταν», γράφει επίσης

μεγαλύτερα πρόσωπα της μοναρχίας πλη σιάζουν ε­

ο Ιουστι ν ιανός, " άξιος να λύσει τα αινίγματα του νό-

ξάλλου τον παντοδύναμο κύριο γονατί ζοντας τρεις

139

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ

ICTOPIk THC gYZλNTINHC λ.ΥΤΟΚΡλ.TOPIkC φ ο ρές ωςω γη , φι λώντας μ ε αφοσίωση τα χέρια ΚOl

ρύσσο υν: " ο Κύριος που δίνει ω ζωή , θα σηκώσει

τα πόδια του: η προσκύνηοιςπου επιβάλλει το πρω­

ων κεφαλή σας, ω άρχοντες, πιο ψηλότερα από ο­

τόκολλο είνα ι, ό πως δείχνει και

n λέξη , μια ηράξη

λόκλη ρη ων οικουμένη, θα κάνει όλους τους λαούς

λατρε ίας. Σ' όλα αυτά ο χριστιανισμός πρόσθεσε μια

σκλάβους σας, για να φέρουν, όπως άλλοτε οι μάγοι ,

ακόμα καθοσίωση.

τα δώρα τους στη Μεγαλε ιότητα σας».

Ο αυτοκράτορας ε ίνOl ο εκλε­

Υπ έρμαχος

κτόςτου θεού, που έχει χρ ιστεί από τον Κύριο , ο το­

του θεού ηάνω στη γη- οι πό λεμο ί τους εναντίον

ποτηρητής του θεού επί ω ς γης, ο υπαρχηγός του

των απ ίστων έχουν την όψη αληθινών ιερών πο λέ­

που ηγείτα ι των στρατευμάτων, Κol όπως λένε στο

μων,

Βυζάντιο, ο ιaαπόστoPoς, ο ισάξιος των αποστόλων

σ κείας, βασιλιάς Κol ταυτόχ ρονα Κol ιερέας (αρχιε­

ηγεμόνας. Ο θεός εμπνέε ι σε όλες τις περιστάσεις

ρεύς βασιΡεύς, όπως λέει ο Ιουστινιανός), ο Βυζα­

ως δ ια κυβέρνηση ς του τον βασιλέα και τον βοηθά­

ντινός αυτοκράτορας είναι απόλυτος Κol αλάνθα­

ε ι , ενώ πολλαπλασ ιάζε ι η ςχ άρες Κol τα θαύματα για

στος στον πνευματι κό τομέα ό πως Κol στον κοσμικό

χάρη του.

τομέα.

-

ύ ψιστος αρχηγός Κol υπερασπιστής της θρη­

Όπως γράφε ι ο Ιουστι νιανός: "Δεν έχο υμε εμπι ­

Κol από τον συνδυασμό των δ ιαφορετικών αυτών

στοσύνη ούτε στους στραηώτες, ούτε στους στραω­

στοιχείων πηγάζει μια δύναμη που δεν βασίζεται

γούς, ούτε στην ίδια μας την ιδιοφυία, αλλά στηρί­

μόνο σων πολιnκή παράδοση εξουσίας, αλλά που

ζουμ ε όλες τι ς ελπί δες μας στην πρόνοια ω ς Αγίας

η Ε κκλησία και ο ίδιος ο θεός καθοσιώνουν Κol

Τριάδος». Οι επίοημες εξάλλου επευφημίες δ ιακη-

στολίζουν μ ε ασύγκριτο κύρος.

φ Ι ΕΞΩΤΕΡΙΚΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΤΗΣ ΜΟΝΑΡ­

κάνει να μοιάζε ι λι γότερο με άνθρωπος Κol περισ­

ΧΙΚΗΣ ΕΞΟΥΣΙΑΣ.

σότερο μ ε τη ζωντανή αηόρροια ως θεότητας.

-

Τα εξωτερικά φOlνό­

μενα έχουν υπολογιστεί μ ε φροντίδα έτσι

Αυτό το σκοπό εξυπηρετεί εξάλλου η θαυμαστή

ώστε να συμβολίζουν τον χ αρακτήρα αυτού του αυ­

Κol πομπώδη ς σειρά τίτλων που η επίσημη φρασεο­

τοκρατο ρι κού μεγαλείου.

λογί α πρόσθεσε στο αυτοκρατορικό άτομο. Όπως ο

Οι Βυζαντινοί άοκησαν με ω θέλησή το υς σ' όλες

Αύγουστος και ο Τραϊανός, έτσι Κol ο Ιουστινιανός

τις εποχές ως ιστορίας τους μια πολι τική κύρους

είναι αυτοκράτωρ , Καίσαρ, Γοτθικός, Αλαμανικός,

και μεγαλοπρέπειας: πίστεψαν, ίσως μ ε κάπως κο­

Φραγκικός, Γερμανικός, Βανδαλικός, Αφρικανικός,

ντόφθαλμη αίσθηση ψυχολογί ας και αρκετά ΠOlδι ­

ευσεβή ς, ευτυχής, ένδοξος, νικηφόρος, θριαμβευτής,

κή αυταρέσκεια ότι όλοι οι λαοί που τους περιέβαλ­

πάντοτε Αύγουστος. Μέσα σων εξελλην ισμ ένη αυ­

λαν ήταν παιδιά που εύκο λα μπορούσε να τα θα­

τοκρατορία η δ ιάδοχοί του προσάπτουν τίτλους λες

μπώσει κανε ίς: εύπιστοι βάρβαροι, ευαίσθητοι στη

Κol οι πιο απλές λέξεις συνόψιζαν μ έσα τους όλες ης

σ κηνοθεσία , πο υ δεν μπορούσε να μην εντυπωσιά­

φό ρμουλες του παρελθόντος: βασιλε ίς πιστοί στον

σει βαθιά η μ εγαλοπρέπεια της αυτοκρατορικ ής αυ­

Χριστό το θεό μας Κol απόλυτοι κύριοι των Ρωμαί­

λής. Η επίδειξη υπήρξε ένα από τα προοφιλή μέσα

ων. Τον ίδιο αυτό σκοπό εξυπηρετούν η πολυτέλεια

της βυζαντινής δι πλω ματίας, η π ολυτέλει α, μια από

τη ς ενδ υμασίας, η λαμπρόωτα των αυτοκρατο ρικών

τις συνηθισμ ένες πρακτικές ως πολιτικής τη ς. Το

διασήμων, το προνό μιο των υποδημάτων από πορ­

Βυζάντιο ασχολείται επο μ ένως μ ε το να παρουσιά­

φ ύρα, η περ ίπλο κη σκηνοθεσία που )'Ια κάθε γιορ­

σει στον κόσμο του ηγεμ όνα που το κυβερνά μ έσα σε

τή, )'Ια κάθε εηίσημη τελετή προσδ ι όριζε)'lα τον ηγε­

μια ακτινοβολία, μέσα σε μια αποθέωση που τον

μ όνα ένα ΚOlνούργιο ένδυμα, μ ε τόσο αστραφτερά

140

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ

ICTOPIk THC gYZλNTINHC λ.ΥΤΟΚΡλ.TOPIkC ποι κίλα χρώμαω, που έλαμπε πάνω οιτό το χρυσά­

γραφές των θαυμάτων αυτών, όπου το Β υζάντιο μOl ­

φι κα ι τους πολύτιμους λίθους. Πρόκειται για αιν ε­

άq:ι τυλιγμένο μέσα σε μlO λάμψη χρυσού: η γραφι­

τικέω, πολυτελή και μαζί και λίγο παιδική , που α­

κή μαρμαρυγή των στολών, η πολυτέλεlO των δια­

πομονώνει τον ηγεμόνα οιτό αιν κοινή μοίρα των

μερισμάτων που οι τοίχοι τους καλύmονται με τοιτε­

θνητών, και για να ενδυναμώσει το σεβασμό για την

τσαρίες πνιγμένες στα λουλούδια κα ι η λάμψη των

αυτοκρατορ ι κή μεγαλειόΙηω, αις προσδίδει μια λα­

πολύτιμων λίθων αναμlγνύεrω μ ε αληθινά παρα­

μπρή ακτινοβολία. «Με αιν ομορφιά του τελειουργι ­

μυθ ένlO τεχνάσματα , λlOντάρια από κοκκινωπό

κού, γράφει ο Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος, που

μπρούντζο , μηχανικά πουλιά που τραγουδούν πάνω

άντλ ησε κατά τον Ι

αιώνα ξεχωριστή ευχαρίστη­

στο χρυσό πλάτανο κω τον αυτοκράτορα που τον ση­

ση από την κωδικοποίηση των ιεροτελεστιών, η αυ­

κώνουν στον αέρα, έτσι ώστε να ισορροπε ί ανάμεσα

τοκρατορική εξουσία φαίνεωl πio λαμπρή, ΠIO πε­

στον ουρανό και

ριστO ι xlσμένn από δόξα και εξαιτίας αυτού προκαλεί

γράψουμε κο! πάλι. Μέσα σ' όλη αυτή την πομπώδη

το θαυμασμό των ξένων όπως και των υπηκόων αις

μεγαλοπρέΠΕΙα ο αυτοκράτορας, μ έσα στα χρυσά , με­

αυτοκρατορίας». Για τον λόγο αυτό μέσα στο αυτο­

γαλαπρεπής, αστραφτερός, εμφανίq:ταl στο θρόνο

κρατορικό παλάτι υπάρχουν μόνον καθημερινές πα­

σαν ιερή εικόνα, σαν Θεός. Μ ε τον ίδιο τρόπο είναι

ρατάξει ς, τελετουργικές πομπές, πολυτελή δείπνα, ό­

« ιερό » ο,τιδήποτε τον ayγίq:l , ενώ η τέχνη περιβάλ­

που μlO αυστηρή ιεραρχία

σειρά κο!

λει μ ε φωτοστέφανο αιν κεφαλή των ηγεμόνων, α­

την πρωτοκαθεδρία, αυστηρές ακροάσεις, παράξενες

κόμα και μιας Θεοδώρας ή μιας Ζωής, όπως κάνει

και μεγαλοπρεπείς γlOρτές. Υπάρχουν πολλές περl-

και για τα θεία πρόσωπα κο! τους αγίους.

00

KGeOpiq:I m

m γη. Δεν υπάρχει λόγος να ω περι ­

t11t ΕΚΤΑΣΗ ΤΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗΣ ΕΞΟΥ­ ΠΑΣ.

-

Ο αυτοκράτορας ασκεί

m

στρατιωτι κή εξουσία.

Τον βρίσκουμε συχνά επικεφαλής των στρατευμά­

Ποια είναι άραγε τώρα η πραγματι ­

των, ενώ τα κείμενα περιγράφουν τις θριαμβευτικές

κόΙηω αις εξουσίας αυτής;

Η ρωμαϊκή παράδοση , που συγκεντρώθηκε από

επιστροφές που πραγματοποιεί στην πρωτεύουσα

το Βυζάντιο, θέτει τον αυτοκράτορα υπεράνω των νό­

μ έσα οιτό επιτυχείς εκστρατείες. Ο αυτοκράτορας έ­

μων (είναι, όπως έλεγαν κατά τον

60 ωώνα, solutus

χει αιν αστική εξουσία, δη μlO υργεί κω καταργεί τον

Ασκεί επο μένως οιτόλυτη εξουσία πάνω

νόμο. Από τον lουστινιανό ώςτους Κομνηνούςόλοl

στα πρόσωπα και τα πράγμαω, πάνω στο στρατό κω

ο ι βυζαντινοί αυτοκράτορες υπήρξαν μ εγάλοι νομο­

την πολιτική δ ιοίκηση, πάνω στη δlκαlOσύνη και ω

θέτες, όπως μαρτυρούν με m σειρά τους ο Ι ουστινιά­

οικονομικά, πάνω στην πολιτική αλλά και

θρη ­

νε ιος κώδικας, η Εκλογή, οι Βασιλικές και το πλιΊ ­

σκεία. Οι αρμοδιόαιτεςτου είναι οικουμενικές. «Τα

θος των νεαρών που εξέδωσαν. Επ ι βλέπει ακριβώς

πάντα εξαρτώνται», γράφει ο Λέων ΣΤ' « οιτό

τη δlOίκnσn

legibus).

m

m

μέ­

-

ας θυμηθούμε τις μεγάλες μ εταρρυθ­

διαχείριση αις αυτοκρατορικής μεγα­

μίσειςτου lουστινιανού , των lσαύρων, του Βασιλεί­

λειόαιτας». Ο αυτοκράτορας έχει αιν οιτόλυτη εξου­

ου του Α ' και αλληλογραφεί απευθε ίας με τους κu­

σία ακόμα και πάνω στα ήθη, που επιαιρεί κω ανα­

βερνήτεςτων επαρχιών. Είναι ο ανώτατος δ ι καστής:

μορφώνει, ακόμα κα ι πάνω στους συρμούς, αφού

το αυτοκρατορικό δικαστήρ ι ο δίκαΙΙ: τόσο πρωτοδί­

KGeOpiq:I το ένδυμα και Opiq:1τα επιτρεmά όρια αις

κως όσα και μετά οιτό έφεση. ΈχΕΙ την υψηλή επο­

πολυτέλειας.

πτεία της οικονο μι κιΊς διαχείρισης, που είνω τόσο

ρ ιμνα κω

m

141

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΌ

ICTOPJA. THC κΥ;:λΝΤΙΝΗC λΥΤΟΚΡλ ΤΟΡΙλC aπαραίmτη για την αυτοκρατορία. Ο Ιουσηνιανός ε­

ουργεί το νό μ ο τόσο στα αστικά, όσο κο! στα θρη­

ξnγεί ότι το πρώτο καθήκον των υπηκόων του είναι

σκευηκά πράγματα, συγκαλεί συνόδους, διευθύνει

να πληρώνουν ακριβώς, στο ακέραιο, τακτικά , , φόρους και χάρη

κατά­

ε ίναι ο εκτελεστής των αποφάσεών τους, ενώ εκεί­

σταση του θησαυροφυλακίου θα δη μιουργηθ εί μια

νο ι που επαναστατούν ενάντια στην αυτοκρατορική

ωραία και αρμονική ο μ όνοια μεταξύ κυβερνώντων

βούληση γίνοντα ι εχθροί του ίδιου του θεού. Νομο-

amv καλή

θετεί σχεηκά με την εκκλησιαστική πειθαρχ ία κο!

και κυβερνωμένων». Τέλος διορίζει και παύει

δεν δ ιστάζει να καθορίσει το δόγμα: σε

κατά την θέλησή του όλους τους αξιω-

κάθε βυζαντινό αυτοκράτορα, συ­

ματούχους, υπουργούς, στρατη ­

νυπάρχει ένας σοφός και ευέ­

γούς, κυβερνήτες της επαρ­

λl κτος θεολόγος, που αγα­

χίας, τους προάγει σύμ ­

πάει κο! γνω ρίζει να συ-

φωνα μ ε τις ιδιοτρο­ πίες του

μέσα

σύνθετη

ιεραρχία

ζητάει, π ου από τον

στη

Άμβωνα της Αγίας

των αξιωμάτων: το

Σοφίας, προσφ έρει

πάντα εξαρτώντα ι

ευσεβείς

από αυτόν και η

κο! επιβάλλει πά­

βυζαντινή ιστορία

ντα τη θέλησή του.

ε ίνα ι γεμάτη από

Στο θpησKεuηKό ε-

σκανδαλώδεις

πίπεδο ο αυτοκρά­

προαγωγές και χτυ­

τορας είνOl εξάλλου

ομιλίες,

ο ανώτατος δ ικαστής

πητούς παραγκωνι ­ σμούς.

και επι κυρώνει ή κα­

Το πιο χαρακτηριστικό

ταργεί ης ποι νές των εκ­

όμως γνώρισμα του κύρους

κλησlOστlκών δικαστηρίων.

του αυτοκράτορα είναι η θρη­

ΕίνΟ! ο υπερασπιστής της Εκκλη­

σKεuηKή εξουσία. « Η ισχύς σας, δια-

σίας, που μάχεται σθεναρά τις αφέ-

κπρύπουν οι επίσημες επευφημίες, πιστοί βα­

σεις, δlOδίδονταςτην ορθοδοξία ανά την οικου­

σιλείςεν Χριστώ και Εκλεκτοί του θεού , απορρέει α­

μ ένη: σε αντάλλαγμα όμως της προστασίας του επι­

ληθινά από τον θεό και όχι από τους ανθρώπους». Ο

βάλλει τη βούλησή του. Μπροστά του σκύβουν επί­

αυτοκράτορας, καθαγιασμένος πανηγυρικά από τον

σης οι πιο υψηλές κεφαλές, πάπες στους οποίους φέ­

παφιάρχη στον άμβωνα της Αγίας Σοφίας, επενδυ­

ΡΠOl με σκληρότητα ή τους καταργεί, πατριάρχες

μένος επίσης εξα ιτ ίας του ιερού χρίσμ ατος μ ε μlO

που καθαφεί. Κατά τον

θεία παράδοση εξουσίας, βασιλεύει με τη χάρη του

νάς διακηρύσσει επίσημα πως «τίποτα δεν πρέπει

θεού και θριαμβεύει με την υποστήριξη του Χρι ­

να γίνει στους κόληους τη ς Πανάγιας Εκκλησιάς ε­

στού.

νάντlO στη γνώ μη που τη πρόσταξε ο αυτοκράτο­

Η ζωή του ανακατεύεται συνεχώς μ ' εκείνη

60 οιώνα ο παφιάρχης Μη­

των ιερέων, ενώ ε ίναι κο! ο ίδιος ιερέας: είναι ο μ ό­

ρας.»

νος στον ο ποίον επlφέπετΟ! να διασχίσει το ιερό κι ­

ράρχης του Ι 20υ αιώνα είνOl για η ς Εκκλησίες ο υ­

γκλίδωμα του εικονοστασίου . Κυβερνά επ ίση ς την

πέρτατος Κύριος των θρησκευτικών πεπ οιθήσεων» ,

Εκκλησία όπως κο! το κράτος. Καθορίζει τους επι­

ενώ ο ίδlOςο Πάπας Γρηγόριος ο Μέγας αναγνωρίζει

σκόπους προς εκλογή, τους παραδίδει την εξουσία

ότι ο θεός έδωσε στον αυτοκράτορα

και όπως τους αναγορεύει, έτσ ι τους καθΟ!ρεί όταν

όΧΙ μόνο πάνω στους στρατιώτες, αλλά κο! πάνω

δεν είναι αρκετά υπάκουοι στις επιθυμίες του. Δημl-

στους ιερείς».

142

«ο αυτοκράτορας, αναφέρει εξάλλου ένας ι ε­

«mv κυριαρχία,

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ

ICTOPI", THC RΥ;ΖλΝΤIΝΗC λΥΤΟΚΡλΤΟΡ lλC

Α ΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗΣ ΕΞΟΥ­

νόδων ΚΟ1 να μη θίξει τα εκκλησ ιαστικά προνό μια , ε­

ΣΙΑΣ. -Η αυτοκρατορική εξουσία ε ίναι έτσι

νώ εκείνη μπορούσε να εκσφενδονίσει εναντίον του,

στο Βυζάντιο μια δεσποτική και ιερή απο­

αν υπήρχε ανάγκη , το τρομερό όπλο του αφορισμού.

λυταρχία. «Η ψυχή μας, λένε οι επίσημες επευφη­

Στην πραγματικότητα όμως, ακόμα και μέσα σ' αυτό

μίες, δεν έχει κανένα άλλο καθήκον από το να κοιτά­

το τόσο χριστιανικό κράτος, η Εκκλησία είχε μικρή

ξει προς εσάς, υπέρτατε δέσποτα της οικουμένης».

σημασία σε σχέση με τον αυτοκράτορα. Ακόμα όμως

Γιατί πέρα από τα όρια της μοναρχίας, η απολυταρ­

και εκείνοι που ασκούν κριτική ενάντια στην ανάμει­

Χία του βασιλέως εκτείνεται σ' όλη την κατοικημένη

ξη του ηγεμόνα στα θρησκευτικά πράγματα, «σαν να

γη. Σύμφωνα με το βυζαντινό σύνταγμα τίποτα δεν

έφερε μέσα του τον ίδιο τον Χριστό και να είχε διδα­

αντισταθμίζει ούτε εμποδίζει την υπέρτατη αυτή ε­

χθεί με θεϊκό τρόπο από εκείνα τα μυστήρια » του α­

ξουσία: δεν γνωρίζει ούτε όρια, ούτε έλεγχο. Χωρίς

ναγνώριζαν εν γένει την έκταση της απόλυτης αυτής

αμφιβολία, όπως και στην ειδωλολατρική Ρώμη, υ­

εξουσίας. Οι περισσότεροι Ρωμαί0 1 αυτοκράτορες,

πάρχει απέναντι στον αυτοκράτορα η Σύγκλητος και

γράφει ο Νικήτας, δεν θεωρούν αρκετό να βαΟ1λεύ­

ο λαός: και όπως και στη Ρώμη το σύνταγμα τους α­

ουν ως απόλυτοι κύριοι, να είναι καλυμμένοι από

ποδίδει μέσα στο Κράτος ένα ρόλο που μερικές φο ­

χρυσό, να κάνουν χρήση εκείνων που ανήκουν στο

ρές κατά τον

μοιάζει να

Κράτος σαν να ήταν δική τους περιουσία, και να τα

ανταποκρίνεται σε μια άλλη πραγματικότητα. Στο

διαθέτουν όπως τους βολεύει κα1 για όποιον τους α­

σύνολό της όμως, η Σύγκλητος δεν είναι πια τίποτε

ρέσει , να διατάζουν ελεύθερους άνδρες σαν να 'ταν

άλλο μέσα στη μοναρΧία, παρά ένα συμβούλιο του

σκλάβοι: αν δεν τους θεωρούν, εξάλλου σοφούς, ό­

Κράτους, μια σύναξη υψηλών αξιωματούχων αφο­

μοιους με θεούς ως προς τη μορφή και με ήρωες ως

σιωμένων γενικά στον ηγεμόνα: Οι συγκλητικοί ευ­

προς τη δύναμη, για άτομα εμπνευσμένα από το θεό

γενείς είναι το φυτώριο από το οποίο στρατολογού­

όπως ο Σολομών, δ1δάκτορεςτων θείων επιστημών,

νται οι εκπρόσωποι της αυτοκρατορικής διοίκησης.

κανονικούς πιο σίγουρους από τους ίδιους τους κα­

Και ο λαός δεν είναι τίποτα παραπάνω από έναν ό­

νόνες, και με μια λέξη, γ1Ο τους αλάνθαστους ερμη­

Χλο , που πρέπει κανείς να θρέψει και να διασκεδά­

νευτέςτων θεϊκών κο! των ανθρωπίνων πραγμάτων,

σει, και πάντοτε θορυβώδης και ταραχοποιός, ξεφω­

θεωρεί πως τους αδικούν.

70

και τον

80 ακόμη αιώνα,

νίζει και κατορθώνει καμιά φορά, παρά τις προσπά­

Για το λόγο αυτό, αν και θα έπρεπε να τιμωρούν

θειες που κάνουν για να τον δαμάσουν, να προκαλέ­

τους αναιδείς κα1 τους αυθάδεις, που εισάγουν νέα

σει εξεγέρσεις και αιματηρές επαναστάσεις.

δόγματα στην Εκκλησία ή τουλάχιστον να τους πα­

Μέσα στο χριστιανικό Βυζάντιο υπάρχει εξάλλου,

ραπέμπουν σ ' εκείνους που αρμοδιότητά τους είναι

απέναντι στον αυτοκράτορα η Εκκλησία, που όσο ΚΙ

να γνωρίζουν το θεό και να μ1λάνε '{1' αυτόν, υπολο­

αν είναι υποταγμένη στην αυτοκρατορική εξουσία α­

γίζοντας ότι στο θέμα αυτό δεν θα μπορούσαν να εί­

ποπειράθηκε τουλάχιστον μια φορά κατά τον 90 αιώ­

ναι κατώτεροι από κανένα, αναδει κνύουν σε ερμπ­

να, να υπερασπιστεί την ελευθερία της και κόντεψε να

νευτές, κριτές, υπερασπιστές των δογμάτων, ενώ

προκαλέσει στο Βυζάντιο μια άλλη διαμάκη «της Π ε­

συχνά τιμωρούν εκείνους που διαφωνούν μαζί

ριβολής». Και η Εκκλησία αυτή κατάληξε μάλ1στα να

τους. Είναι ενδ ιαφέρον να παρατηρήσουμε μέσα α­

επιβάλλει στον αυτοκράτορα, τη στ1γμή ακριβώς της

πό τα γραπτά ενός υψηλού αξιωματούχου τις επιφυ­

στέψης, έναν επίσημο όρκο σύμφωνα με τον οποίο α­

λάξεις του: αυτές δείχνουν πάνω απ ' όλα πόσο λ ίγπ

ναλάμβανε την υποχρέωση να ασκήσει την Ορθοδο­

δύναμη είχε στπν πραγματικότπτα π Εκκλπσία σε

ξία, να σεβαστε ί τις αποφάσεις των οικουμενικών συ-

σΧέσπ με τον αυτοκράτορα.

143

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ

ICTOPI'" THC RYZλ.NTINHC λΥΤΟΚΡλΤΟΡΙλC Για να κρατήσει υπό έλεγχο ων αυτοκρατορική ε­

βασιλικό αίμα. Υπήρξε έργο των αυτοκρατόρων της

ξουσία υπάρχει επομένως μια μόνο δύναμη που εί­

Μακεδονικής δυναστείας «το να δώσουν στην αυτο­

ναι αποτελεσματική, η δύναμη που έρχεται από το

κρατορική εξουσία πιο ισχυρές ρίζες, προκε ιμ ένου

στρατό Κol μεταφράζεται σε στρατιωτικές εξεγέρσεις,

να κάνουν να βγουν τα λαμπρά κλωνάρια ως δ υνα­

η δύναμη που προέρχετOl από

m φεουδαρχική αρι­

στείας». Στο εξής ήταν πιο δύσκολο να αναποδογυ­

στοκρατία Κol εκδηλώνεται με σφετεριστικές φιλο­

ρίσει κανείς το δέντρο, που είχε αποκτήσει τόσο ι­ σχυρές ρίζες.

δοξίες, η δύναμη που πηγάζει από

Στο εξής, υπήρ­

το λαό και ξεσπά­

χε μια αυτοκρατο­

ει

ρική ο ι κογένεια,

σε

στάσεις. έτσ ι

τα μέλη της οποί­

να πουν δικαιο­

ας έλαβαν το όνο­

λογημένα

μα « Πορφυρογέν­

Μπόρεσαν

στο

πως

Βυζάντιο

η

νητος»

και

στο ε­

αυτοκρατορική

ξής διαπιστώνει

αρχή είνOl μια α­

κανείς μια αυξα­

πόλυτη

νόμενη

εξουσ ία

πρόοδο

μετριασμένπ από

των ι δεών ως νο­

ων ε πανάσταση

μιμότητας. Υπάρ­

και

χουν δυναστείες

τη

δολοφο­

ΟΙ

νία,

Στην πραγματι­

Μακεδόνες

διατήρησαν

την

κότητα η απόλυτη

αρχή

189

αυτή εξουσία έχει

χρόνια, ΟΙ Κομνη­

μια

νοί

αδυναμία.

για

βασίλεψαν

Όπως η αυτοκρα­

Ι

τορική Ρώμη, το

Πα λαιολόγο ι

Βυζάντιο, ως 10

κράτησαν το θρό­

τέλος τουλάχ ι στον

νο για

του

ν ια ,

ενώ ακόμα

και

οι

90υ

αιώνα,

δεν διέθετε νό μ ο διαδοΧής που κα­ θόριζε την άνοδο

Χριστός·νικητής με στολή Ρωμαίου λεγεωνάριου (ψηφιδωτό του 50υ αιώνα).

04

χρόνια,

192

ΟΙ

χρό­

ίδιοι

ΟΙ

σφετερ ιστές σέβο­ νταν

τη

νόμιμη

στο θρόνο. Θεωρητικά , γίνετα ι κανείς αυτοκράτο­

δυναστεία. Υπάρχει μια λαϊκή αφοσίωση στη βασι­

ρας, είτε με εκλογή που κάνει η Σύγκλητος, ο λαός

λεύουσα Ο1κογένεια, μια νομοταγής αφοσίωση. Η

Κol ο στρατός, ε ίτε με μια εκδήλωση της βούλησης

κοινή γνώ μη αναγνωρίζει δημόσια τώρα ότι «αυτός

του βασιλεύοντος αυτοκράτορα που, όσο ζει ακόμα,

που βασιλεύει στη Κωνσταντινούπολη στο τέλος

ορίζει και εγχαθιστά δίπλα του ένα δ ιάδοχο, επ ι λεγ­

πάντα είναι νικπτής», και κάτι τέτοιο κάνει τον σφε­

μένο μ ε βάση το γένος του, ή μ ε υιοθέτηση ή Κol με

τερισμό όχι μόνον έγκλημα, αλλά, ακόμα χειρότερα

προσεταιρισμό.

Στην πραγμαιικότητα, ο βίOlος

βλακεία. Και μ έσα σ' αυτή την ανατολική μοναρχία

σφετερισμός είναι εκείνος που δημιουργεί πιο συ­

βασίλεψαν ακόμα και γυναίκες-κάτι που δεν συνέ­

χνά τον αυτοκράτορα: για μεγάλο διάστη μα , δεν υ­

βη ποτέ στη Δύση-και επιπλέον ΟΙ γυναίκες αυτές, η

πήρχε στο Βυζάντιο ούτε βασιλ ικ ή ΟΙ κογένεια , ούτε

Ειρήνη, η Θεοδώρα , η Ζωή, υπήρξαν δημοφ ιλείς.

144

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ

ICTOPI'" THC RYZΛNTINHC λΥΤΟΚΡλΤΟΡΙλC

ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗ ΖΩΗ. -Για να τελειώ­

ωυ νέου έτους, υπάρχουν θαυμαστές γιορτές, ω δω­

σουμ ε, ας εξειάσουμε σύνωμα, για να καω­

δεκαήμερο, κ.λπ. Κι όμως, κάτω από τη λαμπρή αυ­

λάβουμε καλά η ακριβώς υπηρξε ένας βυζα­

τή όψη, διαβλέπει κανείς κάη εξαιρεηκά θλιβερό .

ντινός αυωκράωρας, η ήταν η ζωη ωυ αυωκράω­

Όμως η ζωή αυτή της παράστασης, ωυ ανακτό­

ρα από Τη στέψη του σΤη Αγία-Σοφία ώς Τη μεγαλο­

ρου , ωυ χαρεμιού, αυτή η κενή ύπαρξη δεν είναι

πρεπή ωφή ωυ σωυςΑγίουςΑποστόλους.

παρά μόνον ένα μ έρος και μάλισω ω μικρότερο Της

Το βιβλίο των Τελειών, που συνέγραψε κατά ων

ζωής ωυ βυζαντινού αυωκράωρα. Υπήρξαν ηγεμό­

αιώνα ο αυωκράτορας Κωνσωντίνος ο Ζ' μας

νες δραστήριοι, που διαμόρφωσαν μια άλλη αντί­

δείχνει μια ζωή πολύ αντιπροσωπευηκή και όπως

ληψη ωυ ρόλου και Της ύπαρξης ωυς. Υπήρξαν πο­

είπαν, πραγμαηκά « αρχιεραηκή» , όπου ο αυωκρά­

λεμικοί αυτοκράωρες, πάντα επικεφαλής των στρα­

ωρας ανάμεσα στους ύμνους, ης ρυθμικές επευφη­

τευμάτων, όπως ο Ηράκλειος και οι δυο πρώωι

μίες, ης παραιάξεις και ης πομπές, περνάει άχρη­

Ίσαυροι, ο Βασίλειος Α', ο Φωκάς. ο Τζιμιοκής, ο

στος και μεγαλοπρεπής. Κάθε πράξη Της ζωης ωυ,

Βασίλειος Β ', τόσο λnός και εχθρός της πο λυτέλει­

κάθε χειρονομία ωυ καθορίζεωι από το πρωιόκολ­

ας, κι ακόμα ο Αλέξιος και ο Ιωάννης και ο Μανου­

λο, ενώ η ζωη αυτή είναι γεμάΤη μάωιες τελεωυρ­

ήλ Κομνηνός. Υπήρξαν αυωκράωρες που ακόμα

γίες, θρησKΕUηKές και αστικές γιορτές, πορείες, α­

και σω παλάη έ()Ίσαν κάθε άλλο παρά αργόσχολη

κροάσεις, γεύμαω. Κάθε πρωί μια πανηγυρική πο­

ζωή. Ο Ι ουσηνιανός, παρά Την αγάπη του για ης πο­

μπή παρατάσσεωι κατά μήκος των διαμεριομάτων

μπώδεις τελειές και ω πρωτόκολλο , περνούσε νύ­

ωυ παλαηού. Μερικές μέρες, υπάρχουν επιοκέψεις

χτες ολόκληρες δουλεύοντας και δίκαια ων ονόμα­

σης εκκλησίες στο τέλος ωυ χρόνου και στην αρχή

σαν « ο ακοίμηως αυτοκράωρας ».

70

145

ICTOPI", THC Ry:υ..NTINHC λΥΤΟΚΡλ ΤΟΡlλC

ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΑΥΤΟ ΚΡΑΤΟΡΙΚΟΥ θΕ­

ναι μέτριος ή αδύναμος. Εκε ί ακριβώς βρίσκονται

ΣΜΟΥ.

Υπάρχουν και εκείνοι που θεώ­

οι δυσχέρειες της μοναρχικής αυτής aπoλυταρχίας.

ρησαν τον αυτοκρατορικό θεσμό μια από

Αντίθετα όμως πόσα πλεονεκτήματα υπάρχουν

ης πηγές του μεγαλείου του Βυζαντίου. Χωρίς αμ ­

στη ν ενότητα τη ς κατεύθυνσης, τη συνέχεια της πο­

φιβολία, σε μια τέτοια κατάσταση , όπου τα πάντα α­

λιτικής, τη σταθερότητα της ιδέας και της εκτέλε­

νάγονται στον αυτοκράτορα , είναι αναπόφευκτο ο

σης, πο υ εξασφαλίζει ένας ηγεμόνας που κυβερνό

άμεσοςπερίγυρόςτου να ασκεί επάνω του μια πο λύ

ως απόλυτος Κύριος. Και αν ο ηγεμόνας ήταν ένας

ισχυ ρή επίδραση και από τη θέση που κατέχει το

άνθρωπος με αξία, που ήξερε να χρησιμ οποιεί τα

παλάη μέσα στη μοναρχία μπ ορεί να πρ οκύψει ένα

μέσα της δ ιακυβ έρνησης που δ ι έθετε, το στρατό , τη

καθεστώς δολοπλοκ ιών, μια διακυβέρνηση αηό

διπλωματία, τη δ ιαχε ίριση, η θα μπορούσε να ω­

γυναίκες και ευνοουμ ένο υς. Σε μια τέτοια κατάστα­

φελήσει την αυτοκρατορία περισσότερο από τη μο ­

ση όπου το παν εξαρτάται από τον ηγεμόνα, υπάρ­

ναδ ική και ισχυρή αυτή κατεύθυνση; Υπήρξαν τέ­

χει ένας διαρκής κίνδυνος καθώς και ο πειρασμός

τοιοι ηγεμόνες στο Βυζάντιο , και μάλιστα περισσό ­

στο οπο ίο μπαίνουν οι φιλόδοξοι να τον ανατρέ­

τεροι απ' όσο θα πίστευε κανείς. Λίγα κράτη στην ι­

πουν επειδή η επανάσταση είναι ο μόνος και εύκο­

στορία γνώρισαν μια ωραιότερη διαδοχή αξιόλο­

λος τρόπος να αποκτήσουν την εξουσία. Σε μια τέ­

γων ηγεμόνων. Αυτός είναι ο λόγος π ου για π ολύ

τοια κατάσταση τέλος, όπου η θέληση ενός μόνον

καιρό αρκούσε ένας αυτοκράτορας που να είναι

ανθρώπου καθορίζει τα πράγματα , υπάρχει τρομε­

πραγμαη κός αρχηγός γ ια να χαμογελάσει η τύχη

ρός κίνδυνος να μπορέσει ο άνθρωπος αυτός να εί-

στη βυζαντινή μοναρχία.

-

146

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ

Ο CΤΡλTOC ΚλΙ Η λΜγΝλ THC ΜΟΝλΡχΙλC

Ι.

Η σύνθεση του στρατού.

Π. Οι αρετές του βυζανπνού στρατού και η θέση ,

του στην κοινωνια .

ΠΙ Τα ελαπώματα ως στραπωπκής οργάνωσης.

IV. Ο στρατός των συνόρων και η υπεράσπl ση των εδαφών.

v.

Ο στόλος.

147

nf>o"oro~ ε κάθε μεσαιων1κό κράτος ο στρατός κατείχε δεσπόζουσα θέση. Μέσα σ' ένα κράτος ό­ πωςη Βυζαντινή Αυτοκρατορία, που αντιμαώΠ1ζε δ1αρκώς απεύ/ές σ' όftα της τα σύνο­ ρα από φοβερούς εχθρούς, ο ρόfiος που έπαιζε είναι ακόμα Π1Ο σημαντικός. ΟΙ στρατιω­

τικοί θεσμοί είναι, όπως θα δούμε αΡΥότερα, η βάση της δ1Ο1κηπκής ΟΡΥάνωσης. Η υπεράσΠ1ση των εδαφών και η μέρψνα Υ1α τους στρατιώτες ήταν από τις έyv01ες που κυριάρχησαν Π1Ο έ­ ντονα στο μυαfiό κάθε αυτοκράτορα. Για όσο δ1άστημα ο στρατός ήταν ωχυρός, ποfiυάΡ1θμος, α­ φοσιωμένος στο έΡΥΟ του και τον κύριό του, η μοναρχία, παρ ' όfiεςτις δυσκοfiίες, άντεξε, όταν ό­

μωςη στρατιωτική δύναμη εξαντfiήθηκε, το Βυζάντιο πήρε το δρόμο της καταστροφής. Ανάμε­ σα στ1ς αιτίες που δημ1ΟύΡΥησαν την ωχύκα1 το μεyαfiείo του αυτοκράτορα, ο στρατιωτικός θε­ σμόςκαταfiαμβάνει την πρώτη θέση. " ο στρατός, fiέει ο αυτοκράτορας, είναι Υια το κράτος όπως

το κεφάi/ι Υ1α το σώμα. Αν δεν φροντίσουμε 1δ1αίτερα ΥΙ' αυτόν, διακυβεύααι η ίδ1α η σωτηρία της αυτοκρατορίας».

148

ICTOPI'" THC gYZΛNT I NHC λ ΥΤΟΚΡλΤΟΡΙλC

ο ΣΎΝΘΕΣΗ ΤΟΥ ΣΤΡΑΤΟΥ.

- Από ποια στω­

έκκληση σε μισθοφόρους. Αλλά ακόμα και μέσα σ'

χεία αποτελείτο λοιπόν αυτός ο στρατός;

αυτή τη μάζα των τυχοδιωκτών που περιφέρονταν

Η εθνική σφαroιΊόΥηση. Όπως και κατά

σ' όλα τα σύνορα της αυτοκρατορίας και ήταν πάντα

τη ρωμαϊκή εΠΟΧή, η στρατολόγηση γινόταν σ' όλες

πρόθυμοι να πουλήσουν τις υπηρεσίες τους σε ό­

τις εποΧές εν μέρει από τους κατοίκουςτης αυτοκρα­

ποιον ήθελε να τις αγοράσει, η βυζαντινή αυτοκρα­

τορίας. Κατ' αρΧήν, κάθε Ρωμαίος πολίτης όφειλε

τορία έβρlOκε χωρίς κόπο εξαΙρετικούς στρατιώτες.

να υπηρετήσει στο στρατό από τα δεκαοχτώ ώς τα

Ακόμα και όταν χρησιμοπωούσε κατοίκους ξένων

σαράντα χρόνια. Οι άνθρωποι που παρείχαν τόσο

αΠOJΚJών-TOύPKOυς, Βαρδαριώτες, Μαρδαίτες του

τη στρατολογία, όσο και την εθελοντική κατάταξη,

Λιβάνου, Σλάβους της Μακεδονίας ή του Οψικίου

θεωρούνταν στη διοικητική γλώσσα, ως ΟΙ κατεξο­

κατανεμημένους μέσα στην αυτοκρατορία, ακόμα

χήν στρατιώτες (σφαπώΤaJ), όχι βέβαια γιατί ήταν

και όταν, δέχτηκε να μπουν στο στρατό της ως σύμ ­

καλύτερω από τους άλλους, αλλά γιατί θεωρούνταν

μαχω ξένα τάγματα, που είχε εξασφαλίσα ένας φί­

εκπρόσωπω του εθνικού στρατού (τους ονόμαζαν

λος του Βυζαντίου ηγεμόνας και που επικεφαλής

πάντα οι FbJμαίοl) και κληρονόμοι των αρχαίων

τους είχαν συμπατριώτες τους αρχηγούς, ακόμα και

ρωμαϊκών λεγεώνων. Επίσης πρέπει ακόμα να πα­

όταν κατέτασσε ως ομόσπονδους, χωρίς διάκριση

ρατηρήσουμε, ότι αντίθετα με ό,ΤΙ πιστεύεται γενι ­

καταγωγής βαρβάρους κάθε προέλευσης που επ ιθυ­

κά, το εθνικό αυτό OΤOJXEiO διατήρησε για πολύ μέ­

μούσαν να την υπηρετήσουν, συναντούσε κανείς έ­

σα στους βυζαντινούς στρατούς μια θέση αριθμητικά

να αληθινό μωσαϊκό λαών κάτω από τη στρατιωτι­

πολύ σημαντική.

Η πωότητα των στρατευμάτων

κή σημαία του Βυζαντίου. Στα στρατεύματα του 60υ

ηου εξασφάλιζε η τοπική αυτή στρατολόγηση ήταν

αιώνα συναντάμε, δίπλα-δίπλα, Ούννους και Βαν­

ΕVΤOύτως αρκετά άνιση. Παρόλο που ΟΙ άξεστοι Χω­

δάλους, Γότθους

ρικοί της Θράκης και της Μακεδονίας, ΟΙ ρωμαλέω

πιδες, Άντες και Σλάβους, Πέρσες, Αρμένιους, Άρα­

ορεσίβιοι της Καππαδοκίας, της Ισαυρίας ή της

βες της Συρίας και Μαυρnανούς της Αφρικής. Στα

Αρμενίας ήταν θαυμαστοί στρατιώτες, ΟΙ ανάγκες

στρατεύματα εξάλλου του Ι Οου και του 120υ αιώνα

της στρατολογίας έφερναν συχνά κάτω από τις ση­

υπηρετούν Χαζά ρω και Πετσενέγκω , Φαργάνοι και

μαίες της και κάποιους κληρωτούς πιο περιορlOμέ­

Ρώσοι , Σλάβω και Ίβηρες, Μορδαίτες λιβανικής

νηςαξίας, φτωχούς ανθρώπους πο υ τους άρπαζαν α­

καταγωγής και ορεσίβιοι Καυκασιανής προέλευ­

πότομα από το αλέτρι τους, και που ΟΙ αυτοσΧέδιες

σης, Άραβες και Τούρκω , Νορμανδοί της Σκανδινα­

μονάδες τους μπορούσαν μετά βίας να πολεμήσουν.

βίας και Νορμανδοί της Ιταλίας. Στα στρατεύματα

Έτσι, αρκετά νωρίς, για διαφορετικούς λόγους, η αυ­

των Κομνηνών συναντάμε Αγγλοσάξονες και Σκαν­

τοκρατορική κυβέρνηση παραδέχτηκε ότι αντί για

διναβούς, Ιταλούς και Γερμανούς, Λατίνους απ ' όλες

το επίδομα εις είδος μπορούσε να επιβάλλα έναν

της χώρες της Δύσης, Γάλλους της Γαλλίας και Νορ­

ειδ ικό δασμό, και παρότρυνε μάλιστα, σε ορισμένες

μανδούς της Σι κελί ας, καθώς και εκπροσώπους ό­

εποΧές, πολύ έντονα τους υπηκόους της να καταβά­

λων των λαών της Ανατολής, ακόμα και Τούρκους

λουν κατά προτεραιότητα το στρατιωτικό αυτό φόρο.

που τους χαρακτηρίζουν με το όνομα ΤOυΡKόrιiJες.

Εξάλλου φαίνεται πως είχαν παραχωρηθεί και πο ­

Αργότερα, ΟΙ Παλαιολόγω χρησιμοποίησαν Κατα­

λυάριθμες απαλλαγές από τη στρατιωτική υπηρεσία

λανούς και Τούρκους, Γενουάτες και Βενετούς

για διάφορους λόγους. Για να ενδυναμ ώσει λωπόν

condotieri,

τα στωχεία που προέκυψαν από την εθνική στρατο­

στρατεύματα. Σε καμιά εποχή της ιστορίας του δεν έ­

λόγηση, η αυτοκρατορία έκανε όλο και περlOσότερο

λειπαν από το Βυζάντιο ΟΙ ξένω στρατιώτες.

149

KQJ Λομβαρδούς, 'Ερουλους και Γέ­

σερβικά και βουλγαρικά επικουρ ι κά

ICTOPIA. THC RYZΛNTINHC λΥΤΟΚΡλ ΤΟΡΙλC και Αγγλοσάξονες ήιον ένα επίλεκτο σώ μα , που

Ο βασιλεύς αντάμειβε ε πίση ς γενναιόδωρα τις υ­ Ο μι σθός των αξιωματικών του

πληρωνόιον αδρά ΚΟΙ του οποίου οι στρατιώτες του

στρατού ήιον εξαιρετικά προνομιακός κω στόχευ ε

πεζικού οπλισμένοι μ ε τον βαρύ πέλεκυ (ρομφαία)

στο να προσελκύσει τους ενδεείς ευγενείς της Αρμε­

γεμίζουν ολόκληρη τη βυζαντινή ιστορία με τη φή­

νίας και του Καύκασου, να διεγείρει τις επιθυμίες

μη των κατορθωμάτων τους.

πηρεσίες τους.

Έιο ι , από ολόκληρο τον βαρβαρικό κόσμο υπήρξε

των σκανδιναβών ή Ρώσων τuxoδιωKτών. Η αμοι ­ βή των ανδρών, ήιον συχνά πολύ υψηλή. Προπά­

μια διαρκής ροή ξένων προς το Βυζάντιο. Τον

ντων όμως, στους στρατιώτες του, ο αυτοκράτορας

ωώνα , οι Ρώσοι και οι Σκανδ ιναβοί, που είχαν έρ­

100

θει κατά ομάδες στην πρωτεύουσα, πάνω στις

μοίραζε επιπλέον ευχαρίστως υπό τον όρο της

μακριές τους βάρκες τις λαξευμένες από έναν

στρατιωτικής υπηρεσίας, εδάφη που κατέ-

γραφε και προστάτευε ένα ιδιαίτερο καιο­

κορμό δέντρου, γέ μιζαν τον αυτοκρατορι­

σιοτικό, πραγματικά αναπαλλοτρίωιο

κό στρατό και στόλο. Αυτοί ήιον εξαίρποι

φέουδα, που δεν μπορούσε να αρπά­

στρατιώτες, που προτιμούσαν να σκοτω­

ξει κανείς και ήιον κληρονομικά,

θούν παρά να παραδοθούν. Οι αρμένιοι

και που Ο Ι κάτοχοί τους έφεραν ΙΟ

κληρωτοί, που χαίρουν μεγάλης εκτιμή­

όνομα Καβαλλάριοι.

Σιο υλικά

σεως την εποχ ή εκείνη , ήων πολυά­

αυτά οφέλη προστίθετο μια ιδιαί­

ριθμοΙ.

Οι ίδιοι οι φυλακισμένοι

τερη εκτί μηση. Ο βυζαντινός αυτο­

δεν δίσταζαν, για ν' αποκτήσουν

κράτορας εμπιστεύονταν περισ­

την ελευθερία τους, να αναλά­

σότερο τους ξένους στρατιώτες πα­

βουν υπηρεσία στον αυτοκρατο­

ρά ΙΟ εθνικά στρατεύμαιο.

Είχε

ρι κό στρατό, και οι Άραβες δεν

την εντύηωση πως οι μισθοφό­

δίσωζαν να αλλαξοπιστήσουν

ροι που πλήρωνε καλά ήιον πιο

πρ οκειμένου να

επωφελη­

σ ίγουρα δ ικοί του, και ότι παρέ­

θούν των προνομίων που

μεναν περισσότερο έξω από τις ε­

δ ι ένεμε ο βασιλεύς στους

πιδράσεις που μπορούσαν να ΙΟ­

στρατιώτες του. Τον Ι

20

ω­

ράξουν τη ν αυιοκρατορία. Τους

ώνα οι Λατίνοι αποτελούσαν

εμπιστεύονταν λοιπόν τις μεγά­

την αφρόκρεμα των αυτοκρα-

λες εντολές, ΙΟ υψηλά στρατιωτι­

τορ ικών στρατευμάτων, προς

κά αξιώμαιο τους ανέθετε επίσης

μεγάλη αγανάκτηση των Ελλή-

τη φροντίδα της προσωπι κής

νων, που ζήλευαν τη συμπάθεια

του ασφάλειας. Ένα από ΙΟ συ­

που ιους έδειχνε ο Μανουήλ Κο­

ντάγμαιο της φρουράς, η Ειο ι -

μνηνός.

ρεία αποτελείτο σχεδόν απο-

Γιοι βασ ιλιάδων του Βορ-

ρά, μεγάλοι βαρόνοι τηςΔύσης, ήωνευτu­

κλειστικά από ξένους, Ρώσους, Σκανδιναβούς και

χείς π ου έβρισκαν στην υπηρεσία της αυτοκραιορίας

Χαζάρους. Και η περίφημη βαραγγιανή φρουρά,

γραφ ικές περιπέτειες και μια επ ικερδή εργασία. Κω

που την αποτελούσαν κατά κύ ριο λόγο Ρώσοι, στρα­

ο σύνθετος αυτός στρατός σιους κόλπους ιου οποίου

τολογήθηκε διαδοχικά από Σκανδιναβούς της Ρω­

συναντιόιον όλες οι εθνικότητες, είχε ασύγκριτη συ­

σίας, Νορμανδούς της Ι σλανδίας ΚΟΙ της Νορβηγίας

νοχή και ανδρεία.

150

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ

ICTOP I).. THC κΥΖλΝΤ IΝΗC λΥΤΟΚΡλΤΟΡlλC

φ Ι ΑΡΕΤΕΣ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΥ ΣΤΡΑΤΟΥ

ώνα, μας αναφέρουν τι ς γραφ ικές λεπτομέρειες, ή­

ΚΑΙ Η θΕΣΗ ΤΟΥ ΣΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ.

-

ταν έμπειρο στηνTέxνn των όπλων, και ικανό να υ­

Δεν θα πρέπει καθόλου να υπεΡΤΙ μ ήσουμε

ποστεί όλες τις δοκιμασί ες όλους τους κόπους, όλες

ΤΟ αριθμητικό μέγεθος του στρατού αυτού, παρά την

τις στερήσεις. Η αδιάκοπη τελειοποίηση που επέ­

έκταση του έργου που είχε επιτελέσει. Τον

60 αιώνα

φεραν στις μεθ όδους της μάχης τους εξασφάλιζε συ­

ο Βελισάριος ανέκτησε την Αφρική από τους Βαν­

χνότερα την αδιαφιλονίκητη υπεροχή πάνω στους

δάλους με

άνδρες ΤΟ πολύ, ενώ έφτασαν

εχθρούς. Οι παλιές αυτές ομάδες που δοκιμάστηκαν

στρατιώτες για να καταστρέψουν ΤΟ βασί­

σε εκατό μάχες διέθεταν θαυμαστή ανδρεία, κατα­

30.000

15.000

ΟΙ μεγάλες

πληκτική ορμή, ενώ η αξία τους μ εγάλωνε ακόμα

εκστρατείες που κατευθύνθηκαν εναντίον της Κρή­

περισσότερο εξαιτίας του διπλού συναισθήματος

της, περιελάμβαναν αποβατικές δυνάμεις

9.000 ως

που συντηρούταν με προσοχή ανάμεσα στους στΡα­

6000 στρατιωτών

τιώτες: αφ ' ενός ότι ε ίναι απόγονοι των Ρωμαίων ε­

φαίνεται την εποχή αυτή μια σημαντική δύναμη, με

κείνων « που κάποτε με τα όπλα τους συνέτΡιβαν ό­

την οποία μπορούσε να αναμετρηθεί με τον εχθρό,

λους τους εχθρούς» και αφ' ετέρου ότι αγωνίζονται

και θα ήταν παιδαριώδες να πάρει κανείς κατά

για την υπεράσπιση του χριστιανισμού υπό την

γράμμα τις υπερβολές των αράβων συγγραφέων

προστασία του Χριστού , της Παναγίας, « ακατανίκη­

που ανεβάζουν σε Ι 00 ή

άνδρες τη δύνα­

της συμμάχου ωυ αυωκράτορα και συντρόφου ωυ

μη των αυτοκρατορικών στρατευμάτων κατά τον

στη διοίκηση των στρατευμάτων », κάτω από ω

Ι

αιώνα, τα ισχυρότερα

βλέμμα των μ εγάλων στρατιωτικών αγίων που ή­

στρατεύματα των Κομνηνών δεν ξεπερνούσαν τις

ταν πάντα έωιμOl να οδηγήσουν τις ίλες του ιππι­

άνδρες. Το σύνολο των τακτικών

κού στη μ άχη. Είτε όμως αγωνιζόταν στα πεδία της

βυζαντινών στρατευμάτων που αποτελούν κατά τον

μάχης της Ασίας ή της Βουλγαρίας, ε ίτε μ εταφερό­

Ι 00 αιώνα ΤΟ στρατό της Ασίας που προορίζεται να

ταν πέρα από τη θάλαοσα, στην Κρήτη, την Ιταλία ή

αντιμετωπίσει τους Άραβες, ανέρχεται σε

70.000

την Αφρική , ο στρατός αυτός έδειχνε παντού ένα

άνδρες που

κουράγιο και μια επιμονή πραγματικά ακαταπόνη­

αποτελούσαν την αυτοκρατορl κή φρουρά, μαζί με τα

τα. Ακόμα κι αν έχει κάποια αναμφισβήτητα ελατ­

συντάγματα του στρατού της Ευρώπης, ο συνολικός

τώματα που θα δούμε σε λίγο, δεν ήταν λίγες οι φο­

αριθμός των βυζαντινών δυνάμεων δεν ξεπερνούσε

ρές που περιέφερε νικηφ όρα ανά τον κόσμο τα λά­

την εποχή ΕΚείνη τους

βαρα της αυτοκρατορίας, που είχε συντρίψει τα βαρ­

λειο των Οστρογότθων. Τον Ι

15.000 ανδρών:

00

αιώνα.

ένας στρατός 5 ή

Κατά τον

30.000-50.000

00 αιώνα,

150.000

120

περίπου άνδρες. Μαζί με τους

24.000

140.000 άνδρες.

βαρ ικά βασίλεια των Βανδάλων και των Οστρογότ­

Ο στρατός αυτός όμως ήταν επίλεκτος. Αποτελού­

μενος κατά κύριο λόγο από ιππικό και επειδή ΟΙ υ­

θων, κατά τον

πηρεσίες του ιππικού ήταν, όπως συνέβαινε και με

περσικής αυτοκρατορίας κατά τον

τους στΡατούς του Μεσαίωνα , εκείνες που προτι­

ψε την ορμή του Ισλάμ

μ ούσαν στο Βυζάντιο , ήταν με τον οπλισμό του, είτε

στησε στην Ασία το κύρος του Βυζαντίου κατά τον

επρόκειτο για ΤΟ θωρακισμένο ιππικό των κατα­

Ι

φρακrαρίων, ε ίτε για ΤΟ ελαφρό ιππικό, τουςφαπε­

κό κράτος που είχε γεννηθεί μέσα στα Βαλκάνια.

ζίτες, ένα εργαλείο πολέμου με αξιοθαύμαστη συνο­

Κατά τον

χή και ευελι ξία. Επειδή γυμναζόταν διαρκώς με

ναχαιτίσει τους Νορμανδούς, τους Ούγγρους και

σκληρές και αδιάκοπες ασκήσεις, των οποίων ΟΙ

τους Τούρκους έτσ ι για περισσότερα από

πραγματείες του Τακτικού από τον

νια, ε ίχε προσφέρει στη μοναρχία αξιόλογες υπηρε-

60 ως ΤΟ 100 αι-

151

00 αιώνα

60 αιώνα,

εξουθένωσε τη δύναμη της

70 αιώνα , ανέκο­ κατά τον 80 αιώνα , αποκατά­

και έπνι ξε στο αίμα ΤΟ μεγάλο βουλγαρι­

120

αιώνα είχε επίσης κατορθώσει να α­

600

χρό­

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ

ICTOP IJ... THC RYZA.NTINHC λΥΤΟΚΡλΤΟΡΙλC ,

",

"

σιες και ειχε κοσμnσει ης σnμαιες τnς μ

λυσοδεμένους σαν σκλάβους και δαρμένους με με­

ενα φωτο-

ταλλικές βέργες άνδρες που είναι οι υπερασπιστές,

στέφανο δόξας. Η αυτοκρατορία είχε ακόμα προσεκτική και διαρ­

και συν θεώ, οι σωτήρες της χρ ιστιανοσύνnς, και

κΏ μ έριμνα για τους στραηώτες mς. Ένα στρατιωτι­

που για να το πούμε έτσι , πεθαίνουν κάθε μέρα για

κό έργο του Ι Οου αιώνα, όπου επεξnγείται με αξιο­

τους αγίους αυτοκράτορες.

θαύμαστο τρόπο

n σκέψn των μεγάλων πολεμιστών

τον στρατι ώτη μέσα στη χαρά, mν ικανοποίηση και

nγεμόνων mς εποΧής αυτής, συνΙστά, αν επιθυμούν

τον ενθουσιασμ ό ' θα είναι έτσι γενναιότερος, τολμn­

να πάνε 1 Io'=" W

_"I!!ILσ'

Ο ΒΥΖΑΝΤΙΟ ΚΑΙ Ο ΒΑΡΒΑΡΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ.- Γύρω από τη βυζaνπνή αυτοκρατορία υ­

πήρχε ο υπόιΊοιποςκόσμος, οlιΊαοί που μ έσα στην αιΊαζονεία του το Βυζάνπο χαρακτήρι­ ζε με την κοινή ονομασία βάρβαροι, και που για μεΥΜο διάστημα δεν ήταν τίποτα περισ­ σότερο. Επρόκειτο, κατά τον

60 και τον 70 αιώνα, για τους ιΊαούς των γερμανικών φυιΊών,

Βανδά­

ιΊους, Βισιγότθους, Οστρογότθους, Λομβαρδούς, Φράyιcoυς, που είχαν φπάξει βασίj!εια στα απο­ μεινάρια της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας και γιαιΊαούς σιΊαβικής ή ουραιΊοαιΊταϊκήςκαταγωγής, Κροάτες, Σέρβους, ΒουιΊγάρους, Ούννους, Αβάρους, που 1CV1CιΊοφορούσαν στα σύνορα της μοναρ­ χίας. Αργότερα, τον

100 αιώνα ήταν οι Χαζάροl, οι ΠετσενέyιcOI, οι ΟύΥΥροl, οι A:iJoOI και ΜιΊο1.

Και αν και, μεταξύ των γειτόνων της αυτοκρατορίας υπήρξαν από νωρίς μερικά καιΊύτερα οργανω­ μένα κράτη, όπως των Περσών και των Αράβων και στην υπόιΊΟ1 πη Ευρώπη, η πρωτόγονη βαρ­ βαρότητα έδωσε προοδευπκά τη θέση της oεrακπκoύς οργανισμούς και σε μια ποιΊιπσμένη ζωή (χωρίς να μιιΊήσουμε για την αυτοκρατορία του ΚαριΊομάΥνου, είναι αναμφισβήτητο όπ κατά τον

100, τον 11 ο, τον 130 αιώνα υπήρχε μια Γερμανία, μια ΓαιΊιΊία και ακμαία ιrαιΊlκά κράτη ό πως η Βενετία ή το νορμανδικό βασίj!ειo της Σlκεj/ίας), οι Bυζaνπνoί επέμεναν να θεωρούν τους εaυ­ τούς τους το μοναδικό ευνομούμενο κράτος, το μοναδικό κέντρο της ποιΊιπκήςκαι ποιΊιπσμένης

ζωής και εκτός από τους Πέρσες και τους Άραβες, για τους οποίους έδειχναν πάντα μεΥαιΊύτερο σε­ βασμό, εξακοιΊουθούσαν να μεταχειρίζονται τον υπόιΊοιπο κόσμο με ποιΊύ περιφρονηπκή σvyιcα­ ταβαπκότητα. Ωστόσο όσο υπερήφανο κι αν ήταν το Βυζάνπο για το γεΥονόςόπ ήταν ο μοναδικός ανππρόσωποςκαl νόμψoςΙCΙΊηρoνόμoςτης ρωμαϊκής παράδοσης, όσο κι αν καυχιόταν για το γε­ γονός όπ επί αιώνες ήταν το μοναδικό κράτος που είχε σταθερούςκαι ισχυρούς δlΟlκηπκούς θε-

160

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜ Π ΤΟ

ICΤΟΡlλ

THC RYl.λNT INHC λΥτοκΡλΤΟ ΡlλC

σμούς, έπρεπε, παρά το γεΥονός ότι τους περιφρονούσε, να ζει μ' αυτούς τους βαρβάρους, έπρεπε να προσπα­ θεί να προραβαίνει τις επιθέσεις τους, να τους χρησιμοποιεί για τα συμφέροντα της αυτοκρατορίας, να τους

κάνει να νιώθουν την επιρροή του Βυζαντίου, να τους επιβάjJpει την επικυριαρΧία του βασιΡέως, να τους δι­ οικεί ωςυπoτεpεiςκαι υπηκόους. Αυτό ήταν το έργο της βυφντινής διπρωματίας, ενός θαύματος επιμονής και σοφίας, με τα ΠOΙKίj!α μέσα που χρησιμοποιούσε, που οδήγησε στη δημιουργία μιαςπραΥματικής «επι­ στήμης διακυβέρνησης των βαρβάρων". Η μερέτη του βαρβαρικού κόσμου ήταν μια από στις σταθερότερες ενασχορήσειςτης αυτοκρατορική ς αυ­ Ρής. Μεταξύ των γραφείων τηςκαγκεραρίας, υπήρχε ένα γραφείο που ονομαζόταν «το γραφείο των βαρβά­

ρων" και εκεί, όπωςκαι στιςυπηρεσίεςτουρογοθέτη του δρόμου, υπουργού εξωτερικών, συγκέντρωναν

προσεκτικά σημειώσεις και πfiηρoφoρίες για όjJOυς τους ξένους ραούς Ήξεραν τα ισχυρά και τα αδύνατα ση­ μεία του καθενός, το πώς μπορούσαν να τους επηρεάσουν, ποιες ήταν οι οικογένειες με τη μεyαfiύτφη επιρ­ ροή, ποια δώρα τους ευχαριστούσαν περισσότερο, ποια αισθήματα, ποια συμφέροντα μπορούσαν να καfi­ ριεργηθούν πιο εποικοδομητικά, ποιες ποριτικές ή οικονομικές σχέσεις μπορούσαν να εξυφανθούν μαζί

τους. Και αυτή η αγάπη για τις μεΥαΡοφυείςκαΙΡεmέςκομπίνες είναι πορύ χαρακτηριστική του βυζαντινού πνεύματος. Η Κωνσταντινούπορη προτιμούσε προφανώς από τη βίαιη προσπάθεια των όπρων τα μέσα που της πρόσφερε η εξυπνάδα των διπρωματών του. Η ικανότητα, ηΡεmότητα, το προβΡεmικό πνεύμα και οι

καfiές συμβουρές, αυτή η ευβουρία που οι βυφντινοί συγγραφείς επαινούν πρόθυμα στους ηγεμόνες τους, φαίνονταν στουςΈρρηνες σαν οι μεyαfiύτερες αρετές, εκείνες με τις οποίες, χωρίς να τραβήξουν το σπαθί, μπορούσαν να αντιμετωπίσουν τους εχθρούς της αυτοκρατορίας και να τους υποτάξουν στην κυριαρΧία του βασιΡέως. Και είναι βέβαιο ότι τα μέσα που χρησιμοποίησε το Βυζάντιο, αυτός ο συνδυασμός ποριτικής

δράσης και θρησκευτικής δράσης που ήταν, σε όρη τη διάρκεια του μεσαίωνα, ο αμετάβρητοςκανόνας της αυτοκρατορικήςκαγκεραρίας, έδωσαν θαυμαστά αποτεΡέσματα. Με την αξιοθαύμαστη ικανότητα των δι­ πfiωματών του, με την ακούραστη δράση των ιεραποστόρων του, το Βυζάντιο άντεξε ενάνnα στους εισβο­ Ρείς επί τόσους αιώνες. Και μ ' αυτούς διέδωσε τον ποριτισμό του σ' opόκfiηρη την Α νατορή και άφησε ένα ανεξίτηjJo ίχνος στον κόσμο.

161

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ

ICTOPI).. THC ΚΥl.λΝΤΙΝΗC λΥΤΟΚΡλΤΟΡΙλC

ο Α ΜΕΣΑ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΔΙΠΛΩ­

στους υπηκόους τους στην αυτοκρατορία. Και αυτή

ΜΑΤΙΑΣ. Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΔΡΑΣΗ.

- Για να α­

η σπατάλη των πόρων του Βυζαντίου , αυτή η παρα­

σκεί επιρροή στους ξένους λαούς, το πρώτο

μέληση των βασικότερων συμφερόντων του, ανη­

μέσο που χρη σιμοποιούσε η βυζαντινή καγκελαρία,

σύχησε πολλές φορές, παρά τα αποτελέσματα που ε­

το πιο ω μ ό, το πιο άμεσο , το πιο απλό, ήταν το χρή ­

πnυγχάνονταν, εκείνους που ήξεραν να βλέπουν

μα . Η αυτοκρατορική διπλωματία θεωρούσε πάντο­

και να σκέφτονται, από τον Προκόπιο που, κατά τον

τε ότι ήταν ένα ακαταμάχητο επ ι χείρημα και το με­

60

ταχειρίστηκε

-

κτική και αδέξια γενναιοδωρία του προς τους βαρ­

ψυχολογία

σε όλες τις εποΧές και απέναντι σε ό­

-

με μια μερικές φορές κοντόφθαλμη

αιώνα, επέκρινε τον Ι ουστινι ανό για την επιδει­

βάρους, μέχρι τον Νικήτα πο υ, κατά τον Ι

20 αιώνα,

λους. Ο Ι ουστινιανός προσέλαβε στην υπηρεσία της

παραπονιόταν βλέποντας τον Μανουήλ Κομνηνό

αυτοκρατορίας, πληρώνοντάς τους μια ετήσια επι ­

να δίνει τόσο απλόχερα στους Λατίνους τα χρ ήματα

χορήγηση και γέμισε δώρα όλους τους βαρβάρους

που είχε συγκεντρώσει με τόσο κόπο από τους υπη­

βασιλείς που περιστοίχιζαν τον βυζαντι νό κόσμο,

κόουςτης μοναρχίας.

Ούννους ηγεμόνες της Κριμαiας, άραβες εμίρηδες

Στην έκκληση στο συμφέρον προσθετόταν η έκ­

της Συρίας, ηγεμόνες της μακρινής Αβησσυνίας,

κληση στη ματαιοδοξία. Ένα από τα πιο συνηθισμέ­

Βέρβερους φύλαρχους της Βορείου Αφρικής, τους

να μέσα για να φέρνουν τους ξένους ηγεμόνες και τα

Λομβαρδούς και τους Γέπιδες, τους Ερούλους και

υψηλά πρόσωπα κοντά στο Βυζάντιο ήταν να τους

τους Αβάρους, τους Ίβηρες και τους Λαζούς. Και ο

δίνο υν - όπως σήμερα δίνουν παράσημα

Αλέξιος Κομνηνός, έξι αιώνες αργότερα, πίστεψε

-

και τους τίτλους της ιεραρχίας της βυζαντινής αυλής.

ότι θα μπορούσε να κερδί­

Όλοι αυτοί οι βάρβαροι ήταν πολύ υπερήφανοι ό­

σει με τον ίδιο τρόπο τη συμπάθεια των βαρόνων

ταν έπαιρναν τους τίτλους του μάγιστρου ή του πα­

της πρώτης σταυροφορίας και νόμισε ότι αρκούσε

τρικίου, του ύπατου ή του πρωτοσπαθάριου· πί­

να ορίσει την τιμή για να τους κάνει μισθοφόρους

στευαν ότι έτσι γίνονταν μισο-Ρωμαίοι, .. THC κΥΖ.λΝΤΙΝΗC λΥΤΟΚΡλΤΟΡlλC Η οικονομική πολιτική του Βυζαντίου στηριζόταν

φόρους αγοράς κω πώλησης. Μια λεπτολόγα δlOί κη­

εξολοκλήρου σ' αυτέςτιςαρΧές. 'Εχει ειπωθεί σωστά

ση φρόντιζε για την αυστηρή τήρηση όλων αυτών

ότι η Κωνσταντινούπολη του μεσαίωνα ήταν ''ο πα­

των αρκετά ενOxλnη Kών μέτρων, Στα λιμάνια, στο

ράδεισος του μονοπωλίου, του προνομίου και του

πέρασμα των Στενών, οι κομερκιάριοι εξέταζαν τα

προστατευτισμού". Η βlOμηχανία ελεγχόταν σε όλες

φορτία και έκαναν έρευνα στις αποσκευές των ταξι­

τις λεπτομέρειες, εποπτευόμ εντι στενά από το Κρά­

διωτών με δυσάρεστη αυστηρότητα, που προκάλεσε

τος.'Οπως σε ολόκληρη την κοινωνία του μεσαίωνα,

την οργή του επ ι σκόπου Λουππράνδου της Κρεμό­

η οργάνωση των συντεχνιών, καθεμία από ης οπο ίες

νας, που οι αυτοκρατορικοί τελωνειακοί δεν σέβο­

είχε μια αυστηρά καθορισμέντι ειδ ικότητα, δεν άφη­

νταν αρκετά τον διπλωμαηκό χαρακτήρα του. Ναυτο­

νε καμιά θέση για την ελεύθερη εργασία ή την ατομι­

δ ικεία, με πρόεδρο τον θαfiασσίτη, εφάρμοζαν με

κή πρωτοβουλία. Το Κράτος όριζε την ποσότητα των

σκληρό τρόπο τις κυρώσεις κατά των παραβατών.

αγορών, την ποσότητα της παραγωγής, τις τιμές πώ­

'Ολα αυτά δημ ι ουργούσαν πολλές ενοχλήσεις, που ε­

λησης και τους μισθούς. Επόπτευε συνεχώς τη βlO­

ππείνονταν από ένα καθεστώς προνομίων και απαλ­

μηχανία, κάνοντας έρευνες στα καταστήματα, ελέγχο­

λαγών που παραχωρούνταν, ανάλογα μ ε ης ανάγκες

νταςτα βιβλία των λογαριασμών, QΠαγOpεύOνταςτην

της γενικής πoλΙΤΙKiις, σε ορισμένα πlo ευνοούμενα

εξαγωγή ορισμένων προϊόντων, εφαρμόζοντας πα­

έθνη. Η Βενετία, κυρίως, πέτυχε από νωρίς σημαντι­

ντού ένα επίφοβο καθεστώς προστατευτισμού και ε­

κά προνό μια που της εξασφάλlOαν, σιγά-σιγά, μια

λέγχου. Η πολιτική του δεν ήταν λιγότερο αυστηρή

μOναδlKiι θέση σω βυζαντινή αυτοκρατορία.

απέναντι στους ξένους εμπόρους. Παρακολουθούσαν

'Ομως, παρά τα λάθη αυτού του ελάχιστα φιλελεύ­

στενά τους εμπόρους που έρχονταν στο ΒυζάντlO.

θερου συστήματος, είνω βέβαιο όη η αυτοκρατορία

Το υς απαγόρευαν να εισάγουν ορισμένα εμπορεύμα­

αντλούσε από αυτό ση μαντικούς οικονομικούς πό­

τα

ρους. Έχει υπολογιστεί ότι κατά τον Ι

-

όπως για παράδειγμα το σαπούνι της Μασσα­

20

αιώνα, οι

λίας- που μπορούσαν να ανταγωνιστούν την εθνική

αυτοκράτορες εlOέπρατταν μόνο στην π όλη της

βlOμηχανία. Τους απαγόρευαν να εξάγουν ορισμ ένα

Κ ωνσταντινουπόλεως, για τα ενοίκια των καταστη­

εμπορεύματα και κυρίως τα πορφυρά μεταξωτά που

μάτων και για τα δ ικαι ώ ματα αγοράς και τελωνείου,

χρησ ιμ οποlOύνταν αποκλειστικά από ων αυτοκρα­

ετήσιο εισόδημα

τορική αυλή. Υπήρχε μια ολόκληρη σειρά από υφά­

νω από

σματα που ονομάζονταν 'Ία απαγορευμένα είδη" (τα

Και μ όνο από αυτό τον αριθμό βλέπουμε πόσο ση­

κcκωfiυμένα) που δεν μπορούσαν με κανένα πρό­

μαντική ήταν για το μεγαλείο τη ς αυτοκρατορίας και

σχημα να πουληθούν σε ξένους. Το αυτοκρατορικό

για την OΙKOνOμΙKiι κατάστασή της η οικονομική

τελωνείο επ έβλεπε προσεκηκά την τήρηση αυτών

ευημερ ία της μοναρχίας και γιατί η ανάπτυξη του ε­

των διατάξεων κατά ων έξοδο. Για να εππραπεί μια

μπορίου ήταν βασικό μέλημα της αυΤOKραΤOΡIKiις

εξαγωγή υφασμάτων, έπρεπ ε να έχουν σφραγιστεί

κυβέρνησης. Η φροντίδα για την τροφοδοσία της

προηγουμένως με τη σφραγίδα του επάρχου της πό­

πρωτεύουσας και η προσπάθεια να μη δυσαρεστη­

λης. Τόσο ο πωλητής όσο και ο αγοραστής που δεν

θεί ο πληθυσμός τη ς Κωνσταντινουπόλεως ήταν

τηρούσαν αυτούς τους κανονισμούς ημωρούνταν μ ε

αρκετή για να επιβάλλει στην κυβέρνηση αυτή την

αυστηρές ποινές, πρόστιμα, μαστίγωση και κατάσχε­

ενασΧόληση με τα οικονο μικά: ένα από τα βασικά

ση των εμπορευμάτων. Η απάτη και το λαθρεμ π όρlO

καθήκοντα του έπαρχου της πόλης ήταν να καθορί­

τιμωρούνταν αυστηρά. Εξάλλου οι συναλλαγές υπό­

ζει, ανάλογα με την πο σότητα των εισαγωγών , την

κειντο σε πολύ βαρείς φόρους, φόρους εισαγωγής

τιμή του ψωμιο ύ, του κρασlOύ, του ψαριού και του

κατά την είσοδο, φόρους εξαγωγής κατά την έξοδο,

κρέατος.

187

500

7.3 00.000

χρυσών σκούδων, πά­

εκατομμύρια σε σημερινά χρήματα.

ΚΕΦΑΛΑ ΙΟ ΕΒΔΟΜΟ

ICTOPIA. THC κΥΖλΝΤΙΝΗC λΥΤΟΚΡλΤΟΡΙλC

Μια άλλη πηγή του δημόσιου

την κατάσταση των καλλι εργητών, μεταρρυθμί ζο­

π λούτου ήταν η γεωργία. "Δυο πράγματα ,

ντας το σύστημα καλλι έργεια ς κα ι αναπτύσσοντας

γράφει ένας αυτοκράτοραςτου Ι Ο ου αιώνα,

κο ι νότητες χωρ ι ών μ ε μεγαλύτερη ελευθερ ία. Αυτές

ε ίνοι απαραίτητα για τη διατήρηση του κράτους: η

οι προσπάθειες ό μω ς στέφθηκαν μόνο εν μ έρει από

γεωργία πο υ τρέφει τους στρατιώτες και η στρατιω­

επιτυχί α. Οι σφετερισμοί των μεγάλων αυξάνονταν

τική τέχνη που πρ οστατεύει τους γεωργούς. Όλα τα

συνεχώς, ο δεσμός πο υ ένωνε τον άνθρωπο με τη

άλλα επαγγέλμ ατα είναι κατώτερα από αυτά τα δύο".

γη ενι σχυόταν και ο αριθμός των δουλοπαροίκων ή

Και συνιστούσε στους διoικnτές των επαρχιών να

παροίκων μεγάλωνε συνεχώς. Όπως θα δούμ ε το

φροντίζουν ώστε τα μ έλη αυτών των τάξεων να μην

κοινωνικό ζή τημα τέθηκε στη βυζαντ ι νή αυτοκρα­

υφίστανται ούτε ενοχλήσεις ούτε ζη μί ες.

τορία με υπερβολική οξύτητα, συχνά επ ι κίνδυνη

ΓEΩPΓlA.

-

Το καθεστώς της ιδιοκτησίας της γης.

-

για την ησυΧία και ων ευημερία του Κράτους.

Η βυζαντι­

νή αυτοκρατορία, όπως και η ρωμαϊκή αυτοκρατο­

Από την άλλη πλευρά , η φορολογική π ολιτι κ ή

ρία, στηριζόταν βασικά σε γεωργικές βάσεις. Η μεγά­

ως κυβέρνησης ήταν πολύ δυσάρεστη για ω γεωρ­

λη πλειονότητα των π ληθυσμών των επαρχιών ή­

γία. "Ο μεγάλος αρ ι θ μ ός των χωρικών, έγρ αφ ε ένας

ταν αφιερωμένη στην καλλιέργεια της γης. Ο φόρος

αυτοκράτορας του Ι Οου αιώνα, είναι ση μ άδι ότι ο ι

της ακίνητης περιο υσίας ήταν ένα από τα καλύτερα

δημόσ ιες ανάγκες ικανοποιούνται με την ακριβή

έσοδα του δ ημ όσιου ταμείου. Ωστόσο είναι πολύ

καταβολή των φόρων, με την εκηλήρωση των στρα­

δύσκολο να προσδιορίσουμε μ ε ακρίβεια πο ι α ήταν

τιωτικών καθηκόντων: όλα αυτά θα έλε ιπαν αν εξα­

η θέση της γεωργίας στη βυζαντινή αυτοκρατορία,

φαν ι ζόταν ο μεγάλος αριθμός των κατοίκων της υ­

ποιο ήταν το καθεστώς της ιδιοκτησίας τη ς γης και

παίθρου". Γι α να εξασφαλ ίζει τον στρατό της, για να

η κατάσταση των αγροτικών τάξεων. Στην Ανατολή,

διατηρεί την ισορροπία του προϋπολογισμού, η αυ­

όπως και σε όλα τα κράτη του μ εσαίωνα, διαπιστώ­

τοκρατορι κή κυβέρνηση προσπαθούσε να διατηρή­

νουμε δύο πολύ ση μαντι κές εξελίξεις: μία , που τεί­

σει όσο καλύτερα μπ ορούσε αυτό το "μεγάλο αρ ι θ μ ό

νει να προκαλέσει την εξαφάνιση της μ ικρής ελεύ­

κατο ίκων της υ παίθρου". Όμως η συνεχής μείωση

θερης ιδιοκτησίας, που απορροφάτα ι προοδευτικά

της φορολογητέας ύλης, ο φόβος ως υπερβολικής

από τους σφετερισμ ούς των μεγάλων γαι οκτη μ ό­

μείωσης τω ν πόρων που έδ ινε στο δημόσ ι ο ταμείο

νων και μια δεύτερη που τείνε ι να εξο μ ο ι ώνει τους

η φορολογία της ακίνητης περιο υσίας, οδήγησαν

ελεύθερους χωρικούς, που ε ίναι οργανωμένοι σε

συχνά την αυτοκρατορική διοίκηση στη λήψη αξιο­

γεωργικές κο ι νότητες, με τους κολίγους που δού­

κατάκριτων μέτρων ό πως για παράδειγμα το πολύ

λευαν στα κτήματα του κυρίου τους και ε ίχαν κληρο­

ενοΧλητικό σύστη μα ιηςσυλλογικής ευθύνης που ε­

νομικούς δεσ μ ούς με το έδαφ ος που καλλι εργού­

π ι νόησε για την είσπραξη των φόρων. Διχασμένη

σαν. Διαπιστώνουμε, εξάλλου, τη συνεχή πρ οσπά­

συνεχώς ανάμεσα στην αξιέπαινη επ ι θυμία να μην

θε ι α ω ς αυτοκρατορικής κυβέρνησης να αντιταχθεί

επιβαρύνε ι υπερβολικά τον μικρό φορολογούμενο

σ' αυτό το δ ι πλό ρεύμα, είτε προστατεύοντας, όπως

και την επιτακτική ανάγκn για χρήματα, η βυζαντι­

έκαναν οι αυτοκράτορες του 60υ, του 80υ, του Ι Οου

νή κυβέρνηση άσκnσε πάντοτε μια πολύ αβέβα ι η

αιώνα, τη μικρή γεωργ ι κή ιδιοκτησία των "φτω," , , " , ., ,

ο ι κονομ ι κή πολιτική που επρόκειτο να έχει βαριές

χων

απο τους σφετερισμους των

συνέπειες για τη γεωργία.

ισχυρων, ε ιτε

πρ οσπαθ ώντας, όπως το ετι ι χε ίρησαν κατά τον

80

Η κατάσταση τηςγεωΡΥίας.

- Εύκολα μπορού μ ε να

αιώνα οι εικονοκλάστες αυτοκράτορες με τη δημο­

φανταστούμε τις συνέπειες αυτής της κατάστασης

σίευση του αγροτι κού Κώδι κά τους, να βελτιώσουν

των πραγμάτων στην οποία πρ οσθέτονταν οι δυστυ-

188

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΒΔΟΜΟ

ICTOPIA. THC RΥΖλΝΤΙΝΗC λΥΤΟΚΡλΤΟΡΙλC χίες του πολέμου, η έλλειψη ασφάλειας της υπαί­

ρει για την τροφοδοσία της Κωνσταντινουπόλεως η

θρου και οι ενοχλήσεις της διοίκησης.Ήδη από τον

Μικρά Ασία φαίνεται όη ήταν, σε πολλές από ης ε­

αιώνα η ύπαιθρος ερήμωνε από πληθυσμό, η

παρχίες της, εύφορη περ ιοχή: στα κείμενα γίνεται

γεωργία βρισκόταν σε κατάσταση εγκατάλειψης, οι

λόγος για θαυμάσια κτήματα που γεμίζουν την πε­

επαρχίες ήταν "σχεδόν ακατάλληλες για κατοι κία"

διάδα της Κιλικίας και το θέμα των θρακησίων. Η

και ο πληθυσμός συνέρεε προς ης μεγάλες πόλεις σε

Καππαδοκία , ό που βρίσκου μ ε μεγάλους ι διοκτήτες

σημείο που, κατά τα λεγόμενα ενός ιστορικού , "ο ι

αμπελιών και μ εγάλους κτηνοτρόφους ήταν, όπως

εισπράκτορες δεν έβρ ισκαν πια χρήματα για να φέ­

φαίνεται, εξίσου πλούσια περιοχή. Οι λεπτο μ έρειες

ρουν, γιατί δεν υπήρχαν πια άνθρωποι για να πλη­

όμως δεν είναι γνωστές. Το μόνο που μπορο ύμε να

ρώσουν το φόρο". Κατά τον Ι

πούμε είναι ότι, όταν η κυβέρνηση βρισκόταν στα

60

00

αιώνα , τα επίσημα

κείμενα μι λούν συνεχώς

χέρια ενός ενεργητι κού

για

των

ηγεμόνα , αρκετά ι σχυ­

φτωχών, για την ακόρε­

ρού για να προστατέ­

στη λαιμαργία των μεγά­

ψει τους μικρούς και

λων που , "σαν γάγγραι­

αρκετά ικανού ώστε να

να , κολλάει στο σώμα

διο ικεί καλά την αυτο-

των χωρ ι κών για να ολο­

κρατορία, η οικονομι­

κληρώσει την καταστρο­

κή κατάσταση της μ ο­

φή τους". Κατά τον

120

ναρχίας, που βασιζό­

αιώνα , οι χωρικοί εγκα­

ταν στην ανάπτυξη του

τέλειπαν

χωράφια

εμπορίου και της γε­

τους για να καταφύγουν

ωργίας, φαινόταν σε

στις πόλεις. Για να ξεφύ­

γενι κές γραμ μές ι κανο­

γουν από τη φορολογι κή

ποιητική. Όπως ε ίδα­

τυραννία, πολλοί έφευ­

με, κατά τον Ι

τη

δυστυχ ία

τα

γαν στο εξωτερικό. Και ο κατάλογος των

ΙΙ Η

επιβα­

ρύνσεων, των απαιτήσε­ ων που μπορούσαν να ε­

αιώ­

να, το σύνολο των εσό­

.

δων της αυτοκρατο­ ρίας ανερχόταν σε

Ο Αδάμ και η Εύα στο θερισμό, Βυζαντινό ανάγλυφο του 1Ο0U αιώνα από ελεφαντόδοντο.

πιβληθούν στον δύστυχο χωρ ικό είναι πραγματικά ατελείωτος

20

650

εκατομμύρ ια , που θα ι ­ σοδυναμούσαν σιΊμε­

όπως βλέ­

ρα με πάνω από τρία δισεκατομμύρια και κατά το

πουμε από τις απαλλαγές που απολάμβανε η μο νιΊ

θάνατο του Βασιλείου Β ' υπιΊρχε στο ταμείο ένα α­

της Πάτμου. Και επε ι διΊ, εξάλλου, τα μεγάλα κτήμα­

πόθεμα

τα, καλλιεργούνταν συχνά ελάχιστα και περι είχαν

τομμύριο σε δικά μας χρήματα. Πρέπει λοι πόν να

πολλά άγονα τμήματα, οι πόροι που μπορούσε κα­

παραδεχθούμε ότι, παρά το βάρος των εξόδων, ο ι

νείς να περιμένει από τη Υπ μειώνονταν ακόμη πε­

πόροι της αυτοκρατορίας ιΊταν τεράστιοι , η ο ικ ονο­

ρισσότερο.

μικιΊ ευημερία της ήταν πραγματική και έβριοκε για

-

220

εκατο μμυρίω ν, πάνω από ένα δισεκα­

Κάτω από αυτές τις συνθιΊκες είνα ι δύσκολο να ε­

πολύ καιρό σ' αυτήν ένα αναμφισβιΊτητο στο ιχείο

κτιμήσουμε ποιο ακριβώς στοιχείο δύναμης συνει­

δύναμης. Οι στιγμές όπου η αυτοκρατορία ιΊταν ι ­

σέφερε η γεωργία στην αυτοκρατορία.'Εχουμε όμως

σχυρότερη αντιστοιχούν με αρκετιΊ ακρίβεια

λόγους να πιστεύουμε όη υπ ιΊρχαν περιοχές με

αυτό αποδεικνύει τη σημασία της γεωργίας

πλούσια γεωργικιΊ παραγωγή. Οι πεδιάδεςτηςθρά­

περιόδους κατά τις οποίες η κυβέρνηση φρόντιζε να

κης παριΊγαν άφθονα σιτηρά που χρησί μευαν εν μέ-

προστατεύει τη μικρή ι δ ιοκτησία.

189

- και - στις

190

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΟΓΔΟΟ

Η κωΝCΤλ.ΝΤIΝΟΥΠΟλΗ

Ι.

Το μεγάλο στρατιωτικό κέντρο.

Π.

Το μεγάλο κοσμικό κέντρο.

ΠΙ

Ο πληθυσμός της Κωνσταντινουπόλεως.

191

nJ>o"oro~ την απέραντη βυζανηνή αυτοκρατορία, η Kωνσrανηνoύπo.ilη, η πρωτεύουσά της καιέΧει μονα­ δική, εξαφCΠKή θέση. Είναι το ΠΟ.iιιηκό και διοικηηκό κέντρο, το θρησκευηκό και οικονομικό

κέντρο, το .iιογοιεχνικό και KαιΊ.ilιrεxνΙKό κέντρο της μοναρχίας. Είναι η βασιi/εύoυσα προς την οποία έχει σrραμμένo το β.iιέμμα του Ο.iιόΚ.iιηρος ο κόσμος, ο πό.iιος έ.iιξης προς τον οποίο σrρέφoνιαι ό­

.iιΟΙ, ιόσο οι υπήκοοι της αυτοκρατορίας όσο και οι ξένοι Είναι κάη περισσόιερο από μια συνηθισμένη

πό.iιη, είναι για roυς Βυζανηνούς "η θεοφύ.iιακτη πό.iιη" ή απ.iloύσrερα "η πό.ilη" Και ενώ ο] μεΥΜες πό­ .iιεις της σύγχρονης Δύσης δεν ήιαν καιά το μεΥαιΊύιερο μέρος τους ιίποια περισσόιερο από φιωxέςKαr μέrρ]ες κωμοπό.iιεις, εκείνη είναι η βασί.iιισσα της κομψότηιας, το κέντρο του ΠΟ.il]ηομένου κόσμου και, όπως έχει ειπωθεί ΠΟ.iιύ ωραία 'Ίο Παρίσ] του Μεσαίωνα". Ήιαν ακόμη περισσόιερα πράγμαια.

ΠΟ.il.iιές φορές στη διάρκε]α ιης μαKρόXΡOνης]σrOρίας της, ήιαν από μόνη της Ο.iιόκιΊηρη η αυroκρατο­ ρία· περισσόιερες από μία φορές ξανάφηαξε την αυroκρατορία κα] από την KαιασrΡOφή όπου φαrνόταν να βυθίζεrαι, έκανε να ξεπηδήσει μ]α αναγέννηση που έφερε τη σωτηρία. "Την εποχή καπηνού και

rov Συμεών, γράφε] ο Α. Rambaud,

rov fuμανού Λα­

ήιαν σχεδόν ό, η είχε απομείνει από ης ευρωπαϊκές

κτήσεις της μοναρΧίας Την εποχή ιων ΗραΚ.iιειδών, την εποχή ιων Κομνηνών, ήιαν σχεδόν ό,η είχε

απομείνει από ης ασιαηκές επαρΧίες Όιαν όμως ερΧόιαν η ευνοϊκή περίσrαση ανηδρούσε, ά.il.iιοιε ε­ ναντίον ιων Βου.iιγάρων, Μ.iιοτε εναντίον ιων Αράβων, εναντίον ιων Σε.iιιζούκων. Με την ΠΟ.il]ηκή της, αναδημιουργούσε την αυτοκρατορία, Μ.iιοιε αναΤΟ.iιικά και Μ.iιοιε δυηκά rov Βοσπόρου. Όσο αυιό

ro θαυμασrό οχυρό της Kωνσrανηνoυπό.ilεως δεν είχε υποκύψει,

ιίποια δεν είχε ιε.ilειώσει: η μοναρ­

Χία έμενε όρθια· ο Ευφράτης Κα! ο Δούναβηςμπορούσαν να γίνουν και πΜι ια σύνορά της. Όιαν ιε.iιΙ­ κά οι Οθωμανοί κυρίευσαν ια πάντα, η Kωνσrανηνoύπo.ilη ήιαν από μόνη της Ο.iιόκιΊηρο το Κράτος Το Βυζάνηο επέζησε της βυζανηνής αυτοκρατορίας καιά σχεδόν ένα αrώνα". Πράγμαη, στη μεΥΜη πρωιεύουσα συνοψίζονια] ια περισσόιερα από ια XαραKτηρισr]Kά σrO]Xεία της μοναρΧίαςό.iια όσα αποιέ.iιεσαν επί α]ώνες τη δύναμή της, το γόητρό της, την περηφάνrα της: η σrρα­ ηωηκή δύναμη και

ro κοσμ]κό μεΥαιΊείο,

η αφοσίωση και ο π.iιούroς, η .iιογΟΙΕΧν]κή Κα! KαιΊ.ilιrεXΝ]Kή

δόξα. ΑσφαιΊώς η Kωνσrανηνoύπo.ilη δεν είνα] Ο.iιόκιΊηρο το Βυζάνηο: απένανη στην πo.ilυιε.ilή, εκ.iιε­ πrυσμένη, κομψή, αιΊ.iιά και ΠΟ.iιυιάρατη, σκιΊηρή Κα! δ]εφθαρμένη πρωιεύουσα, υπάρχε] ένα ά.il.iιΟ Βυζάνηο, πιο απf/ό και πιο τρΑχΎ, πιο σηβαρό Kαr πιο σοβαρό, το Βυζάνηο ιων επαρΧ]ών, που μας εί­

ναι.iιιγόιερο yνωσrό από το

M.ilo,

αιΊ.iιά που συνεrέ.ilεσε όσο και εκείνο στη δύναμη και στη δ]άρκεια

της μοναρχίας Όμως, αυιά ια δύο πράγματα είνα] αδ]αxώρ]σrα. Α ν θέ.iιουμε να καιαιΊάβουμε καιΊά αυ­ ιόν τον χαμένο κόσμο, δεν πρέπε] ποιέ να ξεχνάμε τη δ]πf/ή όψη που προσφέρει η βυζανηνή κοινω­

νία: η Kωνσrανηνoύπo.ilη και η επαρΧία είναι σαν ια δύο φύ.il.ilα ενός δίπrυxoυ, Κα! παρά τη βαθ]ά α­

ντίθεσή roυς, η ένωσή roυς αποιέ.iιεσε τη δύναμη της μοναρΧίας

192

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΟΓΔΟΟ

ICTOP I.>.. THC RYZΛNTINHC λΥΤΟΚΡλTOPIkC

ο -

πί τόσους αιώνες.'Οταν από το ύψος του κάστρου του

Από τότε που, στις αρχές του 50υ αιώνα, ο

Επταπυργίου βλέπει κανείς να φεύγει προς τον ορί­

αυτοκράτορας Θεοδόσιος Β', επεκτείνοντας

ζοντα

Ο ΜΕΓΆΛΟ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟ ΚΕΝΤΡΩ.

n ισχυρή γραμμ ή των βυζαντινών Πlχών, ελά­

τα όρια της πόλης του Κωνσταντίνου είχε κατασκευ­

χιστα πράγματα είναι ωραιότερα από αυτόν τον θαυ­

άσει από τις ακτές του Μαρμαρά ώς τα βάθη του Κε­

μαστό προμαχώνα που , κατεβαίνοντας σε κοιλάδες

ρατίου, τη θαυμάσια γραμμή των οχυρών που σώζε­

και σκαρφαλώνοντας σε λόφους, απλώνεται ώς εκεί

ται μέχρι σήμερα,

που φτάνει το μάτι μ έΧρ ι τα φυλλώματα του Εγιού­

n

Κωνσταντινούπολn είχε γίνει

μπ. Από κοντά ,

μια μεγάλη στρατιωτική πόλη, ένα ισχυρό κα ι άπαρ­

n εντύπωση είναι

το οχυρό. Διατn­ ρnμένη

ακόμη πιο συγκινητική. Το θέαμα

πρ οσε­

αυτών των τει ­

f

κτικά

OTn

διάρ­

χών, των δαντε­

κεια

των

αιώ-

λωτών π ύργων,

ανοι κο­

χρυσωμένων α­

δομήσεις και συ­

πό τους αιώνες,

μπληρώσεις, τό­

που

σο τπν εΠΟΧή του

σιλουέτα

Ηρα κλείου που

διαγράφεται στον

τροποποίησε το

γαλανό ουρανό ,

σΧέδιό της γι α να

και

περιλάβει

στην

πλούσια βλάστn­

πόλη τη συνοι­

ση από κισσό, α­

κία των Βλαχερ­

γιόκλημα και δέ­

νών, όσο και την

ντρα του Ιο ύδα

ε ποχή των Κο­

σχη μ ατίζει

νων,

με

μνηνών που ενί­

Η Κωνσταντινούπολη σε σΧέδιο του 170υ αιώνα .

σχυσαν με θαυ ­

Στο κόΊω μέρος δι ακρίνονται σ ι μορφές Τούρκων σουλτάνων.

n

στιβαρή

όπου

μια

φω­

τεινές κηλίδες ένας

-

πράσινος

μανδύας

μάσιους πύργους

τους

που

την περιοχή όπου υψωνόταν το ανάκτορό τους, το

σκεπάζει τα ρήγματα και τα ερείπια

μεγάλο τείχος του Βυζαντίου, με την τριπλή γραμμή

μεγαλείο. Και λιγοι δρό μοι έχουν πιο συναρπαστι­

των αμυντικών έργων που ήταν τοποθετημένα το έ­

κή ομορφιά από αυτό το δρό μ ο, τον στρωμένο με τε­

να πάνω από το άλλο, παραμ ένε ι ένα οπό τα ωραιό­

ράστιες πλάκες, που π ορεύεται επί ώρες ανάμεσα

τερα μ νnμεία

στον προμαχώνα και τα κο ιμητήρια που στεγάζονται

Tn,

στρατιωτική ς αρχιτεκτονικής ό­

λων των εποχών. Από την πλευρά της θάλασσας και

κάτω από

κατά μήκος του Κερατίου, σώζονται ελάχ ι στα

μια ανάμνnσn του παρελθόντος.

ixvn

του ενιαίου τείχους που προστάτευε την πόλη. Από

-

έχει μοναδικό

Tn σκ ι ά του, και όπσυ κάθε βήμα ανακαλεί

Σε μια από τις π όρτες του περιβ όλου διαβάζουμε

σε μήκος περίπ ου επτά

αυτή την επ ι γρα φή: "Χριστέ και Θεέ μας, φύλαξε την

χιλιομέτρων, διατηρείτα ι ακόμn και σήμερα, όσο

πόλη από κάθε κακό , από κάθε πόλεμο. Σύντρ ιψε

κατεστραμμένος κι αν είναι από τον χρόνο , ο τρι­

νικnφόρα τη δύναμη των εχθρών". Για πολύ καιρό,

πλός περίβολος, με

τόσο μεγαλοφυή και σοφή

η ευλαβική προσευχή εισακουόταν. Πάνω σ' αυτό

δ ι άταξη που πρ οστάτευσε την Κωνσταντινούπολn ε-

το τείχος συνθλίφτηκαν όλες οι βαρβαρικές δυνά-

την πλευρά

Tn, ξηράς όμως,

Tnv

193

ΚΕΦΑΛΑ ΙΟ ΟΓΔΟΟ

ICTOPIA. THC RYZkNTINHC

λΥΤΟΚΡλTOPIkC

μει ς. οι Ούννοι και οι Άβαροι, οι Βούλγαροι, ο ι Ρώ­

πήρχαν βιβλία σχετικά με την τέχνη mς βαλλιστικής.

σοι, οι Πατσ ι νάκες. οι Άραβες της Ανατολής και ο ι

Υπήρχε, κάτω από την αλυσίδα που τεντωνόταν σε

Σταυροφόροι τη ς Δύσης. Πιο επιβλητικό από την

περίπτωση πολέμου. από τον πύργο των Μαγκάνων

Καρκασ όν και το Εγκ-Μορτ, πιο ποιητικό από την

ώςτο ακρωτήριο του Γαλατά, το λιμάνι του Κερατίου,

Αβινιόν, πιο μ εγαλό πρεπο από τη Ρώμη, το παλιό

όπου στάθμευε ο αυτοκρατορ ι κός στόλος κα ι όπου ,

τείχος του Θεοδοσίου Β' είναι ένα από τα θαύματα

στο Νεώριον, βρίσκονταν τα ναυπηγεία. Υπήρχαν οι

της Κωνσταντινουπόλεως, ένα από τα π λουσιότερα

στρατώνες των συνταγμάτων της φρουράς, των

σε ιστορία μ νη μ εία.

Και άλλα κτίσματα έκαναν την KωνσταντινOύΠOλn

24.000 ανδρών που αποτελούσαν την τακτική πολι ­ τοφυλακή της Κωνσταντινουπόλεως. Ακόμη και mv

μια μεγάλn στρατιωτική πόλn. Υπήρχε, στον Κεράτιο,

παραμονή της ύστατης καταστροφής εξακολουθού­

στους πρόποδες της Ακροπόλεως, το μεγάλο οπλο­

σαν να υμνούν τη στραπωτική δύνα μη της μεγάλης , "" ,

στάσιο των Μαγκάνων, όπου αποθηκεύονταν οι πο­

πρωτευουσας κα ι

λεμικές μηχανές και στη βιβλlOθήκη του ο ποί ου υ-

αυτο το στεμμα των οχυρων που

δεν ε ίναι καθόλου κατώτερα από της Βαβυλώνας".

φ Ο ΜΕΓΑΛΟ ΚΟΣΜΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ.

Π ίσω

ους η αστυνομία άφηνε σχεδόν πλήρη ελευθερ ία .

από αυτά τα ισχυρά τείχη στεγαζόταν μ ι α α­

Ένας συγγραφέας του Ι 20υ αιώνα συνόψισε πολύ

πέραντη και υπέρ οχη πόλη.

εύστοχα αυτές τις αντιθέσεις: "Αν η Κω νσταντινού­

-

Όπως μας παρουσ ι άζεται για παράδειγμα κατά τον Ι

εποΧές ό που πολλοί αυ­

σε πλούτο, είναι ανώτερή τους και σε ελαπώματα".

τό πτες μάρτυρες περιέγραψαν πολ ύ καλά την όψη

Όπως Κl αν ήταν όμως, άφηνε σ' όλους όσοι την ε­

της

η Κωνσταντινούπολη ήταν βασικά μια μεγα­

πισκέ πτονταν, μ ι α θαυμαστή εντύπωση.

λούπολη της Ανατολής. Απέναντ ι από τις ηολυθό­

Τα μνημεία της ΚωνοτανnνουπόjJεως.

-

00

ή τον Ι

20 αιώνα -

πολη, λέει, είναι ανώτερη από όλες τις άλλες πόλε ι ς

-

Με τπν ε­

ρυβες, εξαιρετι κά πυκνοκατοικημένες συνοικίες ό­

ξωτερ ι κή ομορφ ι ά του διακόσμου , μ ε τη λά μψη των

που στριμωχνόταν το πλήθος υπήρχαν ο ι ήσυχες

δημόσιων μνημ είων της, όπου επι ζούσε συχνά η

και μ οναχικές σ υνοικίες όπου, στον ίσκιο των κή­

MaO LKn τεχνοτροπία , μ ε το π λήθος των αρχαίων α­

πων, υψώνονταν μοναστήρια και ειρην ι κές εκκλη­

γαλμάτων που γέ μι ζαν τις μ εγάλες πλατείες και τους

σίες, σχολεία και νοοοκομεία. Απέναντι στα ηολυ­

δρόμους τn ς, μ ε την πολυτέλεια των ανακτόρων της

τελή ανάκτορα των μεγάλων αρχόντων, στους μεγά­

και τον πλούτο των εKκλnσιών της, η Κωνσταντι ­

λους δρόμους μ ε τις μεγάλες αψιδωτές στοές, υ πήρ­

νούπολη πρόσφερε στο μάτια ένα ασύγκριτο θέαμα.

χαν στενοί θολωτοί δρόμοι. όπου ο ήλιος έμπαινε

Ένας ποιητής του 90υ αιώνα ύμνησε δίκα ι α

"m

φη­

σπάν ι α, όπου στα χαμηλά σπίπα ζούσε ένας βρωμε­

μισμ ένη και σεβαστή πόλη, πο υ έχει την κυριαρχία

ρός και άθλιος πληθυσμός. Δίπλα στις πλατείες τι ς

του κόσμου, και που λά μπει παράξενα μ' ένα π λή­

διακοσμημένες με πολυτελή μνημεία , στήλες, αγάλ­

θος θαύματα, με το μεγαλείο των ψηλών κτιρίων

ματα , έβρισκε κανείς δύσοσμους και βρώμικους

της, τη λάμψη των θαυμάσιων εκκλησ ι ών τnς, τις

δρόμους, όπου η λάσ πη σχημάτιζε βάλτους όπου

μακρι ές στοές της, το ύψος των στηλών πο υ υψώνο­

συχνά βούλ ι αζαν άνθρωπο ι κα ι ζώα. Τη νύχτα κανέ­

ντα ι στους α ι θέρες". Από μόνη της, πρόσφερε ε πτά

να φως δεν φώτιζε τα σκοτάδια και ο δρόμος παρα­

θαύματα

διδόταν στα αδέσποτα σκυλ ι ά κα ι τους κλέφτες, που

κόσμος

ήταν "σχεδόν όσοι και οι φτωχοί" κ αι στο υς οποί-

συγγραφέα, σαν ισάρ ι θμα αοτέρια". Από την πλα-

194

-

-

όσα είχε γνωρίσει ολόκληρος ο αρχαίος "που τη στόλ ι ζαν, κατά τα λεγό μ ενα ενός

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΟΓΔΟΟ

ICTOPI'" THC gΥ2.λΝΤΙΝΗC λΥΤΟΚΡλΤΟΡΙλC τεία του Αυγουσταίου, "την πλατεία του Αγίου Μάρ­

Ήταν ένα ηολύ περίπλοκο σύνολο από κτίρια κάθε

κο υ της Κωνσταντινουπόλεως", τριγυρισμένη σπό

είδους, δ ιαμερίσματα υποδοχής και περίπτερα χα­

στοές, που πλαισιωνόταν από την Αγία Σοφία σιο

μ ένα μέσα στην πρασινάδα, ανάκτορα και στρατώ­

βορρά, το αυτοκρατορι κό παλάτι στο νότο, το ανά­

νες, λουτρά και βιβλιοθήκες, εκκλησίες και φυλα­

κτορο της Συγκλήτου σιην ανατολή, η μεγάλη οδός

κές, μακριές στο ές και ταράτσες απ' όπου η θέα α­

της Μυσίας οδηγούσε στη ν αγορά του Κωνσιαντί­

πλωνόταν μακριά στο Βόσπορο και τη θάλασσα του

νου, ένα από τα ωραιότερα

Μαρμαρά , σκάλες, πύργοι

μ έρη της πόλη ς, όπου υψώ­

και κήποι, όλα διατεταγμένα

νονταν ανάκτορα με γ1γαντ ι ­

χωρίς συμμετρία, χω ρίς σχέ­

αίους τρούλους, μ ε τοίχ ο υς

διο συνόλου αλλά μ ε χαριτω­

διακοσμη μ ένο υς μ ε μωσαϊ­

μένη φαντασία και ασυνήθι ­

κά και πλάκες από πο λύτιμα

σιη μεγαλοπρέπεια. 'Εχει συ­

μέταλλα, ό που κάτω από τις

χνά περιγραφεί , και δεν χρει­

μαρμάρινες σιοές ήταν πα­

άζεται να την περιγράψουμε

ραταγμένα τα αρισιουργήμα­

και πάλι, η εκθαμβωτική πο ­

τα της ελλην ικ ής γλυπτικής.

λυτέλεια των διαμερισμάτων

Μακρύτερα βρισκόταν η με­

πο υ έλαμπαν από μάρμαρα,

γάλη πλατείο του Ταύρου, ό­

μωσαϊκά

πο υ υψωνόταν στον ουρανό,

λάμψη των ενδυμασ ιών, η

μπροστά στο Καπιτώλιο, η

μ εγαλοπρέ π εια

ψηλή σιήλη του Θεοδοσίου.

μπών, οι τελετές, οι επίση ­

Και υπήρχαν και άλλα μ έρη,

μες ακροάσεις, τα επίσημα

κα ι άλλοι πο λυτελείς δρό­

γεύ ματα , ολόκληρη η περί­

μ οι, που βρίσκουμε ακόμη

πλοκη κω πολυτελής επίδει­

τη χάραξή τους στους μ εγά­

ξη που συνόδευε κάθε πράξη

λους δρόμους της σημ ερινής

τη ς αυτοκρατορικής ζωής,

Κωνσταντινουπό λεω ς,

και

τον ε πιδ ε ι κτικό τρόπο με τον

μνημειώδεις σιήλες που υ­

οποίο το Βυζάντιο, για να θα­

ψώνονταν πάνω από τη θάλασσα των σπιτιών κοι των

Ο Ιωάννης Β' Κομνηνός με

τον πρωτότοκο γιο του Αλέξιο.

κοι

χρυσάφι,

των

η

πο ­

μπώσει τους επισκέπτες του , άπλωνε μπρ οστά τους τα

ανακτόρων, κι οι τρούλοι των αναρίθμητων εκκλη­

πλούτη του σε σκηνές παραμυθιού αντάξιες του "Χί­

σ ιών κοι αγάλματα π ου έκαναν την πόλη το πλου­

λιες κοι μια Νύχτες". Όταν από τον

σ ιότερο μουσείο.

μετά, ο ι Κομνηνοί εγκατέλειψαν την παλοιά αυτο­

120

αιώνα κοι

Εκείνα όμως που είχαν ασύγκριτο μεγαλείο ήταν

κρατορική κατοικία για να κατοικήσουν, στα βάθη

το αυτοκρατορικά ανάκτορα. Στην πλαγ1ά των λό­

του Κερατίου , σιη συνοικία των Βλαχερνών, σε μια

φων που κατεβαίνουν από την πλατεία του Ατμεϊ­

νέα κατοικία , η λάμψ η της δεν ήταν λιγότερο αξιο ­

ντάν προς τη θάλασσα του Μαρμαρά, απ λώνονταν

θαύμασιη. Οι ξένοι που γίνονταν δεκτοί για επ ίσκε­

τα αναρίθμητα κτίρ ια που αποτελούσαν το Ιερ ό Πα­

ψη σ' αυτό το παλάτι έχο υν αφήσει θαμπωμένες πε­

λάτι, πραγματική πόλη μέσα στην πόλ η όπου, από

ριγραφ ές. Δεν έβλεπεςπαντού τίποτ' άλλο ε κτός από

τη ν εποχή του Κωνσταντίνου ώς τον Ι Ι ο ωώνα,

χρυσάφι κοι πολύτιμα πετράδια, πολύτιμα χρυσα­

σχεδόν κάθε αυτοκράτορας είχε θεωρήσει ζήτη μα

φικά ΚΟΙ λαμπρά μωσαϊκά κοι όπως λέει ένας σύγ­

περηφάνιας να πλουτίσει μ ε κάποιο κοινούργιο

χ ρονος, "δεν ήξερες τι έδ ι νε μεγαλύτερη τιμή ή ο­

κτίσμα την απέραντη αυτοκρατορική κατοικία.

μορφιά στα πράγματα, η αξία του υλικού ή η ικανό-

195

ΚΕΦΑΛΑ Ι Ο ΟΓΔΟΟ

ICTOP IA. THC gΥΖλΝΤΙΝΗC λΥΤΟΚΡλΤΟΡΙλC τητα ιηςτέχνης". Εκεί ζούσε μια κομψή και κοσμική

ξεις αντάξιές της. Και όταν έχεις μ ιλήσει γι ' αυτήν,

αυλή , που λάτρευε τις γιορτές, τη μουσική, τα τουρ­

δεν μπορείς πια να μ ι λήσεις για τίποτε άλλο".

νουά, γεμάτη δολοπλοκίες κα ι ηεριπέτειες. Και όλα

Η Κωνσταντι νούπολη ήταν όμως γεμάτη και από

αυτά έδιναν στην πόλη μοναδική έλξη. Οι ταξιδιώ­

άλλες περίφημες φημισμ ένες εκκλησίες. Υπήρχε η

τες ηο υ έρχονταν στην Κωνσταντινούπολη δήλω­

Εκκλησία των Αγίων Αποστόλων, μ ε τους πέντε

ναν ότι "δεν μπορεί να βρεθεί κάτι παρόμOlο σε κα­

τρούλους της, αριστούργη μα τη ς αρχιτεκτονικής του

μιά άλλη χώρα" και , βλέποντας τα θαύματα του Βυ­

60υ αιώνα, που μιμήθηκ ε αργότερα ο Άγιος Μάρ­

ζαντίου, έφερναν πολύ φυσικά στο νου τους τη θρυ­

κος της Βενετίας και όπου ένας μεγαλοφυής καλλι­

λική ανάμνηση των θαυμάτων των "Σούσων και

τέχνης είχε απεικονίσει σε μωσαϊ κό τα επεισόδια

των Εκβατάνων".

τη ς ζωής του Χριστού και στην ο πο ία αναπ α ύονταν,

Το μεγάfto θρησκευτικό κέντρο. - Η Κωνσταντινού­

στις σαρκοφάγους τους από πορφύρα και μάρμαρο,

πολη ήταν επίσης μεγάλο θρησκευτικό κέντρο.

δέκα γενεές αυτοκρατόρων. Υπήρχε η Νέα Βασι λ ι ­

Όπως γράφει ο Βενιαμίν ιης Τιντέλ, "υπή ρχαν εκεί

κή, χτισμένη κατά τον

τόσες εκκλη σίες όσες ε ίναι ΟΙ ημέρες του χρόνου'" α­

κλησίες που έχτισαν ΟΙ Κομνη νοί, από τι ς οποίες η

μέτρητα μοναστήρια, άσυλα γαλήνης και περισυλλο­

γνωστότερη ήταν η εκκλησία του Π αντοκράτορα,

γής, είχαν χτιστεί εκεί από την ευλάβεια των ηγεμό­

στεφανω μ ένη ολόκληρη απ ό τρούλους, που ε ίχε γί­

νων και των πλούσιων ιδιωτών- και τα λείψανα,

νει, από τον

που ΟΙ άνθρωπο ι του μεσαίωνα θεωρούσαν χ ίλ ι ες

ναρχίας. Υπήρχαν πολλές άλλες εκκλησίες, μερικές

φορές πολυτιμότερα από "το χρυσάφι και τα π ετρά­

από τις οποίες διατηρούνται, γραφικές και χαρ ιτω­

δια", φυλάσσονταν εκεί σε τόσο μεγάλη ηοσότητα ώ­

μένες, στην απέραντη επιφάνεια της σημερινής

στε "ολόκληρος ο λατινισμός, όπως έγραφε ένας αυ­

Κωνσταντινουπόλεως η Αγία Ειρήνη και η μ ι κρή

τοκράτορας του 1 30υ αιώνα, δεν είχε τόσα". Η επί­

Αγία Σοφία , που χρονολογούνται απ ό τον

σ κεψη στα ιερά της Κωνσταντινουπόλεως ήταν για

να, η εκκλησία της Θεοτόκου (Κι λισέ τζαμίJ π ου

τους προσκυνητές σχεδόν εξίσου ηολύτιμη μ ε την ε­

φαίνεται ότι χρονολογείται από τον

πίσκεψη στους Αγίους Τόπους και μια μοναδ ι κά

ό που η βυζαντ ι νή αρχιτεκτονική δη μ ιούργησε με α­

δραστήρια κα ι ισχυρή θρησκευτική ζωή γέμιζε μ ε τις

σύγκριτπ χάρ η τον κλασικό τύπο των θρ η σκευτικών

εκδηλώσε ι ς της τη βυζοντινή πρωτε ύουσα. Η Αγία

κτιρίων της, και ακόμη το Φετιγιέ τζαμί ή Καχρι έ

Σοφία, η Μεγάλη Εκκλησία όπως την ονόμ αζαν συ­

Τζαμί, χτισμ ένα κατά τον

νήθως, ήταν το θαύμα της Κωνσταντινουπόλεως, ό­

δεύτερο από τα οποία διατηρεί μια από τις πιο υπέ­

πως είναι και σήμερα. Με τον ψηλό της τρούλο , τόσο

ροχες δ ιακοσμήσεις σε μωσαϊκό που μας άφησε η

αέρ ι νο, τόσο ελαφρύ, ώστε να φαίνεται, κατά την έκ­

βυζαντινή τέχνη.

90

120 αιώνα,

αιώνα και ο ι ωραίες εκ­

ο Άγι ος Διονύσιος της μο ­

120

και τον

11 ο

60

αιώ­

αιώνα και

130 αιώνα, το

φραση του Προκό πιου "σαν να κρεμόταν μ ε μια χρυ­

Σ' όλες αυτές τις εκκλησίες, το ορθόδοξο λειτουρ­

σή αλυσίδα από ψηλά από τον ουρανό", μ ε το θαυμα­

γ ικό επιδ είκνυε την πο λυτέλε ι α των τελετών του.

στό μ έγεθος των αρμονικών αναλογιών της, μ ε τη

Υπήρχαν, κυρίως στην Αγία Σοφία, ΟΙ επίσημες

λάμψη των μαρμάρων της, των μ ωσαϊκών της, τη

παρελάσεις όπου η λά μψη τη ς αυτοκρατορικής α­

μεγαλοπρέπεια των κοσμη μάτων που στόλιζαν το ει­

κολουθίας ενωνόταν με τη σοβαρότητα των ι ερών

κονοστάσι, τον άμβωνα και την αγία τράπεζα, ξεσή­

λιτανειών- υπήρχαν οι πομπές της συνόδου και τη ς

κωσε επί αιώνες τον ομόφωνο θαυμασμό των επι ­

στέψης υπήρχαν, τι ς γιορτινές ημέρες, ΟΙ νυχτερ ι ­

σκεπτών. Ο ι διάδοχοι του Ιουστι νιανού φρόντισαν

νές λειτο υργί ες όπου, μέσα στο θαυμάσιο φωτισμό

να τη συντηρήσουν και να την εξωραiσο υν και μέσα

των ασημένιων πο λυελα ίων, των φαναρι ών που

από τους αιώνες ο αντίλαλος της λάμψης και της φή­

ήταν κρεμασμένα στη βάση του τρούλο υ , των κηρο­

μης της γε μ ίζε ι όλα τα στόματα. "Δεν μηορεί να βρει

πηγίων απ ' όπου η φλόγα ξεπηδούσε σαν λουλού­

κανείς, θα πει ένας άνθρωπος του 1 40υ αιώνα, λέ-

δι, η Μ εγάλη Εκκλησία έμOlαζε να καίγεται από

196

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΟΓΔΟΟ

ICTOPIA. THC KYZAoNTINHC AoYTOKPAoTOPIAoC μεγάλη πυρκαγιά και όπου "η φωτεινή νύΧτα , σύμ­

θυρο από παιδικές φωνές που έμοια('ι: με κελάηδη­

φωνα με την έκφραση ενός ποιπτή , έπαιρνε ρόδι ­

μα πουλιών". Σων κοινωνική ζωή της πρωτεύου­

νες αποχρώσεις". Υπήρχε ακόμη, κάτω από τον ψη­

σας, τα μοναστήρια κατείχαν πολύ μεγάλη θέση. Λι ­

λό τρούλο , μπροστά στο ασημένιο εικονοστάσι, α­

γότερο αυστηρά κλειστό στους θορύβους του κόσμου

νάμεσα στη λάμψη των κεριών και τους ευωδ ι α­

από τα μοναστήρια της Δύσης, το βυζαντινό μονα­

στούς ατμούς του λιβανιού, ανάμεσα στους αρμονι ­

στήρ ι ασκούσε μεγάλη επίδραση στη λαϊκή κοινω­

κούς ψαλμούς που συνόδευαν τα ασημέν ι α όργανα,

νία. Οι μοναχοί ήταν οι οδηγοί της συνε ίδησης που

η παραμυθέν ια εικόνα των τελαουργι κών ακολου­

αναζητούσαν κυρ ίως ο ι ευσεβείς κυρίες ο ι άγι ες ει ­

θιών, τα μ υστικά ε­

κόνες, π ου είχαν πολ­

πεισόδ ι α του εορτα­

λά μοναστιΊρια, συ­

σμού των παθών , τό­

ντηρούσαν γύρω τους

σο συγκ ι νητι κά και

μια ατμόσφαιρα σε­

με τόσο συναρπαστι ­

βασμ ού και θαυμά­

κή ομορφιά ώστε οι

των. Και ο φαναη κός

θαμπωμ ένο ι βάρβα­

στρατός των

ροι νόμιζαν πως έ­

χών, μ ε η ς θορυβώ­

βλεπαν,

μ έσ α

στη

δεις εκδ ηλώ σεις του,

Μεγάλη

Εκκλησία,

τάρα('ι: πο λλές φορές

μονα­

τους ίδιους τους αγ­

τους

γέλους να κατεβαί­

πρωτεύουσας ΚΟΙ πιΊ-

νουν γ ι α να τελέσουν

γαι νε να υποβάλει τα

τη λειτουργία μαζί μ ε τους ιερεί ς.

δρόμους

της

αιτήματά του ακόμη και στο Ι ερό Π αλάτΙ.

Αλλού , στις μ οναχικές και ήσυχες συνο ικ ίες κο­

Το μεΥάftο κέντρο τηςβιομηχανίαςκαι του εμπορί­

ντά στουςγκρεμούςτου Π ετρίου, την πράσινη κο ι λά­

ου. - Όπως είδαμε ιΊδη, η Κωνσταντ ι νούπολη ήταν

δα του Λύκου, ή που απ λώνονταν κάτω από το Μ ε­

επίσης μ εγάλο κέντρο βιομη χανί ας και εμπορίου.

γάλο Τείχος, υψώνονταν πολυάριθμα μ οναστήρια.

Ανάμεσα στις πλατείες του Αυγουσταίου και του

Ήταν πραγματικές μικρές π όλεις, πολιτείες περισυ λ­

Ταύρο υ, η συνοικία τω ν παζαριών απλωνόταν κατά

λογής και σιωπής όπου, σm σκιά της συμβαηκής

μήκος της μεγάλης οδού της Μυσ ίας, και τα κατα­

εκκλησίας, μ έσα στις καταπράσινες αυλές και τους

στήματα που ήταν παραταγμ ένα κάτω απ ό τι ς στοές,

μεγάλους κήπους που τριγύριζαν το μοναστήρι , κυ­

τα εργαση'ιρια όπου εργάζονταν στο ύπαιθρο οι χ ρυ­

κλοφορούσε ο λαός των μοναχών με τα μακριά μαλ­

σοχόο ι , οι πάγκοι των αργυραμοιβών σκεπασμένοι

λιά, τα σκούρα ρούχα, τους ψηλούς μαύρους σκού­

ολόκληροι από νομ ίσματα , τα καταστήματα των πα­

φους, ο λαός των ευλαβικών ανθρώπων που είχαν

ντοπωλών που πουλούσαν στο δρό μο κρέας κα ι πα­

αηαρνηθεί τα εγκόσμια. Στον απέραντο περίβο λο, τα

στό ψάρι, αλεύρ ι και τυρί, χορταρι κά, λάδι, βούτυρο

κτίρ ι α δ ια δέχονταν το ένα το άλλο. ΥπιΊρχαν το ε­

και μέλι και τα καταστήματα των αρωματοπωλών

στωτόριο και Ο κοιτώναςτων μοναχών, και η κατοι­

π ου ήταν εγκαταστημένα στην πλατεία του Π αλατι ­

κία του ηγουμ ένου , οι σιταποθή κες και τα κελάρια,

ού, όλα αυτά είχαν το ανατολίτικο χ ρώμα που προ­

τα εργαστήρια για η ς χειρωνακτικές εργασίες και η

σφέρει και η σημερινή Κωνσταντινούπο λη . Στα πε­

βιβλιοθήκη, ο ξενώνας για τους ταξιδιώτες και το

ρίχωρα της Μ εγάλης Στοάς, ανάμεσα στην αγορά

νοσοκομείο για τους αρρώστους, το άσυλο για τους

του Κ ωνσταντίνου και στον Ταύρο , ο ι έμποροι μαα­

ηλικ ι ωμένους και συχνά τα σχολεία, που γέμ ι ζαν το

ξωτών και υφασμάτων ε ίχαν την καθορισμένη συ­

χώρο γύρω από την εκκλησία, σύμφωνα με την έκ­

νοικία τους για κάθε ειδικότητα. Αλλού υπήρχε ο

φραση ενός συγγραφέα του 1 30υ αιώνα, "με ένα ψί-

οίκος των λύχνων, παρόμοιος μ ε το Μπε('ι:στέ ιν στο

197

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΟΓΔΟΟ

ICTOPI.>.. THC κΥ;ΖλΝΤΙΝΗC λΥΤΟΚΡλΤΟΡΙλC

σμου , από στερ ιά ΚΟΙ aπό θάλασσα".

μεγάλο παζάρι τη ς ση μερι ν ιΊς Κωνστανη νο υπ όλε­ ως. Στον Τα ύ ρο , στο Στρατηγείο, πουλούσαν πρόβα­

Το μεγόJ!o πvευμa nκό και κajJριτεχνικό κέντρσ.

τα και χοίρους, άλογα στο Αμαστριανό, ψάρ ι α σης α­

Η Κωνσταντ ινούπο λη ιΊταν επί σης μεγάλο πνευ μα­

ποβάθρες του Κερατίου . Και κάτω από την προσε­

ηκό κέντρο. Το ΠανεπιστιΊμιο , π ου ε ίχε ι δ ρυθεί κα­

κηκιΊ επίβλεψη του Κράτους, οι ερμηηκά κλειστές

τά τον

συνοικ ί ες, ρυθμι σμένες μ ε μ εγάλ η λε πτολογία, κα­

ΚΟΙ είχε ανασυσταθεί κατά τον

τασκεύαζαν τα πολ υτελιΊ πρ οϊόντα που ιΊταν η φιΊμη

Κα ίσαρα Βάρ δα πρ οστατευμ ένο μ ε μ εγάλ η πρ οσοχιΊ

και η δόξα του Βυζαντίου .

από τους αυτοκράτορες του Ι Ο ου αι ώνα, iιταν μ ια

50

-

οι ώνα απ ό τον αυτοκράτορα Θεοδόσιο Β '

90

αι ώνα aπ ό τον

Η δ ραστηρι ότητα των εμπορικών συναλλαγών έδι­

θαυμάσια σχολιΊ φιλοσοφίας και επιστiι μη ς. Γύρω

νε επίσης ζω ιΊ στη μ εγάλη πόλn. Στο λ ιμάνι, τόσο α­

απ ό φημισμένους δασκάλους όπως τον Μοντο το

πό την πλευρά του Κε­

Θεσσαλον ι κέ α,

ρατίου όσο και στι ς α­

Ψ ελλό, τον Ι ωάννη Ιτα­

κτές mς Πρ ο ποντίδας,

λό και αργότερα τους

υπιΊρχε Oλόκλnρη την

μεγάλους

ημ έρα ένα κοσμοπολl­

της εποΧιΊ ς των Πα λαι ­

ηκό πλiιθoς

ολόγων,

-

σαν ολό­

τον

καθηγητές σπουδαστές

κληρος ο κόσμος να ε ί­

έ ρ χονταν από όλα τα

χε δώσει ραντεβού στο

μ έ ρη

Βυζάντ ιο; Ασ ι άτες με

ρίας και του αραβι κού

πλα κουτσιΊ μύτη, με α­

κόσμου καθώς και από

μυγδαλωτά μάηα κάτω

τη

από πυκνά φρύδια, μ ε

Όπως στα μ εγά λα δυη ­

μυτερό γένι, με μακριά

κά πανεπιστιΊμια , το

μαύρα μ αλλιά που έπε­

trivium quadrivium

φταν στους ώ μους, σα­

ρικοφόροι έμπ ο ροι από

Διδασκαλία σπουδαστών από ελλ ηνομαθείς και λΟllνομαθείς καθηγητές στη Βασιλεύουσα.

της

α υτοκρατο ­

μακρι νιΊ

Δύ σ η.

και

το

αποτελού­

σαν τη βασικιΊ δ ι δ α­ κτέα ύλη. Οι " ριΊτορες",

τη Βαβυλώνα, τη Συρία,

την Αίγυ πτο ιΊ την Περσί α, ξυρι σ μ ένοι , βρώμικοι

πο υ ιΊ ταν ταυτόχρονα γραμματικοί, φι λόλογοι και

Βούλγαροι που φορούσαν γύρω στη μέση τους μια

ανθρω πιστές σχολίαζαν τα κείμενα των ποιητώ ν,

σιδερένια αλυσί δ α για ζώνη, Ρώ σοι μ ε μα κριά τσι ­

τω ν ιστορ ι κών, των ρητόρων της αρχαί ας Ε λλάδ ας.

γκελωτά μουστάκια, μ ε γαλανά μάτια , μ ε π λακουτσιΊ

Οι "φιλόσοφοι" μ ελετούσαν τον Aριστoτέλn και τον

μύτη , ντυμένοι στα γουνορ ι κά, Χαζάροι και Πατσινά­

Π λάτωνα και , απ ό τον ΙΙ ο οι ώνα , ξε κι νούσαν τη ν

κες, άνθρωποι απ ό την Ισπανία ΚΟΙ τη Λομβαρδία, έ­

πλατωνική αναγέννηση που επρό κε ιτο να αποτελέ­

μπορο ι από την Πίζα κοι το Αμάλφι, τη Γένουα και τη

σει τη δόξα της Ιταλίας κατά τον

Βενετία π ου είχαν, στι ς ακτές του Κερατίου, τη συνο ι ­

στιΊμονες, μαθηματικοί , αστρονόμοι, φυσιοδίφες,

κία τους, τι ς aπo βάθρες τους, τις aπoθιΊKες τους, τι ς

πρ όσφ εραν, σύμφωνα με τη μαρτυρία ενός δί και ο υ

εκ κλησ ίες τους, όλες οι φυλές, όλες ο ι γλώσσες, όλες

κριτή , υπηρεσίες παρό μοι ες με εκείνες που ο Ρότζερ

οι θρησκείες ανακατεύονταν και μπερδεύονταν μ ετα­

Μπέ ικον πρόσφερε στη Δύση. Η νομι κιΊ σχολή πο υ

ξύ τους. Οι αποθήκες ξεχείλιζαν από πολύτψα εμπο­

ιΊκμαζε κατά την επ οχιΊ του Ι ουστινιανού, είχε ανα­

ρεύ ματα π ου έρχονταν aπ' όλο τον κόσμ ο. Η κίνηση

δ ιοργανωθεί κατά τον ΙΙ ο α ι ώνα. Η ιατρικιΊ ιΊταν α­

των συναλλαγών ιΊταν π ολύ μ εγάλn ΚΟΙ οι θαμπωμέ­

ντικείμενο σοφών ερευνών. Από τον

νοι ταξιδιώτες δ ιαπί στωναν ότι "οι έ μπ οροι έρχονταν

Ι4 0 α ι ώνα , οι σχολές της Κω νσταντ ι νου πόλεως ή­

στην Κωνσταντι νούπολη από όλες τι ς χώρες του κό-

ταν διάση μ εςσ' ολό κλ ηρο τον κόσμο και η επιρρο ιΊ

198

150 οιώνα.

90

Οι επ ι ­

μέχρι τον

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΟΓΔΟΟ

ICTOPI'" THC RΥ;:λΝΤΙΝΗC λΥΤΟΚΡλΤΟΡΙλC τους απλωνόταν τόσο στην αροβική Ανατολή όσο

ντινιΊ τέχν η υπήρξε επί αιώνες "η ρυθμιστική τέχνη

και στη λατι ν ι κή Δύση. Ένας συγγραφέας του Ι 30υ

της Ευρώπης" και μόνο κατά τον μεσαίωνα η γοτθι ­

αιώνα μας έχει αφήσει ένα γραφικό σχεδ ι άγραμμα

κή τέχνη στάθηκε ικανή γ ια μ ι α τόσο μεγάλη και γό­

της φλογερής ζωής

νιμη εξάπλωση.

-

παρόμοιας με εκείνη των ση­

μερινών μουσουλμανι κών πανεπιστημίων

-

Η πόftrι της απόftαυσης.

που

- Τέλος η

Κωνσταντινού­

ζούσαν εκεί. Ζωγράφισε τη σχολή των Αγίων Απο­

π ολη ήταν η πόλη της δ ι ασκέδασης, της απόλαυ­

στόλων όπου, κάτω από τις στοές, στριμωχνόταν ό­

σ ης. Δίπλα στσ Ιερό Π αλάτι και την Αγία Σοφία, ο

λη την ημέρα ένα πλήθος από σπουδαστές, γραμμα­

Ι ππόδρομος ήταν ένα απ ό τα κέντρα της βυζαντlνιΊς

τικούς και δ ιαλεκτικούς που συζnτoύσαν λεπτά προ­

ζωιΊς και ακόμη και κατά τον

βλή μ ατα, γ ιατρο ύς που αγόρευαν γύρω από τη μεγά­

δρομ ίες κα ι τα θεάματα του τσίρκου ήταν μια από τι ς

λη κολυμπήθρα του αίθριου και τιτί βιζαν "σαν

πιο αγαπ ητές χαρές που πρόσφερε η πρωτεύουσα

σπουργίτια προικισμένα μ ε λογι κή" , μαθηματικούς

τόσο στους υπηκόους της αυτοκρατορίας όσο και

κα ι μουσικούς κα ι υπ ήρχαν, όλη την ημέρα, ατέλει­

στουςξένους. 'Εβρισ κε κανείς στη μεγάλη πόλη "όλα

ωτες συζnτήσε ι ς, όπου τα επιχειριΊ ματα ανακατεύο­

τα θεάματα που μ πορούν να ευχαριστήσο υν τα αυ, ,,, , ,

νταν με φωνές και βρισιές, όπου το φιλοσοφ ι κό

τια και τα μαnα

120

αιώνα, οι ι ππ ο­

και οι αυτοκρατορες , που φροντl-

πνεύμα απουσίαζε συχνά και η γνώση της φύσης

ζαν "να διασκεδάσουν τον λαό" δεν τσ ι γ κουνεύο­

σπάνια και όπου ο αυτοκρατορ ι κός επίτροπος, πρ ο­

νταν καθόλου για να αυξήσουν την ποικιλία και τη

στάτης του Πανεπιστημίου, δυσκολευόταν συχνά

μεγαλοπρέπειά τους. Αρματοδρομίες, κυνήγια ζώ­

πολύ να αποκαταστήσει την ειριΊνη.

ων, μάχες άγρ ι ων θηρίων, παντομίμες και ασκή­

Η Κ ωνσταντινούπολη ιΊταν επίση ς ένα θαυμάσιο

σεις ακροβατών, θεατρικές παραστάσεις

-

κυρίως

κέντρο τέχνης. Οι πλατείες της, τα ανάκτορά της, οι

κωμικές και μπουφόνlκες

εκκλησίες της ήταν γεμάτες από αριστουργήματα

νων, αργότερα τα τουρνουά και τα μυστήρ ι α, ιΊταν

της αρχαίας τέχνης και της βυζαντινιΊς τέχνης. Ξέ­

πράγματα απαραίτητα για τους Βυζαντι νούς, χωρίς

ρουμε

τη

τα οποία, κατά τα λεγό μ ενα ενός σοβαρο ύ ιστορι ­

βαθιά επίδρασ η ηου η μ εγάλη πρωτεύουσα άσκησε

κού, "η ζωιΊ θα ήταν χω ρίς χαρά". Και μ έσα στο θαυ­

στην ανάπτυξη των τεχνών στον σλαβ ι κό κόσμο κα ι

μαστό διάκοσμο πο υ πρόσφερε η πόλη, δίπλα στην

ακόμη κα ι στον δυτι κό κόσμο. Οι εκκλησίες της έ­

πολυτέλεια των ανακτόρων της και τη λάμ ψη των

χουν χρησιμεύσει ως πρότυπα στη Ρωσία και στην

εκκλησ ι ών της, στον θαυμαστό πλούτο της και την

Ι ταλία' η εικονογραφία της έχει ε μπνεύσει τη σερβι­

πνευματική δραστηριότητά της, ήταν μια ακόμη έλ­

κή τέχνη και την τέχνη της Τοσκάνης Ολόκληρος ο

ξη που παρουσίαζε η Κωνσταντι νούπολη στον κ ό­

μ εσαίωνας της ζήτησε δασκάλους και πολύτιμα έρ­

σ μ ο και με την οποία γινόταν πραγματικά, όπως λέ­

γα, πόρτες αηό μπρούντζο, σμάλτα, ελεφαντόδοντα,

ε ι ο Βιλεαρδουίνος, "η πό λη που ιΊταν η ηγεμονίδα

υφάσματα, εικονογραφημένα χειρόγραφα. Η βυζα-

όλων των άλλων".

-

και θα επανέλθουμε αργότερα σ' αυτό

-

199

-

επιδείξεις φαινομέ­

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΟΓΔΟΟ

ICTOPIA. THC

ΠΛΗθΥΣΜΟΣ

ΤΗΣ

gΥΖλΝΤΙΝΗC λΥΤΟΚΡλΤΟΡΙλC

ματα. Υπήρχαν οι μεγάλες αυτοκρατορικές πομπ ές

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΤΩΝ

όπου ο βασιλεύς, με πολυτελή ενδυμ ασία και συνο­

Σ' αυτή την απέραντη πόλη

δευό μενος από μια μ εγαλοπρεπή συνοδεία, διέσχι­

ζούσε ένας τεράστιος πληθυσμός. Για τις υποθέσεις

~ έφιππος την πό λη για να πάει από το παλάτι σε

τους, γω τις δ ίκες τους, για ης απολαύσεις τους, από

κάποια από τις φημισμένες εκκλησίες. Υπήρχαν οι

όλες τις επαρχίες της μοναρχίας, από όλες ης χώρες

θριαμβευτικές είσοδοι όπου οι δρόμοι ήταν στρω­

του κόσμου, οι άνθρωποι συνέρεαν προς το Βυζά­

μένοι με χαλιά, γεμάτοι φώτα και λουλούδια, όπου

ντιο. Στους δρόμους, στις πλατείες, απ' το πρωί ώς

η λάμψη των στο λών και των όπλων ανακατευόταν

το βράδυ, στριμωχνόταν ένα πολύχρω μο και κο­

με την εκθαμβωτι κή λά μψη της πορφύρας και του

ΝΟΥΠΟΛΕΩΣ ΔΡΟΜΩΝ.

-

ΚΑΙ

Η

ΕΙΚΟΝΑ

σ μοπο λίτικο πλήθος.

χρυσού. Όταν ο αυτο­

Όποιος έχει επισκεφτεί

κράτορας αποκτά γιο,

τη ν Κω νσταντινού π ο-

επί επτά ημέρες η πόλη

λη θυμάται την ε ι κόνα

πανηγυρί~ι: σ' όλες τις

που προσφέρει η Με­

πλατεί ες τρώνε και πί­

γάλη Γέφ υρα της Κων­

νουν με έξοδα του ηγε­

σταντινουπόλεως.

Το

μόνα. Όταν ο αυτοκρά­

παρο υσ ία ζε

τορας παντρεύεται, ό­

Βυζάντιο

την ίδ ια ποικιλία τύ­

ταν

πων, ενδυμασιών, ε­

χουν άλλα θαυμάσια

παγγελμάτων , καταστά­

θεάματα. Όταν πεθαί­

ρες του κόσμου ανακα­ τεύονταν άνθρωποι της π όλης, υ π έροχα ντυμέ­ νο ι με χρυσοκεντη μένα

μεταξωτά καβάλα σε ω-

υπάρ­

νει, η κηδεία του γεμ ί­

σεων. Με τους εμπό­

ρους από όλες τις χώ­

στέφεται,

;;Ι .'

,

Μ

ζει την πόλη μ ε μια

"""IC'.hι:"'~~~IJl~W. ί tω,:~; . ;;.~ ";~ί;".~ ~).:'μ:ιιι:'''Ifr. ~~ -Ρ> ι, iipt ι ΙΙ... Ο~~'ΦI),or. 6ξιt~kφ.,ώJΙΙW;..k ,,.~~. "ιk';';~. ,,ιι.ι-ii"'.γί)σι,

την αρχή ως το τέλος

V"'~"Ο~~~«1(;qσ.ιι.t-.λ.1ιU

!;_,τ::~ι~~ν~ί"I " .νι':Ι ·

1',"f';γaί~A ~70"Q#~~~. ";rσιηιi~ι)..!ι .. ,ι.~ k-~~' !ιι)"

"";:"_ '

:~_.!.

~.'

_.: .._

·c , . .

Σκηνή από τον Ιππόδρομο.

.

θαυμάσια πομπή. Από του χρόνου η πόλη ή­

ταν γεμάτη πομπές, α­

ξι οπερίεργα, υπέροχες

ραία άλογα, που "είχαν τον αέρα ηγεμόνων". Μ έσα

εικόνες. Και οι ταξιδιώτες που επισκέ πτονταν την

στην κοσμοπλημμύρα συναντιόνταν σλάβοι, αρμέ­

Κω νσταντινούπολη έχουν δώσει μια θαμπωμένη

νιο ι ή σκανδιναβοί τυχοδιώκτες που είχαν έρθει

εικόνα του βυζαντινού δρόμου.

για να βρουν την τύχη τους στη μεγάλη πόλη, στρα­

Χωρίς αμφιβολία, αυτός ο αμέτρητος πληθ υσμός

τιώτες με λαμπερές στολές, Βαράγγοι της φρουράς

έδινε πολλές σκοτούρες στην κυβέρνηση. Δεν ήταν

"ψηλοί σαν φοίνικες", Χαζάροι, Ρώσοι, στραηώτες

μικρή υπόθεση να διατηρεί κανείς ήσυχο αυτό το

της φρουράς των νέγρων, λατίνοι μισθοφόροι με

εύκο λα εντυπωσιαζόμενο, ταραχώδες πλήθος που

μ ακρ ιά ξίφη που "έμοιαζαν με μπρούντζινες φ ιγού­

περ νούσε με την ίδια ευκολία από ης επευφ ημίες

ρες'" και οι γυναίκες, κομψές, φτιασιδωμένες, στο­

στις βρισιές, από την ικανοποίηση στην εξέγερση,

λισ μ ένες, περνούσαν πεζή ή με φορείο και ο ι πλα­

από τον ενθουσιασ μ ό στην απεληισία. Σ' αυτό το

νόδ ιοι έ μποροι γέμιζαν τον αέρα με τις φωνές του ε­

πλήθος των αργόσχολων, που όλα τους ερέθιζαν ε­

παγγέλματός τους. Όλα αυτά έκαναν το δρόμο ζω­

ξίσου τη ν περιέργεια, οι επ ιφυλλιδρογράφοι δεν

ντανό, γραφικό και πάντα γεμάτο καινούργια θεά-

δυσκολεύονταν καθόλου να μεταδώσουν τα κουτσο-

200

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΟΓΔΟΟ

ICTOPI.>.. THC RΥΖλ.ΝΤIΝΗC λ.ΥΤΟΚΡλ. ΤΟΡIλ.C ωώνα το γενικό στρατηγείο

τοιμο για εξέγερση και επανάσταση και που έπ ρεπε

τους ήταν κάτω από τους διαδρόμους της Βασιλικής

να το τρέφουν, να το δ ια σκεδάζουν και να το δαμά­

Στοάς καθισμένοι κάτω από τις καμάρες των βι­

ζουν.

μπολιά τους. Τον

60

βλιοπωλών, συζrnούσαν για τα πάντα , φ ι λοσο φ ία,

Παρ' όλα αυτά , όμως, η Κωνσταντι νούπολη έδ ι νε,

πολ ιηκή, ιατρική , θρησκε ία, μ ε ένα ύφος παντο­

σε όσους την επ ισκέπτονταν, μια θαυμαστή εντύπω­

γνώστη που τους έκανε να επιβάλλοντω στον απλό

ση ομορφιάς, πλούτου, δύναμης, κα ι το γόητρό της

λαό που θαύμαζε τις ωραίες σΧέσεις που επιδεί­

ήταν ε κωφ λωηκό σε ολόκληρο τον τότε γνωστό κό­

κνυαν κω την αυθεντί α με την οπο ία μετέδ ι δαν τις

σμ ο. Ο λό κληρο ς ο μεσαίωνα ς ονειρεύτηκε την

ειδήσεις κω ης γνώμες τους. Η Κωνσταντινούπο λη

Κ ωνσταντινούπολη σαν μια πό λη γεμάτη θαύματα,

ήταν επίσης η γη της επαγγελίας γ ια εκείνους πο υ α­

πο υ την έβλεπαν μέσα σ' ένα χρυσό πλα ίσ ιο. Την ο­

σχολούνταν με τις προβλέψεις: εύ πιστο , νευρικό,

νειρεύονταν σης κρύες ομίκλες της Νορβηγίας κα ι

προληπτικό, το πλή θος δεχόταν μ ε από λυτη φυσι­

στις όχθες των ρωσικών ποταμών, απ' ό π ου οι ω­

κότητα το θαυμαστό , κα ι συχνά κυριευόταν από ανε­

χοδ ι ώκτεςτου βορρά κατέβαιναν προς το ασύγκριτο

ξήγητους πονl κούς. Τότε το π λ ήθος ορμούσε σης

Τσά ριγκραντ. Την ονειρεύονταν στους πύργους της

εκκλησίες, πιστεύοντας ότι είχε φτάσει η τελευταία

Δύσης, όπου οι τροβαδούρο ι μιλούσαν για τα θαύ­

ημέρα του κόσμου. Γέμιζε τους δρόμους και τις πλα­

μ ατα του αυτοκρατορικού παλατιού, γ ια τα μπρού­

τείες με προσευχές, ύμνους κω θρήνους. Δεν χρειά­

ντζινα παιδιά που έψελναν σε χορωδία, κω για την

ζετα ι να μιλήσουμε για τα κακά στοιχεία της μεγά­

περιστρεφόμενη αίθουσα που η θαλασσινή αύρα έ­

λης πόλης οίκοι ανοχής που εγκαθίσταντο ακόμη

κανε να κ ι νείτα ι και την εκθαμβωηκή λά μψη πο υ

και στη σκιά των εκκλησ ι ών, η ασέβεια των β λά­

φώη ζε τα διαμερίσματα τη νύχτα. Τη ν ονειρεύονταν

σφημων, η μανία του παιχνιδιού , κ έντρα διασκέδα­

στις τράπεζες τη ς Βενειία ς, υπολογίζοντας τα θαυμά­

σης που η αστυνομία διέταζε να κλε ίσουν στις επτά

σια εισοδήματα που οι αυτοκράτορες αντλούσαν κά­

το βράδυ για να εμπ οδίσει εκείνους πο υ είχον περά­

θε χ ρόνο από την πρωτε ύουσά τους. Ως την τελευ­

σει εκεί την η μ έρα να έρθουν να π εράσουν και τη

ταία ημέρα της, παρά ης καταστροφές π ου είχε υπο­

νύΧτα κάτω απ ό την επίδραση του ποτού , μ ε καβγά­

στεί, η Κωνσταντινούπολη έμε ι νε μια από τις ωραι ­

δες και βιαιότητες. Έχουμε δει π όσο ανασφαλε ίς ή ­

ότερες και πιο φη μ ισμένες πόλεις του κόσμου. Και

ταν οι δρό μοι της Κωνσταντινουπ όλεως τη νύΧτα

επειδή ήταν αυτή που ήταν, το λαμπρό κέντρο και

και πώς οι κλέφτες δρούσαν ελεύθερα ε κε ί. Ήταν

το κόσμημα της αυτοκρατορίας, εστία ασύγκριτο υ

πολύ δύσκολο να διατηρεί κανείς την τάξη σ' αυτό

πλούτου και πολιτισμού, η δόξα της μ οναρχίας, υ­

το πλήθος που ήταν πάντα έτοιμο να δείξει στον αυ­

πήρξε, για τη βυζαντινή αυτοκρατορία, ένα από τα

τοκράτορα τη δυσαρέσ κεια και το θυμό του, πάντα έ-

κύρια στοιχε ία της δύναμης κα ι του μ εγαλε ίου της.

201

202

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΝΑΤΟ

Η ACIA, ΑΥΝλ.ΜΗ THC λ.ΥΤΟκΡλ.TOPIAC

Ι.

Οι πληθυσμοί της Ανατολίας.

11.

Η ζωή της επαρχ ίας στη Μικρά Ασία.

ΠΙ Οι κίνδυνοι της δύναμ ης της επαρχίας

203

nf>o"oro~ τη διοικητική και σφατιωτική οργάνωση της βυζαντινής αυτοκρατορίας, σε όρες τις εποχές, δόθηκε μεΥafιύτερη σημασία στο ασιατικό τμήμα παρά στο ευρωπαϊκό τμήμα τηςμοναρ­ Χίας Στα θέματα της Ανατορίας συγκενφώνονται τα κafιύτερα και πoPυπflηθέστερα στοιΧεία του αυτοκρατορικού στρατού. Στην ιεραρχική κατάταξη των κρατικών ρειτουργών, οι διoικηrέςτων ασιατικών επαρχιών κατέχουν πορύ υψηρότερη θέση από εκείνους των επαρχιών της Ευρώπης και

οι αμοιβές τους είναι επίσης πορύ μεΥafιύτερες Α υτές οι ενδείξεις είναι σημαντικές Μαρωρούν ότι, στα μάτια της αυτοκρατορικήςκυβέρνησης, η Ανατορή

-

στην οποία ανήκαν εξάρρου διοικητικά οι

δύο προύσιες ευρωπαϊκές επαρΧίες της θράκηςκαι της Μακεδονίας - είχε εντερώς διαφορετική α­ ξία από τις φτωχές και μέτριες επαρΧίες της Δύσης Στην Ασία βρίσκονταν τα θέματα με την τεράστια έκταση

- Α νατορικών, Αρμενιακών, θρακησίων, Οψικίου,

Βουκερραρίων - οι εύφορες και πυκνο­

κατοικημένες περιοΧές, γενικά υπάκουες και ειρηνικές που πρήρωναν ακριβώς τον φόρο. Οι επαρ­ Χίες αυτές, φρουρούμενεςκafιά από την πρευρά της θάflασσας από τους αυτοκρατορικούς στόρους,

κafιά προστατευμένες στα σύνορα με μια αδιάκοπη σειρά από ισχυρά οχυρά, κατοικημένες από ένα αρκετά ομοιογενή πρηθυσμό ερρηνικήςκαταγωγής, που είχαν έφεση στο εμπόριο, τη βιομηχανία, τη γεωργία και διατηρούσαν τα ίχνη του αρχαίου ποριτισμού τους, "αποτερούσαν πραγματικά τη βυ­

ζαντινή αυτοκρατορία ", όπως έχει ει πωθεί, ενώ, σύμφωνα με μια ευφυή παρατήρηση, η Κωνσταντι­ νούπορη ήταν απflώς "ένα είδος προγεφυρώματος στην ευρωπαϊκή ακτή". Αν, απέναντι στην πρω ­ τεύουσα, που ήταν η ΠOPυτέjlεια και το στορίδι της αυτοκρατορίας, η βυζαντινή επαρΧία φαινόταν σαν ένα υγιές στοιχείο, στιβαρό και ισχυρό, αυτή η δύναμη εκδηj/ώνεται κυρίως στην Ανατορία: α­

πό την ημέρα που έχασε τη Μικρά Ασία άρχισε η παρακμή της αυτοκρατορίας

204

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΝΛΤΟ

ICTOPIA. THC ΚΥΖλΝΤIΝΗC λΥΤΟΚΡλΤΟΡlλC

ο - Από

ουδα όπου, από πατέρα σε γιο, ζούσαν μ έσα στην ε­

την αρχαιότητα, η εθνογραφία ως Μικράς

νασΧόληση μ ε τον πόλεμο και την εκπαίδευση για

Ασίας είχε υποστεί ελάχιστες μεταβο λές. Η

τον πόλεμο. Στην Ανατολία βρισκόταν η πολεμικn

ελληνlκπ φυλπ και η ελλην ικ π γλώσσα κυρ ιαρχού­

φυλή των ακριτών, των φρουρών των συνόρων

σαν ανέκαθεν εκεί. Η ανατολικπ χερσόνησος είχε υ­

που, στον ατελείωτο αγώνα που διεξαγόταν στα σύ­

ποστεί πολύ λιγότερες βαρβαρικές επιδρο μ ές από

νορα του Ευφράτη και του Ταύρου, διατηρούσαν

τη βαλκανικπ χερσόνη σο και, παρά τις φοβερές κρί­

θαυμάσια την ενεργητικότητά τους και το πολεμικό

σεις, άντεξε αρκετά καλά, ώςτο τέλος του Ι Ι ου αι ώ­

πνεύμα τους.

Ι ΠΛΗθΥΣΜΟΙ ΤΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΑΣ.

να, στις αραβικές επ ιδρομ ές. Δεν υπάρχει αμφιβο­

Από πολύ νωρίς επίσης, στη Μικρά Ασία, είχαν

λία ότι εξαιτίας των πολέμων και των εμφύλιων ε­

δημιουργηθεί μεγάλα κτnματα , των οποίων οιιδιο­

ρίδων, ο πληθυσμός της Ανατολίας μπορεί να είχε

κτήτες, μέσα στην ακολουθία των πελατών, των υ-

φτωΧύνει, να είχε μ ειωθεί και να ε ίχε αραιώσει, εθνο­

-

•

•

ποτελών,

των στρατιωτών

τους, ζούσαν στα εδάφη τους

γραφικά όμως δεν είχε μετα­

μ ια

βληθεί καθόλου. Ασφαλώς ο

ζωn. Η αφρόκρεμα της βυζα­

χρόνος εισπγαγε ορισμένα

ντι νπς αυτοκρατορίας είναι

ξένα στοιχεία, γερμανούς

n

ανατολικπς καταγωγής: από

σλάβους μι σθοφόρους, σύρι­

την Ανατολία κατάγονται ό­

ους, άραβες

λεςοι μεγάλες οικογένειες, ο ι

n

αρμένιους α­

εντελώς

φεουδαλι Kn

ποίκους. Γενικά η ελληνικn

Φωκά δες , οι

Σκληρο ί , οι

Ασία παρέμ ενε, μ ε τον ομο ι ­

Μανιάκηδες, οι Δαλασση­

ογενπ πληθυσμό της, τις ξα­

νοί , οι Διογένηδες, οι Βοτα­

κουστές πόλεις της, τις μεγά­

νιάτες, οι Δουκάδες, οι Κο ­

λες αναμνnσεις της. Και αυτό

μνηνοί των οποίων τα ένδο­

δεν nTαV απλώς ένα στοιχείο

ξα ονόματα γεμίζουν την ι ­

και δύναμης. "Με το θρησκευτικό κα ι μο­

στορία της βυζαντι νnς αυτοκρατορίας. Μέσα στην α­

ναρχ ικό πνεύμα, με την παράδοση, και κυρίως με

λαζονεία τους, αυτοί οι ασιάτες βαρόνοι θεωρούσαν

την ανάγκη για τάξη και E ιpn vn που ηταν απαραίτη­

τους εαυτούς τους μια τάξη ευγενών πολύ ανώτερη

τες για το ε μπ όριό τους, οι ελληνικές περιοχές έδι­

από την αριστοκρατία των ευρωπαϊκών επαρχι ών:

ναν το καλό παρά δειγμα στις άλλες φυλές".

εν πάση περιπτώσει, δικαιολογούσαν τους ισχυρι ­

ouvoxn,

σμούς τους μ ε τις διακεκριμένες υπηρεσίες που

Η Ανατολία προμήθευε στnν αυτοκρατορία τους ακτή, στα ναυτικά

πρ όσφεραν στην αυτοκρατορία. Της έδιναν τους κα­

Και των Κιβυρεωτών, στρατολο­

λύτερους αξιωματικούς της, τους δ ιασημ ότερους

γούταν το μ εγαλύτερο μέρος των πληρωμάτων του

στρατηγούς mς. Με την παρουσία τους εξασφάλιζαν

αυτοκρατορικού στόλου. Στο εσω τερ ικό, οι τραχείς

στα στρατεύματα της Ασίας ασύγκριτη σταθερότητα

ορεσίβιοι της Ι σαυρίας, της Λυκαονίας, του Ταύρου,

και

καλύτερους στρατιώτες της.

θέματα

m, Σά μ ου

[mv

οι γεροδεμένοι χωρικο ί της Καππαδ οκίας, η φτωχπ

auvoxn. Μεγαλωμένοι από τα παιδικά τους χρό­ νια σαν στρατιώτες, αυτοί οι μεγάλοι άρχοντες nrav

και γενναία τάξη των ευγενών των αρμενι κών επαρ­

θαυμάσια εκπαιδευμένοι για πόλεμο. Εξάλλου το

χιών έδ ιναν στο στρατό αξιοθαύμαστες μ ονάδες.

σύστημα της περι φερειακnς στρατολογίας έ θετε κά­

Κυρίως στην Ανατολία υπnρχαν τα στρατιωτικά φέ-

τω από τις διαταγές τους άνδρες που τους γνώριζαν,

205

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΝΑΤΟ

ICTOPI'" THC κΥΖλΝΤΙΝΗC λΥΤΟΚΡλ ΤΟΡ ΙλC που γνώρ ιζαν τη γενναιότητά τους, τον πλούτο τους,

σαν ημή τους να υ πηρετούν με όλα τα μ έλη της ο ι­

τα κοτορθώματά τους, που, στην πολιτική ζωή τους

κογένειάς τους, την κυβ έρνηση της α υτοκρατορίας.

συνδέονταν συχνά μαζf τους με δεσ μο ύς πελατείας ή

Κατά τον

90 και τον Ι 00 αιώνα η αυλή

και ο σιρατός

υποτέλειας. Τέτοιοι αρχηγοί είχαν α­

έχουν γεμίσει από Αρμένιους: η δυ­

νάμεσα στους στρατιώτες τους τερά­

ναστεία που ονομάζουμε μακεδον ι ­

στια δη μ οτικότητα και κύρος, που

κή είνα ι στην πραγμαηκότπω αρμε­

συντηρούνταν από τη γενναιοδωρία

ν lκή ς Kαωγωγiις και ο αυτοκράτο­

τους και ης υπηρεσίες που μπορού­

ρας Ρωμανός Λακαπηνός ε ίχε γεν­

σε κανείς να ελπί ζει από αυτούς.

νηθεί στο αρμενιακό θέμα. Οι ενδο­

Έτσι τα συντάγματα της Ανατολίας ή­

ξότεροι σιρατηγοί της μοναρχίας, οι

ων έτοιμα να ακολουθήσουν πα­

Γουργένηδες, οι Φωκά δες, οι Σκλη­

ντού τους στρατηγούς που ω διοι­

ροί, οι Μανιάκη δες, και πολλοί άλ­

κούσαν, μ ε ακλόνητη αφοσίωση και

λοι, ανήκαν στους μεγάλους ευγε­

πίσιη.

νείς της Ανατολίας. Αυτή η τάξη των

Μέσα σ' αυτή την ασιαηκή αρι­

ευγενών έδωσε επίσης στη μ οναρ­

στοκρατία, η αυτοκρατορία έβρ ισκε

χία μερικούς από τους ενδοξότερους

τους καλύτερους υπηρέτες της, όχι

αυτοκράτορές τ η ς, ένα Νικηφόρο

μ όνο για το στρατό, αλλά και για ό­

Φωκά, έναν Ιωάννη Τζιμισκή, ένα

λες ης μεγάλες υπηρεσίες της δη μ ό­ σιας διοίκησης. Η Ανατολία, η Γε-

Νικηφόρος Φωκάς

Ρωμανό Διογένη και τους ηγεμόνες

-

Ιωάννης Τσιμισκής

τη ς οικογένειας των Κομνηνών.

Και πρέπει να δει κανείς μ ε πόση

ωργία, η υποτελής Αρμενία και η α-

νεξάρτητη Αρμενία iιων για το Βυζάντ1Ο ένα φυτώ­

περιφρόνη ση ένας ασιάτης συγγραφέας του Ι Ι ου

ριο ανώτερων κρατικών λειτουργών και στρατπγών.

αιώνα αντιπαραθέτει σ' έναν αυτοκράτορα που προ­

Ένα πλiιθoς τυχοδιώκτες έτρεχαν από εκεί στην

έρχεται από την ανατολικ ή αρισιοκρατία

πρωτεύουσα για να ριχτούν στο Kυνiιγl των στρα­

ώας ευπατρίδη

ηωηκών βαθμών και των αυλικών αξιωμάτων. Οι

χ ιών τον οποίον θεωρεί, συγκρ ίνοντάς τον με τον

μεγάλοι φεουδαλ ικοί άρχοντες της Ασίας θεωρού-

πρώτο, άνθρωπο χωρίς φυλή και χωρίς προγόνους.

-

-

εκ της ε­

έναν ευγενiι των δυηκών επαρ­

φ ΖΩΗ ΤΗΣ ΕΠΑΡΧΙΑΣ ΣΤΗ ΜΙΚΡΑ ΑΣιΑ.

φέροντou εύφορα εδάφη, π ου αξιοποιούνταν από

-Έτσ ι η Ανατολία πρόσφερε σιπν αυτοκρα­

σηβαρούς καλλιεργητές. Ορισμένα αποσπάσμαω

τορία αποθέμαω ενέργεια ς και δύναμης: η

μας κάνουν να υποψιασιούμε την έκωση αυτών των

ζωiι που ζούσαν εκεί, απ' όσο μπορούμε να διακρί­

αγροηκών εκμεταλλεύσεων. Η περιουσία ενός τέτοι ­

νουμε, συντελούσε σω συντiιρηση αυτών των ιδιο­

ου προσώπου

τήτω ν της δύναμης καιτπς ενεργπηκότηως.

σημαντικός σιο χωριό του, αλλά δεν είναι καθόλου

Οι βίοι των ασlαηKiις Kαωγωγiις αγίων που έχουν

σωθεί δείχνουν, τόσο κατά τον

100 αιώνα, τπ

80

-

ενός ανθρώπου που είναι ασφαλώς

μεγάλος άρχοντας και κατάγεται απλώς aπό μια Kαλiι

όσο και κατά τον

επαρxιαKiι οικογένεια

-

περιλαμβάνει καμιά πενη­

μ εγάλη ανάmυξn ωςγεωργιKiιςζωiις

νταριά αγΡOKTiιμαTα, γύρω από ω οποία εκτείνονται

σιην Ανατολία. Τόσο σιο θέμα των Βουκελλαρίων

σημαντικές εκτάσεις, καλά καλλιεργημένες, καλοπο­

και των θρακπσίων, όσο και σιην περ ιoχiι ως Μι­

ησμένες, που παράγουν άφθονες σοδειές. Σ' αυτό

λiιTOυ iι της Παφ λαγονίας, βλέπουμε παντού να ανα-

προσιίθενται πολλά ζώα,

206

600

βόδια, Ι

00

ζευγάρια

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΝΑΤΟ

ICTOPIA. THC RΥl.λΝΤΙΝΗC λΥΤΟΚΡλ ΤΟΡΙλC γlO την καλλl έργεlO,

και είχε φυλακιστεί στην Αμάσεια. Με τη βοήθεια

ρα,

800 άλογα ηου βόσκουν ελεύθε­ μουλάρια, 12.000 πρόβαιο Πο­

δύο εξαδέλφων ωυ , δραπέτευσε από τη φ υλακή και

λυάριθμοι υπηρέτες, μ ε ης γυνα ίκες και ΙΟ παιδιά

έφεξε αμέσως στην Καισάρεια της Καππαδοκίας,

τους, ζουν σω J('[ήμα και σω κένΙΡΟ υψώνεωι ω πα­

στην περιοχή όπου η οικογένειά ωυ είχε την πατρο­

λωό οι κογενεlOκό σπίη, με ων ωραία εμφάνιση, με

γονική περιουσία της, όπου ο ίδιος είχε ων φεου­

ω δια μερίσμαω υποδοχής, ω μεγάλο κομψά διακο­

δαλι κό πύργο ωυ κω όπου ω όνο μα των Φωκάδων

σμημένο φικλίνιο όπου υψώνεται ω πελώριο

ήων δ ιάσημο κα ι δ ημ οφιλές. Και βριΊκε αμ έσως

στρογγυλό τραπέζι από ελεφανΙόδονΙΟ με ω χρυσά

στηρίγμαω και στραηώτες γlO την ε πανάσωση που

σκαλίσμαω που μπορεί να χωρέσει τριάνΙα έξι συν­

σχεδίαζε. 'Όλοι όσοι είχαν μαζί ωυ δεσ μούς πελα­

δωruμόνες, μ ε ω καλά κλεισμένο εσωτερικό ωυ, ό­

τείας ή συγγένειας, λέει ο ισωρικός, έτρεξαν ΚΟνΙά

που οι γυναίκες ζουν μακριά από ω αδιάκρnα βλέμ­

ωυ". Οι εξάδελφοί ωυ ωυ έφεραν σφατεύμαω, ο

μαιο και χωρίς να βγαίνουν καθόλου αηό το σπίη.

πατέρας ωυ , που είχε ξεφύγει από την εξορία ωυ

Αλλού υπάρχουν μικρότερες περιουσίες: ένα σπίη,

στη Λέσβο, οδηγούσε ΚΟνΙά ωυ μακεδόνες μισθο­

μερικά χωράφ ια, ένα ζευγάρι βόδlO, ένα άλογο, ένας

φόρους. Κυρίως ο πλούωςωυ, ω κύρος ωυ ονόμα­

γώδαρος, μια αγελάδα και ω μοσχάρι τη ς,

τόςωυ , η γενναιοδωρία ωυ, οι μ εγάλες ελπίδ ες που

80

άλογα κω

250

με­

λίσσια αποτελούν όλο ω βιος και ένας υπηρέτης και

στιΊρ ι ζαν στην

μια υπηρέτρια ολόκληρο το προσωπικό. Η ζωή είναι

οπαδούς. Ένας απ' αυωύς, για ων οποίο μι λάει ο

δύσκολη: συχνά πρέπει ν' αγοράσουν με πίστωση ΙΟ

Λέων ο Διάκονος, είνα ι μια περίεργη μορφή: ονο­

ζώα που είναι απαραίωιο γlO mν εκμετάλλευση, να

μαζόων Συμεών, και είχε ω παρατσούκλι Αμπελάς

δανειστούν για να ζήσουν και για να θρέψουν μια συ­

γιατί ήιον μεγάλος ιδιοκτήmς αμπελιών. Ο πλού­

νήθως πολυπληθή οικογένεια. Όμως, από ω ψηλό­

ως ωυ ήιαν φημισμένος σ' ολόκληρη την Αναω­

τερο ώς ω χαμηλότερο σημείο της κοινωνικής κλί­

λία. Δεν ήιον καθόλου ευγενικής καωγωγής, αλλά

μακας, η ζωή φαίνετα ι ω ίδιο απλή, δραστήρια και

μ ε τη δύνα μη και τη γενναιότπιά ωυ μπορούσε να

δυνατή. Ο άνΙρας διευθύνει

γεωρΥΙΚιΊ εκμετάλ­

συγκρ ιθ ε ί μ ε ωυς καλύτερους ιππότες. Μια φυσική

λευση και μερι κές φορές καλλιεργεί τη γη και οδηγεί

αλληλεγγύη ων οδηγούσε σm ν παράωξη του Φω ­

μόνοςωυ το κάρο ωυ κω ω βόδια ωυ, η γυναίκα α­

κά: ανάμεσα σε όλους ωυς μεγάλους άρχΟνΙες που

σχολείωι μαζί με την υπηρέφια με ης δουλειές ωυ

δέσποζαν σmν Ασία δεν υπήρχαν μόνο οικογενεια­

σπ ιη ού, μαγειρεύει, φίβει ΙΟ έπιπλα, στρώνει ω φα­

κοί δεσ μ οί αλλά και μια κοινότηιο συ μφερόνΙων

πέζι. Τα παιδιά του σπιηού σερβίρουν όιον δέχΟνΙα ι

και αισθημάτων που ωυςέκανε μια κάστα, επί φ οβ η

καλεσμένους. Ολόκληρη η οικογένεια ζει μαζί στο

και περιΊφανη , πλούσια σε απεριόριστη αφοσίωση

κτήμα, οι γιο ι και οι κόρες κω ω παι δ ιά των θυγατέ­

και ακλόνητη πίσm .

m

cnIruxia

του , προσείλκυαν πολλούς

ρων, σε μια στενιΊ κω γεμάτη αγάπη ενόΙηω. Η φιλο­

Η ενεργηnκ ότηω mς Αναωλίας συνΙηρούνΙαν

ξενία είναι γενναιόδωρη, η φιλανθρωπία άφθονη, η

κ αι από άλλους παράγΟνΙες. Από ης ακτές της Μαύ­

ευλάβεια απλή και βαθιά. Αυτή η ασιαηκή κοινωνία

ρης θάλασσας ώς ης όχθες ωυ Ευφράτη και ω όρη

φαίνεται γεμάτη από στερεές αρετές.

ωυ Ταύρου, η Μικρά Ασία βρισκόων σε επαφή με

Και δεν ε ίναι οι μόνες. 'Ενα ενδιαφέρον απόσπα­

ων αραβικό κόσμο. Σ' αυτές ης συνορ ιακές επαρ­

σμα του ιστορ ικού ΛέΟνΙος ωυ Διακόνου δείχνει

χίες, που ιΊων καωικημένες από σφαηώτες, και

ποιοι δεσ μοί αφοσίωσης και πίσmς υπήρχαν ανά­

διάσπαρτες από οχυρά, όπου οι ημέρες περνούσαν

μεσα σωυς μεγάλους ασιάτες βαρόνους και τους αν­

κάτω από τη συνεχιΊ απειλιΊ των μ ουσουλμαν ικών

θρώπουςιπς επαρχίας απ' όπου κατάγΟνΙαν. Ο Βάρ­

επ ι δρο μ ών, μέσα στη συνεχιΊ προσπάθεια να ανΙα­

δας Φωκά ς, ανιψιός του αυωκράωρα Νικηφόρου ,

ποδίδουν κάθε χτύπημα , αιφνιδιασμό και πλιάωι ­

παφίκιος και δούκας ωυ θέμαως της Χαλδαίας, εί­

κο, ζούσαν σκληρά, επικίνδυνα, ηρωικά.'Ενα μικρό

χε πέσει σε δυσμένεια μετά τον θάναω του θείου ωυ

στραηωnκό β ι βλίο ωυ 1Ο0υ αιώνα , η Πραγματεία

207

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΝΑΤΟ

ICTOPIA. THC RΥ2.λΝΤΙΝΗC λΥΤΟΚΡλ ΤΟΡ ΙλC περί ΤακrnοΊςπου σώζεται με το όνο μα του Νικηφό­

κοι ω ς ορθοδοξίας, για ων αγάπη τnς δόξας, τn ς γυ­

ρο υ Φωκά, μας ζωγραφίζει με συναρπαστικές πινε­

ναίκας και του χρυσαφιού.

δραστήρια, βίαιn και επικίνδυνn ζωή που

Για όλους αυτούς τους λόγους, αυτοί οι άνδρες των

ζούσαν στα σύνορα τnς Κι λι κίας και στα υψώματα

(ΤΙαρχιών είναι πλασμένοι για rn ζωή κοι τον αγώνα.

τnς Καππαδ ο κίας, μ ε το μάτι να παραφυλάει αδιά­

Ακόμn

κοπ α και το πνεύ μα άγρυπνο για να παρακολουθεί

Κι λικίας και τnς Καππαδοκίας, τα θ έματα των θρα­

τις κινήσε ι ς, να εξουδετερώνει τα τεχνάσματα ενός

κησίων ΚΟΙ των Β ουκελλαρίων εμφανίζονται σαν ε­

ακούραστου και ασύ λλη πτου εχθρού, με το σπαθί

ξαιρετικά εύφο ρες περιοχές μ ε καλή καλλιέργεια και

λιές

rn

n χώρα τους είναι

πλούσια. Οι επαρχίες τnς

πάντα έτοιμο και το άλογο σελωμέ­

εκμετάλλευσn. Η Ανατολία είνοι γε­

νο για να τρέξουν σω μάχn και να α­

μάω μεγάλες π όλεις, πολλές από τις

πωθήσουν

rnv ε ισβολή. Η λαϊκή βυζαντινή noinon ύμνnσε επίσnς τη

οποίες φαίνεται ότι ευnμερούσαν μέ­

θαυμαστή εποποιία αυτών των πο­

ρα, Αμόριο , Αμάσεια, Χώνες, Π έργα­

λέμων ως Ασίας. Το έπ ος του Διγε­

μος, Φι λαδέλφεια, Νίκαια, λιμάνια

νή Ακρίτα δείχνει πώς ήταν αυτή

όπου

χρι τον Ι

n

20 αιώνα: Καισάρεια, Ά γκυ­

n Kiνnon του

εμπορίου

ouvm-

περιοχή των συνόρων, ό που οι μ ε­

ρεί μια γόνιμn δρασmριόωτα, Άδα­

γάλοι φ εουδάρχες,

και ιπ ­

να, Ταρσός, Απάλεια ,'Εφεσο ς, Σ μ ύ ρ­

ποτικοί, διεξήγαν στο όνομα το υ α υ­

νn, Φώκαια , Κερασούντα, Σινώπn,

τοκράτορα τον αιώνιο αγώνα κατά

Τραπεζούντα. Η ζω ή των μεγάλων α­

των απίστων. Ε ίνοι

σιατών βαρόνων, όπως ων παρου­

nPWlKoi

n περιο χή

των

ακριτών ή φρουρών των συνό ρω ν,

σιάζουν

n

n

ιστορία και

n

εποποιία,

περιοχ ή των απεftατών, ενός είδους

φαίνεται γεμάω πολυτέλεια, πλούτο,

ιπποτών-λnστώ ν που βρίσκονταν

λάμψn. Το ανάκτορο του Διγεν ι'ι

σε συνεχή αναζήτnσn περιπ έτειας,

n

Ακρίτα, χτισμένο στι ς όΧθες του Ευ­

περιοχή των ωραίων χτυπnμάτων

φράτη, μέσα σε θαυμάσιους κήπους,

με τα σπαθιά, των μονο μαχιών, των

αστράφτει από πετράδια και χρυσά-

απαγωγώ ν, των λε n λα σιών, των

φΙ. Στους τοίχους, λαμπερά μωσαϊκά

οιφ νιδ ιασμώ ν, των σφαγών, των πολεμ ικών κοι ε­

απεικονίζουν τα κατορθώματα του Σαμψών και του

ρωτικών περιπετειών. Η λαϊκή φαντασία εξω ράισε

Δαβί δ , του Αχιλλέα κα ι του Αλέξανδρου, τις περιπέ­

ασφαλώς μ ε θαυμάσιο γόnτρο , στόλισε με κομψότn­

τειες του Οδυσσέα και ων ιστορία του Ιnσού του

τα , ιπποτικ ή ευγένεια, πολυτέλει α και λάμψn

rn

Ναυί. Οι γιορτές που δίνουν σ' αυτο ύς τους φεουδα­

μορφή του ήρωά του: ο Δι γεν ής Ακρίτας φαίνεται

λικούς πύργους έχουν ασύγκριω μ εγαλοπρέπεια:

στο ποίnμα σαν πραγματικός ιππότnς. Κάτω όμως

δεν βλέπ ει κανείς τίποτ' άλλο εκτός από ασnμ έVια

απ ό αυτήν rnv εξιδ ανίκευσn , αυτή

n κοινωνία αφή ­

πιαίlKά , πολυτελή κοσμήματα, μεταξωτά με θαυμά­

νει να διακρίνεται το πραγματικό ΚΟΙ μόνιμο υπό­

σια σχέδια, πο λύτιμα σμάλτα, θαυμάσι ες ταπετσα­

βαθρο βιαιόωτας κοι σκλnρόmτας: κοινωνία μ ε βί­

ρίες. Υπάρχουν ε κθαμβωτικές ακολουθίες, υπέροχος

αια

δημιουργεί δίκοιο, όπου

κυνnγετικός εξοπλισμός, ασυνι'ιθιστα πλούσιες ενδυ­

το σπαθί βασιλεύει, μια κοινωνία από σκλnρούς,

μασίες, θαυμάσια όπλα. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι

αιμοχαρείς και χωρίς οίκτο στρατιώτες, για τους ο­

n επο ποιία μπορεί να υπερέβαλε rnv πο λυτέλεια των

ποίους

κοι που το κύ­

μεγάλων φεουδαλικών οικογενειών των ασιατικών

ριο μ έλη μά το υς, ενώ περιμένουν το θάνατο που α­

επαρχιών. Ο πλούτος τους όμως ήταν πραγματικός.

ψnφούν καθnμερινά , είναι να μάχονται θαυμάσια,

Και μ' αυτόν, όπως και με

χαρούμενα , για

ναν rn δύναμn ως μ οναρχίας.

nen,

ό π ου

n δύναμη

n ζωή είνοι μια διαρκής μάχn

Tnv υπεράσπισn τnς αυτοκρατορίας

208

m γενναιότnτά τους, αύξα­

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΝΑΤΟ

ICTOPIA. THC κΥΖλΝΤΙΝΗC λΥΤΟΚΡλΤΟΡΙλC

Ο βυζαντινός παΤΡ1ωτισμός.

Ι ΚΙΝΔ ΥΝΟΙ ΤΗΣ Δ ΥΝΑΜΗΣ ΤΗΣ ΕΠΑΡ­

-

Παρά την ανεξάρτη­

- Ασφαλώς- όπως θα δούμε παρακά­

τη και περήφανη δ ιάθεσή της, αυτή η ασιατική τάξη

αυτή η δύναμη που η Ασία προσφέρει

των ευγενών, και ολόκληρη η Ανατολία, είχε βαθιά

στην αυτοκρατορία ενέχει ορισμένους κινδύνους. Αυ­

αίσθηση των καθηκόντων της προ ς τη μοναρχία.

τοί οι μ εγάλοι ευγενείςωςΑνατολίας. περήφανοι για

Υπήρξε, πολύ περισσότερο απ' όσο πιστεύουμ ε,

ων καταγωγή τους, τον πλούτο τους,

πραγματικός βυζαντινός πατριωτισμός. Από τον

ΧΙΑΣ. τω

-

m δύναμή τους,

έχουν ένα παράξενα ανεξάρωτο πνεύμα. Αν κω οι

Ι

00 αιώνα σώζετω ένα ενδΙQφέρον έργο περί πολε­

φεουδάρχες είνω πιστοί υπήκοοι, είνω και πολύ α­

μ1κής, που φέρει τον σημαντ1κό τίτλο: ο ΠαΤΡ1ώτης

πειθάρχητοι υπήκοοι: μεταχειρίζονται τον αυτοκρά­

(Φ1Ρό παφ1ς). Το έπος του Διγενή Ακρίτα δείχνει ο­

τορα σχεδόν σαν ίσο , πιστεύουν ότι έχουν το δικαίω­

λοφάνερα τα ίδια αισθήματα. Ο ήρωας εμφανίζεται

μα να του δίνουν συμβουλές, κω παραξενεύονται πο­

ως υπερασπιστής της αυτοκρατορίας και της χρι ­

λύ όταν τολμάει να μην ακολουθήσει τη γνώμ η τους.

στιανοσύνης. Ο αυτοκράτορας τον επαι νεί εξίσου γι'

Στα μακρινά φέουδά τους, ανάμεσα στους υποτελείς

αυτό όσο και για τη γενναιότητά του. Και πράγματι ,

τους κω τους στρατιώτες τους, θεωρούσαν τους εαυ­

στη σκέ ψη του Διγενή, η Ρωμανία και η ορθοδοξία

τούς τους σχεδόν ηγεμόνες. Και όταν ο βασιλεύς ταξί­

ε ίνα ι δυο όροι αδιαχώριστοι, δυο όψεις του ίδιου

δευε στην Ασία, όταν έμπαινε στις συνοριακές διοι­

καθήκοντος. Το να δ ιασφαλίζουν τη φύλαξη των συ­

κήσεις, άφηνε πίσω του το μεγαλύτερο μέρος ως αυ­

νόρων, να υποτάσσουν τους απίστους, να επ ιτρέ­

λής.Ήταν προνόμιο των ακριτών να τον συνοδεύουν

πουν στη ν ορθόδοξη και ρωμαϊκή χώρα να ζει ε ιρη ­

και να φροντίζουν γlQ Την ασφάλειά του.

νικά προστατευμ ένη από επιθέσεις, αυτό ε ίναι το ι ­

Μαντεύουμε τους κινδύνους που μπορούσαν να

δαν1κό του, η μεγάλη υπηρεσία που προσφέρει και

γεvvnθούν από μια τέτοια κατάσταση, τους πειρα­

θέλει να προσφέρει στη μοναρχία. Αυτή η βυζαντι­

σμούς που έδινε στην ασΙQτική αριστοκρατία να

νή εθνική συνείδηση του ποιητή είναι ένα αξιοπρό­

δείξει τη δυσαρέσκειά της ή να εκδ ηλώσει τις φιλο­

σεκτο χαρακτηριστικό: και έχουμ ε κάθε λόγο να πι­

δοξίες της επαναστατώντας κατά της αυτοκρατορι­

στεύουμε ότι μετέφρασε ακριβώς τα αισθήματα αυ­

κής κυβέρνησης. Στη Μικρά Ασία ξέσπασαν σχεδόν

τίι ς της κοινωνίας της Ανατολίας, περισσότερο ο­

όλες ο ι μεγάλες εξεγέρσεις που κλόνισαν τόσες φο­

μοιογενούς από την υπόλοιπη αυτοκρατορία , πε­

ρές την αυτοκρατορία. Και οι περισσότεροι σφετερι ­

ρισσότερο ελληνική στη γλώσσα και στην καταγω­

στές που είχαν βλέψεις στον θρόνο ήταν διο ικητές

γή, πιο βαθιά δΙQποτισμένη από το θρησκευτικό

ανατολικών θεμάτων ή μεγάλοι φεουδάρχες ως

και μ οναρχ ικ ό πνεύμα. Και αυτό ίιταν μια ακόμη

Ανατολίας. Επίσης η κεντρική εξουσία έβλεπε μ ε

δύναμη για την αυτοκρατορία. Η ζωή της επαρχίας στην Ευρώπη.

κάποlQ δυσπιστία αυτούς τους βαρόνους που ήταν

-

Ασφαλώς η

πολύ ισχυροί , πολύ πλούσιοι και πολύ κύριοι των

Μικρά Ασία δεν ε ίχε το μ ονοπώλιο αυτών των ιδιο­

στρατευμάτων που διοικούσαν. Αν και χρησιμοποι­

τήτων της λίγο τραχιάς ενεργητικότητας, της αφο­

ούσε αυτούς τους θαυμάσιους στρατιώτες, δεν έπαυε

σίωσης και του πατριωτισμού. Το ενδιαφέρον βι ­

να κάνει προσπάθειεςγlQ να μει ώσει Τη δύναμη και

βλΙQράκι όπου ένας γωοκτήμονας του

την επιρροή τους. Και ίσως αυτά τα μέτρα, μερικές

ο Κεκαυμένος, συνόψισε τα μαθήματα της μακρό­

φορές κακά υπολογισμένα, έκαναν λιγότερο κακό

χρονης πείρας του, της ρεαλιστικής και λίγο ωμής

στη φεουδαλική τάξη των ευγενών που ήθελαν να

σοφίας του, μας δείχνει ότι η ευρωπαϊκή επαρχία έ­

χτυπήσουν παρά στην ίδια την αυτοκρατορία, της ο­

μΟΙQζε πολύ με την ασΙQηκίι επαρχία. ΔΙQπιστώ­

ποίας εξασθενούσαν τα μέσα άμυνας.

νουμε επίση ς σ' αυτό την ύπαρξη μιας τάξης μεγά-

209

11 ου αιώνα,

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΝΑΤΟ

ICTOPI.>.. THC

RΥΖλΝΤΙΝΗC λΥΤΟΚΡλΤΟΡ ΙλC

λων ιδιοκτητών γης πο υ ζούσαν στα κτήματά τους,

του ναυτικο ύ που ήταν για τόσο μεγάλο διάστημα,

αξιοποιώντας τη γη τους, πλούσιοι και με μεγάλη ε­

κατά τα λεγό μ ενα ενός συγγραφέα , "η δόξα της Ρωμα­

πιθυμία να αυξήσουν τον πλούτο τους. Όπως και

νίας".Όσο το Βυζάντιο ήταν κύριος των ανατολικών

στην Ασία , ο άνδρας αφιερώνει στη γεωργικ ή εκμε­

θεμάτων όπου έβρισκε, εκτός από στιβαρούς στρα­

τάλλευση το μ εγαλύτερο μ έρος της τοπ ι κής δραστη­

τιώτες, τους καλύτερους αξιωματικούς και στρατη­

ριότητάς του: "Δεν υ πάρχει, λέει ο Κεκαυμένος, κα­

γούς του, ο στρατός του αντλούσε μοναδ ική δύναμη

λύτερος τρόπος ζωής από

από αυτά. Όταν στα τέλη

την καλλ ι έργεια τη ς γης.

του

Φτιάξε στάρι, κρασί, ασχο­

τζούκοι Τούρκοι , νικητές

λήσου με την καλλι έργε ια

στην αποφασιστι κιΊ μάχη

και την κτηνοτροφία , και

το υ Ματζικέρτ (Ι

θα είσαι ευτυχής". Αν δέ­

δρυοαν σων καρδιά της

χεται να εγκαταλε ίψει τη

Ανατολίας το σουλτανάτο

γενέτειρά του επαρχία για

του Ρουμ, αυτό ήταν ένα

να μπει στα δη μ όσια λει­

τρο μερό χτύ πημα από το ο­

τουργήματα , θα υ πηρετή­

ποίο δεν συνήλθε ποτέ η

σει μόνο στο στρατό σαν

αυτοκρατορία.

πιστός υπήκοος, αλλά πε­

ζάντιο διατήρησε αυτές τις

ρισσότερο από καθήκον

εύφορες και πλούσιες ε­

παρά από ενθουσ ιασμό .

παρχίες, γεμάτες μεγάλες

θα πρ οτ ιμ ήσει να ζήσει

ακμάζουσες πόλεις και π ο­

στη γη του, ανεξάρτητος,

λυσύχναστα λιμάνια, δεν

σεβαστός, μακριά από την

δυσκολευόταν να βρίσκει

αυτοκρατορική αυλή πο υ

τους απαραίτητους πόρους

είναι γεμάτη ταπεινώσεις,

για τα έξοδά του. Από την

11 ου αιώνα οι Σελ­

071),

'000

ί­

το Βυ­

κινδύνους και δυσμένειες, μακριά από την υπερ βο­

ημέρα που ης έχασε, οι πηγές της οικονομικής ευη­

λικά εκλεπτυσμένη και κομψή Κωνσταντινούπολη

μερίας του στέρεψαν. Από τα τέλη του Ι Ι ου αιώνα η

για την οποία η επαρχιώτικη σοφ ία του Κεκαυμ έ­

Ασία, ερημωμένη , χωρίς πληθ υσμό, εξαντλη μ ένη α­

νου νιώθει ακατανίκητη περιφρόνηση.

πό τον πόλεμο , έπαψε να αποτελεί πηγή δύνα μη ς

Αν και το ίδιο πνεύμα κυριαρχεί στην Ευρώπη και

για το Βυζάντιο , ακόμη και στις περι οχές που έμει­

στην Ασία , αυτά τα θέματα της Δύσης έχουν συνήθως

ναν ή επανήλθαν προσωρινά κάτω από την αυτο­

πολύ δευτερεύουσα σημασία για να μηορεί η αριστο­

κρατορ ική εξουσία. Οι Κομνηνοί είναι η τελευταία α­

κρατία που κατοικεί σ' αυτά

Βρυέννιοι , Μελισση­

πό τις μεγάλες φεOυδaλJKές οικογένειες της Ανατο­

να επηρεάσει πολύ τα πεπρω­

λίας της οποίας το όνο μα εμφανίζετω στην ιστορία.

νοί, KανταKOυζnνOί

-

-

μ ένα της μοναρχίας. Η δύναμη της αυτοκρατορίας

Από τον

δεν βρισκόταν καθόλου εκεί και η ιστορία το δείχνει

140 αιώνα, ο ελληνισμός βρίσκεται

καθαρά. Όσο το Βυζάντιο είχε στην κατοχή του τις α­

παρακμή σε ολόκλη ρη τη Μι κρά Ασία. Ο

κτές της Ανατολίας από όπου στρατολογούσε τα κα­

νας, που ήταν για τις επαρχίες της Ανατολίας ό,ΤΙ ή ­

λύτερα πληρώματά του , ο ι στόλοι του ήταν παντοδύ­

ταν ο 150ς αιώνας για τις ευρωπαϊκές, στέρησε από

να μοι στις θάλασσες της Ανατολής. Όταν τις έχασε

τη βυζαντινή αυτοκρατορία το μεγαλύτερο μ έρος της

γύρω στα τέλη του Ι Ι ου αιώνα, ήταν η καταστροφή

στρατιωτικής και οικονομικής δύναμ ής ως.

210

130 αιώνα και ακόμη περισσότερο κατά τον σε αξιοθρήνητη

11 ος αιώ­

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ

Τ λ. CTOIX€IA.. THC λλΥΝλ.ΜIλ.C Η not\ITIKH ΔΙΑΦ~Οi>Α

Ι.

Τα αίτια της πολΗΙκής αναρχίας.

Π. Οι μορφές της πολιτικής αναρχίας. ΠΙ Οι συνέπειες της πολιτικής αναρχίας.

211

nι>ο"οrο~ εrά τα αίπα που δημιούργησαν το μεyaίlείo και εξασφΜισαν τη διάρκεια της βυζί;ινπνής αυτοκρατορίας πρέπει να αναζητήσουμε τα αίπα που δημιούργησαν την αδυναμία της που προκΜεσαν την παρακμή και την καταοτροφή της

Αυτά τα αίπα είναι ποf/f/ά και ποf/ύ διαφoρεnκά μεrαξύ τους. Υπάρχουν μόνιμα αίπα που σε όf/ες πς mΟΧές

της ιστορίας βάραιναν f/ιγότερο ή περισσότερο στα πεπρωμένα της μοναρΧίας. Υπάρχει η ποf/ιnκή διαφθορά, ποf/ύ συχνή πηγή επαναστάσεων και αναρχίας. Και υπάρχει ακόμη περισσότερο η κοινωνική διαφθορά, που

ήταν αποτέf/εσμα αυτήςτηςμορφήςτου χαρακτήρα και τηςΨVXΉς αυτήςτης ιδιάζουοαςνοοτροπίας που έδωσαν τόσο κακή φήμη σε κάθε n το βυζί;ινπνό. Υπάρχουν ακόμη παροδικά αίπα, στοιχεία διΜυσης των οποίων η ε­

πίδραση εκδηj/ώθηκε περισσότερο σε ορισμένες mοχές παρά σε 4i!f/ες, aίιf/ά που η mίδρασή τους ήρθε να προστεθεί αργά στα βαθιά αίπα της αδυναμίας που υπονόμευαν την αυτοκρατορία. Είναι πρώτα απ' όf/α το κοι­ νωνικό ζήτημα, που τέθηκε από ποf/ύ νωρίς στο Βυφνπο aίιf/ά οξύνθηκε ιδιαίτερα μεrαξύ 90υ και

11 ου αιώνα

μετην ανάπτυξη μιαςμεΥΜηςαριστοκρατίαςτηςγηςκαι δημιούργησε ένα φεoυδaίlικό κίνδυνο που εξαοθένισε και διατάραξε σοβαρά τη μοναρΧία. ΥπάρΧει επίσης ο θρησκευπκόςκίνδυνος, συνέπεια των σΧέσεων που συνέ­ δεαν το Κράτοςκαι την Eκκj/ησία στην avaτof/JKTι Αυτοκρατορία, και που μεrαφράστηκε κατά τον

90 αιώνα στην

προσπάθεια της Εκκf/ηmαςνα αποπνάξει την προστασία του Κράτους και να κατακτήσει την rf/weεpia της, που εκδηj/ώθηκε σε 4i!f/ες περιπτώσεις με πς φιf/oδoξίες των πατριαρΧών και το σχίσμα που ήταν συνέπειά τους κα­ τά τον

90 και τον 11 ο αιώνα και που τέf/oς, σε ποf/f/ές περιπτώσεις κατά τον 80, τον 100, τον 140 αιώνα, εκφρά­

στηκε με την υπερβοf/ική ανάπτυξη του μοναχισμού και της αναστάτωσης που συντηρούσαν οι μοναχο!. Υπάρ­ χει ακόμη ο υπερβοf/ικός βυζί;ινπνόςιμπεριaίlισμός που τρέφει φιf/όδοξα και υπερβοf/ικά μεΥΜα όνειρα, δυσα­

νΜογα με την πραΥμαπκότητα των πόρων της αυτοκρατορίας και που 4i!f/orr, με τον [oυσnνιανό, τον Bασίf/ειo Α ~ τον Mανoυfιj! Κομνηνό στρέφει, γεμάτος από την παράδοση και την ανάμνηση της IWμης πς φιf/oδoξίες του προς την [τaίlία και τον δυπκό κόσμο και 4i!f/orr, στην Α vaτof/Tι, εξαντf/είται, για να κατακτήσει τη βaίlκανι­ κή ηγεμονία, σε ατι:f/είωτoυς αγώνες κατά της βουf/γαρικής αυτοκρατορίας ή κατά της Σερβίας των Νεμανιδών.

Οι διάφορες αυτές αιτίες είχαν σοβαρές συνέπειες. Οι αυξανόμενες οικονομικές δυσκοf/ίες, η παρακμή του βυ­ ζί;ινπνού εμπορίου από τον

120 αιώνα πρoκaίloύν of/oba και μεyaίlύτερη οικονομική δυσwxία. Αυτή συνο­

δεύεrαι από την εξασθένιση της στραπωπκής δύναμης οι εδαφικές απώf/ειες μειώνουν την έκταση της αυτο­ κρατορίας αργά, προοδευπκά, η μοναρχία θρυμματίζεrαl. Mεrά την σχεδόν πflήρη απώf/εια της Ασίας στα τέf/η του

11 ου αιώνα, αρΧίζει από τον 120 αιώνα η εξάρθρωοη του ευρωπαίκού τμήματος της αυτοκρατορίας

Οικο­

νομικά εξαντf/ημένo, εδαφικά μειωμένο, στραηωηκά εξασθενημένο, το Βυφνηο είναι ώριμο για την αναπό­ φευκτη πτώση.

Ας προσθέσουμε και μια τι:f/ευταία αιτία για το χαμό του. Ίοωςη mέμβαση τηςΔύσηςνα είχε μπορέσει να σώ­ σει την αυτοκρατορία την παραμονή της καταστροφής. Α ντίθεrα, η Δύση ήταν αδι4i!f/ακrα εχθρική προς το Βυ­ φνηο, τόσο για θρησκευrzκούςf/όγους που έστρεφαν την παποσύνη κατά της αυτοκρατορίας όσο και για ποf/ιrz­ κούςκαι οικονομικούςf/όγους που προέrρmαν τους Λατίνους να κατακτήσουν και να εκμεraίιf/ευτούν τον ανα­

τοf/ικό κόσμο, είτε για ηθικούςf/όγους που έκαναν την mαφή που δημιούργησαν οι Σταυροφορίες να οδηγήσει μόνο σε δυσπισήεςκαιμίση. Για όf/ους αυτούς τουςf/όγους, το Βυφνηο υπέκυψε. Και αυτούς τους ποf/f/ούςκαι διαφόρους f/όγους πρέπει να προσπαθήσουμε να ανaίlύσoυμε με ακρίβεια τώρα.

212

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ

ICTOPI'" THC RY2ANTINHC λ ΥΤΟΚΡλΤΟΡ Ι λC

ο -

Ανάμεσα στις δυνάμεις που, όπως είδαμε, περιό­

n ρω­

ριζαν οε κάποι ο βαθ μ ό τπν αυτοκρατορ ικΙι εξουσία,

μαϊκΙι αυτοκρατορία, υπέφερε για πολύ KQl -

πολλές ήταν αρκετά ισχυρές για να εξυπnρετ nσουν

ρό από ένα πολύ σοβαρό συνταγματικό ελάπω μα ,

αυτές τις φι λοδοξίες. Ο λα ός τnς πρωτεύουσας, ανή­

mv έλλειψπ

συχος, πάντα έτοιμος για εξέγερσn , για οδομαχίες,

Α ΑΙΤΙΑ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΑΝΑΡΧΙΑΣ.

Η βυζαντινΙΙ αυτοκρατορία , όπως και

ενός νόμου περί διαδοχής που να ρυθ­

μίζει τπν κανονική μεταβίβασn του θρόνου, και θέτnοε πολύ αργά τnως. Σ' αυτΙΙ

cn

cnv

U10-

για επανάστασn, ΙΙταν εξίσου ικανός να ανατρέψει ό­

ιδέα τπς δυναστικής νομιμό­

σο κα ι να δnμιουργήσει έναν αυτοκράτορα. Η Εκκλnσία, μ ε

φωνομενικά απόλυτn μοναρχία υ­

mv

neIKIι δύναμΙΙ τnς, μπορούσε να

πΙΙρχε μια εντελώς δnμΟΚΡατικn αρχ ΙΙ: επειδή δεν

ξεσnκώσει φοβερές θύελλες κατά του θρόνου και

υπήρχε στο Βυζάντιο βασι λικό αίμα , καμιά οικογέ­

υποστήριξn του πατριάρχπ ήταν ένα γερό χαρτί στο

νεια που ω δ ικαι ώματά της στnν εξουσία να έχουν

πωχνί δ ι κάθε διεκδικπτή του θρόνου . Ο στρατός, τέ­

καθιερωθεί από αιώνες κατοχής, οποιοσδ!ιποτε

λος, ήταν ο υπέρτατος διαιτnτnς: οι περισσότεροι

μπορούσε να προοβλέπει στον θρόνο. 'Όλοι είχαν

σφετερ ιστές ανακnρύχmκαν αυτοκράτορες στα στρα­

τπ στόφα του αυτοκράτορα". Ανάμεσα στις υποσχέ­

τόπεδα κω

σεις των μάντεων και των συντακτών των ωροσκο­

πολλούς στραωγούςνα γίνουν αυτοκράτορες.

n

n αφοσίωσn των στρατιωτών τους έκανε

n υπόσχε­

Ανάμεσα σ' αυτές τι ς φιλοδοξίες και σ' αυτές τις δυ­

σπ του υπέρτατου αξιώματος: όπως ο Μάκβεθ στπν

νάμει ς που ΙΙταν έτοιμες να τι ς υποστnρίξουν, κανέ­

ερnμιά , κάθε Βυζαντινός συνάντπ σε τουλάχιστον

νας αυτοκράτορας δεν ήων ασφαλΙΙς, και

μια φορά στο δρόμο του κάποιον που του είπε: θα

εξουσία, όσο εξασφαλισμένn κι αν φωνόταν, βρι­

γίνεις βασιλιά ς. Η βυζαντινή ιστορία είναι γεμάτn α­

σκόταν πάντοτε στο έλεος μιας επανάστασnς. 'Εχει υ­

πό τέτοιου είδους προβλέψεις. Και επειδή είναι επί­

πολογιστεί ότι από το

σnς γεμάτn από

nγε μ όνες που κατέλαβαν τον θρόνο του Βυζαντίου,

αναρίθμnτων

cnv εκπλήρωσή τους και ων άνοδο τυχάρπαστων στον θρόνο - του l ου­

μ όνο

στινιανού, χοντροκομμένου χωρικού από τπ Μακε­

από ατύχπμα' οι υπό λοιποι πέθαναν με βίαιο τρόπο ,

δονία, του Φωκά , απλού εκατόνταρχου, του Λέοντος

δnλnmριασμένοι, στραγγαλισμ ένο ι, μαχαιρωμένοι,

ΑΊσαύρου, που είχε ξεκινήσει

ακρωτnρlασμένοl: 'Εωl έχουμε σε Ι

πίων, μια από τι ς πιο ο υνnθ ι σμένες ήταν

cn ζωΙΙ του σαν φτω­

n ανώτατπ

395 ώςτο 145 3, απότους 107

34 πέθαναν στο

κρεβάτι τους,

8 στον πόλεμο ή

058 χρόνιο, 65

χός βιοτέχνnς, του Βασιλείου Α', ενός χωρικού αρ­

εποναστάσεις του πολατιού , του δ ρόμου ή του στρα­

μενική ς καταγωγής και τόσων άλλων -

τώνα. Και αν και

n επιτυΧία ε­

n

προ σπάθεια των διεκδικπτών

κείνων που είχαν πετύΧει ενθάρρυνε κάθε είδους

του θρόνου δεν στέφτnκε πάντα από επ ιτυχία (ο α­

ελπίδες. Η " αρρώστια τnς πορφύρας" είχε γίνει στο

ριθμός εκείνων που απέτυχαν είναι πολύ μεγαλύτε­

Βυζάντιο ενδnμ ικ ή και επίφοβn. Και

n τρομακτική

ρος από εκείνων που πέτυχαν) αυτό δεν ανατρέπει το

σκλnρότnτα των βασανιστnρίων με τα οποία προ­

γεγονός ότι εξαιτίας αυτών των ακατάπαυστων ανα­

σπαθούσαν να καταστείλουν cnv τόλμπ αυτών των ε­

στατώσεων υπήρχε φοβερΙΙ αναρΧία oτnv αυτοκρα­

πίδοξων αυτοκρατόρων δεν είχε κανένα αποτέλε­

τορία. Όταν

σμα. "Οι φρικτές σκnνές που δ ια δραματίζονταν στπν

κρατορική εξουσία φαίνεται να ξεφεύγει από τα χέ­

Αμαστριανή Αγορά ή τον Ιππό δρομο δεν αποτελού­

ρια εκείνων που την κατέχουν, οι ανταγωνιστές ξε­

σαν μάθn μα για κανένα. Το μόνο συμπέρασμα στο ο­

πnδούν από παντού. Αυτό οδnγεί στπν αναρχία που ,

ποίο κατέλπγαν οι συνωμότες ήταν ότι έπρεπε να μ ε­

στα τέλπ του 70υ και στις αρχ ές του 80υ αιώνα , μετά

ταχειριστούν με τον ίδιο τρόπο τον nγεμόνα και τπν

Tnv πτώσn των Ηρακλειδών, έκανε να ανέβουν στον

οικογένειά του, όταν θα τους είχαν εκθρονίσει".

θρόνο οε ε ί κοσι χρόνια έξι ή επτά αυτοκράτορες, που

213

n εξουσία

είναι αδύναμπ, όταν

n αυτο­

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ

ICTOP I", THC RΥΖλΝΤIΝΗC λΥΤΟΚΡλ ΤΟΡlλC ανέβηκαν στο θρόνο μ ε ισάριθμ ες επαναστάσεις. Αυ­

να βλέπουμε φεις ή ιέσσερις αΥΙαγωνισιές π ου να

ιό οδηγεί σιην αναρχ ία που, στι ς αρχές του 90υ α ι ώ­

θέλουν να εκθρονίσο υν τον νόμιμο ηγεμόνα και να

να, μαά το ιέλος ιπς δυναστείας ιων Ισα ύρων , επέ­

δ ι εκδ lκήσουνιην πορφύρα. Η ίδια αναρχία στα ιέλη

βαλε, σε λ ι γόιερο από είκοσι χρόνια, φεις ή ιέσσερlς

του Ι 2 0υ αιώνα, όταν εξαφανίζειοι η οι κογένεια ιων

επαναστάσεις στη μοναρχία. Αυιό οδηγεί στην αναρ­

Κομνηνών- η ίδια αναρχία καιά τον

χ ία που, σιο δεύιερο ή μισυ του

αιώνα , μαά

ταν βασιλεύουν οι αδύναμοι ηγεμόνες του οίκου ιων

ιην εξαφάνιση ιπς μακεδονικ ή ς δυναστείας, στοίχι ­

Παλαιολόγων. Και εύκολα μπορούμε να μαΥΙέψου­

σε είκοσι χρόν ια ταραχών σιπν αυιοκρατορία , καιά

με το κόστος που είχε για ιπν αυιοκρατορία μια ιέ­

ιη διάρκεια ιων οποίων δεν είναι καθ όλου σπάνιο

τοια διαδοΧή από ταραχές και καταστροφές.

11 ου

140 αιώνα,

ό­

φ Ι ΜΟΡΦΕΣ ΤΗΣ ΠΟΛIΤιΚΗ Σ ΑΝΑΡΧΙΑΣ.

πολlΙlκή και στραIlωΠKiι οργάνωση που συγκε­

Πρέπει να μελαήσουμε από πιο ΚΟΥΙά

ΥΙρώνει σ' ένα είδος πο λ lΙοφ υλακ ή ς ιον πληθυσμό

μερικές από αυιές πς επαναστάσεις. Έχουν

ιπς ΚωνσταΥΙlνουπό λεως και του δίνει ΙΟ μ έσα να

πολύ διαφορεηκές μ ορφές, που είναι χαρακιηριστ l ­

επεμβαίνει σης δημόσιες υποθ έσεις, με ένα ζήλο ό­

κές ιης διαφθοράς αυιήςιης κοινωνίας.

που δ ιαιπρείιο ι ίσως κάπ από το αρχαίο δημοκρα­

-

Οι ραϊκές επαναστάσεις.

-

Πρώτα-πρώτα υπάρ­

Ι1κό πνεύμα ιων ελληνικών πόλεων του παρελθό­

χουν ο ι επανασιάσεις ιων οποίων ο δη μιουργός εί­

ΥΙος. Και δεν παραλεί πει να το κάνει

να ι ο λαός. Έχουμε αναφέρει ήδη η είναι ο όχλος

αποιελεί μ εγάλο κίνδυνο για ΙΟ Κράιος.

ιη ς πρωτεύουσας, όπου βρίσκουμε, όπως σε όλες

Η στάση roυ Νίκα.

πς μεγάλες πόλεις, ένα φοβερό συνονθύλευμα από α δ ίστακτους ανθρώπους, ωχοδιώκτες, κλέφτες,

-

-

πράγμα που

Η φoβερiι εξέγερση που είναι

γνωστή με το όνομα στάση ιου Νίκα που λίγο έλει­

q.-

ψε να στοιχίσει στον Ιουσπ νιανό ΙΟ θρόνο ιον Ια­

πάνους. Είναι εύπιστος και ευμπάβληιος, επl ΚΡIΙI­

νουάριο ιου

κός, ευεπηρέασιος και θορυβώδης, έιο ιμος για ό­

δειγμα αυιής ιπς λαϊκής δύναμης. Αρχίζει στον ιπ­

λους ιους πανικούς και ης εξεγέρσε ι ς. Όπως όλα τα

πόδρομο μ' έναν εκπληκπκό δ ιάλογο, όπου ο όχλος

πλήθ η , αγαπάει ιο αίμα' το θ έαμα του πόνου τον

υπ οβάλλει ερωιήσεις απευθείας στον αυιοκράιορα,

προσελκύει' είναι ταραχώδης και ακόμη περι οσότε­

ιον γεμίζε ι με αποδοκιμασίες και πρ οσβολές, ό που

ρο παθια σ μ ένος, αιμοχαρής και άγριος. Ισχυρίζααι

ΙΟ παράπονα ανακατεύΟΥΙαl με πς κοιηγορίες, ο θυ­

όπ ε ίναι ο κληρονόμος ιου αρχαίου ρωμαϊκού λα­

μός μ ε ιην ειρωνε ία . Σε λίγο εξαπλώνααl σ' ολό­

ού' και αν και σιπν πραγμαIlκόιητα δεν ψηφίζε ι πια

κληρη ιπ ν πόλη , όπου, επί έξι ημέρες, η πυρκαγιά

στην Αγορά, αν δεν εκλέγει δή μαρχους και υπάτους,

μαίνεται στην ωραιόιερη συνο ικία ιης πρωτεύου­

διαιηρεί τουλάχισιον , σιον Ιππ όδρομο, ιπν ελευθε­

σας, ενώ ΙΟ έξαλλο πλiιθoς- με πς γυναίκες να ανα­

ρία να εκδηλώνετα ι , να καιηγορεί ή να χειροκροπί,

καπύοΥΙαι κι αυιές σιη μάχη

να αποδοκιμάζει ή να επευφημεί, έιοι που ο lππό­

σφαπώιες ιου αυιοκράιορα, ανακηρύσσει ένα νέο

δρομοςνα φαίνααι πραγμαπκά 'Ίο τελευιοίο άσυλο

ηγεμόνα στον Ιππό δρο μο και αοιμάζεταl να εΠ lΙε­

ιων δη μόσι ων ελευθερ ι ών". 'Εχει και όπλα: Ο Ι φη­

θεί σιο παλάIl. 'Ή αυτοκραιορία , λέει ένας σύγχρο­

μισμ ένες παραιάξεις ιω ν Πράσινων και ιων Βένε­

νος, φαινόιον να βρίσκεται σιην παραμονή ιης

ιων δεν ε ίναι απλές εταιρείες ι ππο δρο μι ών- έχουν

πιώσηςιης". Γνωρίζουμε πώ ς η ενεργηIlκόιπτα ιης

214

532,

πρ οσφέρει ένα σημαΥΙικό παρά­

-

καταφοπώνει ιους

ICTOP IA. T HC ιιΥ;;:λ.ΝΤIΝΗC λ. ΥΤΟΚΡλ.ΤΟΡIλ.C Θεοδώρας αναστύλωσε το θάρρος του lουση νιανού

μόσιες συμφορές». Στις πλατείες κυκλοφορούν

και των συμβ ούλων του, πώς ο Β ελισάριος, στο αμ­

φυλλάδια και διατυπώνοντα ι παράπονα, ενώ αλ­

φιθ έατρο, συνέθλιψε τον ξεσnκω μένο λαό και σκέ­

λού ακούγονται δυνατές φωνές. Οι γυναίκες είναι ε­

πασε με πάνω από

κείνες που έχουν αναστατωθεί περισσότερο. Οι πιο

30.000 πτώματα το έδαφος του Ιππο δρόμου. Αυτή n αιμαωρή εκτέλεσn nρέμnσε ε­

συγκρατnμένες, εκείνες που μέχρι τότε δεν είχαν

πί μερικά χρόνια τα λαϊκά πάθn, αν και ΟΙ συγκρού­

βγει ποτέ από τον γυναικωνίτn, ανακατεύονται με

σεις των φατριών πρ οκάλεσαν βαθιά αναταραχή

το πλήθος, μ ε το πρόσωπο ακάλυπτο, «σαν μαινά­

oτnv πρωτεύουσα αρκε­

δες, συγκεντρωμένες σε

τές φορές ακόμn κατά

μια μάζα που ουρλιάζει

rn

διάρκεια του 60υ αιώνα.

ξεστομίζοντας

φοβερές

Όμως, αυτή

κατάρες».

λίγο

n φοβερή

ε­

Σε

το

ξέγερσn, που είχε γεμίσει

πλιΊθος οργανώνεται και

τ ο Βυζάντιο πυρκαγι ές

οπλίζεται: καθένας αρπά­

και ερείπια, δείχνει τι

ζε ι ό,τι βρίσκει , τσεκού­

μπορούσε να κάνει το

ρια , σπαθ ιά , ρόπαλα, πέ­

λαϊκό κτήνος αν αφnνό­

τρες παραβιάζουν τις φυ­

ταν ελεύθερο.

λακές και ο λαός ξεχύνε­

Η

επανάσταση

του

ται παραλnρώντας προς

1042. - Η εξέγερσ n τnς

το παλάτι σαν «σ πρωγ­

Ι 9nς

1042

μένος από μια ανώτερn

μπορεί να δώσει ένα α­

και μυστnριώ δn επιρ­

κόμn παράδειγμα , που

ροιΊ». .. THC κΥΖ.λΝΤΙΝΗC λΥΤΟΚΡλΤΟΡΙλC ηθικοί δισταγμοί, μια μ ανlOσμένη επι δίωξη ωυ ε­

τές ωυ, ο βυζαντινός κόσμος υπέστη μlO γρiιγoρη

γωιστικού σκοπού, είτε πρόκειται γlO την αηόλαυ­

KOινωνΙ Kiι δlOφθορά, γι ατί , παρά τις πραγματικές

ση , την περ ι πέτεlO, ων πλούω ή την εξουσ ία. Ελά­

αρετές τους, αυτοί οι πανούργοι Έλληνες αvnσυχού­

χιστη σ ιγουρ ι ά στις κοινωνικές σχέσεις: ο έξυπνος

σαν πάντοτε την ειλΙ Kρ ι νiι τραχύτητα των Λατίνων

και ευέλ ι κως Βυζαντινός αγαπάει πάρα πολύ τις ε­

και γιατί τέλος, παρά το μεγαλείο της αυτοκρατορίας

πιτυχίες της πονηριάς και τις ωραία υπολογισμένες

και όλες τι ς προσπάθειες και την αξία που συνεπά­

α πιστίες γι α να μην τις χρησιμοποιε ί ακατάπαυστα.

γεται , το επίθετο Βυζαντι νός συνδέεται πάντοτε με

Και αυτό εξηγεί γιατί, παρά τις αναμφισβήτητες αρε-

τόσο KαKiι φiιμη.

ερικά παραδείγματα θα μας επιτρέψουν να

νοποιημένος από τον εαυτό ωυ, πολύ υπερiιφανoς

συλλάβουμε καλύτερα και μέσα σε μlO πιο

που όφειλε τη σταδιοδρομία του αποκλειστι κά στην

ζωντανή πραγματικότητα, τι ήταν αυτές οι

αξία του , κα ι επίσης άνθρωπος που ενδlOφερόταν

βυζαντι νές ψυχές, οι τόσο σύνθετες και τόσο δύσκο­

πολύ για την πρόοδό του και δεν iιθελε να μπλέξει ,

λες στην κ ατανόησή ωυς και να νι ώσουμε όλα όσα , ,',', , ,

αυτός ο Kαθηγnτiις όταν οι περιστάσε ι ς τον oδiιγη­

ενα συχνα αντιφατικο

σαν στην αυλiι και στην εξουσία, έγινε αξιοθρήνη ­

και συχνά ανησυχητικό ανακάτε μ α από υψηλές αρε­

τος. Επί είκοσι χρόνlO, υπiιρξε υ πουργός τεσσάρων

τές και ελαπώματα.

αυτοκρατόρων κα ι στα ανώτερα αξι ώματά του, δεί­

συνανταει κανε ι ς σ

MιxαfιjJ ΨείΙίΙόι;.

αυτες, σ

Ο Μ ι χαήλ Ψελλός, που ζσύσε

χθηκε π ρόθυμος γlO oπolOδiιπoτε δουλειά, γlO 0 -

αιώνα, ε ίναι ένας από τους πιο αξι σ­

πoιαδiιπoτε παλινωδ ία, γlO κάθε προδοσία. Ήξερε

πρόσεκτους ανθρώπσυς που γέννησε ω Βυζάντιο.

να βγάζε ι ωρα ίους λόγους, να γράφει εύγλωπες επι­

Με την εξυπνάδα ω υ είναι εντελώς ανώτερος όπως

στολές, αλλά του έλειπε το θάρρος, το ηθικό υπόβα­

και μ ε την ευρύτητα της μόρφωσής του, με την ευ­

θρο και έκρινε πιο σκό π ιμο και πιο συνετό να προ­

καμψία και την πο ι κιλί α των ταλέντων. Είχε μάθει

σαρμόζεται στα γεγονότα. Ενθουσιασμένος από τη

τα πάντα, έγραψε για όλα, με γενι κή περιέργεlO και

συναναστρoφiι μ ε την αυλiι, ενθουσιασμένος από

γενική ικανό τητα' με τις εγκυκλοπα ι δικές γνώσεις

την άσκηση της εξουσίας, μη μπορώντας να αποφα­

του θυμ ίζει τους ανθ ρώπους της Αναγέννησης, και

σίσει να την εγκαταλείψει κα ι θεωρώντας τον εαυτό

τους υ πενθυ μ ίζε ι με την ισχυρή κλασι κή κουλτούρα

του απαραίτητο γι' αυτ iιν, κολάκευε όλες τις κυβερ­

του, με την παθlOσμένη αγάπη που έτρεφε γlO ων

νiισεις. Και όταν ρίχτηκε μέσα σ' ένα κόσμο δολο­

Π λάτωνα. Υπήρξε συγγραφέας πρώτης τάξεως, γε­

πλοκιών , δολοπλόκησε άθλια. Έχουν πει γι' αυτόν

μάτος χιούμορ, πνεύμα, και θαυμάσιος καθηγητής.

ότι iιταν «επαγγελματίας δημοσιογράφος που ξέρει

Ήταν εξαίρετος συζητητής, ευφυής και άνετος ρήτο­

ότι η πένα του είναι όπλο και την πουλάει». Είναι

ρας, πολύ ανο ι χτό κα ι πολύ ελεύθερο πνεύμα' και

βέβαιο ότι έγραψε κατά παραγγελία KατηγoρητiιρlO

αν το πεπ ρωμένο του ε ίχε επ ιτρέψε ι να ζήσει εργα­

εναντίον παλ ιών φ ίλων, ότι υ ποκλίθηκε υπάκουα

ζό μ ενος ήσυχα, μακριά από τη ν αυλή, αποκλε ι στικά

μ προστά στην επανάσταση που καθαίρεσε ων μα­

για την επιστήμ η , θα ήταν θαυμάσ ι ος και τέλειος. Η

θητή του, ότι αφού κολάκευσε τον Ρωμανό Διογένη,

πολιτική τον κατέστρεψε. Αυτός ο σοφός, ο διακε­

υπiιρξε μέλος της παράταξης που ων ανέτρεψε κα ι

κρ ιμ ένος άνθρωπος των γραμμάτων δεν ε ί χε χαρα­

ότι είχε την αναίδεlO να γράφει επιστολές παρηγο­

κτ ήρα και βρίσ κουμ ε σ' αυτόν μερ ι κές απ ό τις με­

ριάς σ' εκείνον που είχε προδώσει δειλά. Yπiιρξε ο

τριότερες πλευρές της βυζαντινής ψυχής. Π ολύ ι κα-

κατ' εξoχiιν αυλικός, δολοπλόκος, δειλός, κακός και

κατά τον

]] ο

-

227

ICTOPIA. THC κΥΖλΝΤ ΙΝΗC λΥΤΟΚΡλΤΟΡ ΙλC μικροπρεπnς και παραμένει για μας το OλOκλnρω­

κογένειας των Κ ο μνηνών. Όλοι προ σφέρο υν ένα

μένο πρότυπο του βυζαντι νού αυλικού, στον οποίο

κοινό χαρακτn ριστικό : είναι άνθρωποι από μεγάλn

n ταπεινότnτα του XGpa KInpa συνδυάζεται με το πιο

γενιά, έξυπνοι, τυχοδιώκτες, γεμάτοι πάθ ος, που δί­

διακεκριμένο πνεύμα.

νουν σε όλα τα πράγματα μοναδ ι κό ζήλο και στους 0-

Ιωάννης Καντακουζηνός.

-

Κατά τον

Ιωάννnς Καντακουζηνός, προσφέρει

φορετικ" κο ι νων ικ " τάξn

-

-

ποίους τα πάντα είναι ακραία,

140 αιώνα, ο σε λiγo δ ια­

φιλοδοξία και ο

epnOKEUII κός ζήλος, n αγάπη για ων απόλαυσn και n αγάπn για rn δολοπλοκία και rnv περιπέτεια. Ο α­

ένα παρόμοιο παρά­

δειγμα υψnλnς ευφυίας συνδυασμένης μ ε

n

πλn­

δελφός του αυτοκράτορα lωάvvn Κομνnνού, ο Ισα­

ρέστερn έλλειψn nθ ικών δισταγμών, nλnpn έλλειψn

άκ, δολοπλόκος, ανήσυχος, πάντα έτοιμος να συνω­

αισθnματος nθικnςπου συνοδευόταν από μια μυστι­

μοτήσει , δεν διστάζει να καταφύγει κοντά στους

κιστικ" αγάπη για το μοναστnρι κα ι μια παθιασμένη

Τούρκους όταν έρχεται σε ρnξn μ ε τον αδελφό του:

αγάπη για

θεολογία. Γόνος μιας μεγάλnς αριστο­

αυτό δεν τον εμποδίζει να γίνει ιδρυτής νοσοκομεί­

κρατι Kn, οικογένειας, αναθρεμμένος θαυμάσ ια από

ων και μοναστnριών, προστάως των γραμμάτων

μια αξιόλογn μnτέρα, πολύ μ ορφωμένος σε όλους

και συγγραφέας με κάποια αξία, καθώς και θαυμά­

τους τομείς, λεπτός πολιτικός και εξαίρετος στρατιώ­

σιος στρατιώτη" Ο γιος του είναι ο διάσnμος Ανδρό­

mς, καλός pnτopo, και ικανός δ ιπλωμάτπς, και τέ­

νικος Κομνnνός, ο ολοκληρωμένος τύπος του Βυζα­

λος ταλαντούχος συγγραφέας, ο Καντακουζηνός είχε

ντι νού, με όλες τις αρετές και τα ελαπώ ματά του. Τέ­

ό,ΤΙ χρειαζόταν για να πετύΧει και για να εξυπnρετn­

λειος ιππότη ς, με ασύγκριτn κομψότnτα και θαυμα­

σει

φ ι λοδοξία του, "ταν ικανός για όλα. Για να α­

στή γενναιότnτα, είχε ανώτερn ευφυία, μόρφωσn,

νέβει στο θρόνο, δεν δίστασε να προκαλέσει εμφύ­

και ήταν πνευματώδnς και πολύ γοnτευτικός. Αυτές

λιο πόλεμο που ταλαιπώρnσε

ό μως οι ανώτερες αρετές συνδυάζονταν με μια

rn

rn

rnv

rnv αυτοκρατορία ε πί

Qvn-

πεντέμισι χρόνια' για να εξασφαλίσει τον θρίαμβό

aUXnnKiJ

του, δεν δίστασε να κάνει έκκλnσn στο εξωτερ ικό και

Δεν είχε ούτε αρχές ούτε nθ ι κούς δισταγμούς. Όταν

να μοιράσει στους τούρκους συμμάχους του τους

en-

είχε κάποια επιθυμία, κάποια φιλοδοξία, κάποιο

σαυρούς των χριστιανικών εκκλnσ ι ών. Κατά τ' άλλα

καπρίτσιο στο νου του, τίποτα δεν τον συγκρατούσε,

κυβέρνnσε καλά rn μ οναρΧία, σαν EUauvriBnτo, δ ια­

ούτε

χειριστής, σαν ενεργnτικός και ικανός πολιτικός και

ντος ή ω ς ευγνωμοσύνn" Η συνωμοσία,

με

σία,

ε ι λικρ ι νή επιθ υμία να ανυψώσει

αυτο­

n

και

κοιν"

ovnauxn ψυχή, βίαιn και παθιασμ ένn.

neIKn,

ούτε το αίσθnμα του καθήκο­

n προδ ο­

λiγo npoanoιnriJ περιφρόνnσn γω τα μεγαλεία, μια

n επιορκία , ήταν παιχνίδι γι' αυτόν. Για να εξυ­ nnpaiJaEI τις φιλοδοξίες του, όλα τα μ έσα του φαί­ νονταν καλά, το σπαθί και το δnλnτή ριo , n δολοπλο­ κία και n βία' επίσnς, γ ι α να ικανοποιήσει τα ερωτι­

πλήρn έλλειψn nθικών δισταγμών με ένα πραγματι ­

κά πάθn του, τίποτα δεν τον σταματούσε, ούτε ο φό­

κό ενδιαφέρον για τα θρnσκευτικά ζητήματα, και μια

βοςτnς κοι νήςγνώμnς, ούτε ο σεβασμ ός των κοινω­

μυστικιστική επιθυμία απάρνnσnς π ου τον

oBiJynar

ν ι κών συμβάσεων. Επί τριάντα χρόνω γέμισε τον

στο μοναστήρι με την επιθυμ ία να δώσει στα απο­

βυζαντινό κόσμο με το θόρυβο και τα σκάνδαλα των

μνnμονεύματά του μια καλή εικόνα για τον εαυτό

περιπετειών του, θαυμάσιος nθοποιός, ικανός να

του στους μεταγενέστερους, ο l ωάννnς Καντακουζη­

παίζει όλους τους ρόλους, επιπόλαιος και άστατος, ε­

νός είνα ι μια από τις γεμάτες πάθος και μυστικισμό

πίορκος και σκλnρός και όμως, όταν έγινε αυτοκρά­

βυζαντινές ψυχές όπου όλα είνα ι ακραία αλλά όπου,

τορας μπόρεσε, όπως ομολογούν ακόμn και οι ε­

για μια ακόμn φορά, ο χαρακτήρας δεν βρίσκεται κα­

χθροί του, να γίνει «ίσος μ ε τους μεγαλύτερους» και

θόλου στο ύψος του πνεύματος.

ακόμn και μέσα

rnv

rnv

κρατορία που είχε διαταράξε ι. Φύσn γεμάτn αντιθέ­

σεις, που συνδύαζε τις φλογερές φιλοδοξίες μ ε μια

Η οικογένεια των Κομνηνών.

-

Μπορούμε να

pnor

βρούμε ανάλογες πλευρές στα μ έλn της μεγάλnς ο ι-

mn διαφθορά και το έγκλnμα διατή­

ένα σκοτεινό μεγαλείο. Μεγαλοφυής και φρι­

κτόςτύραννος, θα μπορούσε να είχε γίνει ο σωτήρας

228

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΝΔΕΚΑΤΟ

ICTOPI'" THC RΥΖλΝΤΙΝΗC λΥΤΟΚΡλ ΤΟΡ ΙλC

Ο Μιχαήλ Ψελλός με το μαθητή του, αυτοκράτορα Μιχαήλ Ζ' Δούκα .

αις αυτοκρατορίας. Χρησιμοποίησε ης υψηλές αρε­

πτωση του χαρακτήρα πο υ έρχααι σε αντίθεση με

τέςτου μ όνο για να ικανοποιησει τα πάθη του , ηςφι­

την ανωτερότητα της ευφυίας. Αισθανόμαστε ότι ό­

λοδοξίες του, τα βίτσια του. Σ' αυτόν αποκαλύπτεται

λη αυτή η φυλή φέρει το βάρος ενός μεγάλου παρελ­

το ελάπωμα της βυζαντινής ψυχής: ο χαρακτήρας

θόντος, όη η ενεργητικότητα φθείρααι γρήγορα, όη

που δεν είναι αντάξιος του πνεύματος.

δεν υπάρχει ηθικό υπόβαθρο. Και καταλαβαίνουμ ε

Εννο ε ίται όη αυτά τα παραδείγματα δεν φιλοδο­

τότε ότι η ζωή της αυλής δ ημ ιούργησε πολλούς αν­

ξούν να παρουσιάσουν αιν απαραίτηαι , γενική μορ­

θρώπους που , σχεδόν μεγαλοφυείς, μοιάζουν παρά­

φή του βυζαντι νού χαρακτήρα. Σ' αυτή την κοινω­

ξενα μ ε τον Ψελλό , ότι η πο λιτική και ο κόσμος ε ί­

νία υπήρξαν πολλοί έντιμο ι άνδρες - όπως ο Νική­

χαν κάνει να γεννηθούν πολλοί άνδρες που, με λ ι ­

τας Ακομινάτος, ο Ευστάθιος της θεσσαλονίκης και

γότερο μεγαλοπρεπή και λι γότερο υπεράνθρωπο

πολλοί άλλο ι

και τόσο στη ν αριστοκρατία όσο και

τρόπο, επαναλαμβάνουν τα βασικά γνωρίσματα που

στην ασηκή τάξη του Βυζαντίου συγκεντρώθηκε , ό­

χαρακτηρίζουν έναν Ανδρόνικο Κομνηνό ή έναν

πως είναι γνωστό, ένας ολόκληρος θησαυρός από

Ιωάννη Καντακουζηνό - ας σκεφθούμε διακεκριμ έ­

μεγάλες ικανότητες κα ι στερεές αραές. Ωστόσο, ακό­

νες προσωπικότητες όπως τον Φώτιο ή τον Μιχαήλ

μη και στους καλύτερους Βυζαντινούς, ξαναβρί­

Κηρουλάριο

σκουμε ορισμένα χαρακαιρισTlκά γνωρίσματα, πα­

παρχιωτών, αυτά τα γνωρίσματα εμφανίζονται, α­

ρορμητικό και παθιασμένο ζήλο , μια νευρ ική τάση

σφαλώς πιο συγκεκαλυ μμ ένα και σαν αμβλυμένα,

επηρεασμού από τους άλλους, υπέρμετρες φιλοδο­

αλλά πάντοτε ορατά.

-

-

KεκαυμΈVoς.

ξίες, συχνή έλλει ψη μ έτρου και ισορροπίας, αγάπη

και όη, ακόμη και στις ψυχές των ε­

- Δεν χρειάζεται

άλλο παρά δειγμα α­

για τη συνωμοσία, την πονηριά , τη δολοπλοκία, έ­

πό το περίεργο βιβλιαράκι

ναςτρόπος προσέγγιση ς της ζωής που μας κάνει πο­

για τη γνώση του βυζαντινού χαρακτήρα

λύ συχνά να υποψιαστούμε λίγη πονηριά και όχι

μ εγάλος θεσσαλός άρχοντας του 90υ αιώνα , ο Κε­

πο λλούς ηθικούς δισταγμούς, και κυρίως μια κατά-

καυμ ένος, για τον οποί ο έγι νε ήδη λόγος προηγου-

229

-

μοναδικό ντοκουμέντο

-

όπου ο

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΝΔΕΚΑΤΟ

ICTOPIA. THC RΥΖλΝΤΙΝΗC λΥτοκΡλΤΟΡΙλC μένως, συνόψισε ΙΟ μαθήμαιο της πείρας του και έ­

λους και να μηντους δανείζεις χρήματα, και τέλοςό­

δωσε τους καλύτερους κανόνες συμπεριφοράς γι α τα

η ένας συνετός άνθρωπος δεν πρέπει να εμ πι στεύε­

παιδιά του. Το βασ ι κό χαρακτηριστικό είναι η λίγο

τα ι κανένα, ούτε τους φίλουςτου, που δεν ε ίναι ποτέ

προσγειωμένη λογι κή, η σύνεση που τον κάνει να

εντελώς σίγουρο ι , και που μπορεί να είναι κακοί ή

μη θέλπ να μ πλέξπ, ένα πρακτικό, δύσπιστο, σκε­

αδ ι άκριτοι, ούτε ηςγυναίκεςγενι κά, π ου του φαίνο­

πηκιστικό και αρκετά ρεαλιστικό πνεύμα. Ο Κεκαυ­

νται παράξενα ανησυχητικές, ούτε κυρίως τη δικ ή

μένος γνώρισε τον ολισθηρό κόσμο της αυλής, ης

του γυναίκα, που συνι στά να την κλειδώνει προσε­

δ ι αρκείς δολοπλοκ ίες του παλαηού , ξέρπ πως πρέ­

κηκά. Ο Κεκαυμένος έχει και πολλές άλλες π ροκα­

πει να προσέχει κανείς κάθε βήμα και κάθε λέξη αν

ταλήψεις δεν αγαπάει τους γιατρούς, ούτε τους ηθο­

δεν θέλει να καιοστρέψε ι την τύχη του ' γνωρίζε ι ης

πο ι ούς, ούτε τους κόλακες, ούτε TOυςτεμ πέλnδες, μ ε

ταππνώσεις, η ς συκοφαντίες, ης δυσμένειες με ης

λίγα λόγια όλουςτους ανθρώπους που θεωρεί άχρη­

οποίες απειλούνται συνεχώς όσοι συχνάζουν στην

στους: και η σοφία αυτού του μ εγάλου επαρχιώτη

πρωτεύουσα. «Αν υπηρετήσεις τον αυτοκράτορα,

γαιοκτήμονα, ο ι κονό μ ου, συνετού , δύσπιστου, σκε­

λέει, φυλάξου: έχε πάντοτε μπροστά στα μάηα σου

πηκ ι στή, δεν είναι πολύ ελκυστική. Είναι ωστόσο

την εικόνα της πτώσης σου: δεν ξέρεις η ετοιμάζουν

δ ι δακηκή με όσα μ ας αποκαλύππι για ΤΟ πνεύμα

πίσω από την π λάτη σου». Ο Κεκαυμ ένος γνώρισε

και τον χαρακτήρα των Β υζαντινών: βλέπουμε πώς

επίσης την αυτοκρατορ ι κή διοίκηση και ξέρε ι ό­

ήταν τα ήθη της επαρχ ίας, λιγότερο κο μ ψά, λιγότερο

λουςτους κινδύνους που υπάρχουν στις σχέσεις μα­

εKλεΠΤUσμένα από εκείνα της Κωνσταντι νουπόλε­

ζί της γνωρίζει τη θέση που κατέχει ΤΟ χρήμα σης α­

ως, και λ ι γότερο διεστραμμένα, ορ ι σμένα αιώνια

ποφάσεις που παίρνει, ξέρει πότε πρέπει να δ ίνει

χαρακτηρ ι σηκά της βυζαντι νής ψυΧής, τη συνετή ε­

κανείς ή να δέχεται χρήμαιο, και αν κα ι καταλήγει

ξυπνάδα που δεν ασχολείται με περιπούς ηθι κούς

στο συμ πέρασμ α όη δεν πρέπ ει να δέχεσαι τί π οιο,

δισταγμούς, τη δυσ π ιστία που τε ίνει προς την πονη­

αυτό οφείλειοι λιγότερο στο γεγονός όη είναι ανή­

ριά , την εξυπνάδα π ου δεν στηρ ίζειο ι στο ηθικό υ­

θικο και περισσότερο στο γεγονός όη είναι επ ι κίν­

πόβαθρο του χαρακτήρα. Και καταλαβαίνουμε καλά

δυνο. Ε π ίσης, στην ιδιωτι κή ζωή, ξέρει όη δεν πρέ­

-

πει να κάνεις επιχειρήσεις, όη πρέπει να έχεις κα­

νται κυρίως στην ι θύνουσα τάξη

λές σΧέσε ι ς με τους ι σχυρούς γε ίτονές σου χωρίς να

χιές αρετές και τα μεγάλα προτερήμαιο που δημ ι ­

εξοικειώνεσαι πολύ μαζί τους ή νσ ενοχοποιείσαι'

ούργησαν ΤΟ μ εγαλείο της αυτοκρατορίας, η κοινω­

ξέρει κυρίως ότι πρέπει να είσαι ο ι κονόμος, καλός

νική διαφθορά ήταν γρήγορη και επ ιτάχυνε περισ­

διαχειριστής της περιουσίας του, αν θέλεις να πλου­

σότερο από ο,ηδήποτε άλλο την καταστροφή της

τίσεις, να προσέχεις να μη δανείζεσαι από τους άλ-

μοναρχίας.

230

αν σκεφτούμε όη αυτά τα ελαπώμaια εκδηλώνο­

-

όη , παρά τις τρα­

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΩΔΕΚΑΤΟ

Τλ. CTOIX61A.. THC ΑlλλYCHC THC λ.Υτοκρ λ.ΤΟΡIλ.C ο Φ(ΟΥΔAf\I~ΟS ~1f'ιΔΥf'ιΟS ~iλl Η ΠΜΗ

Ι

T(>f'I

Tiλ-((>f'I

Οι απ αρχές του φεουδαλlOμού στην Ανατολή.

11.

Η κεVlρlκή εξουσία κω η φεουδαλική ,

αρlOτοκραTlα.

111. Ο θρίαμβος του φεουδαλlOμού κατά της κεVlρlκής εξουσίας τον

11 ο

ωώνα.

IV. Ο φεουδαλlOμόςτηςΑνατολής κατά τον

231

13 ο

κω τον

140 ωώνα.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΩΔΕΚΑΤΟ

ICTOPIJ... THC κΥΖλΝΤIΝΗC λΥΤΟΚΡλΤΟΡlλC

ο Ι ΑΠΑΡΧΕΣ ΤΟΥ ΦΕΟΥΔΑΛΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ

πελάτες, συντηρώντας με έξοδά τους ένο πλα στΡα­

ΑΝΑΤΟΛΉ.

Στη βυζανηνπ Ανατολπ όπως

τεύμαω, αυτοί ο ι μ εγάλοι άρχοντες, χωρίς ηθικούς

και στη λαηνικι'! δύση, παρατηρείωι από

φραγμούς και φόβο , λυμαίνονταν τη χώρα, παρενο­

νωρίς ένα δι πλό φαινόμενο από το οπο ίο πρ οήλθε

χλούσαν και καωπίεζαν τους ι διώτες, σφετερίζο­

το φεουδαλι κό καθεστώς. Έχουμε αφενός την εξα­

νταν τη γη των άλλων, ακόμη και τη γη της Εκκλη­

φάνιση των ελεύθερων ανθρώπων και αφετέρου

σίας ή του αυτοκράτορα , αψηφώντας τολμηρά τους

την εξαφάνιση της μικρής ελεύθερ ης ιδιοκτησίας.

νόμους και την ανίσχυρη εξουσία των αυτοκρατορι­

Μέσα στη γενική ανασφάλεια μιαςωραγμένης επο­

κών κυβερνήσεων, κάνοντας να βασιλεύει στις ε­

χής, οι μικροί , ο ι φτωχοί, οι αδύνατοι, μπαίνουν

παρχίες συνεχής αταξία και αναταραχή, δη μιουρ­

πρόθυμα κάτω από την προ σωσί α ενός ισχυρού και

γώντας ένα φοβερό κiνδυνο για τη μοναρχία. Τσακι ­

πλούσlOυ γείτονα' αναζητούν , όπως λένε, την προ­

σμένες από τις λεηλασίες κα ι τους σφετερισμούς- α­

σωσ ία του

(patrocinium), του «συσωίνονται», ό­

πό τους οποίους έ παιρναν πολύ συχνά μερίδιο τα ί­

πως λέ μ ε και σήμερα' και σε αντάλλαγμα για ω πλε­

δια ω όργανα της διοίκησης - οι επαρχ ίες άδειαζαν

ονεκτήμαω πο υ τους εξασφαλίζει η πρ οστασία του,

από κατοίκους, οι εξοχές ήταν έρημ ες, η γεωργία εί­

αλλοτρ ιώ νουν την ελευθερ ία τους, γίνονται π ελάτες,

χε εγκαταλειφθεί, οι φόροι εισπράπονταν με δυ­

υποτελείς αυτού του προστάτη, και συχνά του ανα­

σκολία. Και στα κτήματά τους οι μεγάλοι άρχοντες

γνωρίζουν ακόμη και δικαίωμα ιδιοκτησίας πάνω

αντιστέκονταν μερικές φορές ανοιχτά στην κρατική

στα κτήματά τους. Εξάλλου, οι μεγάλοι ιδιοκτήτες ε­

εξουσία.

-

πωφελούνται από τη δύναμή τους για να μεγαλώ­

Μάταια ο Ιουστι νιανός ε ίχε προσπαθή σει να

σουν ω κτήματά τους εις βάρος των μικρών ιδlO­

διορθώσει αυτές ης αθλιότητες και να εξορκίσει αυ­

κτητών: με δ ιάφορα μ έσα, με τον εκφοβισ μ ό ή με τη

τούς τους κινδύνους: όλες οι προσπάθειές του ήταν

βία , σφετερίζονται τη γη των φτωχών γειτόνων

ανίσχυρες. Μάταια, μετά από αυτόν , οι ίσαυρο ι αυ­

τους, τους υποχρεώνουν να τους πουλ ήσουν σε ε­

τοκράτορες, στο μεγάλο έργο της αναδlOργάνωσης

ξευτελι στι κ ή τιμή την περι ουσία τους, προσαρτούν

που ανέλαβαν, προσπάθησαν να εμποδίσουν, όπως

ή σφετερίζονται τη μικρή ελεύθερη ιδιοκτησία.

δείχνει ο αγροτικό ς Κώδικάς τους, τους άδικους

Έτσι , ενώ ανάμεσα στους ανθρώπους δημιουργού­

σφετερισμούς της γης και απαγόρευσαν την προστα­

νται δεσμοί στενής εξάρτηση ς, δημιουργούνται τε­

σία. Δεν γινόταν τίποτα. Οι σφετερισμοί συνεχίστη­

ράστια χτήμαω προς όφελος των ηαντοδύναμων

καν, η δύνα μη τη ς μ εγάλης αριστοκρατίας της γης

αρχόντων.

αυξανόταν συνεχώς, ο φεουδαλισμός αναπτυσσό­

Από την τελευωία περίοδο της ρωμαϊκής αυτο­

ταν. Κατά τον

11 ο

αιώνα , η κρίση είχε οξυνθεί ιδι­

κρατορίας, και ακόμη περισσ ότερο την εποχή του

αίτερα' υπήρχε ένα πραγμαηκό κοινωνικό ζήτημα,

Ι ουστ ι ν ια νού, διαπιστώνο υμ ε στην Ανατολή αυτό

που έφερνε αντιμέτωπες δύο τάξεις, τους « ισχυ­

το διπλό φαινόμενο. Ση ς αυτοκρατορικές Νεαρές

ρούς» και τους « φτωχούς» , και δη μι ουργο ύσε για το

του 60υ αιώνα, γίνεωι αδιάκοπα λόγος για τους με­

Κράτος ένα τόσο σοβαρό κίνδυνο ώστε οι αυτοκρά­

γάλους ι διοκτήτες, για τους ισχυ ρούς άρχοντες,

τορες του Ι Οου αιώνα αναγκάστηκαν να πολεμή­

πραγματικούς φεουδαλικούς τυράννους, των οποί­

σουν με άγρια ενεργητικότητα τους σφετερισμούς

ων οι απόπε ιρες κατά των ανθρώπων και των περι ­

των μεγάλων βαρόνων.

ουσ ι ών αναστατώνουν βαθιά, κυρίως στις ασιατικές

Ο φεουδΜιομός της AναroίIfις κατά roν

100 αιώ­

επαρχίες, την καλή τάξη τη ς μοναρχ ίας. Κύρι οι απέ­

να.

ραντων κτημάτων, τριγυρισμένοι από αμέτρητους

η ήταν αυτή η φεουδαλική αριστοκρατία.'Οπως λέ-

232

- Τα ντοκουμέντα της εποχής μας δείχνο υν καλά

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΩΔΕΚΑΤΟ

ICTOPI>.. THC RΥ:ΖλΝΤΙΝΗC λ ΥΤΟΚΡλΤΟΡ Ι λC ει ένα κείμενο, αποτελείται από «ε κείνους στους ο­

να βαραίνει « στον τράχηλο των υπηκόων ο βαρύς

ποίους ο θεός επέτρεψε να κυβερνούν, από εκεί­

ζυγός της σωματικΙις κοι ηθι κής καταπίεσης». Έτσ ι

νους που, μ ε τη φΙΙμη ΚΟΙ τον πλούτο , επιβάλλονταν

εκφράζονται για τους μ εγάλους βαρόνους ο ι αυτο­

στους κοινούς ανθρώπους». Όπως λέει ένα άλλο α­

κρατορικές Νεαρές του Ι Οου αιώνα κοι μας τους πα­

πόσπασμα, περιλαμβάνει «εκείνους που τιμΙΙθηκαν

ρουσιάζουν έτο ιμο υς «να κατοπιούν τις περιουσίες

με δ ι ο ι κΙισεις κοι στρατηγίες, μ ε πολιτι κά κοι στρα­

των φτωχών», αγοράζοντας σε εξευτελιστικές τιμές

τιωτικά αξιώματα». Έτσ ι η δύναμη αυτΙΙς της αρι ­

τ η γη τους, υ ποχρεώνοντάς τους να τους την κληρο ­

στοκρατίας της γης αυξάνετοι από ιην επιρροΙΙ πο υ

δοτή σουν ή να τους τη δωρίσουν, ή νο ικ ιάζοντάς

της δίνει η άσκηση των δημόσιων αξιωμάτων, το

την μ ε την υπόσχεση ενός καλού ενοι κίου που δεν

θα πληρώσουν ποτέ, εκμεταλλευόμενο ι τα

γόητρο των ανώτερων στρατιωτικών βαθμών, με τους μισθο ύς ΚΟΙ τις δωρεές

δημόσια αξιώματά τους γ ια να μεγα­ λώσουν τα κτήματά τους, την πο­

να προστίθεντοι στον πλούτο που

λιτική τους θέση για να απο­

αντλεί από τα απέραντα κτΙΙμα­ τά της. Από τις μεγάλες φεου­

σπάσουν τεράστιες δωρεές α-

δαλικές οικογένειες ο αυτο­

πό τον ηγεμόνα. « Και από

κράτορας δ ι αλέγει συχνά

αυτό δημιουργείτοι, λέει

τους κρατικούς λειτουρ­

ένα έγγραφο της εΠΟΧής,

γούς και τους στρατηγούς

η

του· κοι έτσι, διπλά ισχυ­

πραγμάτων, οι αναρίθ­

ροί εξοιτίαςτου μεγέθους

μητες αδι κίες, η μεγάλη

τη ς κτηματικΙις περιου­

κα ι α ι ώνια δυστυΧία των

σίαςτους κω του μ εγέθους

φτωΧών κοι το μακρόσυρ­

των δ ημ όσ ιων αξιωμάτων

σύγχυση

όλων των

το βογκητό τους που ο αντί­

που κατέχουν, οι μεγάλοι άρ­

λαλός του ξυπνάει τον Κύ­

χοντες, ηου μεταβιβάζουν από

ριο ». Και από αυτό δημ ι ουργεί­

γενεά σε γενεά συνεχώς αυξανόμε-

ται ένας ακόμη μ εγαλύτερο ς κίν­

νη δύνα μη και πλούτο, είνα ι εξοιρετι-

δυνος για το Κράτος. « Γιο όλους όσοι μπορούν να καταλάβουν, λέει σε έντονο ύφος

κά απε ίθαρχοι υπΙικοοι, παράξενα ανυπά-

κουοι υ π ηρέτες, που δεν διστάζουν να επιβληθούν

ένας νόμος του Ι Οου αιώνα , η εξάπλωση τη ς εξου­

στην κυβέρνηση, που θέλουν να έχουν στο χέρ ι την

σίας των ι σχυρών θα φέρει την ανεπανόρθωτη κα­

εξουσία, να επιβάλλουν νόμους στον αυτοκράτορα

ταστροφή των κοινών».

κοι που επαναστατούν με φοβερές εξεγέρσεις όταν ο

Αυτό εξηγείται πολύ καθαρά σ' ένα άλλο κείμενο .

ηγεμόνας αποφασίζε ι να αγνοΙΙσει τους ίδιους ΚΟΙ

Αν ο ελεύθερος χωρικός εξαφαν ι στεί, εξαφαν ίζεται

τι ς συμβουλές τους.

μαζί του η φορολογητέα ύλη που είνα ι απαραίτητη για την καλή κατάσταση της οικονομ ίας. Αν ο ελεύ­

Περιφρονώντας τους νόμους της αυτοκρατορίας, όλοι αυτοί οι ισχυροί άρχοντες

-

θερος χωρ ικός εξαφανιστεί, αν οι μεγάλοι άρχοντες

πολ ιτικοί κα ι προσπα­

σφετεριστούν τα στρατιωτικά φέουδα, που ε ίνοι η

θούν με χίλια μέσα να μ εγαλώσουν τα κτήματά τους

βάση της στρατολογίας, ο στρατός δεν θα έχε ι στρα­

σε βάρος των φτωχών. « θεωρούν τους φτωχούς

τιώτες. ,.. THC RYZΛNTINHC λ ΥΤΟΚΡλΤΟΡlλC θέση στις τάξεις των λατίνων ευγενών. Οι Βι λεαρ­

KQl ,

μ πά την Αδριανο ύ πολη που έδωσε ΙΟ παρά­

δ ουίνο ι και ο ι Λα Ρος προσαρμόοτηκαν εύκολα μ ε

δειγμ α , όλες τι ς μεγάλες πόλεις της μ οναρχίας να ε­

ιους Μελισσηνο ύς, ιους KαVΤαKOυζnνOύς και ιους

ξεγείρονωι ενάντια στο υς δυνaroύς και να είνω γε­

άλλους μ εγάλους άρχονπς ιου Μορέα : είχαν τι ς ί­

μάπς ωραχές, λεηλασίες κω φόνους. Η ιστορία τη ς

δ ιες ι δέες, ω ίδ ια ήθη και αποτελούσαν την ί δ ια κά­

κο μμ ούνας της θεσσαλονίκης, της τραγικής περιπέ­

σω.

π ιας πο υ ονομάζουν επανάσωση των Ζηλωτών,

Ακόμη και κατά τις πλευωίες ημ έρ ες ως αυιο­

και που επί ε πτά ολόκληρα χρόν ια γέμισε αναωρα­

κραιορίας, α υτή η φεο υδαλική αριοτοκρατία δ ιατη­

Χή και αίμα τη μ α κεδ ονι κή πόλη, ε ίναι απλώς η

ρήθηκε στη βυζαντινή κοινωνία κω αποτέλεσε πολ­

Πlo περίεργη κω Πlo γραφικ ή πλευρά αυτών των

λές φορές ακ ό μη σιο ι χε ίο ωραΧ ής. Ο 1 40ς αιώνας

ωξι κών αγώνων. Μ ' αυτό ιον τρόπο, αν κω μ ε δια­

ε ίναι γεμάτο ς ωξι κούς αγώνες μ εωξύ αυτή ς της αρι ­

φ ο ρπική μ ο ρφή , η μ εγάλη αρισιο κρατία της γης υ­

στοκρατίας και μιας νεοεμφανιζόμενης δημοκρα­

πήρξε για μια ακό μη φορά σιοιχείο δ ι άλυσης για

τίας, που δεν συγχωρεί στους ι σχυρο ύς ιπ ν τυρανν ία

τη ν αυιοκρατο ρία κω η θέση που κατείχε ο φεο υδ α­

π ου της επέβαλλαν για πολύ καιρό. Ο KανωKOυζn­

λισμός σ' α υτή την φαινομενι κά απόλυτη μοναρχία

νός, σ' ένα ενδ ιαφ έρον απόσπασμα των απομνημο­

δεν ε ίναι ασφαλώς το λιγότερο περίεργο ο ύπ ΙΟ λι­

νευμάτων ιου, έδειξε αυτό ιον άνεμο της επανάστα­

γότερο απρο σ δό κηιο πράγμα στη ν ισιορία ιου Βυ­

σης που φυ σούσε σ' ολόκληρη την αυιο κραιορία

ζαvτίo υ.

239

240

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ ΤΡΙΤΟ

Τλ. CTOIX6IA.. THC Α,ΙλλYCHC THC λ.Υτοκρλ.ΤΟΡΙλ.C Ο 0I>H~K(YTlKOS ΚlfVΔΥfVΟS

Ι

Η θέση της Εκκλησίας στη βυζανηνή κοινωνία.

π.

Ο μοναχισμός και η αυτοκρατορία.

ΠΙ Το πατριαρχείο και η αυτοκρατορία.

241

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ ΤΡΙΤΟ

ICTOP IA. THC gΥΖλΝΤΙΝΗC λΥΤΟΚΡλΤΟΡΙλC

ο

που

θΕΣΗ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΣΤΗ ΒΥΖΑΝΤΙ­

και κατέβαζε αυωκράωρες. Ο πατριάρχπς, όπως έ­

ΝΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ.

χει πει σ

- Το πατριαρχείο. - Σε μια κοινων1α όπου n θρπσκεία κατείχε τπ θέσπ καταλάμβανε σων βυζανιινό κόσμο , n Εκκλπ­

Montesquieu , "ήων πάvισιε, έστω

και έμ­

μεσα, διαnπτής όλων των δπ μ όσ ιων υπ οθέσεων". Με ων πατριάρχπ, αρχπγό τπ ς Εκκλπσίας, ο βασι­

σία φ υσ ικά είχε σπμανιική δύναμπ. Ο πατριάρχπς

λεύς, αρχπγός ωυ Κράωυς, συναγωνι ζόων σε δύνα­

τπς Κωνσιανιινουπόλεως, ο επ ικεφαλής mς, ήων

μπ . Και μια από ης μ εγαλύτερεςέγνο ιεςτου πγεμόνα

πολύ μεγάλπ προσωπικόωω, του οποίου π εκκλπ­

ήων να είναι σίγουρος για ων πατριάρχπ του .

σιασιική περιφέρεια περιλάμβανε κατά τον Ι ώνα,

57

μπτροπόλεις,

49 αρχιεπισκοπές και

Ο μΟΥαχισμός.

00 αι ­ 5 Ι 4 ε­

n

-

Δίπλα στπν κοσμικι\ Εκκλπσία,

κανονική EKκλnσία κατείχε εξίσου μεγάλπ θέσπ

πισκοπές. Με τον καιρό είχε υψωθεί πάνω από ωυς

στον βυζαvιινό κόσμο. Από πολύ νωρίς, ο μοναχ ι ­

άλλους αναωλι κούς πατριάρχες

σύνοδος ως

κός βίος έχαιρε μεγάλης εκτίμπσπς σω Bυζάvιιo. Ο

Καρχπδόναςων είχε εξισώσει μ ε ων ρωμαίο πovιί­

λαός έτρεφε βαθύ σεβασμό για ωυς μοναχούς μ ε το

φικα· παρά ης διαμαριυρίες των παπών είχε πάρει

αυστηρό πρ όσωπο, μ ε ω μακριά μα ύρα ρούχα, που

κατά ων

είχαν απαρνηθεί ω εγκόσμια για να γίνουν "πολίτες

60

n

αιώνα ων τίτλο ωυ ο ικουμενικού πα­

τριάρχπ και από τόιε που

n αραβι κή κατάκτπσπ είχε

ωυ ουρανού". Το μ οναστήρ ι ασκούσε ισχυρή έλξπ

αιώνα από τπν αυωκραωρία

σε όλες ης κοινωνικές τάξεις άλλοι έρxovιαν εκεί

ωυς πατριάρχες τπς Αλεξάνδρειας, των lερ οσολύ­

από ευσέβεια, από ανάγκη ωπεινότπως και μετά­

μων, τπ ς Avιιόxειας, είχε γίνει ο μοναδικός αρχπ­

νοιας, από απογοι\τευσπ και από κούρασπ από ω ε­

γός τπς βυζαvιινής Εκκλπσίας, ο πάπας τπς Ανατο ­

γκόσμια· άλλο ι ζι\ωύσαν εκε ί ένα καωφύγιο από

λής. Δεν κατείχε μι κρότερπ θέσπ στο Κράτος απ' ό,η

ης δυσμένειες, έναν τρόπο για να ξεφύγουν από ω

σων Εκκλπσία. Εκείνος έχριζε ων αυτοκράτορα, δε­

συvιριπηKό βάρος των δπ μόσιων υππρεσιών, ένα

Χόων ων όρκο μ ε τον οποίο ο πγεμόνας δεσμευό­

μ έσο για να φτάσουν σω ανώτερα εκκλπσιασηκά α­

ων να υπερασπ ιστεί τπν ορθοδοξία κα ι να σεβαστεί

ξιώ μαω · ακόμα και για τους φαινομ εν ικά πιο αδιά­

ω εκ κλπσιασηκά προνόμια· πολύ πλούσιος εξάλ­

φορους, ω ι δανικό ήων να πεθάνουν μέσα στο σε­

λου, έxovιας εξουσία διάθεσπς πάνω σων τεράσηα

βάσμιο ράσο του μοναχού, για να εξασφαλίσουν έ­

περιουσία τπς EKκλnσίας που αποτελούσε για ω

το ι τπν αιώνια σωτπρία τους. Φυσ ι κά, όλοι έσ πευ­

Κράως ένα είδος εφεδ ρικού θπσαυροφυλακίου στις

δαν να ι δρύουν και να προικίζουν θαυμάσια μονα­

δύσκολες ώρες, εξίσου ισχυρός εξαιτίας τπς εξου­

στήρια και ο νόμος ενθάρρυνε και ευνοούσε αυτές

σίας που ασκούσε πάνω στον αμ έτρπω στρατό των

η ς ευλαβ ικές δωρεές, αυτή τπν αδιάκοππ αύξηση

μοναχών τπς Kωνσταvιινoυπόλεως και ως επιρ­

του μονασηκού πλούτου. Επίσπς

ροής πο υ ασκούσε πάνω σων πλπθυσμό τπς πρω­

πο λπ Μαν γεμάτπ μ οναστήρια. Έξω από τπν πρω­

τεύουσας, ο πατριάρχπ ς μπορούσε να προσφέρει

τεύουσα, σων Αίγυπτο, τπ Συρία, τπν Π αλα ιστίνπ,

σπ μαVΙΙKές υππρεσίες σmν κυβέρνπσπ· και αvιί­

τπ Μεσοποταμία, και ακόμπ και στπ μακρινή χερ­

στροφα, για ωυς ίδιους λόγους, μπορούσε χωρ ίς

σόνπσο του Σινά, ο 50ς και ο 60ς αιώνας ε ίχ ε οδπ­

φόβο, να αψπφά τον αυωκράωρα, είιε κραδαίνο­

γήσει σε μια θαυμαστή άνθπσπ των μοναστπριών­

vιας πάνω από ω κεφάλι ωυ ωυς κεραυνούς τπς α­

αργότερα , οΌλυμποςτπς Βιθυνίας,

παγόρευσπς και ωυ αφορισμού και επιβάλλovιας

χή ωυ Λάτρου, Kovιά στπ Mίλnτo , οι έρπμοι τπς

τπ θέλnσή του σω όνομα ωυ θεού είτε με πιο αν­

Καππαδοκίας και κυρίως, από τον Ι

θρώπινα μέσα, μ ε τπν εξέγερσπ που ξεσήκωνε ή κα­

Άγιο Όρος του Άθω είχαν γίνει το Kέvιρo τεράσηων

τέστελλε, με τπν επανάσωσπ με ων οποία ανέβαζε

μ οναση κών συγκροτπ μάτων.Ένα πλήθος μοναχών

χωρίσει κατά ων

70

242

n Kωνσταvιινoύ­

n ορεινή 00

περιο­

αιώνα, το

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ ΤΡΙΤΟ

ICTOPI)... THC RYZΛNTINHC λΥΤΟΚΡλΤΟΡΙλC

Η Eκκfiησία και το κράτος στο Βυζάντιο.

σφιμωχνόταν σ' αυτά τα ι δρύματα, μια τεράστια πο­

-

Ασφα­

λώςο τρόπος με τον οποίο ήταν ρυθμισμένες ο ι σχέ­

σότnτα γnς συσσωρευόταν στα χέρια των μοναχών.

Αυτός ο τεράστιος πλούτος δn μιο υργούσε ένα δι­

σεις του Κράτους και τπς EKKλnσίας στο Βυζάντιο

πλό κίνδυνο για το Κράτος, πολιτικό και κοι νωνικό.

φαινόταν να μπορεί να μειώσει αυτούς τους κινδύ­

Εκτός από το γεγονός ότι

n ανάπτυξπ του μοναστι κού

νους. Ξέρουμε π οια εξουσία είχε ο αυτοκράτοραςστα

θεσμού αποσπούσε χέρια από τπ γεωργία, οι περιου­

ε κκλπσιαστικά ζnτήματα, πώς, σε αντάλλαγμα για

σίες των μοναστπριών ήταν απαλλαγμένες κατά με­

rnv προστασία π ου του εξασφάλιζε, για τπν τάξπ που

γάλο μέρος από τους φόρους. Ο πλπθυσμός των μο­

δ ι ατnρούσε στους KόλnOυς ως, ο πγεμόνας εννοού­

νασmριών και οι καλλιεργπτές που ήταν εγκατεστπ­

σε να είναι ο ανώτατος αρχπγός και κύριος τπς

μ ένοι στα εδάφπ τους ή­

Εκκλπσίας, να τπς υπα­

ταν απαλλαγμ ένοι από τπ

γορεύε ι τπν πειθαρχία

στρατιωτική υπnρεσία'

n

και το δόγμα σε όλες τις

περιουσία τους κυρίως

περιπτώσεις και να τπν

τους έδινε φοβερή δύνα­

υποτάσσε ι

μπ κα ι μέσα δράσπς. Οι

σχυρπ θέλπσή του. Και

μοναχοί ασκούσαν εξάλ­

ξέρουμε επίσπς με πόσn

λου βαθιά επιρροή στον

αυσωρότπτα και βιαιό­

λαό: οι θαυματουργές δυ­

τπτα το βυζαντινό κράτος

νάμεις και το προφπτικό

ήξερε να τσακίζει

πνεύμα που τους απέδι ­

ντίστασn και να κάμπτει

δαν, τους εξασφάλ ι ζαν ε­

το πε ίσμα των αντιφρο­

ξαιρετικό γόπφο' ων ί­

νούντων. Για να έχει έ­

δια χάρ π

ναν

χρωστούσαν

πανί ­

arnv

rnv

αφοσιωμένο

α­

πα­

στα σεβάσμ ια λείψανα,

φιάρχn, ο αυτοκράτορας

στις ιερ ές ε ι κόνες που

υποδεικνύει στους εκλέ­

φυλάσσονταν ευλαβικά

κτορες τον

στα μοναστήρια . Με όλα

που έχε ι τπν έγκρισή

αυτά και μειπν επίδρασπ

του, " και οι μπφοπολί­

που ασκούσαν στι ς ψυχές

τες, λέε ι ένα κείμενο, υ­

προς

δυσαρέ­

πο κλίνονται, όπως είναι

σκεια του κοσμικού κλή­

δίκαιο, μπροστά στπ δια­

ρου, και μπα φιλανθρω­

ταγή και τπν εκλογή του

μ εγάλπ

υποψήφιο

πικά έργα που συγκεντρώνονταν γύρω στα μοναστή ­

αυτοκράτορα". Επίσπς, εάν ο πατριάρχπς έχει πάψε ι

ρια, ο ι μοναχοί ήταν εξα ιρετικά δπ μ οφιλείς. Και με

να του αρέσει, ο πγεμόναςτον αναγκάζει να napoιrn­

όλα αυτά και με τπ μισαλλοδοξία τους, τον φανατι ­

θεί ή υποχρεώνει μια σύνοδο να τον καθαιρέσει. Δί­

σμό τους, με το ανεξάρτπτο πνεύμα τους, ήταν ένα

πλα στον παφιάρχπ , ο αυτοκράτορας προεδρεύει

μ όνιμο στοιχείο αναταραχής στο Κράτος. Ο αυτοκρά­

στις συνόδους διευθύνει τις συζnτήσεις, υπαγορεύει

τορας ήταν υποχρεωμένος να τους υπολογίσει όσο

τις ομολογίες πίσmς, συζnτάει μ ε τους επισκόπους

και τον πατριάρχπ'

ιστορία είναι γεμάτπ

κα ι με τους αιρετικο ύς, εναντίον των οποίων έχει

από τις ταραχώδεις επεμβάσεις τους στι ς πο λιτικές

πάντοτε σε εφεδρεία τον δήμιο σαν τελευταίο επιχεί­

και θρπσκευτικές υποθέσεις τnς μοναρχ ίας. Και

ρπμα. Τέλος επικυρώνει και εκτελεί τους κανόνες

μπροστά στις απαιτήσεις τους, πολλές φορές το Κρά­

των συνόδων, καταδιώκοντας στο πρόσωπο εκεί­

τος συνθπ κολόγnσε.

νων που αντιστέκονται στπν εξουσία του όχι μόνο ε-

n βυζαντινή

243

ICTOPIA. THC gYlANTINHC Α.ΥΤΟΚΡΑ.TOPIA.C νόχους βασιλοκτονιας αλλά και εχθρούς

m,

θρη­

ματεύσεις, δεν διαμαρτυρόταν συνήθως περισσότε­

σκειας και του θεού. Δεν χοριζεται ούτε στα υψηλό­

ρο από τον αρχηγό της για τις εκδπλώσεις τπς αυτο­

τερα ιστάμενα πρόσωπο. Η καθαιρεση , η φυλακή, η

κρατορικής παντοδυναμίας. Ωστόσο

εξοριο, οι σωματικές τιμωριες, εινα ι τα συνηθισμέ­

μεταξύ των μοναχών, που ήταν πιο αδιάλλακτοι

να μέσα της αυτοκρατορικής πολιτικής Kaτά των εκ­

κοι ισως πιο σιγουροι για ω δύναμή τους

κλησιαστικών προσωπικοτήτων' ΚΟΙ οι ιδιοι οι πά­

λουθούσαν να υπάρχουν υ π όκωφες αντιστάσεις

πες, που συλλαμβάνονταν, φυλακιζονταν, κακοποι­

που μεταφράζονταν συχνά σε ανοιχτές διαμαρτυ­

ούνταν, εξοριζονταν , δεν ξέφυγαν aπό τη βιοιότητα

ρίες κοι ανοιχτούς αγώνες. Η Ανατολική Εκκλπσία

ΚΟΙ

όπως κοι π Δυτική Εκκλησία επιχείρπσε

mv αυθαιρεσια του αυτοκράτορα.

Η ανατολική Εκκλησια δεχόταν γενικά υπάκουα

-

κοι κυρίως

-

-

εξακο­

τουλά­

χιστον μία φορά αν και με μικρότερη επιτυχια

-

να

αυτή την επέμβαση ως αυτοκρατορικής εξουσΙας.

απαλλαγεί aπό τπ βαριά προστασία του Κράτους

"Τ!ποτα δεν πρέπει να γινεται σων EKκλnσIα ενά­

κοι αυτοί οι μοναχοι, με τον φανατικό ζήλο των πε­

ντια στις διαταγές και στη θέλπση του αυτοκράτορα"

ποιθήσεών τους ΚΟΙ τπν τεράστια ανάπτυξη του

έλεγε ένας πατριάρχης του 60υ αιώνα. Και η επ ι ­

πλούτου τους, οι πατριάρχες, με τις υπέρμετρες φ ι­

σκοπή της αυλής, ευέλι κτη, εύπλαστη, προσιτή στη

λοδοξίες τους, διατάραξαν πολλές φορές σοβαρά τη

σοφή διανομή ευνο ι ών κοι στις επιδέξιες διαπραγ-

μοναρχΙα.

φ ΜΟΝΑΧΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η Α ΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ.­

σαν, φυλακίσω καν, εξορίστηκαν, χτυπήθηκαν με

Η εικονομαχια κοι ο αγώνας για

mv ελευ­

ραβδισμούς, μερικές φορές καταδικάστηκαν σε θά­

θερια τπς EKκλnσIας. -Όταν , στις αρχές του

νατο κοι ακόμπ συχνότερα εκθέτονταν στον χλευα­

80υ αιώνα, οι εικονοκλάστες αυτοκράτορες ανέλα­

σμό του πλήθους, όπωςτπν η μ έρα του

βαν το μεγάλο έργο

θρπσκευτικι'ις ΚΟΙ κο ι νωνι­

βαλαν να παρελάσουν στον Ιππ όδρομο, κάτω από

κι'ις μεταρρύθμισης, που ονομάζουμ ε εικονομαχια

τα γιουχαiσματα, ένα πλήθος από μοναχούς που κα­

υποτιμώντας τπ σπ μασια της, βρι'ικαν τους πιο μα­

θένας κρατούσε από το χέρι μια καλόγρια, σε μια γε­

νιασμένους εχθρούς τους μεταξύ των μοναχών, των

λοία πομπή ή στη συνάντηση ως Εφέσου, όπου ό­

οποιων π επιρροή απειλούταν άμεσα. Πράγματι ο

λοι οι μοναχοι ΚΟΙ οι μοναχές τπς επαρχιας υποχρε­

μ οναχισμός που ήταν υπερβολικά πλούσιος, υπερ­

ώθηκαν να δ ι αλέξουν επί τόπου ανάμεσα στο γάμο

βολικά ισχυρός και ειχε γινει έτσι επικινδυνος για

και στο μαρτύριο. Όπως λέει ένας σύγχρονος, φοι­

το Κράτος ήταν αυτός που προσπάθησαν να χτυπή­

νόταν ότι "σκοπός της κυβέρνησπς ήταν να ξεριζώ­

σουν οι1 σαυρο ι αυτοκράτορες απαγορεύοντας τις ει­

σει εντελώς τη μοναστική τάξη".

m,

κόνες που ήταν ένα από τα αποτελεσματικότερα όρ­

765

όπου έ­

Οι μοναχοί απάντησαν σ' αυτές τις αχαρακτήρι­

γανα ως μοναστικής επιρροής. Επι περισσότερο α­

στες β ιοι ότητες με άλλες β ι α ι ότπτες όχι μ όνο

πό ένα αιώνα, π διαμάχπ προκάλεσε βαθιά αναστά­

πράγμα που ήταν νόμιμο

τωσπ στπν αυτοκρατορΙα. Με διαταγι'ι του αυτοκρά­

θοδοξία μ ε αξιέποινο θάρρος και θεωρούσαν τιμή

τορα, τα μοναστήρια έκλεισαν, εκκοσμικεύτηκαν,

τους να "υποφέρουν για τπ δικαιοσύνη και τπν αλή­

μεταμορφώθηκαν σε στρατώνες ή δόθηκαν για εκ­

θεια". Όμως, μέσα στπ θέρμη του αγώνα , μέσα στον

μετάλλευση σε μεγάλους λαϊκούς άρχοντες οι μονα­

ενθουσιασμ ό του θριάμβου που τπς εξασφάλισε π

στικές περιουσιες κατασΧέθηκαν, οι θρησκευτικές

διακυβέρνηση τπς αυτοκράτειρας Ειρήνης, η παρά­

κο ι νότπτες διαλύθπκαν, οι μοναχοι συνελήφθη-

ταξη των μοναχών κοι των φανατικών πιστών που

244

-

-

υπερασπιζονταν τπν ορ­

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ ΤΡΙΤΟ

ICTOPI'" THC RΥΖλ.ΝΤΙΝΗC λ.ΥΤΟΚΡλ. ΤΟΡΙλ.C τους υποστήρι ζαν ξεπέρασε συχνά το μέτρο, ανεχό­

θέσεις, δήλωνε ο Θεόδωρος Στουδίτης στον αυτο­

μενη όλες τις αδυναμίες, όλα τα εγκλήματα, αρκεί να

κράτορα Λέοντα Ε', είνω υπόθεση των ιερέων κω

ήταν έργο ορθοδόξων, έντονα, συστηματικά εχθρι­

των πατέρων τη ς εκκλησίας στον αυτοκράτορα ανή ­

κή προς όλες τις απόπειρες συμφιλίωσης των με­

κει η διαχείριση των εξωτερικών υποθέσεων. Οι

ταρρυθμιστών αυτοκρατόρων ή των καιροσκόπων

πρ ώτο ι έχουν το δικαίωμα να αποφασίζουν σχετικά

πατριαρχών. Χαιρέτισαν με χαρά τον θάνατο του αυ­

με τα δόγματα κω την πίστη.'Οσο για σας, το καθή­

τοκράτορα Νικηφόρου, που σκοτώθηκε από τους ε­

κον σας είνω να τους υπακούπε κω να μη σφετερί­

χθρούς υπερασπιζόμενος τη μοναρχία κατά της

ζεστε τη θέση τους". Με ακόμη πιο βαρυσήμαντα λό­

βουλγαρικής εισβολής, κω έδειξαν άγρια χαρά, με

γω

αξιοθρήνητη έλλειψη

γιοτί αμφισβητούσε την περίφημη αΡΧή:

Princeps solutus est -

πατριωτι σμού, γω την , , " , πτωση αυτου

-

legibus ο Θεόδω­

ρος Στουδίτης έγραφε:

του νεου

Άχαμπ" που είχε κατα­

"Αν ο

διώξει τους πιστούς.

δεν υποτάσσεται στον

Ζήτησαν αποφασιστι­

νόμο, υπάρχουν μόνο

κά κατά της αυτοκρατο­

δύο

ρικής εξουσίας την υ­

σει" ή ο αυτοκράτορας

ποστήριξη της Ρώμης,

είνω Θεός, γωτί μό νο

υποκλινόμενοl μπρο-

η θεότητα δεν υπό κεl­

"α-

τω στον νόμο, ή δεν υ­

αρχηγό

πάρχΕΙ πια παρά μόνο

τους" κω έτοιμOl να α­

αναρΧία ή επανάστα­

ναγνωρίσουν το

ρω­

ση". Αυτές ήταν μεγά­

μαϊκό πρωτείο , το δι­

λες κωνοτομίες. Οι μο­

καίωμα της ρωμαϊκής

ναχοί της μονή ς του

εκκλησ ία ς να

Αγίου

,

στα

στον

,

παπα

ποστολlκό

ως

κρίνε ι

αυτοκράτορας

πιθανές

υποθέ­

Ιωάννο υ

του

στο τελευταίο στάδιο ό­

Στουδίου τις υπερασπί­

λες τις εκκλησιαστικές

στηκαν με άκαμπτη ε­

δ ιαφωνίες, αρκεί να μπορούσαν μ' αυτό το τίμημα

νεργητικότητα. Ούτε ΟΙ διωγμοί ούτε η εξορία δεν

να απελευθερώσουν την Ανατολική Εκκλησία από

μπόρεσαν να τους κάνουν ''να κρατήσουν τη γλώσσα

την αυτοκρατορική προστασία. Γιατί αυτή ήταν η τε­

τους δέσμια, να αποσιωπήσουν την αλήθεια"· επ ί

λευτα ία

μ ορφή που πή­

είκοσι χρόνια, πεισματικά , δήλωναν ότι αν ΟΙ βασι ­

μορφή μιας μεγά­

λείς "έχουν εξουσία να κρίνουν τα ανθρώπινα κω

λης προσπάθειας διεκδί κησης της ανεξαρτησίας της

προσωρινά πράγματα", όταν πρόκΕΙται γω τα "θεία

Εκκλησίας απέναντι στη λαϊκή εξουσία, για τη θε­

και ουράνι α δόγματα", ''ο ρόλος τους είνω να δί­

μ ελίωση των σχέσεων της Εκκλησίας κω του Κρά­

νουν την υποστήριξη κω την έγκρισή τους σε όσα α­

τους πάνω σε νέες βάσΕΙς.

ποφασίζοντω" από τους ιερείς. "Δεν έχουν καμιά ε­

ρε

-

κω η πιο ενδιαφέρουσα

n μοναστική αντιπολίτευση , η

Ήδη κατά τον

-

ωώνα ο Γρηγόριος Β ' κω ο Ιω ­

ξουσία πάνω στα θεία δόγματα' και αν την ασκούν ,

άννης Δαμασκηνός κω πριν από αυτούς ΟΙ Πατέρες

δεν θα διατηρηθεί". Μ' αυτή τη σταθερότητα στην

του Ίου ωώνα είχαν αμφισβητήσει το δικαίωμα

πίστη τους, με την ηθική αφοσίωσή τους στο δόγμα,

του αυτοκράτορα να επεμβαίνει στις υποθέσΕΙς της

ΟΙ Στουδίτες συνετέλεσαν στην προετοιμασία της τε­

Εκκλησίας. Οι μοναχοί του 90υ ωώνα έθεταν ακό­

λ ική ς νίκης της παράταξης των ΕΙκόνων: αν όμως,

μη πιο σταθερά το δόγμα. "Οι εκκλησιαστικές υπ 0-

στον κοσμικό αγώνα που έδωσε η βυζαντινή

80

245

ICTOPI).. THC RYZΛNTINHC λΥΤΟΚΡλΤΟΡ lλC EKκλnσία κατά του Κράτους, νίκησε σε ό,ΤΙ αφορά

ίδρυσης νέων ιδρυμάτων' απαγόρευση οποιασδή ­

m λατρεία των εικόνων, στη μάχη που έδωσεγια να

ποτε νέας δωρεάς προς τα υπάρχοντα μοναστήρια'

εξοσφαλίσει την ελευθερία της δεν μπόρεσε να νι ­

απαγόρευση οποιασδήποτε αγοράς ε ι ς βάρος ενός

κήσει την αρχαίο παράδοση στην οποία βασιζόταν

φτωχού. Ο Νικηφόρος, καλός διαχειριστής και

η αυτοκρατορική αυθεντία στα θρησκευτικά ζητιΊ­

στρατιώmς, καταλάβαινε πό σο κόστιζε η ανάπτυξη

ματα. Το τέλος mς εικονομαχίας έκανε τη βυζαντινιΊ

των μοναστηριών στο δη μ όσιο ταμείο και στο στρα­

Εκκλησία να εξαρτάται περισσότερο παρά ποτέ από

τό και δεν δίσταζε να τα χτυπή σει.

την αυτοκρατορική εξουσία και το μοναδικό αποτέ­

Βλέπουμε τον κiνδυνo που δη μιουργούσε ο μο ­

λεσμα αυτών των στείρων αγώνων των μοναχών ή­

ναχισμός, θρησκευτικός φεουδαλισμός όχι λιγότε­

ταν μια μακροχρόνια αναταραχή.

ρο καταστροφικός ούτε λιγότερο ισχυρός από την Αυτή

λοϊκό φεουδαλισμό. Η αυτοκρατορία δεν πέτυχε πε­

δεν ι\ταν η μοναδική αναστάτωση που προκάλεσε ο

ρισσότερα πράγματα ενοντίον του. Μπροστά οτη δυ­

μοναχισμός στην αυτοκρατορία. Με την αφθονία

σαρέσκεια της Εκκλησίος, μπροστά στις διαμαρτυ­

των κτημάτων που συσσώρευαν στα χέρια τους, με

ρίες του πατριάρχη, η κυβέρνηση υποχώρησε και

τη μανία τους για πλούτο, με τον τρόπο μ ε τον οποίο

κοτάργησε τον νόμο. Αυτό συνέβ η το

σφετερίζονταν ης μικρές ιδιοκτησίες των γειιόνων

τέοσερα χρόν ια μετά το διάταγμα του Ν ικηφόρου. Η

τους, οι μοναχοί συγκαταλέγονταν στους "δ υνατούς"

αυτοκρατορία περνούσε μια μεγάλη κρίση: ο εξεγερ­

πο υ οι αυτοκράτορεςτου Ι Οου αιώνα είχαν πολεμιΊ­

μένος Φωκάς βρισκόταν προ των πυλών της Κων­

σε ι σαν επίφοβο κο ι νωνικό κίνδυνο. Πρέπει να δει

σταντινουπόλεως έπρεπε να εξασφαλίσουν τη βοή­

κανείς με πόση δύνα μη ο Νικηφόρος Φωκάς- που

θεια mς EKκλnσίας: ο Βασίλειος Β' δεν δίστασε. 'Ή

ήταν ωστόσο πολύ ευσεβής αυτοκράτορας, ι δρυτής

ημ ετέρα Μεγαλειότης, λέει το προοίμιο του διατάγ­

μοναστηριών και καθόλου ύποπτος για εχθρότητα

ματος που δημοσίευσε, άκουσε πολλούς σεβάσμι ­

προς τη μοναστικιΊ τάξη

περιέγραψε τις πρακτικές

ους μοναχούς που έχουν δώσει δε ίγματα ευλάβειας

των μ οναχών της εποχής του. "Ο ι μοναχοί, λέει, δεν

και αρετής, και από άλλα σεβάσμια πρόσωπα, ότι οι

έχουν καμιά από τις ευαγγελικές αρετές, ονειρεύο­

νόμοι που θέσπισε ο προκάτοχός μας άρχοντας Νι­

νται σε κάθε λεπτό της ζωής τους μόνο πώς θα απο­

κηφόρος σχετικά μπα ιερά μοναστήρια και τα ευλα­

κτήσουν καινούργια επίγεια ογαθά , να χτίσο υν τε­

βή ι δρύ ματα, υπήρξαν η αιτία των δεινών από τα ο­

ράστια κτίρια , νο αγοράσουν σε αμέτρητες ποσότη ­

ποία υποφέρει σή μερα η αυτοκρατορία, γιατί αυτοί

τες άλογα, βόδια, καμήλες και κάθε είδους ζώα έτσ ι

ο ι νόμοι ήταν προσβολή όχ ι μόνο για αυτά τα πο λύ

αφιερώνουν στον πλουτισμό όλη τους την ενεργητι­

ευσεβή μοναστήρια, αλλά για τον ίδιο το θεό. Η

κότητα, έτσι που η ζωή που ζουν δεν διαφέρει στην

προσωπική μας εμπε ιρία μας έπεισε επίσης για την

πραγματικότητα σε τίποτα από τη ζωή των ανθρώ­

αλήθεια αυτών των διαβεβαιώσεων γιοιί από την ε­

πων που ζουν στον κόσμο ". Και υπενθυμίζοντας τη

ποχή που ίσχυσαν αυτοί οι νόμοι , δεν έχουμε νι ώ­

ζωή των μοναχών του παρελθόντο" "Τι αντίθεση

σει μέχρι σήμερα ούτε μια στιγμή ευτυχίας. Γι ' αυτό,

προσφέρει αυτή η επιπόλαιη ζωή μ ε τη ζωή των α­

μ' αυτό το χρυσόβουλο, υπογραμ μ ένο από το χέρ ι

γίων μ οναχών που, τους περασμένους αιώνες, έζη ­

μας, κηρύσσουμε από σήμερα την κατάργηση αυ­

σαν σmν Αίγυπτο, την Π αλαιστίνη, την Αλεξάν­

τών των κανονισμών και διατάσσουμε να μην έ-

δρε ια , εκείνων που η σχεδόν άυλη ζωή τους θύμιζε

" νομου χουν πια ισχυ

Η ανάπrυςη lΊjς μoνασrικής περιουσίας

-

-

988,

είκοσι

".

περισσότερο τη ζω ή των αγγέλων παρά των ανθρώ­

Αυτό ήταν μια σοβαρn αποτυχία για την αυτοκρα­

πων". Έτσ ι ο αυτοκράτορας προστάζει τους μ ονα­

τορική εξο υσία και δείχνει καλά τη δύναμη της μο ­

χούς να ζήσουν μ ια ζωή πιο αποκομμ ένη από τα ε­

ναστικής παράταξης και το τι μπορο ύσε να επ ιβάλει

γκόσμια και για να τους αναγκάσει να το κάνουν,

στην κυβέρνηση.

παίρνει εντελώς ριζοσπαστικά μέτρα. Απαγόρευση

Η παρακμή ίΟυ μoνασrικoύ θεσμού.

246

-

Μέχρι τις

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ ΤΡΙΤΟ

ICTOPIk THC RYZ.kNTINHC λΥΤΟΚΡλTOP IkC τελευταίες ημέρες της βυζανπνής αυτοκρατορίας, ο

Μάταια ο Μανουήλ Κομνηνός επανέφερε σε ισχύ ω

μοναχισμός ήταν πηγή αναταραχή ς στη μ οναρ χία.

Νεαρά του Νικηφόρου και, όπως είχε κάνει ο Χρι ­

Τα έργα της εποχής των Κομνηνών δείχνουν σε

στόδουλος στην Πάψο, ίδρυε ένα πρότυπο μ ονα­

ΠΟIO κατάσταση ηθικής παρακμής και δlOφθοράς

στήρι στον Β όσπορο . " Καταλαβαίνοντας, λέει ο Νι ­

είχε πέσει ο μοναστικός θεσμός από τα τέλ η του

κι'ιτας, ότι όταν κατέχο υν γη και ασχολούνται με ε­

11 ου

αιώνα. Π ερισσότεροι παρά ποτέ οι μοναχοί

πι χε ιρι'ισει ς, ο ι μοναχοί χάνουν την ψυχ ικι'ι ηρεμία

δ ιψ ούσαν για πλο ύτη, χ ρι'ιματα, κτι'ιματα, και ο ι η­

τους και ξεχνούν τη μέριμνα του θεού"· ο αυτοκρά­

γούμενοι ενδιαφέρονταν περ ι σσότερο να εξηγι'ι ­

τορας δεν έκανε στο ίδρυμά του καμιά δωρεά σε

σουν τις μεθόδους μιας καλής αγροτικι'ις εκμετάλ­

κτι'ιματα, αλλά μ όνο τα χρι'ι ματα που ήταν απαραί­

λευσης παρά να σκεφτούν τη σωτηρία των ψυχών.

τητα για τη συντι'ιρηση της κοινότητας. Και δ ι έταξε

Η κοσμικι'ι ζωι'ι ε ίχε εισχωρι'ισει στα μοναστι'ιρlO :

να ιδρυθούν αυτά τα μοναστι'ιρια μακριά από τον

δεν υπήρχε πlo περίβο λος, κοινή ζωή, πειθαρχ ία.

κόσμο, στα βουνά, στι ς ερήμο υς κα ι οι μοναχοί να

Όπως ο ι μεγάλοι λαϊκοί βαρόνοι, οι ηγούμενοι ίπ­

αποφε ύγουν την Κωνσταντινούπο λη, "ό πως ο

πευαν, πι'ιγαιναν για κυνι'ιγι , έδιναν θαυμάσι ες δε­

Οδυσσέας απέφυγε το τραγούδι των σειρήνων". Δεν

ξι ώσεις. Η αυτοκρατορία ήταν γεμάτη από συμμο­

έγ ινε τίποτα. Όταν δεν έθλιβαν τι ς ε υλαβικές ψυχές

ρίες μοναχών που λυμαίνονταν τους δρόμους, ερή­

με τη διαφθορά τους, οι μοναχοί τους αναστάτωναν

μωναν τη χώρα. λήστευαν τους περαστι κούς. Δεν υ­

με τις στείρες έριδές τους. Η δ ια μάχη των ησυχα­

πι'ιρχε πio κανένα ίχνος πνευματικι'ις καλλιέργειας.

στών, που γεννήθηκε από τις μυστικιστικές ονειρο­

"Το μ οναστήρι, έλεγαν, δεν χρειάζεται γράμματα '"

πολήσεις των μοναχών του Άθω , αναστάτωσε κατά

και πουλούσαν τα βιβλία της βιβλιοθι'ικης. Και εφό­

τον

σον φορούσαν το μοναστικό ράσο, λίγο κουρελια­

καπέντε χρόνια: μια παράξενη υπόθεση στ η ν οποία

σμ ένο, ε ίχαν μακριά και κακοχτενισμένη γενειάδα,

έρχονται αντιμέτωπο ι σε μια παθιασμένη σύγκρου­

αχτένιστα μαλλιά , και γυ μ νά και βρώμικα πόδlO ,

ση ο λατινικός σχολαστικισμός και ο ανατολικός

αργό βάδισμα και χ αμηλω μ ένα μάτια, αυτά ι'ιταν αρ­

μυστικισμός, αλλά που δείχνει κυρίω ς, μ ε τον αντί­

κετά για να κάνουν ένα μοναχό εξαιρεπκό. Μάταια,

χτυπο που ε ίχε στους πο λιτικούς αγώνες της επο­

στα τέλη του 90υ αιώνα, ο Χριστόδουλος από ων

χής, σε ποιο βαθμό οι εκκλπσlOστικές υ π οθέσεις α­

Πάψο και στα τέλη του 120 υ αιώνα ο Ευστάθιος α­

νακατεύονταν στο Βυζάντιο με τις υπ ο θέσεις του

πό τη θεσσαλονίκη προσπάθησαν να εισαγάγουν

Κράτο υς και πόση αναστάτωση μπορούσε να προ­

την απαραίτητη μ εταρρύθμιση στον μοναστικό βίο.

καλέσει η μοναστική παράταξη στην αυτοκρατορία.

247

140

αιώνα τον βυζαντινό κόσμο σχεδόν επί δε­

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ ΤΡΙΤΟ

ICTOPIA. THC RYZΛNTINHC λΥτοκΡλΤΟΡlλC

Ο ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟ ΚΑΙ Η ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ.

τριάρχη και τον αυτοκράτορα , δεν υπάρχει σχεδόν

Η κοσμική εκκλησία δεν αποτελούσε μι­

καμία δ ιαφ ορά, και όσον αφορά τις τιμές που τους ο­

-

φείλονται , ο πατριάρχης μπορεί να απαIlεί περισσό­

κρότερη αιτία αναταραχής και κινδύνων. Όπως οι ηγούμενοι των μονασιηριών , οι επίσκο­

τερες". Μαντεύουμε τι θα μπορούσαν να τολμήσουν

ποι ήταν από τους "δυνατούς" που σφετερίζονταν τα

να κάνουν εναντίον του αυτοκράτορα τέτοlQ πρόσω­

αγαθά των φτωΧών, και ένας αυτοκράτορας του Ι Οου

πα, πολύ υπερήφανα για την τάξη τους, τη δύναμή

αιώνα τους επέκρινε αυστηρά γlQ

mv κακή διαχείρι­

τους, τους τεράστιους θησαυρούς του Κράτους που

ση των εκκλησΙQσTlκών εσόδων, "που προορίζο­

μπορούσαν να θέσουν στη διάθεση του Κράτους ό­

νταν για τους φτωχούς, έλεγε, και ωφελούσαν μόνο

πως έκανε ο Σέργιος για τον Ηράκλειο, αυτοί οι επι­

τον κλήρο". Αλλά ο πολlTlκός κίνδυνος ήταν ακόμη

βλητικοί και αλαζονικοί ιεράρχες που συχνά ωσθά­

πιο επίφοβος από τον κοινωνικό κίνδυνο. Στον πα­

νονταν μέσα τους τη στόφα του πολιτικού

τριαρχικό θρόνο της Κωνσιαντινουπόλεως κάθισαν

όταν ο αυτοκράτορας ήταν αδύναμος.

πολλές φορές πολύ φιλόδοξοι άνθρωποι που, παρά

Mlxαfιf/ Κηρουftάριος.

-

-

κυρίως

Η σύγκρουση που, στις

m φαινομενική εξάρτησή τους από την αυτοκρατορι ­

αρχές του 100υ αιώνα, έφερε αντιμέτωπους τον πα­

κή εξουσία, πυροδότησαν τον πόλεμο μεταξύ

τριάρχη Νικόλαο και τον αυτοκράτορα Λέοντα ΣΤ ',

Εκκλησίας και Κράτους και που, μη αρκούμενοl σιη

θα ήταν αρκετή Υ'α να δείξει τον ρόλο πο υ μπορού­

θρησκευTlκή παντοδυναμία τους, θέλησαν να παί­

σε να παίξει στο Κράτος ο αρχηγός της ανατολικής

ξουν ένα βασl κό πολlTl κό ρόλο άλλοτε ως πρωθυ­

Εκκλησίας και τις φιλοδοξίες που μπορούσε να τρέ­

πουργοί και άλλοτε ως υποκινητές επαναστάσεων.

φει. Η ιστορία του Μιχαήλ Κηρουλαρίου , κατά το

Αυτό ήταν ήδη σοβαρό

κω ενδεικτικό της πα­

Ι Ι ο ωώνα είναι ίσως ακόμη πιο χαρακτηριστική.

όταν έβλεπε κανείς τον αρχη­

Κι εκείνος, όταν έγι νε πατριάρχη ς, αναζήτησε κυ­

γό της Εκκλησίας να απαγορεύει για ένα ζήmμα εκ­

ρίως ένα μ έσο γlQ να ανέβει ψηλότερα' περιχαρα­

κλησιασιlκής πειθαρχiαςτην είσοδο στην Αγία Σο­

κώθηκε μέσα στο αξίωμά του, "σαν μ έσα σε οχυρό",

φία στον αυτοκράτορα, όπως έκανε ο Νικόλαος για

για να κατακτήσει από εκεί μια πανίσχυρη θέση στο

τον Λέοντα ΣΤ ή ο Πολύευκτος για τον Νικηφόρο

Κράτος. Υπερήφανος, αλαζονι κός, άνθρωπος που

Φωκά, να τον καταδlκά(ι:ι σε μετάνοια, όπως έκανε ο

δεν αμφέβαλλε ποτέ για τον εαυτό του, "που έμοια(ι:

ΚοσμάςγlQ τον Αλέξιο Κομνηνό, ή να του επιβάλλει,

όταν βάδl(ι: με θεό που δ l έσχl(ι: βαδίζοντας τον ου­

μ ε την απειλή του αφορισμού , την ανάκληση των

ρανό", και ταυτόχρονα έξυπνος και περίεργος για ό­

μέτρων κατά των εκκλπσιασηκών προνομίων όπως

λα τα πράγματα, δεν ήταν ούτε βολικ ός ούτε εύκα­

έκανε ο ΠOλύΕUKΤOςγlQ τον l ωάννη Τζιμισκή.Ήταν

μπτος ήταν όμως θαρραλέος, επίμονος στα σΧέδιά

ακόμη πιο σοβαρό - κω πιο συμπτω ματι κό - όταν έ­

του, ανελέητος στα μίση του. Βρήκε μανιασμ ένους

βλεπε κανείς έναν πατριάρχη να αντιμετωπί(ι:ι αφ'

εχθρούς αλλά συνάντησε και αφοσιωμένους και πι­

υψ ηλού την αυτοκρατορική εξουσία και να συζητεί

στούς φίλους και η ισχυρή προσωπικότητά του επ ι­

τις διαταγές που προέρχονταν από τον βασιλέα. "Αν

βλήθηκε έντονα στον λαό της πρωτεύουσας. Απένα-

ο αυτοκράτορας, έγραφε ο Νικόλαος, δΙQτάξει, κάτω

ντl

από την έμπνευση του διαβόλου, κάTl αντίθετο στην

κρίνουμε τι θα μπ ορούσε να κάνει ένας τέτοιος άν­

πίστη του θεού, δεν του οφείλουμε καμία υπακοή'

θρωπος. Και πράγματι , για να γίνει πιο μεγάλος,

πρέπει να θεωρούμε άκυρο ένα ασεβέςδιάταγμα που

δεν φοβήθηκε να προκαλέσει το Ι

προέρχεται από έναν ασεβή άνθρωπο". Και ο Μι ­

κατά της Ρώμης και να κάνει τον διστακτικό αυτο­

χαήλ Κηρουλάριος δήλωνε: "Ανάμεσα στον πα-

κράτορα να το δεχθεί, κάτω από την απειλή της εξέ-

ΤΡΙQρχlκής δύναμ ης

-

-

248

σ

,

; , εναν

ανισχυρο

,

αυτοκρατορα,

,

μπ ορουμε να

054

το σχίσμα

ICTOPIk THC gYZkNTINHC λΥΤΟΚΡλ TOPIkC γερσης. Μεθυσμένος από τη νίκη του, έγινε επί πέ­

μένος από τους πόνους, ο ΚηρουλάρlOς πέθανε προ­

ντε χρόνια, ο ανώτατος δ ιαιτητ ής των κρατικών υ­

τού εμφανιστεί μπροστά στους δικαστές, αλλά πέθα­

ποθέσεων. Αυτός, το

εγκατέστησε στο θρόνο

νε όρθlOς, χωρίς να λυγίσει. Ολόκληρη η αυτοκρα­

τον Μιχαήλ ΣΤ' και σταθεροποίησε την εξουσία

τορία τον θαύμασε σαν άγιο και μάρτυρα, και ο Ψελ­

του, και ένα χρόνο αργότερα υποχρέωσε τον ίδlO αυ­

λός, που συνήθιζε τις παλινωδίες, αφού τον είχε κα­

τοκράτορα να παραιτηθεί, αυτός έκανε να επιτύΧει

τηγορήσει ζωντανό με τον πlo υβριστικό τρόπο, εκ­

σων Κωνσταντινούπολη η επανάσταση που οδήγη­

φώνησε με ωραίο επίσημο στυλ τον επικήδειό του.

σε στον θρόνο τον Ισαάκ Κομνηνό. Γεμάτος ''οπό α­

Από αυτά τα παραδείγματα βλέπουμε ποια αναστά­

γάπη για την εξουσία και από ων επιθυμία να διευ­

τωση μπορούσε να προκαλέσει στο Κράτος ένας πα-

1056

θύνει τους πάντες", "πι-

τριάρχης ως Κωνσταντι­

στεύοντας, όπως λέει ο

νουπόλεως, με πόση τόλ­

Ψελλός, ότι μπορ ούσε

μη μπορούσε να αψηφά

μ' ένα ζάρωμα των φρυ­

έναν αυτοκράτορα. Εύκο­

διών του να κινήσει τον

λα θα βρούμε στην ιστο­

ουρανό

και τον υλυ­

ρία του Βυζαντίου άλ­

μπο", ο ΚηρουλάρlOς ή­

λους τύπους φιλόδοξων

θελε να έχει υποχείριό

ιεραρχών, που, κατά τα

του τον νέο κύρlO

τον

λεγόμενα ενός ιστορικού

αυτοκράτορα που είχε

του 140υ Ο!ώνα, "δεν εί­

δημιουργήσει

όπως

χαν τίποτα από τον ιερέα

είχε τον προκάτοχό του.

εκτός από ων ποιμαντι­

Τον κατηγόρησαν ότι ή­

κή ράβδο και το ράσο".

θελε να ''συνδυάσει τη

ΚΟ! αν κο! πρέπει να πα­

βασ ι λεία με την ιεροσύ­

ραωρήσουμε ότι, σε τε­

νη", ότι "διέτασσε σαν

λευταία ανάλυση, η αυτο­

,

-

-

" ,

οτι επι-

κρατορική εξουσία επ ι­

δίωκε την ανώτατη ε­

βλήθηκε πάντοτε στους

ξουσία. Εν πάση περι­

πατριάρχες, ακόμη και

πτώσει δεν φοβήθηκε

τους πιο ισχυρούς, αυτό

να φορέσει τα πορφυρά

δεν μειώνει το γεγονός ό­

αυτοκρατορας

,

πέδιλα, παραδοσιακό έμβλημα της ανώτατης εξου­

τι μεων αγάπη τουςγια την πολιτική , τις δολοπλοκίες

σίας, " δηλώνοντας ότι ήταν προνόμιο της ιερ οσύ­

τους, ων αντιπολίτευσή τους, τις συνωμοσίες τους, ης

νης". Η σύγκρουση ανάμεσα στο πατριαρχείο ΚΟ!

εξεγέρσεις που υποκίνησαν ή υποστήριξαν, Ο! φιλό­

τον αυτοκράτορα είχε αρχίσε Ι. Ο Κηρουλάριος, αι­

δοξΟ! ιεράρχες που κάθισαν συχνά στο θρόνο της

σθανόμενος ότι είχε την υποστήριξη του λαού, του

Κωνσταντινουπόλεως συντήρησαν στη μοναρχία μια

οποίου τη συμπάθεια του είχε εξασφαλίσει η ρήξη

κατάσταση φοβερής αναταραχής. Ασφαλώς, κοντά σ'

με τη Ρώμη, απειλούσε, απαιτούσε, παρασυρόταν

αυτούς, πέρασαν από τον πατριαρχικό θρόνο ασκητές

σε βιαιότητες: "Προφήτευε την πτώση του αυτοκρά­

και άγιΟ!, καθώς κο! συνετοί ηολιτικοί άνδρες, που

τορα, λέγοντας με χυδαία και λαϊκή γλώσσα: "Εγώ

προέρχονταν γενικά από ης τάξεις της αυτοκρατορ ι­

σε ανέβασα, ηλίθιε, αλλά θα σε τσακίσω". Αυτό ήταν

κής διοίκησης κο! υψώθηκαν ξαφνικά από την κατά­

πάρα πολύ. Ο Ισαάκ δ ι έταξε να συλλάβουν, να φυ­

σταση του λαϊκού στην κορυφή της εκκλησιαστικής

λακίσουν και να στείλουν στηνΊμβρο τον πατριάρ­

ιεραρΧίας, καθώς και υπάκουοι ιεράρχες, για τους ο­

χη και να ετοιμάσουν την καθαίρεσή του. Εξαντλη -

ποίους ο αυτοκράτορας ήταν σίγουρος.υμως υπήρχε

249

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ ΤΡΙΤΟ

ICTOPIA. THC

RYZΛNTINHC λ ΥΤΟΚΡλΤΟΡΙλC

ακόμη συχνότερα ανταγωνωμόςανάμεσα στο ιερατείο

κή και αλαζονική στάση των αρχηγών της ελλην ι ­

και

ΚΟΙ η εξουσία αναγκάσmKε συ­

κής Εκκλησίας και την εξασθέν ιση που επήλθε ως

χνά να αντι μετωπίσει μεγάλους επισκόπους που, πα­

αποτέλεσμά της. Ασφαλώς το Βυζάντιο δεν γνώρισε

ρά τις ι διωτικές αρετές τους, ήταν συνήθως τιολnικοί

μ ε την ίδια ένταση όπως η Δύση τον αγώνα μεταξύ

υψηλού διαμετρήματος, τιου μπορούσαν να αψηφούν

ιερατείου και αυτοκρατορίας, και το Κράτος διατή­

ταυτόχρονα τον αυτοκράτορα ΚΟΙ τον πάπα.

ρησε γενικά την εξουσία του πάνω

mv αυτοκρατορία

Το πατριαρχείο και η παποσόνη.

-

θα δούμε αλ­

λού πώς η φιλοδοξία ενός Φωτίου κατά τον

amv

Εκκλησία

όπως την είχαν καθιερώσει ο Κωνσταντίνος και ο

90 αιώ­

]ου σnνιανός. Είναι ό μως βέβαιο ότι απέναντι στον

]] ο , εκμεταλλεύτη­

μονασnκό κίνδυνο και απέναντι στον πατριαρχικό

καν την παλαιά εχθρόωτα της ελληνική ς Εκκλη­

κίνδυνο, η αυτοκρατορία αισθάνθηκε πολλές φορές

σίας κατά της Ρώμης για να τιροκαλέσουν σχίσμα

την αδυναμία της, ότι παρά την ενεργητικότητα της

και να έρθουν σε ρήξη μ ε τη Δύση, και πόσο κόστισε

αντίστασής της είχε πο λλές φορές το κάτω χέρι και

αυτή η ρήξη στην αυτοκρατορία. Πρέπει όμως να α­

ότι , μ ' αυτό τον τρόπο, η θρησκευτική αναταραχή

ναφέρουμε από τώρα μια άλλη απόδειξη των κινδύ­

δεν ήταν μια από τις μικρότερες αnίες της παρακ­

νων που συνεπαγόταν για τη μοναρχία η επεμβαn-

μή ςτης αυτοκρατορίας.

να, ενός Κηρουλαρίου κατά τον

250

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ ΤΕΤΑΡΤΟ

Ο κΥΙλ.ΝΤIΝΟC IΜπ€ΡlλλICΜΟC

Ι.

Ο βυζανηνός ιμπεριαλισμός στη Δύση. Η πολιηκή του lοuσηνιανού.

ΙΙ. Η ιμπεριαλισηκή πολιτική των μακεδόνων αυτοκρατόρων.

ΠΙ Η ιμπεριαλισηκή πολιηκή των Κομνηνών.

IV. ο βυζαντινός ιμπεριαλισμός στην Ανατολή.

251

nf>o"oro~ όjlες πς εποχές της ισroρίας του, το Βυζάνπο θεώρησε τον εαυτό του συνεχιστή και κπηρονόμο της JWμηςκαι η βυζανπνή αυτοκρατορία δεν εγκατέπειψε ποτέ την ιδέα να ανασυστήσει την αρχαία ρωμαίκή αυτοκρατορία. Από την εποχή του Ioυσrινιανoύ ώςτην εποχή των Κομνηνών, πάντοτε

οι βασιΠεiς θεωρούσαν σφαερισrές τόσο τους βάρβαρους βασιiJεiς που εixαν ιδρύσει κράτη σrα απομεινά­ ρια της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας όσο και τους διαδόχους του ΚαρπομάΥνου που βασίπευαν σrrιν αποκατε­ σrrιμένη Δυπκή Αυτοκρατορία. Αρνήθηκαν πάντοτε, ακόμη και σroυς !Οχυρότερουςκαι ενδοξότερους από αυτούς τον ήτπο του αυτοκράτορα. Και δίνοντάς τους μόνο την ονομασία βασιiJεiς (ρήγες) διεκδίκησαν για τον ηγεμόνα του Βυζανήου την απoκiJεισnκή κατοχή της αυτοκρατορική ς ιδιότητας. Κατά συνέπεια, ονει­ ρεύονταν πάντοτε να ανακτήσουν τα εδάφη που περιiJαμβάνoνταν άiJΠoτε σrrι ρωμαϊκή αυτοκρατορία, να

ξανακάνουν τη JWμη δεύτερη πρωτεύουσα της μοναρΧίας, και ποππές φορές σrrι διάρκεια των αιώνων

προσπάθησαν να πραγματοποιήσουν το όνειρό τους MεyάiJεςκαι μεyαiJεπήβoΠες φιiJoδoξίες, αiJΠά ποπύ δυσανάiJoγες προς τα μέσα του Βυζανήου και των οποίων το πιο σίγουρο αποτέπεσμα ήταν όπ ενέπiJεξαν ποππές φορές τη μοναρχία σε φοβερές συΥκρούσειςκαι την εξασθενούσαν πάντοτε.

252

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ ΤΕΤΑΡΤΟ

ICTOPI", THC ΚΥ2:λΝΤIΝΗC λΥΤΟΚΡλΤΟΡlλC

ο ΣΤΗ

κάποτε οι αρχαίοι Ρωμαίοι και είχε χαθεί από αιν α­

Δ ΥΣΗ. Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΙΟΥΣΤΙΝΙΑΝΟΥ.

μ έλεια των κυρίων τους. Και κανένας από τους συγ­

- Ήων αρχή αις βυζαντινής καγκελαρίας να

χρόνους τους δεν κατάλαβε ότι μπορούσε, χωρίς

μην avayνwpi(fl ποτέ τις εδαφ ικές απώλειες που εί­

πραγματι κή παραίτηση, να απαρνηθεί αυτή την κλη­

χε υποστεί η αυτοκρατορία. Στον κατάλογο των διοι­

ρονομιά. Όσο μ εγαλεπήβολη και αν ήταν η ιδέα της

κήσεων, η Κωνσταντινούπολη διατηρούσε επαρχίες

ανασύστασης της ρωμιiiKής αυτοκρατορίας, όσο επί­

που είχαν χαθεί εξ ολοκλήρου ή που αντιπροσωπεύ­

μoνn και αν ήων η προσπάθεια που έγινε για την

ονταν πια μόνο από μερικές πόλεις. Όων, κατά το

πραγματοποίησή της, η δυσαναλογία των μ έσων

δεύτερο μισό του 50υ αιώνα, η ρωμιiiKή αυτοκρατο­

προς τον επ ι δ ι ωκόμενο σκοπό βάραινε πολύ πάνω

ρία κατέρρευσε, το Βυζάντιο δεν θέλησε να δει στο

στnν αυτοκρατορία και η εκκαθάριση του έργου του

πρόσωπο των βαρβάρων βασιλέων που είχαν εγκα­

Ιουστι νιανού επέβαλε ένα δύσκολο έργο στους δια­

ωσταθεί oτnv Αφρική , στnν Ιταλία, στη Γαλατία ύπο­

δόχουςτου. Τα αποτελέσματα που επιτεύΧθηκαν, πα­

ω περισσότερο από αντιπροσώπους, αnεσταλμένους

ρά το φαινομενικό μ έγεθός τους, ήων εξαιρετικά ε­

και υπηρέτες του βασιλέως. Την εποχή του Ιουστινια­

φήμερα κω στρέφοντας επί δύο αιώνες την προσοχή

νού, ο ίδιος τρόπος σκέψης επικρατούσε στο Βυζά­

της αυτοκρατορικής κυβέρνησης προ ς την ανακαω­

ντιο. Το αυτοκρατορικό δικαίω μα πάνω στα βάρβαρα

κτημένη Δύση, την απομάκρυναν αναμφισβήτηω α­

βασίλεια της Δύσης παρέμενε ακέραιο: την ημέρα

πό τη φυσική κατεύθυνση που επιβαλλόων

που ο βασιλεύς έκρ ι νε ότι ήων σκόπιμο να διεκδική­

λιτική της. 'Εωl αυτά τα γιγαντιαία και μ εγαλεπήβολα

σει περιοχές που ανήκαν ανέκαθεν στnν αυτοκρατο­

σχέδια , πιέζοντας υπερβολικά τους π όρους της αυτο­

ρία, δεν άρΧΙ(f ένα πόλεμο KατάKαισnς, αλλά ζητούσε

κρατορίας και κυρίως απομακρύνοντάς την από τον

απλώς μια αποκατάσταση. Το δικαίωμά του, ή μάλ­

πραγματικό δρόμο της, της έκαναν τελικά περισσότε­

λον το καθήκον του, ήων να επαναφέρει στnν αυτο­

ρο κακό παρά καλό, παρά την ανάκτnση του γοήτρου

κρατορική ενόαιτα τον κόσμο που είχαν κατακτήσει

και της δόξας που πρόσφεραν στn μοναρχία.

ΒΥΖΑΝΤ!ΝΟΣ

ΙΜΠΕΡΙΑΛΙ ΣΜΟΣ

arnv πο­

φ ΙΜΠΕΡΙΑΛΙ ΣΤ!ΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΩΝ ΜΑ­

στορ,κά δικαιώματα που θεωρούσε ότι είχε. Αντι­

ΚΕΔΟΝΩΝ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΩΝ.

Ποτέ ό­

μέτωποι μ ε τους ανίσχυρους διαδόχους του μ εγά­

μως το Βυζάντιο δεν παραιτήθηκε από αυ­

λου φράγκου αυτοκράτορα , οι ηγεμόνες του ο ίκ ο υ

τές τις μ εγαλεπήβολες και επικίνδυνες φιλοδοξίες.

της Μακεδονίας ξαναβρήκαν όλες τις φιλοδοξίες

Αν και σω τέλη του 80υ αιώνα δεν διατηρούσε πα­

του Ιουστι νιανού. Ο Βασίλειος Α ' επέκρ ι νε ζωηρά

ρά μ όνο μερικά απομεινάρια των κατακτήσεων του

τον Λουδοβίκο Β ', δισέγγονο του Καρλομάγνου ,

Ιουστινιανού, μόλο που, το

812,

είχε υποχρεωθεί

γιατί είχε πάρει τον τίτλο του αυγούστου και αυτο­

να αναγνωρίσει

πραγμάτων και να δώ­

κράτορα των Ρωμαίων, και στο όνομα των ''αιώ­

σει επίσnμα στον Καρλομάγνο τον τίτλο του αυτο­

νιων αρΧών και των κανόνων που είχαν θεσπίσει

κράτορα, θεωρούσε πάντοτε αυτές τι ς παραχωρή­

οι αρχαίοι αυτοκράτορες", δ ήλωνε ότι μ όνο εκείνος

σεις προσωρινές και έσπευδ ε ν' αδράξει όλες τις ευ­

που βασίλευε

καιρίες για να επικυρώ σει και να αναβιώσει ω ι -

καίωμα να φέρει τον τίτλο του βασιλέως. Οι άλλοι

Tn νέα τάξη

-

253

arnv

Κωνσταντινούπολη είχε το δι­

JCTOP Jλo

THC RYZA.NTJNHC

λΥΤΟΚΡλTOPJλoC

ηγεμ όνες δεν μπορο ύσαν να δ ι εκδ ικ ήσουν παρά

Ρώ μη μ όνο ασήμαντοι άνθρωποι , πληβείο ι , δού­

μόνο τον τίτλο του ρήγα και ι δ ίως οι φράγκο ι ηγεμό­

λοι ' ήταν επομένως πραγματικό "σκάνδαλο" ότι ο

νες, οι απόλυτα ανάξιοι τη ς αυτοκρατορίας, στην ο­

πάπας, ανακηρυσσόμενος αρχηγός α υτού του άθλιου

ποία ο πρόγονός τους είχε αναρριχηθεί μ ε έναν

πλή θ ους, επέτρεπ ε στον εαυτό του να δ ιαθ έτει τη ν

πραγματικό " σφετερισμό". Μπ ορε ί ο Λουδοβίκος

αυτοκρατο ρία και ότι ένας βασιλιάς της βαρβαρικ ής

Β ' να anαντούσε ότι ο ι Έλληνες είχ αν προ πολλού

Σαξονίας είχε τολμήσει να δεχθεί an ό αυτόν τον αυ-

εγ καταλε ίψ ει τη ν αρ-

τοκρατορικό τίτλο. Με

χαία πρωτεύο υσα τη ς

βάση αυτές τι ς αρχές, ο ι

αυτοκρατορίας, είχαν ε­

ηγεμόνες του Βυζαντίου

γκαταλείψει

επιχειρούσαν τολμηρά

τον λαό

και είχ αν ξεχάσε ι τη

να

γλώ σσα των Ρωμαίων'

π όδ ι τους στην Ιταλία.

το Β υζάντιο δεν παραι­

Από τα τέλη του 90υ αι­

το ύταν απ ό καμία από

ώνα ώς τι ς αρχές το υ

τις διεκδ ι κήσεις του.

Ι Ι ου, τόσο ο Βασίλειος

Τι ς διατήρησε εξίσου ενεργητι κά

ξαναπατ ήσουν το

Α ' όσο και ο Ν ι κηφό­

απέναντι

ρος Φωκάς, ο Ι ωάννης

στους ισχυρούς γερμα­

Τζιμισκής και ο Βασί­

νούς αυτοκράτορες του

λειος Β ' προσπ άθη σαν

100υ αιώνα. Οι αντι­

να

πρόσωποι του Νικηφό­

την αυτοκρατορι κή ε-

ρου Φ ωκά δ ήλωναν σε

ξουσία στη χερσόνησο.

απ οκαταστήσουν

ενοχλημένο τόνο στους πρεσβ ευτές του Όθωνος του

Και αν και στην πράξη ασκούσαν τη δ υτική πολιτι κή

Μ εγάλο υ ότι ο κύρ ι ός τους δεν άξιζε τον τίτλο του αυ­

τους μ ε κάποια σύνεση και έθεταν πιο περιορισμέ-

τοκράτορα αλλά μόνο του βασ ι λιά, ότι η εξουσία που

νο υ ς και πραγμ ατοπο ιη σιμους στοχο υ ς, και αν μ

ασκο ύσε πάνω στη Ρώμη ήταν μια τυραννική εξου­

τό τον τρόπο σημ ε ίω οαν αναμφισβήτητες επιτυΧίες

σία βασισμ ένη στη δύναμ η και στη βί α , ότι τα εδάφ η

στην Ι ταλία, αρ κετά ώστε η δύναμη τη ς επιρροής

που δι ε κδικούσε στην Ιταλία ήταν αναπόστιαστο μ έ­

το υςνα ε κτε ίνεται από το νότιο άκρο της χερσονήσου

ρος τη ς β υζαντινής αυτοκρατορίας και ότι κατά συνέ­

ώςτις πύλες της ίδιας τη ς Ρώμ ης, θεωρητικά η φιλό­

πεια απαιτούσαν την επ ιστροφή τη ς Ραβέννας και

δοξη έ μμονη ιδέα της ανάκτησης της Δ ύσης παρέ μ ε­

της Ρώμης με όλα τα εδάφη που έφταναν απ ό αυτές

νε πάντοτε στην ψ υχή των βασιλέων: αυτό ήταν ένα

τις πόλε ι ςώςτα ελλην ικά σύνορα. Επίσης από τη ν η ­

σοβαρό ζήτημα πο υ μπορούσε με την παραμ ικρή ευ­

μέρα που ο Κωνσταντίνος ε ίχε μ εταφέρε ι τη ν πρω­

καιρία να εμ πλέξει τη βυζαντινή αυτοκρατορία σε α­

τεύουσα της αυτοκρατορίας στη ν Ανατολή , τη Σύ­

νη συχητικέςσυγκρούσεις και να επ ισύρε ι επάνω τη ς

γκλητο, τη ρωμαϊκή αρι στοκρατία, είχαν μ είνει στη

φοβερούς κ ι νδύνους

,

254

,

,

α υ-

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ ΤΕΤΑΡΤΟ

ICTOPI'" THC κΥΖλ.ΝΤΙΝΗC λ. ΥΤΟκΡλ.ΤΟΡΙλ.C

ΙΜΠΕΡΙΑΛΙ ΣΤιΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΩΝ ΚΟ­

ναςτου Βυζαντίου έχΕΙ την aUΤOKpaτopIKn ιδι ότητα.

ΜΝΗΝΩΝ.

Αυτό φάνηΚΕ καθαρά την Ε­

ΚοροϊδΕύοντας ταυτόχρονα τον παράνομο αυτοκρά­

ποχι\ των Σταυροφοριών. Όταν οι μΕγάλΕς

τορα και τον πάπα που τον έχρισΕ, ο Κίνναμος Ειρω­

ΕΠΙΧΕιρι\σεις που απέβλΕπαν στην αΠΕλευθέρωση

νΕύεται αυτούς τους παράξΕνους ηγεμόνΕς, που δΕν

του Πανάγιου Τάφου έφεραν σΕ άμεση Επαφι\ τους

φοβούνται να ταΠΕΙνώσουν τπν aUΤOKpaIOpIKn μΕ­

ΈλληνΕς και τους Λατίνους, οι θΕωρίΕς του βυζαντι­

γαλΕΙότητα μΕ το να γίνουν σταβλίτες του ρωμαίου

νού ιμπεριαλισμο ύ συντέλεσαν πολύ στο να Επιδει­

ποντίφικα και τους πάΠΕς που , ξΕΧνώντας ότι οφΕί­

νώσουν τις σΧέσεις τους, να προκαλέσουν δυσπι­

λουν αυτό που Είναι στον Κωνσταντίνο. πιστεύουν

στίΕς και μ ίση ανάμεσα στους δύο κόσμους που συ­

ότι έχ ουν το δ ικαίω μα να απονέμουν το αυτοκρατο ­

ναντ ι όνταν. Στο πρόσωπο των μΕγάλων βαρόνων

ρικό αξίωμα , Ενώ μόνο ο αυτοκράτοραςΕίναι αρμό­

που δ ιοι κούσαν τα στρατεύματα της σταυροφορίας,

διοςνα δημιουργι\σΕΙ τον ποντιφlκικό ηγεμόνα. ''Ο

ο Αλέξιος Κομ νηνός δΕν θέλησΕ να δει τίποτα ΠΕ­

πάπας σας Είναι αυτοκράτορας, και όχι Επίσκοπος",

ρισσότερο από μισθοφόρους έτοιμους ν' αφι\σουν

έλΕγΕ μΕ χαρακτηριστι Kn

να τους αγοράσουν , υποτελΕίς πρόθυμους να του

σβEUτnς του Ι 30υ αιώνα, δΕίχνοντας έτσ ι ότι το Βυ­

δώσουν όρκο υποταγ ι\ς και πίστης. Απέναντι στους

ζάντιο αρνιόταν στον πάπα οποιαδnΠΟΤΕ άλλη Εξου­

βασιλΕίς της Γαλλίας ι\ της Γερμανίας, απέναντι στον

σία Εκτός από τη

-

opyn ένας βυζαντινός ΠΡΕ­

epnOKEUIIKn Εξουσία.

αυτοκράτορα Φρειδερίκο Βαρβαρόσα , οι διάδοχοί

Το να ξαναγίνΕΙ, όπως nτov κάποτε οι προκάτοχοί

του υιοθέτησαν την ίδια περιφρονητικ ι\ και αλαζο­

του, προστάτης της παπο σύνης, να anOKaτooτnOEI

ν lκ ι\ στάση , Επ ιμ ένοντας να τους μεταχΕ ιρίζονται

την Ενότητα της αυτοκρατορίας που ΕίΧΕ καταστρα­

σαν κατώτερους και πληγώνοντας σκληρά την υΠΕ­

φ Ε ί κάποτε από τον οφετερισμό του Καρ λο μάγνο υ,

ρηφάνειά τους. Απ έναντι στους λατίνους ηγεμόνΕς

να ξανακάνΕΙ τη Ρώμη πρωτεύουοα της μοναρχίας

που Ε ίχαν ι δρύσει κράτη στη Συρία, δΕν έδειξαν λι­

και να καταστρέψΕΙ στη Δύση την αυτοκρατορία του

γότερη αδιαλλαξία και προσπαθούσαν μΕ κάθΕ τρό­

ΦΡΕΙδερίκου Βαρβαρόσα , nτov Επί Είκοσ ι πέντΕ

πο να τους Επιβάλουν τη βυζαντινι\ ΕπικυριαΡΧία.

χρόνια η oτoeεpn φιλοδοξία του Μανουnλ Κομνη­

Κυρίως όμως η αυτοκρατορική πολιτική διατήρησΕ

νού, ο Επί μ ονος στόχος της βυζαντινnς πολπικn ς

όλΕς τις αλλοτινές δ Ι Εκδικ ή σεις πάνω στη Ρώμη και

και δι π λωματίας. Και μπόρεσαν να πιστέψουν για

στπ Δύση. Η μΕγάλη φιλοδοξία

μια στιγμn , όταν την

θος

-

-

και το μ Εγάλο λά­

του Αδριανού Δ'

n του

ΑλΕξάνδρου Γ' η παποσύνη αΠΕΙλούταν σοβαρά α­

του Μανουήλ Κ ομνηνού ήταν ότι θέλησΕ, μέ­

σα στον

EnOXn

120 αιώνα, να ξαναφτιάξει μια πραγματικό­

πό τον γερμανό αυτοκράτορα. ότι η συμφωνία που

ονΕΙΡΕύονταν στην Κωνσταντινούπολη ΕίΧΕ κάποια

τητα αυτού του ξΕΧασμ ένο υ παΡΕλθόντος. Ένα Ενδιαφέρον απόσπασμα του ιστορικού Κίν­

πιθανότητα να πραγματοποιηθΕί. Μnπως οι ΠΡΕ­

να μου , πο υ φαίνεται να αντανακλά ακριβώς τη σκέ­

σβΕυτές του ποντίφικα δΕν δnλωναν τότε στη βυζα­

ψη του αυτοκράτορα, δΕίχνΕΙ ΠΟΙΕς ιδέΕς κυκλοφο­

VTIvn αυλn ότι οι αυτοκράΤΟΡΕςτηςΔύσης nτov σφΕ­

ρούσαν σΧΕΠκά μΕ το θέμα στο Βυζάντιο των Κο­

τεριστές, τύραννοι, βάρβαροι , ότι ο πάπας και ο ρω­

μ νη νών. Στα μάτια του συγγραφέα, οι κύριοι της

μαϊκός λαός θα nτov ΕυΤυΧΕίς να υποταχτούν ψυχn

Ιταλίας, από τη μακρι νή Εποχή του Οδόακρου και

και σώματι στην Εξουσία του βασιλέως; Έτσι ο αυ­

του θΕοδώριχου , ήταν απλοί απεσταλμένοι του βα­

τοκράτορας φαινόταν να έχΕΙ δίκlO όταν δΙΕκδικού­

σιλέως, απλοί " ρήγΕς" που έχουν σφετεριστεί τον

σΕ, όπως κατά την

τίτλο του αυτοκράτορα, ξΕχνώντας ότι μ ετά την κατα­

χαία Ρώμη και ολόκληρη την Ιταλία" και να προτεί­

στροφι\ της ρωμαϊκnς αυτοκρατορίας μ όνο ο ηγΕμό-

νΕΙ, για να δ ΙΕυκολύνΕΙ τη συναλλαγn, την κατάργη -

255

EnOXn του Ιουστι νιανού, "την αρ­

ICTOPIA. THC &YZΛNTINHC λΥΤΟΚΡλΤΟΡ Ι λC ση του σχίσματος και την ένωση των εKκλnσιών,

νότητα της αυτοκρατορίας, βοηθούσε στην ανασύ­

αρκεί ο πάπας να του έδ ι νε το αυτοκρατορικό στέμ­

σταση της λο μ βαρδ ικ ής λiγKας, δ ιαπραγματευόταν

μα και να διακήρ υπε την αποκατάσταση της αρχαί­

μετην Αγκόνα και την Π ίζα, μετη Γένουα και τη Βε­

ας και ενιαίας ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Όμως ο

νετία και ετοιμαζόταν να υποστηρίξει στην Ιταλία έ­

Μανουήλ δεν πέτυχε και δεν μπορούσε να πετύχει.

ναν ανοιχτό αγώνα κατά του γερμανού ηγεμόνα. Στα

Λέγεται ότι ο πάπας έθεσε ως όρο στον αυτοκράτορα

έγγραφα της εποχής γίνεται συνεχώς λόγος γJα τα

να μ εταφέρε ι την κατοικία του στη Ρώμη. Βλέπουμε

"άπειρα πλούτη", τις "θαυμαστές γενναιοδωρίες",

εξάλλου ότι ο Αλέξανδρος Γ' οχυρώθηκε πίσω από

που ο έλλnνας αυτοκράτορας. ''ο πλουσιότερος των

"τις αποφάσεις των Πατέρων" για να αρνηθεί να ε­

βασ ιλέων" μοιράζει στα Κράτη της χερσονήσου. Και " ; ; , ,

πιλύσει "τα τόσο υψηλά και περ ίπλοκα ζητή ματα"

σ

αυτη την ΠεΡιπτωση ομως, παρα την ικανοωτα

των διπλωμ ατών του, παρά τις δολοπλοκίες

που δημιουργούσε το αυτοκρατορικό αίτη-

που εξυφαίνονταν στην Ιταλία και τη

μα. Πράγματι , η συμφωνία ήταν αδύ-

Γερμανία, παρά την επέμβαση

νατη. Οι Κομνηνοί, προσβλέπο­

των όπλων του, ο Μανουήλ α­

ντας στην παγκόσμια αυτο­

πέτυχε. Η φιλοδοξία του,

κρατορία, αν είχαν γίνει κύριοι της Ρώμης, θα είχαν

που εξόργιζε τον Βαρβαρό­

κάνει το παπικό κράτος

σα, προκαλούσε ανησυ­

μια απλή βυζαντινή επ ι ­

χία στις ιταλικές πόλεις

σκοπή. Η παποσύνη δεν

και ιδίως στη Βενετία, ό­

μπορο ύσε να συγκατατε­

πω ς είχε προκαλέσει α­

θεί σ' αυτό. Επεδίωκε

νησυΧία στην παποσύνη.

και εκείνη την παγκόσμια

Η ρήξη μ ε τη Γαληνόταω

κυριαρχία κα ι οι θεοκρατι-

Δημοκρατία (Ι

κές δ ι εκδικήσεις της έφταναν

171 ),

η ει­

ρήνη που συνήφθη έξι χρό­

μέχρι τη διακυβέρνηση ως βυ­

νια αργότερα (Ι

ζαντινής EKκλnσίας και της ελληνι-

177) με τη μεσο­

λάβηση της Βενετίας μεταξύ του πά-

κής αυτοκρατορίας. Ανάμεσα σ' αυτές τις

πα και του γερμανού αυτοκράτορα σημει­

δύο αντιλήψεις η συμφωνία ήταν αδύνατη. Η ε­

ώνουν το τέλος των φιλόδοξων ονείρων και των χι­

χθρότητα της παποσύνης κατά της Γερμανίας θα

μαιρικών σχεδίων του Μανουήλ για την Ι ταλία. Η

μπορούσε να επιφέρει μια παροδική προσέγγιση:

Δύση συνασπιζόταν τώρα εναντίον του Βυζαντίου

από τη στιγμή που ο έλληνας αυτοκράτορας θα επ ι ­

και ο ΦρειδεΡίκος Βαρβαρόσας περνούσε στην επί­

δίωκε να υποκαταστήσει τον γερμανό αυτοκράτορα,

θεση στο πεδίο όπου τον είχαν προκαλέσει. Σε μια

η ρήξη ήταν αναπόφευκτη

πόσο μ άλλον που ο ορ­

περίεργη επιστολή που απηύθυνε, μ ε κάποια αναί­

θόδοξος κλήρος, αρνούμενος να δεχθεί το ρωμαϊκό

δεια, στον 'Έυγενι'ι και ένδοξο βασιλέα των Eλλfι­

πρωτείο , έ κανε ακόμη πιο δύσKoλn οποιαδήποτε

νων" δι'ιλωνε ότι κατείχε από τους προκατόχους

απόπειρα ένωσης.

του, τους ένδοξους ρωμαίους αυτοκράτορες, όχι μό­

-

Ο αυτοκράτορας προσπάθησε να κλονίσει με άλλα

νο το δικαίωμα να κυβερνά τη ρωμαϊκι'ι αυτοκρατο­

μέσα την αυτοκρατορία των Χοχενστάουφεν. Η βυ­

ρία αλλά και να διαχειρίζεται κατά βoύλnση "το βα­

ζαντινή διπλωματία σκόρπισε ένα ποταμό χρυσού

σίλειο της Ελλάδας". Η Ρώμη ι'ιταν "η κεφαλή του

στην Ιταλία για να ενθαρρύνα τους αντιπάλους του

κόσμου" και κατά συνέπεια το Βυζάντιο όφειλε να

Βαρβαρόσα ή να του δημιουργήσει νέους εχθρούς.

αναγνωρίσει ταυτόχρονα στο κοσμικό επίπεδο την

Την ίδια στιγμή που ο Μανουήλ ζητούσε από τον

εξουσία της δυτικής ρωμαϊκής αυτοκρατορίας και

Αλέξανδρο Γ ' να αποκαταστήσει υπέρ αυτού την ε-

να υποταχθεί στο πνευματικό επίπεδο στην εξουσία

256

ΙCΤΟΡι"

THC κΥΖλΝΤΙΝΗC λΥΤΟΚΡλΤΟΡΙλC

του πάπα. Ο Βαρβαρόσας μεταχειριζόταν αλαζονικά

Όπως άλλοτε ο Ι ουσηνlOνός, ο Μανουήλ είχε την

τον έλληνα αυτοκράτορα σαν υποτελή: αυτή ήταν η

αυταρέσκεια , με μια σημαντική παρέκκλlOη από το

πιο σκληρή ταπείνωση που υπέσm ο βυζαντ ι νός ι­

πρωτόκολλο της εποχής του, να προσθέσει στον αυ­

μπεριαλlOμός.

τοκρατορικό τίτλο του ένα μακρύ κατάλογο από ηχη­

Και αυτή τη φορά, η προσπάθεlO της βυζαντινής

ρά επίθετα, τίτλους δανεισμένους από τα ονόματα

αυτοκρατορίας ήταν δυσανάλογη με τα μέσα που εί­

των λαών που είχε ν ικ ήσει' όπως ο Ι ουστινιανός εί­

χε στn δ ι άθεσή της. Η ιδέα ήταν μεγαλεπήβολη και

χε αυτοανακηρυχθεί υπερήφανα " κληρονόμος του

τολμηρή. η πραγματοποίησή της ήταν αδύνατη. Και

στέμματος του Κωνσταντίνου του Μεγάλου" και είχε

ίσως και ο Μανουήλ Κομνηνός να μην αντιλαμβα­

διεκδικήσει " όλα τα δικαιώματα που του ανήκαν"

νόταν αρκετά ότι η πολιτική του, με τα ποικίλα μέσα

αν κο! , όπως πρόσθετε , "ορισμένα έχουν αφαιρεθε ί

ως, εμπεριείχε ης αντιφάσεις που επρόκειτο να οδη­

έκτοτε από την εξουσία μας". Όπως είχε συμβεί μετά

γήσουν στην καταστροφή . Εν πάση περιπτώσει δεν

τον θάνατο του Ιουστινιανού , ο aπoλoγισμός του έρ­

κατάφερε να προσεταιριστεί τους Λατίνους που τους

γου του Μιχαήλ ήταν δύσκολος κο! καταστροφικός

ανησύχησε με τη φιλοδοξία του ή τους ενόχλησε με

για την αυτοκρατορία

την αλαζονεία του. ΚΟ! παρά ης διχόνOlες που προ­

του Ι20υ αιώνα η Δύση ήταν δlOφορεnκά οργανω­

σπάθησε να σπείρει ανάμεσά τους, ο ι μεγάλες δυνά­

μένη και ισχυρή από ό,ΤΙ στα τέλη του 60υ αιώνα.

μεις της Δύσης συνασπίστηκαν τελικά εναντίον του.

Όλοι όσοι είχαν ανησυχήσει από τον βυζαντινό ι­

Δυσαρέστησε από την άλλη πλευρά τους Έλληνες,

μπερlOλlOμό, όσοι είχαν πληγωθεί από τη βυζαντι­

που ενοχλούνταν αφενός από την πολύ έκδηλη συ­

νή αλαζονεία, η Αγία Αυτοκρατορία κο! η παποσύ­

μπάθεια που έδειχνε ο ηγεμόνας τους στους Λατί­

νη, η Βενετία κο! το νορμανδικό βασίλειο της Σικε­

νους και τη γενναιοδωρία με την οποία τους μοίραζε

λίας, δεν επρόκεnο να συγχωρήσουν το BυζάVΤlO.

τους θησαυρούς της αυτοκρατορίας. Τέλος, εξάντλησε

Από την επομένη του θανάτου του Μανουήλ, οι

τους πόρους της μοναρχίας με ης τεράστιες θυσίες

Νορ μανδοί επιτέθηκαν στην Ανατολή κο! ερήμω­

που της ζήτησε κα ι η ιταλική πολιηκή του επιδείνω­

σαν ω θεσσαλονίκη

σε τόσο σοβαρά την κατάσταση του Βυζαντίου στην

βαρόσας σκεπτόταν σοβαρά να καταλάβει ων Κων­

Ανατολή ώστε στο τέλος της βασιλείας του η αυτο­

σταντινούπολη

κρατορία δυσκολευόταν να αμυνθεί κατά των Μου­

1204,

σουλμάνων στη Μικρά Ασία και η επιρροή ως μει­

στον θρόνο των Κομνηνών, ήταν η τρανταχτή εκδί­

ωνόταν καθημερινά στην Κιλικία και στη Συρία.

κηση της Δύσης επί του βυζαvτινoύ ιμπεριαλισμού.

257

-

πόσο μάλλον που στα τέλη

(] 185). Λίγο

(] 190).

αργότερα, ο Βαρ­

Και η σταυροφορία του

που εγκατέστησε έναν λατίνο αυτοκράτορα

ICTOPIA. THC KYZΛNTINHC λΥΤΟΚΡλ TOPIAC

ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΣ Ι ΜΠΕΡ Ι ΑΛΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ

βους, Κροάτες, Βουλγάρους, που είχαν εγκατασταθεί

ΑΝΑΤΟΛΗ.

από τον

-

Κληρονόμοι των Καισάρων,

70 Olώνα στη βαλκανική χερσόνησο, αν και

οι βυζανηνοί αυτοκράτορες είχαν τη φιλο­

συχνά κατόρθωσε ακόμη και να τα κάνει υποτελείς

δοξία να ανασυστήσουν την αρχαία ρωμαϊκή αυτο­

του, από την άλλη πλευρά οι αξιώσεις του πάνω

κρατορία. Ο χρισηανlκός χαρακτήρας της μ οναρ­

στην παγκόσμια αυτοκρατορία προσέκρουαν βίαια

Χίας τους επέβαλλε διαφορετικά καθήκοντα και

στις εθνικές βλέψεις αυτών των λαών, από τη σηγ­

τους ενέπνεε διαφορεηκές φιλοδοξίες.

μή που συγκροτήθηκαν σε οργανωμένα Κράτη. Ξέ­

Στο Βυζάντιο ηίστευαν ακράδαντα όη η αποστολή

ρουμε πώς, από τα τέλη του 90υ ώς ης αρχές του

του βασ ι λέως ήταν να εξαπλώσει σ' όλο τον κόσμο

Ι Ι ου αιώνα, η πρώτη βουλγαρική αυτοκρατορία πί­

τη γνώση του αληθ ι νού νόμου: επομένως, αφού ΟΙ

στεψε όη ήταν σε θέση να δ ι εκδικήσει από το Βυζά­

προφητείες υπόσχονταν ολόκληρο τον κόσμο στη

ντlO την ηγεμονία των Βαλκανίων κα ι η ποταμούς

βασιλεία του θεού , ολόκληρη η γη έπρεπε να ανή­

αί μ ατος χρειάστηκε να Χύσουν ο Ρω μ ανός Λακαπη ­

κει από θείο δ ι καίωμα, στον ηγεμόνα του Βυζαντί­

νός, ο lωάvvnςΤζιμισκής, ο Βασίλειος Β ΎlO να κα­

ου. 'Ένας μόνος θεός αναγγέλλεται σε όλους, έγραφε

ταστρέψουν τη μοναρΧία των μεγάλων τσάρων Συ­

ο Ευσέβιος ήδη κατά τον 40 αιώνα, και μία μόνο αυ­

μεών και Σαμουήλ. Ξέρουμε πώς, στα τέλη του

τοκρατορία στέκεται όρθια για να τους δεχτεί και να

1 20υ Olώνα , η επίμονη βουλγαρική εθνότητα ανα­

τους χωρέσει, δηλαδή η ρωμαϊκή αυτοκρατορία. Με

συγκροτήθηκε σε μια καινούργια αυτοκρατορία και

τη θέληση του θεού , δύο σπόροι φύτρωσαν, ξεπετά­

όη ούτε Ο! λατίνοι αυτοκράτορες ούτε οι έλληνεςαυ­

χτηκαν από το χώμα και σκέπασαν τον κόσμο με τη

τοκράτορες της Κωνσταντινουπόλεως δεν μ πόρε­

σκι ά τους, η ρωμαϊκή αυτοκρατορία και η χριστιανι­

σαν να την υποτάξουν. Το ίδlO συνέβη και με τους

κή πίστη προορισμ ένες να ενώσουν με τα δεσμά

Κροάτες κα ι τους Σέρβους. Και εκείνοι προσπάθη ­

μιας OlώνlOς ομόνΟlOς ολόκληρο το ανθρώπινο γέ­

σαν πολύ γρήγορα να σπάσουν τους δεσμούς που

νος" . Η μεγαλεπήβολη , απεριόριστη προοπηκή που

τους ένωνον μ ε το ΒυζάντlO. Κατά το δεύτερο μισό

η θρησκεία άνοιγε στις αυτοκρατορ ι κές φιλοδοξίες

του Il ου αιώνα, το κροαηκό κράτος βρισκόταν στο

ήταν η ένταξη του σύμπαντος στη μεγάλη αυτοκρα­

απόγειο της δύναμής του και ο αρχηγός του ζητούσε

τορική και χρ ι στlOνlκή ενότητα: ΚOl όλOl , ηγεμόνες

στη Ρώμη από τον ΓρηγόρlO Ζ' το βασιλι κό στέμμα

ΚOl υπήκοΟ! πίστευαν σ' αυτή την ιερή αποστολή

που θα τον απελευθέρωνε από την Κωνσταντινού­

ΚOl θεωρούσαν όη ο βασιλεύς έχει καθήκον, όπως

πολη. Η Σερβία, για μεγάλο διάστημα υποτελής, αλ­

λέει ένας συγγροφέας του 60υ Olώνα, "να μην αφή­

λά πάντοτε ανήσυχη κα ι έτοιμη γlO εξέγερση , προε­

σει να μειωθεί καθόλου η έκταση του χρlOηανl κού

τοί μ αζε κατά το δεύτερο μlOό του 1 20υ Olώνα, κατά

κόσμου, αλλά να την επεκτείνει επ' άπειρον".

την περίοδο της πολυετούς βασιλείας του Στεφάνου

Ξέρουμε πώςOllεραποστολές ήταν ένα από τα χα­

Ν ε μάνια, την πλήρη ανεξαρτησία της και το μελλο­

ρακτηριστικότερα όργανα της βυζαντι νής δ ι πλωμα­

ντικό μεγαλείο της. Γνωρίζουμ ε όη το σερβικό κρά­

τίας και πώς, μαζί μ ε τον χρ ι στιανισμό , διέδωσαν σ'

τος γνώρισε αρκετή ευημερία κατά τον

ολόκληρη την Ανατολή τον πολιησμό Κol την επιρ­

ώστε να μπορέσει Κol αυτό , κατά τον

ροή του Βυζαντίου, "ώς ης περlOχές των οποίων το

τον Στέφανο Δουσάν , να διεκδικήσει την ηγεμονία

όνομα δεν γνώρ ι ζε κανείς ώς τότε, όπως έγραφε ο

των Βαλκανίων από τους Βυζαντινούς. Και αν ο

l ουστινιανός". Αν όμως μ ' αυτό τον τρόπο το Βυζά­

σέρβος τσάρος δεν κατόρθωσε να κυριεύσει την

ντιο περιέλαβε στη σφαίρα της επιρροής του πολλά

Κωνσταντινούπολη, ούτε η βυζαντινή αυτοκρατο­

βαρβαρικά έθνη και ιδίως ης σλαβι κές φυλές, Σ έρ-

ρία , που βρισκόταν σε παρακμή , δεν κατόρθωσε να

258

130 Olώνα 140 Olώνα, μ ε

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ ΤΕΤΑΡΤΟ

ICTOPI'" THC gΥΖλ.ΝΤΙΝΗC λ.ΥΤΟΚΡλ.ΤΟΡΙλ.C

υποτάξει το ι σχ υρό κράτος που είχαν ιδρύσει ο Νε­

ζαντινή πολιηκή εκμεταλλεύτηκε την περίσταση

μανίδες.

για να προσπαθήσει να διατηρήσει την ελληνική ε­

Όμως οι βυζανηνές φιλοδοξίες εκτείνονταν πολύ

πιρροή πάνω στους ηγεμόνες του Κιέβου. Ο Μανου­

πέρα από τον Δούναβη και έξω από τη βαλκανική

ήλ Κομvnνός προσπάθησε και από αυτή την πλευ­

ΧεΡσόvnσο . Από τον Ι 00 αιώνα, το Βυζάντιο είχε

ρά να διασφαλίσει το κύρος της αυτοκρατορίας και

γείτονες εκεί τους Ούγγρους. Είχε προσπαθήσει μά­

να εμποδίσει τους Σλάβους της Ρωσίας και της Σερ­

ταια να τους προσηλυτίσει στην ορθοδοξία για να

βίας να ανταλλάξουν τη βυζαντινή προστασία μ ε ε­

τους υποτάξει στην επιρροή του. Δεν είχε μπορέσει

κείνη που τους πρόσφερε η Ουγγαρία.

Και αλλού, την Αρμενία, την Κιλικία, τα λαην ικά

να τους αποσπάσει από ω ρωμαϊκή επ ικυρ ιαρχία. Ωστόσο η ελλην ικ ή διπλω­

κράτη της Συρίας, διαπιστώ­

ματία δ εν παραπήθηκε από

νουμε ης ίδιες προσπάθειες

την προσπάθεια να εντάξει

για την εγκαθίδρυση της επι ­

την ουγγρ ική μ οναρχία στη

κυριαρχίας της χρισηαν ικό ­

σφαίρα επιρροής του Βυζα­

ωτης αυτοκρατορίας. Όμως,

ντίου. Οι Κομνηνοί δεν έχα­

παρά ης επnυΧίες του, το

ναν ευκαιρία να επεμβαί­

Βυζάντιο εξαντλούων σ' αυ­

νουν στι ς ουγγρ ι κές υποθέ­

τούς τους αγώνες και μακρο­

σεις δ ημιο ύργησαν ένα έ­

πρόθεσμα επρόκειτο να συ­

ρεισμα στο βασίλειο του Αγί­

ντριβεί. Με τον ιμπερ ι αλι ­

ου Στεφάνου, τοποθέτησαν

σμό του είχε προκαλέσει την

στον θρόνο ηγεμόνες της ε­

ανησυΧία της Δύσης. Ανησύ­

κλογής τους που ήταν υποτε­

χησε επίσης τους νεαρούς

λείς της ελλην ική ς αυτοκρα­

βαλκανικούς λαούς των ο­

τορίας. Αυτός ήταν για μια

ποίων εμπόδιζε την εθνική

στιγμή ο μεγάλος στόχος της

ανάπτυξη.

πολnι κής του Μανουήλ Κο­

να διαωρήσε ι την ηγεμονία

μνηνού. 'Ηθ ελε να αντικατα­

της στα Βαλκάνια , προσπα­

στήσε ι σων Ουγγαρία ω

θώντας να επ ι κραιήσει στην

γερμανική επιρροή με ων

ευρωπαϊκή

ελληνική και να βρει σ' αυτό

Ανατολή, δημιούργησε πα-

το κράτος έναν ακόμη σύμ-

ντού άσπονδους εχθρούς. Οι

Προσπαθώνως

και

ασιαηκή

μαχο κατά του Βαρβαρόσα.'Εκανε και άλλα όνειρα:

ΤεΡάσηες φιλοδοξίες των βυζαντινών αυτοκρατό­

παντρεύοντας ω μ οναχοκόρη του με τον κληρονό­

ρων τους εμπόδιζαν να έρθουν σε συνεννό η ση με ω

μο του θρόνου της Ουγγαρίας, φαίνεται όη είχε κατά

άλλα χρισηανικά κράω που ε ίχαν γεννηθε ί σω

νου την προσάρτηση του βασιλείου και την ένωση

χερσόνησο και που ονειρεύονταν να υποδηλώσουν:

στο κεφάλι του γαμπρού του του αυτοκρατορικού

έτσι σιγά-σ ιγά η βυζαντινή αυτοκρατορία, εξαVΙΛη­

στέμματος μ ε το στέμμα του Αγίου Στεφάνου. Καιά­

μέvn από αυτούς τους αγώνες, πολύ αδύναμη για να

φερε τουλάχιστον να εγκαωστήσει στον θρόνο ως

επ ι βληθεί στους αντιπάλους της, βρέθηκε, την ώρα

Ουγγαρίας τον υποψήφιό του που, όσο ζούσε ο αυτο­

του έσχατου κινδύνου , εντελώς μ όνη εναντίον των

κράτορας, παρέμεινε πιστός σύμμαχος για το Βυζά­

εχθρών της. Η άλωση ως Κωνσταντινουπόλεως α­

ντιο.

πό τους Τούρκους το

145 3 ολοκλήρωσε

αυτό που

είχε αρΧίσει η κατάληψη της Κωνσωντινουπόλεως

Σω τέλη του Ι Οου αιώνα , το Β υζάντιο είχε προση­

λυτίσει τους Ρώσους στην ορθοδοξία. Και εδώ η βυ-

από τους Λαιίνουςτο

259

1204.

260

....---ΚΕφΑΛ}\:ΙΟ ΔΕΚΑΤΟ ΠΕΜΠΤΟ

OIKONOMIKH Πλ.Ρλ.ΚΜΗ

Ι.

Η παρακμή της γεωργίας.

11.

Η παρακμή του εμπορίου.

111. Η οικονομική καταστροφή ,

της αυτοκρατοριας.

261

nJ>o"oro~ βυζαντινή αυτοκρατορία ήταν πjΊoύσια και η ευημερία της ήταν μεyάjlη. Ωστόσο, ακόμη και την εποχή της μεya.ιΊύτερης j/αμπρότητάς της, η οικονομική κατάστασή της ήταν συχνά α­

σταθήςκαι δύσκοj/η. Το βάρος των εξόδων ήταν μεyάjlo. Ο πόj/εμοςκαι η διπjΊωματία, τα περίπj/οκα Υρανάζια της δημόσιας διοίκησης, η ποj/υτέj/εια της αυj/ήςκαι των κτιρίων, τα φιi!αν­ θρωπικά και νοοοκομειακά ιδρύματα, και τέj/ος όj/η αυτη η παράδοση της μεya.ιΊoπρέπειας που ή­ ταν απαραίτητη τόσο Υια να ικανοποιεί τον j/αό της Κωνσταντινουπόj/εως όσο και Υια να επιβάjιj/ει

το Υόητρο του Βυζαντίου στους ξένους, στοίχιζαν πάρα ποj/ύ ακριβά. Και τα έσοδα που συχνά δεν ή­ ταν αρκετά Υια να ανταποκριθούν σε τόσα έξοδα, μειώνονταν ακόμη περισσότερο από τη j/azμap­ Υία και τη διαφθορά των δημόσιων vna.ιΊj/fιj/wv. Επίσης, σε όj/εςτις περιόδους της ιστορίας της αυ­ τοκρατορίας, το βάρος των φόρων ήταν συντριπτικό Υια τους υπηκόους και η ωορροπία του προϋ­ ποj/ΟΥωμού ήταν δύσκοj/ο να αποκατασταθεί. Η κατάσταση ήταν ποj/ύ χειρότερη όταν, εξαιήας των περιστάσεων, οι πόροι μειώθηκαν προοδευτικά και τεj/ικά εξαντj/ήθηκαν.

262

ICTOPI)... THC RYZΛNTINHC λΥΤΟΚΡλΤΟΡlλC

ο ΠΑΡΑΚΜΗ ΤΗΣ ΓΕΩΡΓΙΑΣ. -Όπως είδα­

που ήταν υποχρεωμένοι να του πλnρώνoυν ένα

με,

σωρό ενοίΚlQ και εισφορές.

n

γεωργία ήταν μια από τις πnγές του

πλούτου τnς αυτοκρατορίας. Τα αίτια πο υ

προετοίμαζαν

παρακμή της αυξάνονταν μ ε

Κατά την τελευταία περίοδο τnς βυζαντινής αυτο­

Tnv

κρατορίας, οι κοινότnτες των ελεύθερων χωρικών

κατάκτη­

φαίνονταν όλο και περισσότερο σπάνlO είδος. Ένα

ΒυζάνΤlO, από το τέλος του 90υ

μεγάλο μέρος τnς γης ανήκει στον αυτοκράτορα ή

αιώνα, μερικές από τις πλουσιότερες επαρχίες του,

στο δn μόσlO ταμείο , που εκμεταλλεύονται τα κτή­

l δίωςτο μεγαλύτερο μέρος της Μικράς Ασίας που ή­

ματα μέσω των παροίκων τους ή τα νοικιάζουν. Οι

ταν

δύναμn της μοναρχίας και μέσα στα εδάφn

ε κκλnσίες και τα μοναστήρω έχουν επίσnς πολλές

που διατήρnσαν οι αυτοκράτορες, ο πόλεμος, οι συ­

lδlOκτnσίες, που τις εκμεταλλεύονται οι μοναχοί

Tnv

πάροδο των αιώνων. Αφενός

on αφαίρεσε από το

n

νεχείς

επιδρομές

n τουρκική

των

και οι πάροικοί τους. Αν

,

.

.

Οθωμανών, των Σέρβω ν,

και

των Βουλγάρων

κτήματα όφαλαν φόρο

-

χωρίς

κατ

apxnv

αυτα

τα

να μιλήσουμε για τις λεn­

κτnματικής

λασίες του ί δlOυ του βυζα­

στο Κράτος, oτnv πραγμα­

ντινού στρατού

OUνTn ­

τικ ό τητα συχνά απαλλάσ­

ρούσαν μια μόνιμn κατά­

σονταν και εν πάσn περι­

ανασφάλεlQς και

πτώσα ήταν απαλλαγμέ­

OTGon

δυστυΧίας,

σn μ είο

να από όλες τις έκτακτες

που , στις αρχές του 140υ

επιβαρύνσας. Το υπόλοι­

αιώνα,

πο , π ου αποτελούσε

n

σε

-

πεΡlOυσίας

ΚωνστανΤινού­

Tnv

πολn ήταν αναγκασμένη

πραγματική ατομική

να στnρίζεταl

YlQ να ζήσει

δlOκτnσία , μοιραζόταν α­

στις αφίξεις σταΡlOύ και

νάμεσα σε μεγάλα κτήμα­

ψαριών από τη Μαύρn

τα που ανήκαν σε ευγε­

Θάλασσα, αφού οι εύφο­

νείς ι δlOκτήτες, που έβα­

ρες πεδιάδες τη ς Θράκnς

ζαν τους παροίκους τους

και τnς Μακεδονίας είχαν

να τα καλλιεργούν ή τα

ερnμώσει εντελώς από

νοίκιαζαν, σε στρατιωτι­

ι­

τους Καταλανούς και τους Τούρκους. Από την άλλn

κά φέουδα, των οποίων ο ιιδlOκτήτες ήταν υποχρε­

πλευρά τα μέτρα π ο υ ε ί χε πάρει

ωμένοι να προσφέρουν μόνο στρατιωτική

n κυβέρνnσn για να

unnpr-

εμποδίσει τις προόδους της μεγάλnς ιδlOκτnσίας

σία και τέλος σε αγροτικές κοινότnτες και ιδlOκτn­

και τους σφετερισμούς των ισχυρών έπεφταν όλο

σίες που ήταν οι λιγότερες και εκε ίνες που επιβαρύ­

και περισσότερο oτn λnσμονιά' στα μ έσα του 140υ

νονταν περισσότερο: γιατί , εκτός από τους αμέτρn­

αιώνα ήταν απλώς κάτι παλιό που κανείς δεν του έ­

τους φόρους που πλήρωναν στο δnμόσlO ταμείο , εί­

δινε σnμασία. Ο ελεύθερος χωρικός είχε εξαφανι ­

χαν και άλλες υποχρεώσας απέναντι στον άρχοντα

στεί ταυτόχρονα μ ε τη μικρή ελεύθερn l δlOκτnσία:

του οποίου

n

Tnv

προστασία είχαν δεχθεί λίγο-πολύ

συνnθέστερn γεωργική πρακτική μεταξύ του 13 0υ

με

και του 15 0 υ αιώνα ήταν ε κείνn των παροίκων,

ζονταν " φτωχοί" και ήταν πραγματι κά αξιοθρήνnτα

καλλιεργnτών δεμένων με τη

φτωχο ί.

yn

του κυρίου τους

263

Tn θέλnσή τους.

Εκείνοι που τα κατείχαν ονομά­

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ ΠΕΜΠΤΟ

ICTOPIA. THC KYZΛNTI NHC λΥΤΟΚΡλΤΟΡlλC Οι συνέπειες μιας τέωιας κοτάσωσης πραγμάτων

τους φόρους με φομακτική σκληρότηω, υποχρεώ­

είναι φανερές. Η επικράτηση των μεγάλων κτπμά­

νοντας ωυς χωρ ικούς να πληρώσουν έξι ή δώδεκα

των και το καθεστώς τπς αγροτικι'ις εκμεΤάλλευσης

φορές από αυτά πο υ χρωσωύσαν. Μέσα στπν επι ­

που εφαρ μ όζεΤω έχουν ως αποτέλεσμα να μη δίνει

θανάτια αγωνία ωυ Βυζαντίου ο πληθυσμ ός της υ­

πια η γη όσα θα μπορούσε να παράγεΙ. Η σκλπρότπ ­

παίθρου δεν είχε άλλη προοπτική από ω να αλλά­

ω τπς κατάσωσης των παροίκων προκαλεί αθλιό­

ξει κύριο: όπως καταλαβαίνουμε, κατά την τελευ­

τηω και εγκατάλειψη των εξοΧών και μια γενική

ωία περί οδο τπς ρωμαϊκής αυωκρατορίας, οι χωρι­

δυσαρέσκεια των κατώΤερων τάξεων που μεΤαφρά­

κοί έβλεπαν σχεδόν σαν λύφωση ων ερχομό ενός

ζεΤαι, για παράδειγμα κατά ων

νέου κυρίου.Ήδη κατά ων

140

αιώνα, σε μια

11 0 αιώνα, οι τσακισμέ­

κοινωνική ένταση που γίνεΤαι κάθε μ έρα και μεγα­

νοι από ωυς φόρους επαρχιώΤες καλούσαν πολλές

λύτερη. Οι πολλές απαλλαγές που απολαμβάνουν οι

φορές τον εχθρό ή επανασωωύσαν κατά της αυω­

μεγάλοι ιδιοκτήΤες μει ώνουν σημαντικά ωυς πό­

κραωρίας. Για να ξεφύγουν από ΤΠ φορολογική Τυ­

ρους που εξασφαλίζει σω δημόσιο ωμείο ο φόρος

ραννία έφευγαν σω βουνά και περνούσαν σω εξω­

ακίνητης περιουσίας και , κάνοντας ω μεγαλύΤεΡΟ

τερικό, απέραντες εκτάσεις της χώρας έ μ εναν ακαλ­

μ έρος των επιβαρύνσεων να πέφτουν πάνω σωυς

λιέργητες. Η κατάσωση ήων πολύ χειρόΤερη κατά

φτωχούς, αυξάνουν τπν αποθάρρυνσή ωυς και ω ε­

ων

πανασωτικό πνεύμα ωυς, πόσο μάλλον που το δη­

και μεγαλύΤερη μείωση τπς φορολογητέας ύλης, η

μόσιο ωμείο, μέσα στην αυξανόμενη φτώχεια , αυ­

οικονομική δυσκολία που προκαλούσε η καωστρο­

ξάνει συνεχώς τις απαnι'ισεις ωυ και εισπράπει

φή της γεωργίας ήταν βαθιά.

140 και τον 150 αιώνα: τόσο που μ ε την ολοένα

φ Η καω­

Από πολύ νωρίς οι nαλικές εμπορικές π όλεις εί­

σφοφή ωυ βυζαντινού εμπορίου δεν είχε

χαν καταλάβει ω κέρδος που μπορούσαν να αποκο­

λιγότερο σοβαρές συνέπειες.

μίσουν από τπν εκμεΤάλλευση τπς βυζαντινής αυτο­

ΠΑΡΑΚΜΗ ΤΟΥ ΕΜΠΟΡΙΟΥ.

-

Η ελληνική αυωκραωρία είχε συνέλθει χωρίς με­

κραωρίας και είχαν σπεύσει να αδράξουν όλες τις ευ­

γάλο κόπο από ω χτύπημα π ου της κατέφερε κατά τον

καιρίες για να εξασφαλίσουν δεσπόζουσα θέση σ' αυ­

7ο

ωώνα η απώλεια των πλούσιων επαρχιών τπς

τήν. Από ω μέσα ωυ Ι Οου ωώνα το Μπάρι , το Αμάλ­

Συρίας και τπς Αιγύπωυ και των ανθηρών λιμανιών

φι και κυρίως η Bεναiα διατηρούσαν συχνές σχέσεις

π ου τπς αφαίρεσε η αραβική κατάκτπση. Άντεξε λιγό­

με την αυωκρατορία. Και εκτός από ης ωκηκές και

Τερο εύκολα κατά ων

11 ο αιώνα στην κατάληψη από

νό μιμ ες επιχειρ ήσει ς, δεν δ ίσταζαν καθόλου να κά­

τουςΤούρκους μερικών από ης πλουσιότερες κω πα­

νουν πολύ εΚΤεω μένο λαθρεμπόριο στα απαγορευμέ­

ραγωγικότερες π εριοχέςτπς μοναρχίας. Ωστόσο, κατά

να είδη. Η βενεnκή πολnική δεν άργησε να ίΡτήσει

τον

120 ωώνα, ω βυζαντινό εμπόριο ήΤαν ακόμη ακ­

περισσόΤερα και η ανάγκη που είχε συχνά η ελληνι ­

μαίο: αρκεί να θυμηθούμε τπν οικονομική ευημερία

κή κυβέρνηση για ΤΠ συμμαχΙα και τους στόλους τπ ς

της Κωνσταντινουπόλεως και τπς θεσσαλονίκης ε­

Δημοκρατίας τπς επέφεψε να πετύΧει ένα πλήθος α­

κείνη τπν εποχή. Αν μεΤά από τπν εποχή αυτή η ευη­

παλλαγές και προνόμια στην Ανατολή. Η συνθήκη

μερία μειώθηκε, ω βασικά αΙnα πρέπει να αναίΡτπ­

ωυ

θούν αλλαύ και κυρίως στο λάθος τπς οικονομικής

πράξεων που δ ημιούργησαν τπν τύχη τπς Bεναiας

πολιnκής των Βυζαντινών που ωυς έκανε να παρα­

στην Αναωλή, εξασφάλιζε στους εμπόρους τπς ση μ α­

μελήσουν ων στόλο ωυς και να αφήσουν άλλους να

ντικές μ ειώσεις των Τελωνειακών δασμών που ει­

πάρουν τη θέση ωυς στις αγορές της Ανατολής.

σπράπονταν στην είσοδα ΚΟΙ στην έξοδο των Δαρδα-

264

992,

η πρώτη χρονολογικά από ΤΠ σειρά των

ICTOPIk T HC &Y2.kNTINHC λΥΤΟΚΡλ TOPIkC νελίων κω εγγυήσεις κα,ά ,ων παρενοχλήσεων ,ων

σε ολόκληρη ων ελληνική αυωκραωρία η Βενπία ε­

βυζονηνών δ ημόσιων υπαλλήλων. Η συνθήκη ,ου

γκαθίσωω, αποκ,ούσε βάσεις, απολάμβανε μερικές

που ανανεώθηκε, επικυρώθηκε και διευρύν­

φορές ευνοϊκή μπαχείριση. Οι nαλοί ανταγωνιστές

1082,

θηκε κα,ά ,ον

120 ωώνα,

αύξησε ακόμη περι σσότε­

,ης, ω Μπάρι, ω Αμάλφι, η Πίζα, ακόμη και η Γέ­

ρο αυτά ω προνόμια. Από δω και πέρα οι βενεωί έ­

νουα, λιγό,ερο προνομιούΧοι από ων ίδ ια , δυσκο­

μποροι μπορούσαν να πουλάνε κω ν' αγοράζουν σε

λεύονταν να ων ανταγωνlOωύν και η παρακμ ή ωυ

όλα ω σημεία ως αυωκραωρίας χωρίς να υπόκει­

βυζανηνού ναυΌκού ολοκλήρωνε ,ην εξασφάλιση

νται σε κανένα φόρο ή τελωνειακό έλεγχο. Τουςάνοι­

ωυ μονοπωλίου που είχε καωκ,ήσει.

ξαν πολλά λιμάνια στα οποία μπορούσαν να κυκλο­

Καθ' όλη ,η δ ιάρκεια ωυ 120υ αιώνα, η επιρροή

φορούν ελεύθερα' απέκωσαν πρόσβαση σε ,εράστιες

,ης Β ενετίας σων Ανα,ολή αυξανόων συνεχώς.

εκ,άσε ις

όπου

μπο­

Απαλλαγμένοι

από

ρούσαν να εμπορεύο­

,ους φόρους κω ω βά­

ντω χωρίς εμπόδια.

ρη που επιβάλλονταν

Ή,αν γι' αυωύς μια α­

σης άλλες κοινωνικές

σύγκρnη

κωάσωση,

τάξεις, οι Βενεωί ε­

που ωυς έκανε ασυνα­

γκαθ ίσωντο σε ελλη­

γώνι στους στις αναω­

ν ι κό έδαφος, ί δρυαν

λικές θάλασσες. Σης α­

ολοένα κω πιο σημα­

κιές ,ης Πελoπovνή­

ντl κές εγκαωσ,άσεις­

σου και ωυ Αιγαίου,

ω

κα,ά μήκος ,ων ακιών

ωυς σων Κωνσωντl­

ως Θράκης και στη θά­

νούπολη

λασσα ωυ Μαρμαρά,

πάνω από

είχαν όλους ωυς εν­

ωμα

διάμεσους

σωθμούς

ένας βυζαντινός αυω­

που χρει αζόων ω ε­

κράωρας έγραφε γι'

μπόρι ό

ωυς για να

αυωύς όη ωυς θεω­

φθάσει σω μακρινή

ρούσε "όχι ξένους, αλ­

Αναωλή. Σων Κων­

λά γεvνη μένoυς'Eλλη­

σωντινούπολη είχαν

νες" και ο Νικήως έ­

1171

-

η παροικία

αριθμούσε

10.000

ά­

σε ση μ είο που

δική ,ους συνοικία, που βΡlOκόων σω ωραιό,ερο

λεγε όη είχαν γίνει "οι συμπατριώτες κω οι καλύ,ε­

σημείο ωυ Κερα,ίου. Πιο πέρα, ω πλοία ,ους έφω­

ροι φίλοι ,ων Ρωμαίων". Σ,ην πραγμαηκόωω ει ­

ναν στη Μαύρη Θάλασσα, στην Κριμαία, και ακόμ η

σχωρούσαν παντού , γέμιζαν μ ε ωυς ναύτες ωυς α­

και σω βάθη ,ης Αζοφικής θάλασσας, για να αναζη­

κόμη και ω πλnρώμαω ,ων αυωκραωρικών σ,ό­

,ήσουν ω σιωρά ,ης νόηας Ρωσίας και ω πολύ,ιμα

λων. Και μ εθυσμένοι από αυ,iι ω μεγάλη ,ύχη ωυς,

είδη που έφωναν από ω δρομολόγια ,ης Κεντρικής

ξεχνώντας όη δεν βρίσκονταν σων πατρίδα ωυς,

Ασίας. Σης ακ,ές ως Μικράς Ασίας μια ολόκλη ρη

συμ περιφ έρονταν σαν να βρίσκονταν σε καωκωμέ­

σειρά από λιμάνια ήων ανΟΙΧΤά γι' αυωύς: η Κρήω,

νη χώρα. Δεν έκρυβαν πια ,ην εμΠOΡ IK iι πλεονεξία

η Ρόδος, η Κύπρος ήων θαυμάσιοι ενδιάμεσοι σταθ­

ωυς και ,ην αλαζονεία ωυς. Φέρο;ιταν με ανωδiι

μοί στο δρόμο προς ων Ανα,ολή και ω Συρία. Τέλος

περιφρόνηση όχ ι μόνο σωυς Βυζαντινούς ,ων κα­

οι επ ι χειρήσειςωυς εκτείνονταν ακόμη και στο εσω­

,ώ,ερων τάξεων, αλλά και σης μεγαλύτερες προσω­

τερl κό, στην Ευρώπη ώς ων Αδριανούπολη και ω

πικότη,ες, και οι προσβολές ωυς στρέφονταν μερ ι ­

Φιλιππούπολη, στην Ασία ώς,η Φιλαδέλφεια.'Εωl,

κές φορές και κωά ωυ ίδιου ωυ αυ,οκράωρα.

265

ICTOPIA. THC κΥΖλΝΤIΝΗC λΥΤΟΚΡλΤΟΡ l λC Όπως λέε ι ένας έλληνας χρ ονογράφ ος ωυ 1 20υ αι­

λοδοξίες της Βενετίας, πολλές φορές οι έλληνες αυ­

ώνα, " μεταχειρίζονταν ωυς π ολίτες σαν δούλους".

τοκράωρες έδωσαν πλεονε κτήματα στους ανταγω­

"Με το ν π λούω, γράφει ο Νικήτας, το θράσος και η

νιστές της. Και αυτοί είχαν τη ουνοl κία ωυς και την

αναίδειά ωυς αυξήθηκαν σε σημείο που όΧΙ μ όνο

παροικία ωυς στην Κωνσταντινούπολη (το

μισούσαν ωυς Ρω μοίο υς, αλλά αψηφούοαν τι ς α­

παροικία της Πίζας αριθμούσε Χίλια άωμα), και ε­

πει λές και ης αυτοκρατορlκές διαταγές". Και μ ε όλα

κείνοι απολάμβαναν σημαντικές μειώσεις των τε­

αυτά, γίνονταν όλο και περισσότερο αφόρηωι .

λωνει ακών δασμών και πέτυχαν ελεύθερη πρόσβα­

1162,

η

ΟI 'Ελληνες, από την άλλη πλευρά, δικαιολογημέ­

ση σε όλα τα λιμάνια της αυωκρατο ρίας. Όμως και

να ανήσυχοι γι ' αυτές ης υπερβολικά γρήγορες προ­

εκε ίνοι προκάλεσαν συχνά ανησυΧία στην αυωκρα­

όδους και γι' αυτές τις κακοκρυμμένες φιλοδοξίες,

τορική κυβέρνηση, πο υ μερικές φορές απομάκρυνε

προσπαθ ούσαν να προβάλο υν εμπόδια. Σε αντάλ­

τα καταστ ή ματά ωυς για να τα εγκαταστήσει έξω α­

λαγμα για τα προνόμια που απολάμβαναν, ο αυω­

πό την Κωνσταντινούπολη και άλλοτε άφηνε ων ό­

κράτορας Μανουήλ Κομνηνός προσπαθούσε να επι­

χλο να ωυς εππεθεί και να τα λεηλατήσει. Ωστόοο ,

βάλλει σωυς Λατίνους ένα μ έροςτων υποχρεώσεων

η ανάγκη που ε ίχε η ελληνικ ή π ολιn κή από τη συμ­

των ελλήνων υπηκόων, τη στρατιωτική υπηρεσία,

μαχ ία ωυς, τους έκανε πάντα να πετυχαίνουν ικανο­

την πληρωμή ορισμένων φόρων. Άλλοτε πάλι, ό­

πο ίηση , προς μεγάλη δ υοαρέο κεια των Βενετών,

πω ς το

που αντιμετώπιζαν ζηλόωπο κάθε ανταγωνισμό ,

11 22,

οι ηγεμόνες ωυ Βυζαντίου αρνούνταν

να ανανεώσουν τις συνθήκες, ή ό πως ω

1171, ακό­

και προς μεγάλη ζημία της αυωκραωρίας πο υ αύξα­

μη πιο βίαια, έδ ι ναν διαταγή να συλλάβουν όλους

νε έτσ ι ων αριθμό των εκμεταλλευτών της.

ωυς Βενετούς που ήταν εγκατεστημένοι στην Α νατο­

Η τέταρτη σταυροφορία, αποτέλεσμα των φιλο­

λι'ι, να κατασΧέσουν τις περιουσίεςωυς και να εππά­

δοξιών της Βενετί ας και της επιθυ μία ς να δ ιαοφα­

ξουντα πλοία ωυς ή ακόμ η, όπωςω

1182, άφηναν

λίσει εναντίον όλων ω μονοπώλιο ω υ αναωλl κού

ων πληθυσμό της πρωτεύουσας να επιτεθεί στη λα­

εμπορίου, κατέφερε ένα αποφασιστικό χτύπ ημα

τινική συνοικία και να σφάξει ωυς καωίκους. Σ' αυ­

στην οικονομική ευη μερία της ελλη νική ς αυωκρα­

τές τι ς ενοχλήσεις κα ι ης προσβολές, η Βενετία απα­

ωρίας. Στη μ ο ιρασιά των βυζαντινών κτι'ισεων , η

ντούσε με πόλεμο. Και ανεπαίσθητα , η αρχική καλή

Δημοκρατία πήρε ω καλύτερ ο κομμάτι, τα εύ φορα

θέληση έδ ι νε τη θέση της σε μια υπόκωφη εχθρότη­

εδά φη , τις ακτές, τα πιο χρι'ισιμα λ ιμάνια, τα σημα­

τα. Και σιγά-σ ιγά επιβαλλόταν η ιδέα όIl η Δημοκρα­

ντικότερα στρατηγικά σημεία' στα νησιά ωυ Αιγαί­

τία είχε μ όνο ένα μ έσο στη δ ιάθ εσή της για να διατη­

ου εγκαταστάθηκαν πατρίκιοι και ο ι ηγεμονίεςωυς

ρήσει ω μονοπώλιο ωυ αναωλικού εμπορίου της

ήταν για τη Β ενετία φιλl κές χώρες, ανοιχτές σε ένα

και να εξακολουθήσει να εκμ εταλλεύεται με κέρδος

κερ δοφόρο εμ πόριο. Και αν και η πτώση της εφή ­

τη θαυμάσια αγορά που της πρόσφερε η ελληνική

μερη ς λατιν ική ς αυωκρατορίας και η επιστροφή

αυωκραωρία: να κατακτ ι'ι σει ω Βυζάντιο και να θε­

των Ελλήνων στην Κω νσταντινο ύπολη κατέφερε

μ ελιώσει πάνω στα ερείπιά του την αποικιακή αυω­

στιγμιαία ένα σκληρό χτύπημα στην ευημερία τη ς

κραωρία της Βενετίας.

Βενετίας, η βυζαντι νή αυωκρατορία δεν είχε κανέ­

Εκτός από ωυς Β ενετούς, Πιζάνοl και Γενουάτες

να κέρδος. Για να αντιταχθούν στα σΧέδια των Βε­

είχαν επίσ ης εγκατασταθεί στην Αναωλή: 'Ή ναυIl­

νετών οι Παλαιο λόγοl έδωσαν τη ν εύνο ιά ωυς

κή lταλία, όπως λέει ο Νικήτας, έμπαι νε πλησίσηα

στους Γενουάτες, παραχωρώντας ωυς πλι'ιρη απαλ­

μ έσα στην αυωκραωρική πόλη " . Ασφαλώς οι πρώ­

λαγή από ωυς τελωνειακούς δασμούς, δ ίνοντάς

τες συνθήκες που υ πογράφηκαν με την Πίζα και τη

ωυς για την παροικία ωυς τη σημ αντική θέση ωυ

Γένουα παραχωρο ύσαν σ' αυτές ης πόλεις μικρότε­

Γαλατά, αφήνοντάς ωυς να εγκατασταθούν στη μl ­

ρα προνόμια απ ' όσο στη Β ενετία. Όμως, κατά τη

κρασlαIlΚι'ι ακτι'ι , να εγκατασταθο ύν στην Κάφα στη

διάρκεια ωυ 1 20υ αιώνα , για να ματαιώσουν ης φι-

Μαύρη θάλασσα και να διεκδικήσουν ω μονοπώ-

266

ICΤΟΡ l λ

THC gYZλNTINHC λΥΤΟΚΡλ ΤΟΡlλC

λιο του εμ πορίου στον Εύξεινο Πόvrο . Αυτό Μαν α­

Για να προστατεύσει τπν πρωτεύουσά του, ο Μι­

πλώς μια αλλαγή κυρίων. Οι Γενουάτες, όπως λέε ι

χαήλ Παλαιολόγο ς είχε επιχειρήσα να κάνει ουδέ­

ο ιοτορικός Παχυμ έρης, "έκλεισαν στους Ρωμαίου ς

τερα ΙΟ ύδατα μ εταξύ τπς εισόδου των Δαρδανελίων

όλα ΙΟ δρομολόγια του θαλάσσιου εμπορίου". Και

και της εξόδου του Βοσπ όρου και είχε απαγορεύσει

επε ιδή και η Βενετία, από την άλλη πλευρά, που

οποιαδήποτε ναυτική σύγκρουση εκεί. Περιφρονώ­

παρέμενε κυρία των νησ ιών του Αιγαίου και είχε ι ­

vrας τις συμφωνίες, οι στόλοι mς Βενετίας και τπς

σχυρή εγκατάσιοση στην Εύβοια και την Κρήτη δεν

Γένουας έδιναν ναυμαχίες στον Β όσπορο, μπροστά

δεχόιον καθόλου να στερηθε ί ΙΟ προνόμιά της, το

στην Κωνσταvrινούπολn , ακόμη και μ έσα στον Κε­

Βυζάvrιο βρέθηκε ακόμη περlOσότερο στο έλεος

ράτιο. Οι άποικοι των δύο πόλεων έρχοvrαν στα χέ­

των ξένων που το ε κμεταλλεύοvrαν: πόσο μάλλον

ρια στους δρό μους της πρωτεύουσας και σ ι αδύνα­

που ο Μιχαήλ Παλαι ολόγος δεν άργησε να παρα­

μ οι ηγεμόνες της δ υναστείας των Παλαιολόγων ήταν

χωρ ήσει στους Βενετούς και στους Πι ζάνους τι ς α-

ένα απλό παιχνίδι στα χέρια των Λατίνων. Το

ο Ρογήρος Μοροζίνι, με στό-

παλλαγές και ΙΟ προνόμ ια που ε ίχε δώσει αρχι κά απο­ κλειστικά στους Γενουάτες. Στις αρχές του 14 0υ αιώνα,

1202,

-

.

- , ' S"" .. ~ __ ..... - ,

••J

.,

~.

..........

...

#

..

.

'r . -

,

λο

..

-:

. ~.

• •

....

-

ιι.,

75

πλοίων, έκανε τπν εμ­

φάνισή του μπροστά στπν Κωνσταvrινούπολn και ερχό­

όλες οι ανατολικές θάλασσες

ταν να αψπφήσει την αυτο­

ήταν γεμάτες λατινικές αποι­

κρατορική μεγαλειότπτα μέ­

κίες. Οι Γενουάτες ήταν κύρι­

χρι τον Κεράτιο. Το

οι mς Φώκαιας, της Χίου, τπς

νας βενετικός στόλος λεηλα­

Λέσβου, του Αίνου στπ θρα­

τούσε ΙΟ Πριγκιπονήσια και

κική ακτή' οι άποικοί τους εί­

υποχρέωνε δ ιά τπς βίας τον

χαν εγκαιοσταθεί στην Κάφα ,

αυτοκράτορα να ανανεώσει

την Τάνα, την Τραπεζούvrα'

- ......

ήταν κύριοι του Γαλατά και το

_-

1305

έ­

τις συνθήκες μ ε τη Δημοκρα­ τία. Το

135 1

μια βενετική

είχαν το θράσος να ε-

μοίρα υποχρέωσε τον βασι­

γκαιοστήσουν μέσα στο Βό-

λέα να εγκαταλείψει την ου­

σπορο ένα ναύσταθμο που ε-

δετερότητα για να πάρει θέσπ

1348

πρόκειτο να απαγορεύει σε όλα τα πλοία , βενετικά

κατά των Γενουατών. Το

και ακόμη και ελληνικά, τπν πρόσβαση στη Μαύρπ

σε από τους Βυζαντινούςτπν παραχώρηση τηςσπμα­

θάλασσα χωρίς ειδική άδαα. Από την π λευρά τους

ντlκής θέσπς της Τενέδου που δέσποζε στα Δαρδανέ­

οι Β ενετο ί κατείχαν τα νησιά του Αιγαίου, Νάξο,

λια: σ' αυτό οι Γενουάτες απάντπσαν προκαλώντας

Άνδρο, Πάρο , Τήνο,

Eavropfvn, Κ ύθηρα, την Κορώ­

μια ανακτορική επανάσταση στην Κωνσταvrινούπ ο­

νn ΚOJ τη Μεθώνη στο Μοριά, και τη Χαλκιδα και

λn και ανατρέποντας τον lωάννη Ε ' Παλαι ολόγο.

τπν Κρήτπ και οι άποικοί τους είχαν επιστρέψει γρή­

Δεν υπήρχε τίποτ' άλλο από βιαιότητες, επιδείξεις

γορα σmν Κωνσταvrινούπολη και

θεσσαλονίκη

δύναμπς, μικρές και μεγάλες αναίδειες. Για παρά­

παρά τις παρενοχλήσεις που τους προκαλούσαν η

δειγμα , υπήρχε το έθιμο κάθε λατινικό πλοίο π ου

αυτοκρατορική κυβέρνηση και η εχθρότπιο των

περνούσε μπροστά από την Κωνσταvrινούπολn να

Ελλήνων. Ο αvrαγωνισμός ανάμεσα στις δύο πόλεις

σταματάει μπροστά στο αυτοκρατορικό παλάτι για να

ήταν μεγάλος και από ΙΟ τέλπ του 1 30υ αιώνα και σε

χα ιρετίσα και να επευφπμήσει τον αυτοκράτορα: οι

όλπ τπ διάρκεια του 140υ , πολλές φορές κατέλπγε σε

Γενουάτες και οι Βενετοί παρέλειπαν αυτό το φόρο

ανοιχτό πόλε μ ο.'Ομως,

τιμής στον οπ οίο η βυζαvrινή μαιοιοδοξία απέδιδε

m

n βυζαvrινή αυτοκρατορία ή­

1375,

η Βενετία εξασφάλι ­

τεράστια σπμασία. Είχαν και πολλέςάλλεςδιεκδική-

ταν το θέατρο και το θύμα αυτού του πολέμου.

267

ICTOPIA. THC RΥ;ΖλΝΤIΝΗC λΥΤΟΚΡλ ΤΟΡlλC σεις. Όταν το

1348

λωνείο της Κωνσταντινουπόλεως απέφερε μόλις

ο lωάνvn ς Καντακουζηνός σκέ­

υπέρπυρα το χρ όνο, το τελωνείο του Γαλα­

φτηκε να επ ισκευάσει τον βυζαντινό σιόλο κω γlQ να

30.000

ξαναδώσει ζωή σιο παρακμασμ ένο λψάνl της Κων­

τά άφηνε κάθε χρόνο στους Γενουάτες πάνω από

σταντινουπόλεως σκέφτηκε να μειώσει τους τελω­

200.000. Ακόμη

νElα κούς δασμούς, Ο! Γενουάτες, γlQ να δε ίξουν τη

γlQ ο ρισμ ένα είδη η Ο!κονομlκή πολι τική των αυ­

δυσαρέσκειά τους γι' αυτά τα μέτρα π ου ίnαν ανησυ­

τοκρατόρων δεν είχε κανένα αποτέλεσμα' ένα επι ­

χητικά για το εμ πόριό τους, δεν δίσιασαν να επιτε­

δέξιο κω δραστήριο λαθρεμ πόριο τους παρέκα­

θούν σιην Κωνσιαντινούπολη , να επιτεθούν στα

μπΤΕ συνεχώς και έτσ ι μείωνε ακόμη περ ι σσότερο

πλοία που ήταν υπό κατασκευή , να κάψουν τα εμπο­

ό ,τι είχε απομείνει από τους φορολογικούς πόρους

ρικά πλοία που σιάθμευαν σιον Κεράτιο .

της αυτοκρατορίας. Η Βενετία, από την πλευρά της,

και ο ι π εριορισμοί που επέβαλλε

Οι Έλληνες δ ΙQμαρτύρονταν έντονα γlQ την "αλαζο­

έκανε σ' ολόκληρ η την Ανατολή, από τη Μαύρη

νεία κω την υπερηφάνεια των Ιταλών" , για την περι ­

θάλασσα ώςτην Αίγυπτο, από τη Συρ ία ώς το Ι όνιο

φρόνηση που έδElχναν ο ι ΛατίνΟ! σιον βασιλέα των

π έλαγος, εξαιρετικά επικερδείς επι χειρήσεις. Στις

Ρωμαίων. Όμως οι αυτοκράτορες, κάνοντας την ανά­

αρχές του 150υ αιώνα, φω νόταν να π λησ ιάζε ι η

γκη φιλοτιμία, δέχονταν τις περισσότερες φορές αυτές

στιγμή κατά την ο ποία κατά τα λεγό μ ενα του δόγη

ης προσβολές με χαμ όγελο, περιορ ιζόμενΟ! σε δΙQβή­

Μ οτσενίγου, θα γινόταν " κυρία του χρυσού ολό­

ματα ή αν ΡIΨOΚlνδύνευαν να προβάλουν κάπΟ!α α­

κληρ η ς της χρισιιανοσύνης" . Οι καιρο ί είχαν αλλά­

ντίσιαση ή να εφαρμόσουν αντίπΟ!να, τελικά υποχω­

ξει από την ημέρα που ο Ρο βέρτος το υ Κλαρί δήλω ­

ρούσαν πάντοτε έχοντας επίγνωση της ανεπανόρθω­

νε ότι "τα δύο τρίτα του πλούτου του κόσ μο υ βρί­

της αδυναμίας τους. "Εδώ κω πολύ κωρό, λέει ένας

σκονταν στην Κ ωνσταντι νούπολη".

έλληνας lσιορικόςτου 1 30υ ωώνα , η ναυη κή δύναμ η

Δεν υπάΡΧEl αμφιβολία ότι η Κ ωνσταντι νού π ολη

του Β υζαντίου είχε χαθεί". Η συντήρηση του σιόλου

ήταν η πιο αξιοθαύμαστη κω η πιο πολυσύχναστη

φαινόταν περιπό έξοδο σιουςΈλληνες. Εκτός από λί­

αγορά της Ανατολής. Εκτός από τους Βενετούς κω

γα πλοία π ου ήταν αγκυροβολημένα σιον Κεράηο, ό­

τους Γενουάτες, η Πίζα, η Φλωρεντία, η Αγκόνα , η

λα τα πλοία, που αποτελούσαν κάποτε m δύναμη κω

Ραγούζα, η Βαρ κελώνη, η Μασσαλία, το Μονπελιέ,

τον πλούτο του Βυζαντίου, ήταν άδεΙQ, παροπλισμένα

η Ναρ μπ όν είχαν ακμάζουσες παροι κίες ε κεί κατά

ή σάπιζαν σιο βυθό τη ςθάλασσας. Κω ενώ, όπωςγρά­

τον

φει κατά τον

ωώνα ο Νικηφόρος Γρηγοράς "ο!

και τη Σεβίλλη και ακόμη και από την Μπριζ και το

ΛατίνΟ! αύξαναν συνεχώς τα κέρδη κω τη δύναμ ή

Λονδίνο. Τα λψάνια της ελλην ικ ής αυτοκρατορίας,

τους σm θάλασσα, Ο! Έλληνες εξασθενούσαν προο­

όπου κατέληγαν τα μ εγάλα εμπορικά δρο μολόγlQ ,

δευτικά κα ι κάθε μέρα πρόσθετε μια ακόμη δυστυΧία

παρ έμεναν κέντρο εξαΙΡΕΤΙκής δραστηριότ ητας.

140

ι

,

,

σιι ς σuμφoρες των προηγουμενων ημερων

"

140 ωώνα.

Οι έμπο ρ ο ι έρχονταν από το Καντίζ

Αλλά άλλοι αντλούσαν τα κέρδη από αυτή την τερά­

.

Οι Γενουάτες και ο ι Βενετοί επω φ ελούνταν από

ana

κίνηση των συναλλαγών. 'Όι ΛατίνΟ!, γράφει

αυτή την κατάσταση για να εκμ εταλλευτούν την αυ­

κατά τον

τοκρατορία. Η Γένο υα ίδ ρ υε την ισχ υρή εμ πορι κή

όχι μ όνο όλα τα πλούτη των Βυζαντινών και σχεδόν

εταιρεία " Φ ορτηγίδες της Χίου" που από την αξιο­

όλα τα έσοδ α από τη θάλασσα αλλά κω όλο υς τους

πο ί η ση το υ νη σιού και τα εισοδή ματα των μεταλ­

πόρους που γέμ ι ζαν τα θησαυροφυλάκια του ηγεμό­

λείων στυπτηρίας της Φ ωκαίας αντλούσε ένα ετ ή ­

να". Το Βυζάντιο δεν εισέπραπε από τους επιτή δει­

σιο εισόδ ημα

60 έως 80.000 φ λο ρ ινιών δηλαδή 900.000 φράγκων. Απέναντι στην

ους ανταγωνιστές του, Β ενετούς κω Γενουάτες ούτε

παρακμασ μ ένη Κωνσταντινούπολη , το γενουάτικο

ρουν τα δ ικαι ώ ματα των λψανιών, των αγορών,

λ ψάνl του Π έραν ήταν κέντρο συναλλαγών μ ε μ ε­

των τελωνείων, απ ό τα οπ ο ία είχε παραιτηθ εί προ

γάλη κίνηση. Και ενώ, κατά τον

πολλού υπέρ αυτών.

72 0.000

έως

140

140 ω ώνα

ο Ν ικηφόρος Γρηγοράς, πήραν

καν τα χρήματα που θα μπ ορούσαν να του αποφέ­

ωώνα, το τε-

268

ICTOPI).. THC RYZΛNTINHC λΥΤΟΚΡλΤΟΡΙλC

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ ΤΗΣ ΑΥ­

κονομική κατάσΙαση και κατέσφεφαν πιο ολοκλη­

ΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ.

ρωηκά ΙΠ μ οναρχία.

-

Η καταστροφή της βυζα­

νηνής οικονομίας ήταν αναπόφευκτη. Οι

Μ ' αυτό ω τίμημα όμως η αυωκραωρική κυβέρ­

δύο κύριες πηγές εσόδων ως αυωκρατορίας ήταν ο

νη ση διαιπρούσε μερικά χρήματα για τη συντήρηση

φόρος ακινήτων και τα πλωνεία. Παρά η ς απαnή­

της αυλής, για ω έξοδα της μαται όδοξη ς επίδει ξη ς

σεις ωυ δημόσιου ταμείου, ο φόρος εισπραπόταν

σΙην οποία έδιναν τόσο μεγάλη σημασία και μ ε την

μ ε δυσκολία και απέφερε ανεπαρκείς π όρους σω

οπο ία πίσπυαν όη μπ ορούσαν να διατηρούν ης

δημόσιο ταμείο . Τα έσοδα από τα πλωνεία μειώνο­

ψευδαισθήσεις και να θαμπώνουν ων κόσμο όπως

νων με γρήγορο ρυθμό . Και επειδή από ων άλλη

άλλοτε. Τίποτα δεν είναι πιο αξιoθρήνnω από αυτή

πλευρά η βυζανη νή κυ­

την άποψη από τπν πραγ­

βέρνηση επέμενε να δια­

μαrε ία περί τελεωυργl­

ιπρε ί ης παραδόσεις μ ε­

κού που γράφηκε περί τα

γαλείου που ήταν για πά­

μέσα ωυ 140 υ αιώνα και

ρα π ολύ καιρό ω θεμέλιο

όπου περιγράφονται λε­

της πολnικής ως, επειδή

πωμερώς οι πολυτελείς

η φιλαυτία της επέμενε να

σωλές των αξιωμαωύ­

δ ιατηρε ί τα προσχήματα

χων της αυλής, τα πολύ­

και να θέλει να κάνει επί­

χρω μα καπέλα που φο­

δειξη , ήων εξαιρεηκά δύ­

ρούσαν,

σκολο να επιπυχθεί ισορ­

ωυς,

ροπία ανάμεσα στα έσοδα

συμβόλιζαν τα αξιώματά

και στα έξοδα. Επομένως

ωυς και τη θ έση που ωυς

προσπαθούσαν να

έδ ι νε

κά­

τα

ω

ω

παπ ούω ια

διάσημα

που

πλπουργlκό

νουν οικονομίες, χωρίς

σιπν ιεραρχία. Όων δια­

να ανησυχούν μήπως αυ­

βάζει κανείς αυτό ω βι­

τές οι οικονομίες ήων εξαιρεηκά επικίνδυνες για

βλιαράκι, ω Βυζάντιο μ ο ιά ζε ι να ασΙράφτει ακόμη

τπν αυωκραωρία . 'Εωl, από τα τέλη ωυ Ι 30υ αιώ­

από ιπν πορφύρ α, ω πολύημα π εφάδια και το χρυ­

να, παραμελούσαν ων σΙόλο, που ο Μιχαήλ Π αλα l ­

σάφι και να ενδιαφέρπαl περισσόπρο παρά ποτέ

ολόγος ε ίχε προσπαθήσει να δ ιατηρήσει σε καλή

για ιπν πολυτέλεια, ης μ εγαλο πρεπείς γιορτές και

κατάσταση, μ ε ΙΟ πρόσχημα όη ήταν περιπό έξοδο

την πλπουργlκή πικέω. Ας δούμε όμως την πραγ­

που "βάραινε ω αυτοκρατορικό θησαυροφυλάκιο

μαηκότηω . Σω μέσα ωυ 14 0υ αιώνα, ο αυωκράω­

περισσόπρο από όλα τα άλλα". Μείωναν επίσης και

ρας Ι ωάννης Καντακουζηνός δηλώνει: "Δεν υπάρ­

άλλα απαραίτηω πράγματα όπως τα οχυρά και ο ε­

χουν πια χρή μαω. Τα αποθέμαω έχουν ξoδευπi, ω

ξοπλισμός. Μείωναν ων προϋπ ολογισμ ό ωυ στρα­

αυωκραωρικά κοσμήμαω έχουν πουληθε ί, και οι

τού, χωρίς να ανη λαμβάνονταl όη έω l , αφήνοντας

φόρο ι δεν εισπράπονται πια. Η χώρα έχε ι καω­

ω πεδίο ελεύθ ερο σΙις εισβολές των εχθρών, σιπν

στραφεί εντελώς". Η γυναίκα ωυ ίδιου ηγεμόνα δ ια­

πειρατεία των κουρσάρων με τους φόρους με ωυς ο­

πιστώνει όη η αυωκρατορία έχει εκμηδενιστεί, όη

πο ίους ήΤαν αναγκασμ ένοι να εξαγοράσουν την υ­

έχει πέσει σιο τελευωίο σκαλοπάη τη ς φτώχειας,

ποχώρηση των Σέρβων ή ιπν καλή θέληση των

"σε σημείο, όπως λέει , που να μην ωλμάω να μι λή-

Τούρκων, επιδείνωναν ακόμη περισσότερο ιπν

σω σχεηκα, για να μην κοκκινισω μπρ οσω σ

,

01-

269

,

Ι

,

αυ-

ICTOPI'" THC gΥΖλ.ΝΤΙΝΗC λ.ΥΤΟΚΡλ. ΤΟΡΙλ.C τούς που με ακούν". Υπάρχει και ένα άλλο γεγονός,

βαζε ενέχυρο τα κοσμήματα του στέμ μ ατος ή εγκατέ­

ακόμη πιο σημαντικό. Η ίδια αυτή αυλή, στην ο­

λειπε κάποια περιοχή με αντάλλαγμα μερικές χιλιά­

ποία η βυζαντινή ματαιοδοξία ήθελε να διατηρήσει

δες δουκάτα. Ο βασιλεύς γινόταν λεία των τοκογλύ­

με κάθε θυσία μια φαινομενική λάμψη, ήταν ανίκα­

φων

νη πια να κρύψει τη φτώχεια της. Στους γάμους του

φθεί κατά τη διάρκεια ενός ταξιδιού σm Δύση για

αυτοκράτορα Ι ωάννη Ε ' Παλαιολόγου, το

το

χρέη σm Βενετία και τον είχαν κρατήσει εκεί ώσπου

γαμήλιο συμ πόσιο σερβιρίστηκε σε σκεύη από πη­

να εξοφλήσει τους πιστωτές του. 'σταν θυμόμαστε πό­

λό κα ι κασσίτερο και ούτε ένα χρυσό ή ασημένιο

σο μεγάλη προσωπ ι κότητα ήταν κάποτε ο αυτοκράτο­

κομ μ άη δεν παρουσ ι άστηκε στο τραπέζι. Ο ι ενδυ­

ρας του Βυζαντίου, Olσθάνεται κανείς ων απελπιστι ­

μασίες, τα αυτοκρατορικά διαδήματα ήταν στολι­

κή κατάσταση που μαρτυρεί αυτή η λυπηρή ιστορία.

1347,

KOl, πράγμα παράξενα ταπεινωη κό, είχε συλλη­

'σλα έδειχναν την ίδια δυστυΧία. Το

σμένα μ ε πολύχρωμα γυαλιά αντί για πολύημες πέ­

1423, η αυτο­

τρες, με επιχρυσω μ ένο Χαλκό αντί για χρυσό. Και ο

κρατορία ε ίχε φτάσει σε τέτοιο σημείο ώστε πούλη ­

NlκnφόΡOςΦωKάς, που μεταφέρει αυτή την ι στορία

σε για

παρατηρεί σωστά: 'Όπο ι ος γνωρίζει έστω κα ι λίγο

νίκη, τη δεύτερη πόλη της μοναρχίας. Στις αρχές του

τα έθιμα, θα καταλάβει απ' αυτό όπως κα ι από ης

Ι 50υ Olώνα , στην Κωνσταντ ι νούπολη, η ωΡOlότε­

άλλες λεπτο μ έρειες που δεν ήταν σύμφωνες μ ε την

ρη συνοικία ως πόλπς είχε ερει πωθεί' Κol ακόμη

ετικέτα, πόση φτώχεια υπήρχε σε όλα τα πράγματα'"

κω για τη συντήρη ση της Αγίας Σοφίας δεν έβρι­

και καταλήγει μ ε θλίψη: 'Έτσ ι είχε καταστραφεί και

σκαν πάντοτε τα απαραίτητα χρήματα. Έχοντας χά­

χαθεί η αρχαία ευημερία και η αρχαία λάμψη της

σει την αρχαία λάμψη της, με π ολύ με ι ωμένο πλη­

ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Και ντρέπο μ α ι που τα

θυσ μ ό

δ ι ηγούμαι αυτά". Για να δεχθεί η βυζαντινή αυλή

1 50υ Olώνα, πολύ περlOσότερα άδε ι α παρά γεμάτα"

μια τέτοια ταπείνωση, η οικονομ ι κή δυστυΧία έ­

-

πρεπε να είνω βαθιά. Π ράγμαη, το θησαυροφυλά­

ων κατεστραμμένη μοναρχία' και αν και εξακολου­

κιο ήταν εντελώς άδειο: "Το μόνο που έβρ ι σκες μέ­

θούσε να κάνει εντύπωση στον κόσμο και να προ­

σα, λέει κω πάλ ι ο Γρηγοράς, ήταν αέρας κω σκό-

σελκύει ένα πλήθος περ ι ηγητών και εμπόρων, άλ­

νη

".

50.000 δουκάτα στους Βενετούςτη θεσσαλο­

-

"βρίσκεις εκεί, λέει ένας περιηγητής του

η ετοιμοθάνατη πρωτεύουσα φωνόταν να πενθεί

λοι ΚOl όχι ο ι κάτοικοί της επωφελούνταν από τη

Έτσι οι τελευταίοι Παλαιολόγοι κατέφευγαν στα

θαυμάσια θέση που κατείχε και εκμεταλλεύονταν

χειρότερα μέσα. Για να βρει χρήματα, ο Ι ωάννης Ε ' έ-

αυτό που ήταν γlO πολύ καιρό ο πλούτος της.

270

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ ΕΚΤΟ

~AI Ο

Η CΤΡλ-τlωΤIΚΗ Πλ-Ρλ-ΚΜΗ (ΔΑΦΙ~ΟS ~AίA~(f>MAίI~MOS iHS AYiO~f>AiOf>IAS

Ι.

Η μείωση του στρατού .

ΙΙ.

ο εδαφικός κατακερματισμός της μοναρχίας.

271

nf>o"oro~ σο σοβαρά και αν ήταν τα αίηα της παρακμής που μόίiις αναίiύσαμε, η βυζανηνή αυτοκρα­ τορία θα μπορούσε ασφαίiώς να είχε διαρκέσει, αν είχε διατηρήσει τους ισχυρούς θεσμούς στους οποίους βασιζόταν η στραηωτική δύναμή τηςκαι το στρατό που της είχε χαρίσει τό­

σες φoρέςίiαμπρoύς θριάμβους. Ένα από τα κύρια αίτια τηςκαταστροφήςτηςμοναρΧίαςήταν χω­ ρίςαμφιβoίiία η προοδευηκή μείωση και η τεjJική εξάνrίiηση της στρατιωτικής δύναμής της. Πρέ­ πειίioιπόν να προσδιορίσουμε ης πoίiίiές αιήες αυτού του κεφαίiαιώδoυς σημασίαςγεΥονότος.

272

ICTOPIA. THC κΥΖλΝΤΙΝΗC λΥΤΟΚΡλΤΟΡΙλC

ο ΜΕΙΩΣΗ ΤΟΥ ΣΤΡΑΤΟΥ.

Πρώτα-πρώτα,

μα και στη σύνθεση του στραωύ. Οι πληθυσμοί έχα­

όσο περνάπ ο καιρός, αυιός ο στραrός φαί­

ναν ολοένα κω περισσότερο την αγάπη ωυς για τα ό­

ναω λJγόπρo πολυάριθμος. Όσο η έκταση

πλα· τα βυζαντινά στραπύματα αποπλούνταν ολοένα

rnς αυωκρατορίας μπωνόταν, η περιφερπακή επι­

κω περισσότερο από μισθοφόρους. Ασφαλώς, ώςης

στράιευση έδινε φυσικά λιγόιερους στραηώιες.

τελευταίες στιγμές rnς αυωκραωρίας εξακολούθη­

Έωι, κατά ων Ι Ι ο ωώνα, οι ωύρκοι κατέκιησαν ιη

σαν να συγκεντρώνουν στραηώτες από τις επαρχίες.

Μικρά Ασία, από όπου η αυωκραωρία αντλούσε τα

Όμως αυτή η περιφερπακή στράτευση προσφέρει

καλύπρα στραπύμαιά rnς- το Ι

πολύ μέτριους πόρους. Ο Παχυμέρης αφηγείται ότι

-

204

η τέταριη σταυ­

ροφορία προκαλεί rnν εξάρθρωση rnς μοναρχίας,

ω Ι

που ω Παλωολόγοι θα ανασυστήσουν με πολύ απ­

στρατό, γνωρίζοντας ότι οι επαρΧίες τους αππλού­

λ ή τρόπο και με πολύ μπωμένη εδαφ ι κή έκταση· ιέ­

νταν από την εισβολή, διαλύθηκαν αδίστακτα κω οι

λος, καιά ων Ι 40 αιώνα, οι Οθωμανοί κω οι Σέρβοι

άνδρες γύρισαν βιαστικά στον τόπο ωυς για να φρο­

καιαλαμβάνοuv ω μεγαλύιερο μέρος ιων ευρωπαϊ­

ντίσουν για τα ιδιωηκά συμφέροντά τους. Ο Γρηγο­

κών επαρχιών, ιδίως rnς Θράκης και ιης Μακεδο­

ράς αναφέρει ότι το Ι

νίας, που επί ιόσους αιώνες είχαν δώσπ εξαιρεηκές

εκτός από

στραηωηκές μονάδες στον στραιό. Έιοι στην πραγ­

μ όνο μαγαζάτορες και βιοτέχνες που το μ όνο που

μαηκόrnτα η αυωκραωρική κυβέρνηση δεν ήξερε

τους ενδιέφερε ήταν να μάθουν πώς να φεύγουν ευ­

συχνά πού να βρει ωυς στραηώπς που χρειαζόταν.

κολότερα. Όπως καταλαβαίνουμε , κάτω από αυτές

Ο θεσμός των στραηωηκών φέουδων είχε δώσει

302

όσα εθνικά στρατεύματα υπήρχαν στον

2.000

329 ο αυωκραωρικός στρατός,

επίλεκτους ιππείς, περιλάμβανε

τις συνθήκες, η κυβέρνηση είχε πάψει να υπολογίζει

,"

.. '" στρατευματα , , πανω

,

για πολύ καιρό μια σιερεή βάση στην περιφερειακή

αυτα τα

στράπυση κω φαίναω όη διαrnρήθηκε ώς ης τε­

πως λέει ένας ιστορικός, " ήταν φανερό ότι είχε πέσει

λευταίες ημέρες της αυτοκραωρίας.Όμως η απώλεια

η οργή ωυ Θεού" κω εμπιστευόταν περισσότερο τις

των ασιαηκών επαρχι ών, όπου ο αριθμός αυτών

υπηρεσίες των μισθοφόρων.

των τιμαριούχων υπολογίζμω σε

36.000, αφωρού­

;

ρωμαικα

στα οποια,

;

0-

Οι αυτοκράτορες προσέκρουαν όμως εδώ σε μια

σε από τον στρατό ένα σημαντικό μέρος των στοιχεί­

άλλη δυσκολία. Ασφαλώς κατά τον Ι

30 και τον Ι 40

ων που ωυ προμήθευε αυτό ω σύστημα. Από rnν

ωώνα, όπως και κατά τους προηγούμενους ωώνες,

άλλη πλευρά οι σφαερισμοί των μεγάλων είχαν xτu­

δεν έλειπαν τυχοδιώκτες που ήταν έτοιμω να που­

πήσπ εξίσου τα στραηωηκά κτήματα και

rn μικρή ι­

λήσουν τις υπηρεσίες τους σε όποιον τους πλήρωνε

διοκrnσία των φτωΧών έιοι ώστε, παρά ης προσπά­

καλά. Αλανοί, Σέρβοι, Βούλγαροι, Καταλανοί,

θειεςτης αυτοκραωρικής νομοθεσίας, ο αριθμός αυ­

Τούρκοι, Ιταλοί, Γερμανοί ήταν έτοιμοι να έρθουν

τών των φέουδων είχε μειωθεί αναπόφευκτα ακόμη

κατά χιλιάδες να πολεμήσουν κάτω από τα βυζαντι­

περισσότερο. Οι συνέπειες αυτής της μείωσης ήταν

νά λάβαρα. Ο βασ ι λεύς όμως δεν ήταν τώρα τόσο

σοβαρές αφού η άμυνα των συνόρων στηριζόταν βα­

πλούσιος όσο άλλοπ κω οι μισθοφόροι πληρώνο­

σικά στον θεσμό των στραηωηκών φέουδων.

νταν ακριβά: τόσο που οι αυτοκράτορες δίσταζαν συ­

Τέλος οι κίνδυνοι που παρουσίαζε ω σύστημα rnς

χνά μπροστά στις απαιτήσεις τους, "υπολογίζοντας,

περιφερειακής στράπυσης είχαν κάνει την αυωκρα­

όπως λέπ ένας ιστορικός, όη η δαπάνη θα ήταν με­

τορική κυβέρνηση να αποφασίσει από πολύ νωρίς

γάλη κω δυσβάστακτη για το δημόσιο ταμείο που ή, ," ;

να αντικαταστήσπ τη στραηωτική υπηρεσία των υ­

ταν φτωχοτερο παρα ποτε

.

πηκόων με ένα στρατιωτικό φόρο πράγμα που είχε

Για όλους αυωύς τους λόγους ο αριθμός των στρα­

προκαλέσει βαθ ιά μ ααμόρφωση στο δημόσιο πνεύ-

τιωτών των αυτοκρατορικών στρατευμάτων δεν ή-

273

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ ΕΚΤΟ

ICTOPI'" THC RΥ;ζλΝΤIΝΗC λΥτοκΡλΤΟΡlλC ταν γενικά μεγάλος. θα ήταν σοβαρό λάθος αν παίρ­

αν εξαιρέσουμε τις μεγάλες τουρκικές επιθ έσεις κα­

να μ ε κατά γράμμα τις διαβεβαιώσεις τον βυζαντι­

τά της Κωνσταντινουπόλεως

νών ιστορl κών του 140υ αιώνα , όταν μι λάμε, με αρ­

πόλεμOl και εν πάση περιπτώσει το εξαντλημένο

κετά αόριστα λόγια, για τα πολυάριθμα στρατεύμα­

Βυζάντιο δεν μπ ορεί πια να παρατάξει παρά μόνο

τα, τις μεγάλες δυνάμεις που συγκέντρωναν οι αυτο­

μι κρούς στρατούς, στους οποίους μ όνο ΟΙ μισθοφ ό­

κράτορες ή αν έδ ι ναν πίστη στα λεγό μ ενα του Ραμόν

ροι εξασφαλίζουν ακόμη κάπ οια αξία και κάποια

Μουντανέρ, όταν παρουσlάο"οrο~ ερικές φορές έΧει διαωπωθεi το ερώrημα κατά πόσον η επέμβαση rης Δύσης θα μπορούσε

να εixε σώσει το Βυζάνπο από rην καταστροφή και κατά πόσον, αδιαφορώντας υπερβορικά για τα πεπρωμένα rης αυτοκρατορίας, οι Λατίνοι επιτάχυναν rην mώση rηςκαι παραγνώ­

ρισαν τα συμφέροντα rηςxρισnανoσύνης. Φαίνααι όπ θα ήταν κάπωςυπερβορικό να πιστέψουμε ό­

n η βοήθεια rης Δύσης θα ήταν αρκεrή για να ξαναστήσει στα πόδια rηςrην εξαντi/ημένη μοναΡΧία. Όπως εiδαμε, η παρακμή rης ανατορικής αυτοκρατορίας εξηγεiται πjJήρως από αίπα που αφορούν ειδικά rην ΑνατοΡή. Είναι όμως επίσης βέβαιο όπ μεπς βρέψειςκαι τα μίση τους με rην εxθρόrητα

που rης έδειξαν επί xif/za χρόνια, οι Λαήνοι συναέj!εσαν αρκαά σrην εξασθένιση rης ερρηνικής αυ­ τοκρατορίας. Δεν εiναιpoιπόν περιπό να εξαάσουμ ε τα πορραπρά αίπα αυτής rης ασυνεννοησίας

που Χώρισε από πορύ νωρίς το Βυζάνπο από rη Δύση και το κόστος rης για rη μοναρΧία.

282

ICTOP IA. THC RYZΛNTINHC λΥΤΟΚΡλTOPlkC

ο Α θΡΗΣΚΕΥΤΙΚΑ ΑΙΤΙΑ.

-

σας"· και ήδη από τον

Οι σΧέσεΙς ανά­

60

αιώνα, σε ολόκληρη τη

μεσα στην παπο σύνη και την ελληνική

Δύση, οιΈλληνες θεωρούνταν περίπλοκοι, άπιστοι

Εκκλησία ήταν εξ αρχής δύσκολες. Οι φιλο­

και ελάχιστα σίγουροι.

δοξίες των πατριαρΧών της Κωνσταντινουπόλεως, η

Ένα άλλο ζήτημα, πιο σοβαρό και πιο επ ίφοβο, έ­

φανερή επιθυμία τους να γίνουν ίσοι με τους πάπες

φερνε αντιμέτωπ ες την Ανατολή και

ανησυχούσαν τους Pωμαioυς και έθιγαν ων ευαι­

ρουμε ποια απόλυω εξουσία ήθελε να ασκεί ο χρι­

σθησία τους. Από τον

αιώνα, ο Λέων ο Μέγας

στιανός αυτοκράτορας του Βυζαντίου στα θρησκευτι­

δ ιαμαρτuρόταν έντονα κατά του κανόνα ως συνόδου

κά ζητήματα, πώς ήθελε, τόσο γlO τα πράγματα όσο

της Χαλκηδόνας που παραχωρούσε στον επίσκοπο

και για τα πρόσωπα, να υπαγορεύεΙ τον νόμο και να

της αυτοκρατορικής πόλης τα ίδια τιμητικά προνό­

επιβάλλει τη θέλησή του σmν Εκκλησία. Ενώ λο ι­

μια όπως στον επίσκοπο της αρχαίας Ρώμης. Κατά

πόν οι επίσκοπο ι ως Ανατολής., αυλικοί και κοσμι­

τον

Γρηγόριο ς ο Μέγας αντιδρούσε ακό­

κοί , θέλοντας να κερδίσουν την εύνοια του ηγεμόνα

και χω ρίς μ εγαλύτερη επιτuxία

-

και να ζητούν την επέμβασή του , δέχονταν υπάκουα

στον τίτλο του OΙKOυμεVΙKOύ πατριάρχη που έπαιρ­

τις διαταγές του βασιλέως, αντίθετα οι πάπες θεω­

ναν με τη συγκατάθεση του αυτοκράτορα οι αρχηγοί

ρούσαν αφόρητη αυτή την ανάμιξη του Κράτους στις

της βυζαντινής Εκκλησίας. Από την άλλη πλευρά, το

υποθέσεΙςως Εκκλησίας και αρνιούνταν, με κάποια

δικαίωμα που διεκδικούσαν οι δ ιάδοχοι του Αγίου

αδιαλλαξία, να γίνουν ταπεινά όργανα της θέλησης

Π έτρου να υποτάξουν στο πρωτείο ως Ρώμης την

του ηγεμόνα. Απέναντι στον έλληνα αυτοκράτορα,

Ανατολική Εκκλησία ενοχλούσε πάρα πολύ το ανε­

που αναγορευόταν βασιλιάς και ιερέας, ο ρωμαίος

ξάρωτο πνεύμα του βυζαντινού κλήρου και ξυπνού­

ποντίφικας δήλωνε ότι ήταν ο μοναδικός κριτής

σε κυρίωςω δυσπιστία του ελληνικού εθνικισμού.

των συνεΙδήσεων, ο μοναδικός υπερασπιστής των

60 αι ώνα, ο

μη πιο έντονα

-

50

Μια βαθύτερη διαφορά χώρ ιζε ό μω ς τους δύο κό­

m

Δύση. Ξέ­

συμφερόντων του θεού' κατ' αντιδιαστολή προς

m

σμους και τους έκανε να μη ν μπορούν να καταλά­

βυζαντινή θεωρία, που έθετε ων Εκκλησία στην υ­

βουν ο ένας τον άλλο. Σε σύγκριση με τους ανατολι­

πηρεσία ως αυτοκρατορίας, οι πάπες Γελάσιος και

κούς ι εράρχες, μορφωμένους, ευφυείς και ευέλι­

Σύμμαχος διατύπωσαν ήδη κατά τον

κτους, που μπορούσαν να συζητούν για ζητήματα

ρωμαϊκή θεωρία που απέκρουε υπερήφανα τις αυ­

πίστης, η Δυτική Εκκλησία φαινόταν εξαιρετικά α­

τοκρατορικές αξιώσεΙς. Ο συμβιβασμός. των δύο α­

δαής και τραχιά. Καταλάβαινε ολοένα και λιγότερο

πόψεων ήταν αδύνατος και η σύγκρουση αναπόφευ­

τα ελληνικά, δεν καταλάβαινε καθόλου τις περίπλο­

κτη. ΕπρόκεΙΤΟ να έχεΙ βαρύτατες συνέπειες για τις

κες αιρέσεις για τις οποίες παθιαζόταν το Βυζάντιο

σχέσεΙς μεταξύ Βυζαντίου και Ρώμης.

50

αιώνα τη

και η απλή πίστη τους, δεμένη στερεά με ων ορθό­

Η ποριτική ρήξη μεrαξύ 1Wμης και Βυζαντίου.

δοξη παράδοση, έβλεπε με μεγάλη ανησυΧία και

Από τα τέλη του 50υ αιώνα, ένα σχίσμα, αποτέλε­

κάποια περιφρόνηση αυτές τις επικίνδ υνες ανατο­

σμα της θρησκευτικής πολιτικής των αυτοκρατό­

λικές φαντασίες. Υπήρχε ένα είδος ενστικτώδους α­

ρων Ζήνωνα και Αναστασίου, είχε χωρίσεΙ επί πε­

ποστροφής ανάμεσα στις δύο Εκκλησίες και ήδ η α­

ρισσότερο από τριάντα χρόνια ων Ανατολική από

πό τον 40 αιώνα τα πιο διακεκριμένα πνεύματα των

m Δυτική

δύο παρατάξεων αντιμετωπίζονταν μερ ικές φορές

δύσκολη όταν οι κατακτήσεΙς του Ιουστι νιανού, ε­

με παράξενη αυστηρότητα. Αργότερα , ο Γρηγόριος ο

παναφέροντας την Ιταλία κάτω από τη βυζαντινή ε­

Μέγας έλεγε στους Έλληνες: "Δεν έχουμε ων εξυ­

ξουσία, έκαναν τον πάπα άμεσο υπήκοο του αυτο­

πνάδα σας, αλλά δεν έχουμε και την προσποίησή

κράτορα. Συνηθισμένο ι να βρίσκουν στο πρόσωπο

283

-

Εκκλησία. Η κατάσταση έγινε ακόμη πιο

ICTOPlk THC RYZkNTINHC λΥΤΟΚΡλTOPlkC των πατριαρΧών της Ανατολής υπάκουους εκτελε­

λές φορές την υποστήριξή τους. Κυρίως είδαν τους

στές των θελήσεών τους, οι βασι λείς από τον

60 ώς

παλlκούς πληθυσμούς να δείχνουν σε κάθε ευκαι­

80 αιώνα δεν μπόρεσαν να πετύχουν την ίδια υ­

ρία την αφοσίωσή τους σ' αυτή την Εκκλησία που

πακοή από τους επισκόπους της Δύσης και γlQ να

ήων η μοναδική προστάτριά τους ενάΥΙια στους

τους υποτάξουν δεν θεώρησαν κανένα μέτρο υπερ­

βαρβάρους και να μη διστάζουν καθόλου να πάρουν

βολικό και καμία ημωρία αυθαίρετη. Επί δύο αιώ­

ω όπλα για την υπεράσπισή της. AVΤΛώYIας δύνα­

νες, έκαναν ω πάνω για να τσακίσουν την αΥΙίστα­

μη από ων ανάμνηση της Ρώμης, παίρνΟΥΙας θάρ­

ση των ρωμαίων ΠΟΥΙιφίκων' άλλοι καθαιρέθη­

ρος από την απομάκρυνση των αυτοκρατόρων, οι

καν, άλλοι συνελήφθησαν, μεταφέρθηκαν διά της

πάπες πόζαραν τολμηρά ως υπερασπ ι στές της ορθο­

βίας στην ΚωνσωΥΙινούπολπ, φυλακίστηκαν, υπέ­

δοξίας κατά των ανατολικών αιρέσεων' αγωνίστη ­

τον

στησαν κακομεταχεί­

καν με θάρρος, καω­

ριση' ο Μαρτίνος Α '

δίκασαν τους οπαδούς

καωδικάσωκε

ωυ μονοθελπτισμού

και

πέθανε στην εξορία.

κατά τον

Άλλοι έπεσαν θύμα

τους

των

κατά τον

συνωμοσιών ,

70

αιώνα,

εικονοκλάστες

80,

χωρίς να

των ανοιχτών επιθέ­

φοβηθούν ή να λυγί­

σεων των αυτοκρατο­

σουν. Και αν και, γlQ

ρικών

αξιωμαωύ­

πολύ καιρό, αυτή η

χωψ το παπικό ανά­

θρησκευτι κή αΥΙίθε­

κωρο

κυριεύθηκε

ση δεν μείωσε καθό­

πολλές φορές, ο θη­

λου την πίστη των ε­

σαυρός της Εκκλησίας

πισκόπων της Ρώμης

λεηλατήθηκε, η ζωή

στη μοναρχία, η σύ ­

του πάπα απειλήθη­

γκρουση μεταφέρθη ­

κε . 'Ομως αυτή η πολι­

κε κατά ανεπαίσθητο

τική, που σημείωνε ε­

τρόπο στο πολιηκό ε­

πnυχία στην Ανατο ­

πίπεδο.

λή, δεν είχε αποτέλε­

Ήδη από τον

70

αι ­

σμα στην Ιταλία. Απέ­

ώνα, σε μια δίκη κατά

ναΥΙΙ στο Κράω ς, η

του πάπα Μαρτίνου

παποσύνη είχε γίνει

Α ', κατηγόρησαν τον

μια δύναμη, που είχε

ΠΟΥΙίφ l κα όη πρόδω­

επίγνωση της επιρροής που ασκούσε στη χερσόνη­

σε την αυτοκρατορία, ΚΟΙ τους οπαδούς του ότι ήων

σο και της ηθικής εξουσίας που είχε αποκτήσει σ' ο­

εχθροί του Κράτους. 'Εθεσαν στον ηγούμενο Μάξιμο

λόκληρη τη Δύση. Προοδευηκά, κατά τον

και

το ακόλουθο σημαΥΙικό ερώτημα: "Γιατί αγαπάς

αιώνα, οι πάπες αισθάνθηκαν τη δύναμή

τους Ρωμαίους και μισείςτους'Ελλπνες;" Στην Κων­

τους να αυξάνεωl . Είδαν την εξουσία τους να υπο­

σταΥΙινούπολπ οισθάνΟΥΙαν όη η ΙταλΙα απομακρυ­

καθιστά αργά ων εξουσία Ιης βυζαΥΙινής δlOίκπσης

νόων σιγά-σιγά από το ΒυζάΥΙIΟ, όη μια υπόκωφη

και τους αξιωματικούς του αυτοκράτορα να ζητούν

δυσαρέσκεια αυξανόων συνεχώς στη χερσόνησο ΚΟΙ

και να δέχοΥΙαι τις συμβουλές τους. Είδαν τους βα­

ήδη από τον

σιλείς να δέΧΟΥΙαl την επέμβασή τους στον χειρι­

ζόταν σε σοβαρές εξεγέρσεις. Έβλεπαν τους πλπθυ­

σμό των πολιηκών υποθέσεων και να ζητούν πολ-

σμούςνα συσπειΡώνοΥΙαι γύρω στη Ρώμη, να συνη-

τον

80

70

284

70 οιώνα αυτή η δυσαρέσκεια μεταφρα­

IGTOPIA. THG RΥ;ΙλΝΤIΝΗG λΥτοκΡλΤΟΡlλG θίζουν να ακολουθούν ης συμβουλές των πονηφί­

λύ καιρό οι Βυζαντινοί διατήρηοαν μια έντονη δυ­

κων, να ξεσηκώνονται για να τους υπερασπιστούν.

σαρέσκεια κατά της παποσύνης. Π ολύ σύντομα και

Και φοβούνταν, όχι αδικαιολόΥπτα, μήπω ς οι επί­

άλλοι λόγοι επιδείνωσαν ης σΧέσεις μ εταξύ των

σκοποι της Ρώμης, που ήταν ήδη σχεδόν ηγεμόνες

δύο Εκκλησ ιών. Χωρίς να μιλήσουμε για την υπ ο­

σmν παπική πόλη, μπουν στον πειρασμό να απο­

στήριξη που ζήτησαν από τη Ρώμη οι αντίπαλοι

σπαστούν από τον αιρεηκό και τυραννlκό αυτοκρά­

των εικονοκλαστών και τις δηλώσεις τους υπέρ των

τορα και να αναζrΗήσουν κάπου αλλού μια λιγότερο

πρωτείου της Ρώμης

βαριά και λιγότερο επαχθή προστασία. Για πολύ

σαν δικαιολογημένα την αυτοκρατορική κυβέρνη­

καιρό οι ηάηες δίσταζαν να ολοκληρώσουν μια ρήξη

ση και ανησύχησαν τους αρχηγούς της Ανατολικής

που ήταν αντίθεm σ' όλες τις παραδόσεις και σ' όλες

Εκκλησίας - ο ανταγωνισμός μεταξύ Βυζαντίου και

τις αναμνήσεις τους. Όταν όμως στο

Ρώμης κατά τον

751

η βυζαντινή

-

δ ιαβ ήματα που δυσαρέσm­

90 αιώνα για τον ευαγγελισμό των

κυριαρχία σmν Ιταλία υπέκυψε κάτω από τα χτυπή­

ειδωλολατρών δεν άΡΥπσε να δημιουργήσει και άλ­

ματα των Λομβαρδών, όταν ήταν αδύνατο να ελπί­

λα αίτια ασυνεννοησίας. Στη Μοραβία, οι γερμανοί

ζουν σε οποιαδήποτε βοήθεια από το μακρινό Βυζά­

επίσκοποι αγωνίστηκαν σκληρά και προκάλεσαν

ντιο που γινόταν ολοένα και περισσότερο διώκmς

τελικά την αποτυΧία της ιεραποστολής του Κυρίλ­

τη ς ορθοδοξίας, οι πάπες αφού έκαναν τα πάντα για

λου και του Μεθοδίου. Στην Κροατία και την ακτή

να σώσουν

Ραβέννα και την αυτοκρατορία υπο­

της Δαλματίας, η Ρώμη προσείλκυσε κάτω από την

χρεώθηκαν, για να σώσουν τη Ρώμη από τους Λομ­

εξουσία της τους σλαβικούς πληθυσμούς που σι

βαρδούς, να ίίΗήσουν mν υποστήριξη των Φρά­

Έλληνες είχαν επαναφέρει στην ορθόδοξη πίστη.

γκων. Από τα χέρ ια του νικητή Πιπίνου, ο Στέφανος

Στη Βουλγαρία που είχε προσηλυτιστεί από το Βυ­

Β ' δέχθηκε τα άλλοτε βυζαντινά εδάφ η που αποτέλε­

ζάντιο, ο πάπας Νικόλαος Α ' δεχόταν πρόθυμα τις

σαν mν κοσμική επικράτεια της παποσύνης και έγι­

προσπάθειες προσέγγισης του τσάρου Βόρη και του

νε ανεξάρτητος ηγεμόνας. Ήταν η ρήξη μεταξύ Ρώμης

έστελνε μετά από αίτησή του ρωμαίους ιερείς. Στην

και Κωνσταντινουπόλεως. Στα μάτια των Ελλήνων,

Κωνσταντινούπολη ανέχονταν με δυσκολία αυτές

ο πάπας φαι νόταν σαν επαναστατημένος και άπιστος

τις επεμβάσεις στη σφαίρα επιρροής της ελληνικής

υπήκοος που είχε σφετεριστεί ενάντια σε κάθε δικαι­

αυτοκρατορίας ενοκλούνταν από ης υπερήφανες α­

οσύνη εδάφη της αυτοκρατορίας και που, ξεχνώντας

ξι ώσεις που έδειχνε πια φανερά η παποσύνη, να ε­

τον αυτοκράτορα και κύριό του, είχε γίνει παράνομα

πιβάλει σmν Ανατολή το πρωτείο της Ρώμης. Η με­

κληρονόμος του. Η αυτοκρατορική εξουσία είχε τε­

γάλη εξυπνάδα του Φωτίου ήταν ότι εκμεταλλεύτη­

λειώσει στην Ι ταλία. Το

κε αυτή τη δυσαρέσκεια και έκανε mν προσωπική

m

ρωνε επίσημα

m

774

ο Καρλομάγνος επικύ­

δωρεά του Πιπίνου·το

787

υπόθεσή του πραγματική εθνική υπόθεση.

οι πά­

πες έπαψαν να χρονολογούν τα έγγραφά τους με τα

Απέναντι στον Νικόλαο Α ' που ανέθετε στους λε­

χρόνια της βασιλείας των αυτοκρατόρων της Ανατο­

γάτους του να ερευνήσουν το θέμα της καθαίρεσης

λής. Βάζοντας, στις

25 Δεκεμβρίου του έτους 800 στο

του Ιγνατίου και διεκδικούσε το δικαίω μα να είναι ο

κεφάλι του Καρλομάγνου το στέμμα mς παλινορθω­

υπέρτατος κριτής της σύγκρουσης, ο φιλόδοξος πα­

μένης Δυτικής Αυτοκρατορίας, ο Λέων Γ' ολοκλή­

τριάρχης της Κωνσταντινουπόλεως δ ι εκδ ικούσε την

ρωσε ιην πολιτική ρήξη μεταξύ Ρώ μη ς και Βυζαντί­

ανεξαρτησία της επισκοπικής έδρας του και, χρησι­

ου και οριστικοποίησε την κατάσταση που είχε δη­

μοποιώντας λόγω ευγεν ικού σεβασμού, φερόταν

μι ουργηθεί από τα γεγονότα του

στον πάπα σαν ίσος προς ίσο. Στον αφορισμό που ε­

754.

Η θρησκευπκή ρήξη μεταξύ ΡώμηςΚα! Βυζαντίου.

κτόξευσε εναντίον του ο Νικόλαος Α '

(863) απάντη­

-Έτσι η Δύση είχε καταφέρει ένα πολύ βαρύ χτύπη­

σε αναθεματίζοντας μ ε τη σειρά του τον πovιίφΙKα

μα τόσο στην πραγματική δύναμη όσο και στο ηθι­

(867),

κό γόητρο της ελλπνικής αυτοκρατορίας και για πο-

στις υποθέσεις της ανατολικής Εκκλησίας και ης α-

285

Kαταγγέλλovιας την παράνομη ανάμιξή του

ο

ICTOPIA THC RYZANT INHC λΥΤΟΚΡλ TOPIAC ξιώσεις του πάνω στην παγκόσμια κυριαρχία. Αυτή

αυτό του " ανώτατο ποντίφικα , που κατείχε την εξου­

ήταν η ουσία της διαφωνίας, πολύ περισσότερο από

σία του από τον ίδιο το θεό", όλα αυτά προκάλεσαν

τις μικρές διαφορές του δόγματος, ιου λεnoυργΙKOύ

μεγάλη δυσαρέσκεια στη Δύση' και αν αργότερα η ει­

fi/ioque ή m χρήση των αζύ­

ρήνη αποκαταστάθηκε, ωστόσο, από τα τέλη του

που επικαλέστηκαν οι βυζαντινοί για να δι­

Ι Οου ωώνα, η εχθρότητα της Κωνσταντινουπόλεως

ή της διδασκαλίας - το μων

-

καιολογήσουν το σχίσμα. Βάσει των προνομίων της

κατά της Ρώμης άρχισε να ξυπνάει, ώσπου το Ι

αποστολικήςέδρας, "που είχε φυτευτεί και βγάλει ρί­

η υπερήφανη και αδέξια αδιαλλαξία του Λέοντος θ '

ζες από τον ίδιο το θεό" , ο πάπας απαιτούσε "την

και των λεγάτων του έδωσε στη φιλοδοξία του Μι­

πλήρη παντοδυναμία, την καθοδήγηση ολόκληρου

χαήλ Κηρουλαρίου το πρόσχημα που ζητούσε για να

του ποιμνίου του Χριστού". Ούτε ο Φώηος, ούτε η

ολοκληρώσει την οριστική ρήξη.

054

ελληνική Εκκλησία, ούτε η αυτοκρατορική κυβέρ­

Έκτοτε η Ρώμη κω το Βυζάντιο χωρίστηκαν για

νηση ήθελαν να δεχθούν αυτή την αξίωση. Εξάλλου

πάντα, και οι συνέπειες του σχίσματος επρόκειτο να

το σχίσμα διήρκεσε λίγο κω ο θρίαμβος του Φωτίου

είναι εξαιρετικά σοβαρές. Στα μάτια των Δυτικών, οι

ήταν σύντομος. Η άνοδος στο θρόνο του Βασιλείου

Έλληνες ήταν τώρα πια σχισματικοί, στους οποίους

Α ' έφερε την καθαίρεση του πατριάρχη κω την επί­

δεν όφειλαν ούτε σεβασμό ούτε ανεκτικότητα, και α­

σημη καταδίκη του στη σύνοδο του 869.Όμωςσ' αυ­

πέναντι των οποίων είχαν βάσιμους λόγους να δυ­

τή την ίδια σύνοδο φάνηκε καθαρά πόσο ο Φώηος

σπιστούν, και ο μόνιμος σκοπός της παποσύνης ή­

ήταν ο εκφραστής του εθνικού αισθήματος των Βυ­

ταν να αποκαταστήσει, με το καλό ή με τη βία, την ε­

ζαντινών όταν πολεμούσε τη Ρώμη. Όταν τέθηκε το

νότητα των Εκκλησιών. Οι Βυζαντινοί, από την άλ­

ζήτημα της Εκκλησίας από την οποία θα εξαρτιόταν

λη πλευρά, ασκούσαν κατά των Λατίνων μια έντονη

η Βουλγαρία , ο αυτοκράτορας και οι Ανατολικοί α­

πολεμική , που όξυνε ακόμη περισσότερο τις δια­

πέκρουσαν ομόφωνα τις ρωμαϊκές αξιώσεις και ο ί­

φωνίες, ης μνησικακίες και τα μίση. Τα αισθήματα

διοςο πατριάρχης Ιγνάτιος, διορίζοντας έναν έλληνα

απέναντι στη Δύση κατέληξαν να γ1νουν στην ελλη­

αρχιεπίσκοπο για τη Βουλγαρία, συνέχισε απλώς

νική αυτοκρατορία η αρχή τηςταξινόμησης των πο­

την παράδοση του Φωτίου. Κάτω από αυτές τι ς συν­

λιτικών κομμάτων' το να είναι Kανείςι'Jαηνόφρων,

θήκες, η ασυμφωνία ήταν φυσικό να οξυνθεί. Η α­

όπως έλεγαν, το να τρέφει και να δείχνει συμπάθεια

ποκατάσταση του Φωτίου στον πατριαρχικό θρόνο,

για τους Λατίνους ήταν πράξη προδοσίας κατά της

η υπερήφανη άρνησή του να δεχθεί τις δεσμεύσεις

πατρίδας. Ο θρησκευτικός ανταγωνισμός, οξύνο­

που απαιτούσε η παποσύνη, ο τρόπος με τον οποίο,

ντας σε σημείο παροξυσμού την εχθρότητα των δύο

στη σύνοδο του

κόσμων, άνοιξε βαθύτερα από οποιαδήποτε άλλη

879,

ακύρωσε και αναθεμάτισε τις

πράξεις των αντιπάλων του κω χαρακτήρισε τον ε-

αιτία την άβυσσο που τους χώριζε.

286

ICTOP I", THC RΥ:ΖλΝΤ I ΝΗC λΥΤΟΚΡλΤΟΡlλC

φ Α ΠΟΛ!ΤΙΚΑ Α!ΤΙΑ.

Υπήρχαν και άλλα

κανε τη Δύση να σπεύσει να απελευθερώσει τον Πα­

αίτια που επιδείνωσαν τη σύγκρουση μετα­

νάγιο Τάφο, μη βλέποντας στη σταυροφορία τίποτε

ξύ Ρώμης και Βυζαντίου.

περισσότερο από μια καθαρά πολπικι\ επ ιχείρηση ,

-

Από το δεύτερο ήμισυ του Ι Ι ου αιώνα, οι βλέψεις

φοβούνταν, όπως κω ο ι υπήκοοί τους, κάποια από­

ως Δύσης είχαν στραφεί προς τον κόσμο ως Ανατο­

πειρα κατά της Κωνσταντινουπόλεως κω υποψιάζο­

λιΊς, κα] οι επιχειρήσεις του Ροβέρτου Γισκάρδου εί­

νταν ότι οι μεγάλOl λατίνOl βαρόνOl ''ονειρεύονταν

χαν ανησυΧήσει δικαιολογημένα τουςΈλληνες. Η ά­

τη βυζαντινή αυτοκρατορία". Και, το κυριότερο, ΟΙ

μεση επαφή μεταξύ των δύο κόσμων που προκάλε­

αυτοκράτορες ήταν Έλληνες. Στο πρόσωπο αυτών

σαν ΟΙ Σταυροφορίες αύξησαν ακόμη περισσότερο

m

των ξένων που κατέκλυζαν τα κράτη τους, δεν ήθε­

δυσπ ι στία κω το μίσος μεταξύ τους. Μέσα στην κομ­

λαν να δουν τίποτε άλλο από μισθοφόρους έτοιμους

ψή, τελετουΡΥΙκή και εκλεπτυσμένη κοινωνία του

να πουλήσουν, όπως κω τόσοι άλλο ι , τις υπηρεσίες

Βυζαντίου, ΟΙ Λατίνοι φαίνονταν σαν αγροίκοι με πο­

τους στον βασιλέα, αρκεί να πληρώνονταν καλά και

λύ κακή ανοτροφή. Γεμάτοι περιφρόνηση για τους

φιλοδοξούσαν να τους κάνουν υποτελείς πρόθυ­

σχισματικούς Έλληνες, είχαν χάσει τον βαθύ σεβα­

μους να δώσουν στον κύριο του Βυζαντίου όρκο υ­

σμό που έτρεφε για πολύ κωρό η Δύση ΥΙα την αυτο­

ποταγής και πίσmς. Αυτές ΟΙ αξιώσεις που τραυμά­

κρατορικι\ πόλη . Μη καταλαβαίνοντας μέσα σmν

τιζαν σκληρά την υπερηφάνεια των Λατίνων κω έ­

τραχιά τους αυταρέσκεια τίποτα από τις λεπτές απο­

δειχναν πολύ καθαρά την απόσταση που οιΈλληνες

χρώσειςως ανατολίτικης ευγένειας, θίγονταν στον ε­

έβαζαν ανάμεσα στους ίδιους και τους ενοχλητικούς

γωισμό τους από την έλλειψη σεβασμού που τους έ­

φιλοξενούμενούς τους, δεν διευκόλυναν καθόλου

δειχναν. Τέλος, πολύ συγι,,r~ πί περισσότερο από

xiilra χρόνια, από τα τέj/η του 60υ αιώνα ώς τα μέσα του

J50υ, η βυζανπνή αυ­

τοκρατορία υπήρξε η έδρα ενός j/αμπρού ποj/ιπσμού, ασφαftώς ενός από τουςj/αμπρότερους που γνώρισε ο μεσαίωνας και ίσως του μοναδικού ποj/ιπσμού που γνώρισε πραΥμαπκά η Ευρώπη ανά­ μεσα στα τέj/η του 50υκαι σnς αρΧές του

JJου αιώνα.

Ενώ τα βαρβαρικά κράτη τηςΔύσηςαντj/ούσαν μεκό-

πο από πς διάσπαρτες αναμνήσεις της ρωμαϊκής παράδοσης τα στοιχεία ενός νέου ποj/ιπσμού, ενώ, με μεyάfto κόπο, γεννιόνταν εκεί η καροj/ΙΥΥιανή αναγέννηση κατά τον ναγέννηση κατά τον

90 αιώνα και η οθωνική α­

J00 - και οι δύοj/ιγότερο αξιόj/ογες ίσως από μόνες τους παρά σεσύ­

Υκριση με το σκοτάδι των προηγούμενων περιόδων - το Βυζάνπο ήταν το κέντρο κά­ θεκομψότητας, η εσrfα μιας εξίσου αξιόj/ογηςκίνησης σκέψης και τέχνης. Με την αναμφισβήτητη ανωτερότητα του ποj/ιπσμού του, επρόκειτο να ασκήσει μα­

κροχρόνια και βαθιά επιρροή τόσο στον ανατοj/ικό όσο και στον δυπκό κό­ σμο: και κυρίως γι' αυτό το j/όγο το Βυζάνπο άφησε τα ίχνη του στην ι­ στορία και πρόσφερε σημανπκές υπηρεσίες στην ανθρωπότητα. θα δούμε σε j/iyo ποια ήταν αυτή η επιρροή και αυτές οι υπηρεσίες. Προηγουμένως όμως πρέπει να ορίσουμε τα βασικά χαρακτηρι ­ στικά του βυζανπνού ποj/ιπσμού και να αναftύσoυμε πς διάφο­ ρες μορφές που πήρε.

294

IGTOPI).. THG RΥΖλΝΤΙΝΗG λΥΤΟΚΡλ ΤΟΡΙλG

ο ΚΛΑΣΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ.

Πουθενά σων

ρές η θρησκευτική μισαλλοδοξία προκάλεσαν ων

κόσμο ωυ μεσαίωνα η αρχαία παράδοση

καταστροφή πολλών αρχαίων κειμένων, αν η κατά­

δεν διατηρήθηκε πληρέστερα απ' όσο στο

ληψη της Κωνσταντινουπόλεως από τους σταυρο­

-

Βυζάντιο, πουθενά δεν διατηρήθηκε καλύτερα η ά­

φόρουςω

1204 και από τουςΤούρκουςτο 1453 δεν

μεση επ αφή μ ε ων ελληνlOμό. Από πολιτική άπο­

στάθηκε λιγότερο μοιραία για πολλούς από αυτούς

ψη η βυζαντινή αυτοκρατορία μπορούσε να αυωα­

τους θησαυρούς, είναι βέβαιο ότι το Βυζάντιο διατη­

νακηρύσσεται κληρονόμος της Ρώμης από πνευμα­

ρούσε και γνώρ ι ζε τα βασικά αριστουργήματα της

τική άποψη , βυθιζόταν μ ε όλες τις ρίζεςωυ σω γόνι­

ελληνι κής λογοτεχνίας.

μο έδαφος της αρχαίας Ελλάδας. Συγκέντρωνε κάτω

Δεν ξέρουμε τι περιείχε η μεγάλη αυτοκρατορική

από την εξουσία της όλες τις ένδοξες πρωτεύουσες

βιβλιοθήκη της Βασιλικής, ξέρουμε όμως ότι εκτός

του ελληνlOμού, την Αθή να, την Αλεξάνδρεια, την

από τα "έργα της θείας σοφίας" υπήρχαν εκεί έργα

Αντιόχεια' και ω ίδιο ω Βυζάντιο, η νέα πρωτεύου­

"λαϊκής σοφίας" και ότι περιείχε συνολι κά πάνω α­

σά της, ήταν βασικά ελληνική πόλη. Οι πληθυσμοί

πό

ως μοναρχίας ήταν κατά το μεγαλύτερο μέρος τους

30.000 τόμους. Υπήρχε επίσης στο Ιερό Παλάτι κατά τον 90 αιώνα μια μ εγάλη βιβλιοθήκη και είναι

ελληνικής καταγωγή ς ή τουλάχιστον εξελληνlOμ έ­

γνωστό ότι ο Κωνσταντίνος Π ορφυρογέννηως προ­

νοι' η πλειοψηφία τους μιλούσε ελληνι κά' και έτσι

σπάθησε να τη μεγαλώσει και να ων πλουτίσει με

είχαν ταυτόχρονα πιο εύκολο πνεύμα και μ εγαλύτε­

όλο το ζήλο του περίεργου πνεύματος και του μορ­

ρη αγάπη για τα αρισωυργήματα ως αρχαίας λογο­

φωμένου ανθρώπου. Και το πατριαρχείο είχε τη βι ­

τεχνία ς. Σων υπόλοιπη μεσαιωνική Ευρώπη τα ελ­

βλιοθήκη του. Και όσα γνωρίζουμε για

ληνικά ήταν άγνωστη γλώσσα, δύσκολη στην εκμά­

ορισμένων ιδιωτικών βιβλιοθηκών μας επιτρέ­

θησή της, που ακόμη και τα μεγαλύτερα πνεύματα

πουν να μαντέψουμε τι μπορεί να υπήρχε σ' αυτά τα

ήταν για πολύ καιρό ανίκανα να την καταλάβουν.

μεγάλα δημόσια καταστήματα. Η βιβλιοθήκη του

Στο Βυζάντιο , η ελληνική ήταν η εθνική γλώσσα:

πατριάρχη Φωτίου για παράδειγμα ήταν ασφαλώς

και αυτό ήταν αρκετό από μόνο του για να δώσει

εξαιρετικά πλούσια. Ανάμεσα στους

στον βυζαντινό πολιτισμό μια όψη εντελώς διαφο­

που ανέλυσε με τόση ΚΡΙΤΙ κή λεπτότητα στο Μυρισ­

ρετική από εκείνη των άλλων πολιτισμών του με­

βiβPιόν ωυ, τα κλασικά κείμενα των ιστορικών,

σαίωνα. Δεν χρειάστηκε ποτέ εκεί να ανακαλύψουν

των ρητόρων, των γραμματικών, των γιατρών και

ξανά την ελληνικ ή αρχαιότητα.

ακόμη και των μυθιστοριογράφων κατέχουν πολύ

m

σύνθεση

280

τόμους

Ενώ στη Δύση τα χειρόγραφα των ελλήνων συγ­

μ εγαλύτερη θέση από τους εKκλnσιαστι κούς συγ­

γραφέων έφτασαν γενικά πολύ αργά και σε σχετικά

γραφείς. Και αν και σ' αυτή τη συλλογή δεν εμφανί­

περιορlOμένο αριθμό , οι βυζαντινές βιβλιοθήκες ή­

ζονται ούτε μεγάλοι φιλόσοφοι όπως ο Αριστοτέλης

ταν θαυμάσια εφοδιασμ ένες με όλα τα πλούω της

και ο Πλάτων ούτε μεγάλοι ιστορικοί όπως ο θου­

ελληνικής λογοτεχνίας και υπήρχαν ακόμη πολλά

κυδίδης, ο Πολύβιος και ο Πλούταρχος, και αν και

έργα των οποίων έχουμε μ όνο τον τίτλο και την ανά­

οι ποιητές απουσιάζουν εντελώς, θα ήταν λάθος να

μνηση . Στο Βυζάντιο θεωρούσαν αντικείμενα μεγά­

συμπεράνουμε ότι ο Φώτιος δεν ωυς είχε. Για τον

λης αξίας τα χειρόγραφα των κλασικών συγγραφέ­

κύκλο των ωραίων πνευμάτων με τα οποία συζη­

ων: τα αντέγραφαν προσεκτικά, τα δ ιάβαζαν και τα

τούσε τα κε ίμενα πο υ δ ιάβαζε, θεώρησε ασφαλώς

σχολίαζαν μ ε ζήλο. Και αν και κατά ων περίοδο μ ε­

πιο ενδιαφέρον να αναφέρει κυρίως τα έργα που ο

ταξύ του Ίου και του 90υ αιώνα , η αμέλεια που γεν­

κόσμος δεν δ ιάβαζε καθόλου. Όμως, κατά τη διάρ­

νιέται από τη δυστυΧία της εποχής και μερικές φο-

κεια της σταδιοδρομίας του ως καθηγητή είχε σΧο-

295

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ οrΔΟΟ

ICTOPIA. THC ιιΥΖλΝΤΙΝΗC λΥΤΟΚΡλΤΟΡΙλC λιάσει τον Αριστοτέλη, τους νεοπλατων ικούς και α­

γότερη δυσπιστία και μεγαλύτερη περι έργεια : βλέ­

κόμη και τον ίδιο τον Πλάτωνα. Και είναι φανερό ό­

πουμε εκεί χειρόγραφα του Διόδωρου του Σ ικελι ώ­

τι ο άνθρωπος που δ ι έθετε πλήρη χε ιρόγραφα

-

τη , της Κύρου Παιδείας του Ξενοφώντα, των Διaftό­

του Κτησία και του Θεόπο­

Υων του Πλάτωνα, και τα ιστορικά βιβλία φαίνεται

μπου , του Διόδωρου και του Διονυσίου του Αλlκαρ­

να είναι σε πολύ μεγάλη εκτί μη ση. Στη βιβλιοθήκη

νασσέως, του Αππιανού , του Αρριανού, του Δίωνος

του ελληνοϊταλικού μοναστηριού του Αγίου Νικο­

Κασίου, του Η συΧίου της Μιλίnου, είχε ο π ωσδήπο­

λάου του Κάζολε φιγουράρουν ο Αριστοτέλης και ο

τε στη ν κατ οχή του τα αριστουργήματα της κλασ ική ς

Αριστοφάνης. Και τα μεγάλα μ οναστήρια του Στου­

λογοτεχνίας.

δίου και του ΑγίουΌρους περι έχο υν πολλά χειρό-

που δεν έχου με πια

-

Ας εξετάσουμε, από α­

γραφα λαϊκών συγγρα­ φέων.

πόσταση μερικών αιώ νων, τη βιβλιοθήκη του

Εκείνο όμως που απο­

Βησσαρίωνα, πο υ έγι νε

δεικνύει ακόμη καλύτε­

ο πυρήνας της φημισμέ­

ρα την επαφή που διατη­

νης Μαρκιανής Βιβλιο­

ρούσε το Βυζάντιο μ ε τα

θήκης της Βενετίας. Από

έργα τη ελληνl κής λογο­

τα

περίπου ελληνι ­

τεχνίας είναι η φύση και

κά χειρόγραφα που πε­

η έκταση της ανάγνωσης

ριέΧει, πάνω από

300 εί­

που μαρτυρούν τα έργα

ναι έργα λαϊκών συγγρα­

των βυζαντι νών συγγρα­

φέων, ρητόρων όπως ο

φέων. Έχουμε δε ι πόσα

Δημοσθένης, ο Ισοκρά­

δ ιάβαζε ο Φώτιος κατά

τη ς, ο Λυσίας, ιστορικών

τον

όπως ο Ηρόδοτος και ο

ξουμε

Θουκυδίδης, ο Π λούταρ­

Σουίδα κατά τον Ι

χος, ο Διόδωρος ο Σικε­

ώνα: χωρ ίς να παραγνω­

λιώτης, ο Δίων Κάσιος

ρίζουμε το γεγονός ότι έ­

και ο Στράβων, φιλοσό­

να μ έρος των κειμένων

500

φων όπως ο Αριστοτέ­

Προτομή του Ιπποκράτη .

λης, ο Πλάτων, ο Πλωτί-

90 αιώνα. Ας ανατρέ­ στο

λεξικό

00

του αι ­

πο υ παρατίθενται μπορε ί να προ έρχεται από συλ-

νος, ο Πρόκλος, ποιητών όπως ο Όμηρος και ο

λογές αποσπασμάτων ή από έργα από δεύτερο Χέρ ι,

Ησί οδος, ο Σοφοκλής, ο Ευριπίδης, ο Αριστοφά­

παραμένει το γεγονός ότι ο συγγραφέας γνώριζε

νης, ο Πίνδαρος, ο Απολλώνιος ο Ρόδιος και ο Λυ­

θαυμάσια την αρχαία λογοτεχνία. Έχει διαβάσει

κόφρων, χωρ ίς να υπολογίσουμ ε τους γιατρούς ό­

Όμηρο και Ησίοδο, Πίνδαρο, Σοφοκλή, Αριστοφά­

πως ο Ιπποκράτη ς και ο Γαληνός και τους μαθημα­

νη, Ηρόδοτο και Θουκυδίδη, Ξενο φ ώντα και Πολύ­

τικούς όπως ο Πτο λεμαίος. Και ακόμη και στις βι­

βιο, Λουκιανό και πολλούς όλλους. Κατά τον Ι Ι ο

βλιοθήκες των μοναστηριών, συναντάμε τέτο ια έ ρ­

αιώνα, ο Ψελλός ήταν ένθερ μ ος θαυμαστής της ελ­

γα ανάμεσα στα αμέτρητα έργα της πατριωτικής και

ληνικής αρχαιότητας και ΟΙ εγκυκλοπαιδικές γνώ­

εκκλησιαστικής λογοτεχνίας. Αν και ο αρχαιότερος

σεις του δεν αγνοούσαν τίποτε από όσα είχε μεταβι ­

κατάλογος τη ς Πάτμου (Ι

είναι εξαιρετικά

βάσει στους κληρονόμους της. Αγαπούσε με πάθ ος

φτωΧός σε λαϊκούς συγγραφείς - αν και περιλαμβά­

τους μεγάλους φιλοσόφους της κλασ ικής Ελλάδας,

νει τιςΚατηΥορίεςτου Αριστοτέλη και έναν τόμο του

τον Αριστοτέλη και τους νεοπλατωνικούς και ακό­

Ιωσήπου

μη περισσότερο τον Πλάτωνα.'Εχει σχολιάσει ποιη -

-

ο κατάλογος του

20 Ι )

1355

μαρτυρεί ήδη λl-

296

ΚΕΦΑΛΑIO ΔΕΚΑΤΟ ΟΓΔΟΟ

ICTOPI'" THC gΥΖλΝΤ ΙΝΗC λΥΤΟΚΡλΤΟΡΙλC τές, ιδίως τον Όμηρο με μεγαλοφυή και λεπτή πε­

δας κω τη μυθολογία, τους ωραίους θρύλους της

ριέργεια' έχει διαβάσει τον Πίνδαρο και τον Επί­

Ελλάδας κω την τέχνη της ευγλωπίας είχε εισχω ­

χαρμο, τον ΑισΧύλο, τον Σοφοκλή. τον Ευριπίδη,

ρήσει , όπως έχΕΙ γράψΕΙ η ίδια, «στα καλύΤΕΡα σIOl­

τον Αρχίλοχο και τη Σαπφώ, τον Αριστοφάνη κω

χεία του ελληνlOμού». Στη διδασκαλία του Πανεπι­

τον Μένανδρο, και τους μεγάλους ρήτορες κω τους

στημίου της Κωνσταντινουπόλεως,

μεγάλους ιστορικούς κω αισθάνθηκε βαθιά τη γοη­

των φιλοσόφων », ω «δ ιδάσκαλο ι των ρητόρων» ε­

τεία της ελληνικής γλώσσας κω ποίησης. Κατά τον

μπνέονταν συνεχώς από την αρχαία παράδοση. Στη

120 αιώνα, ο

σχολή που ιδρύθηκε κατά τον

lωάvvnς Ί'ζέτφς έχει διαβάσει όλα ό­

120

Ol

«σύμβουλοι

αιώνα από τον

σα μπορούσε να διαβάσει κανείς, Όμηρο, Ησίοδο,

Καίσαρα Βάρδα στη Μαγναύρα , η φιλοσοφία κω η

Πίνδαρο, τραγικούς, Αριστοφάνη, Θεόκρπο, Απολ­

γραμμαηκή κατείχαν την πρώτη θέση κω η τελευ­

λώνlO ΡόδlO , Λυκόφρωνα, Ηρόδοτο, Διόδωρο,

ταία ΠΕΡιλάμβανε όλα όοα ονομάζουμε σήμΕΡα φι­

Πλούταρχο, Αρριανό , Δίωνα ΚάσlO, Λυσία, Δημο­

λολογία, όχι μόνο τη γραμμαηκή, τη μετρική, τη λε­

σθένη, Aιoxivn, Π λάτωνα, Αριστοτέλη , Στράβωνα,

ξικογραφία, αλλά τον σχολιασμό κω συχνά την κρι ­

Λουκιανό . Σης αρΧές του 140υ αιώνα , ο Θεόδωρος

ηκή μ ελέτη όλων των αρχαίων κειμένων. Από τον

Μετοχιτης δεν έχα μικρόΤΕΡη γκάμα ανάγνωσης: ο

90 ώς τον 150 ωώνα ,

αυτή η διδασκαλια δεν άλλα­

Αριστοτέλης, ο Πλάτων, ο Ξενοφών, ο lώσηπος, ο

ξε καθόλου. Κατά τον

110 ωώνα ,

Πλούταρχος, ο Δίων Χρυσόστομος, ο Πτολεμαίος

σε τους κλασικούς μ' έναν ενθουσιαομό για την

κω πολλοί άλλοι του είναι

OlKEfOl. Θα μπορούσαμε

Αθήνα που εκδηλώνεται με συναρπαστικές πινε­

να δώσουμε πολλά ακόμη τέτοια παραδείγματα: αυ­

λιές δίδασκε μ ε θαυμάσια εππυΧία την πλατωνική

τά είνω αρκετά για να δείξουν με πόση φροντίδα

φιλοσοφία και ω μαθητές του , όπως ο lωάvvnς Ιτα­

και σε ποια έκταση το ΒυζάντlO είχε δlOφυλάξα την

λός επρόκεπο να συνεχίσουν την παράδοση κατά

κληρονομιά της αρχαίας Ελλάδας.

τον

120

ο Ψελλός εξηγού­

Olώνα. Την εποχή των Κομνηνών, ο Ευ­

Επίσης η ελληνική λογοτεχνία ήταν η ίδια η βά­

στάθιος ο Θεσσαλονικεύς σχολίαζε τον Όμηρο κω

ση της βυζαντινής πωδείας. Ασφαλώς μια κεντρική

τον Πίνδαρο και συγκέντρωνε γύρω στην έδρα του

θέση δινόταν στα ΙΕΡά βιβλία, τα έργα των Πατέρων,

μια πλΕΙάδα διάσημων μαθητών. Την εποχή των

τους βίους των αγΙων. Όμως όλοι οι καλλΙΕΡγημέ­

ΠαλαlOλόγων πάλι, οι μεγάλω καθηγητές του Πα­

νοι άνθρωποι είχαν διαβάσα τον Όμηρο , το

nlO

νεπιστημίου της Κωνσταντινουπόλεως, ο Πλανού­

διαδεδομένο βιβλίο τηςελλnνΙKής φυλής, 'Ίον πάν­

δης, ο Μοσχόπουλος, ο ΤρικλίνlOς, ήταν θαυμάσιοι

σοφοΌμηρο, όπως τον ονόμαζε ο Ί'ζέτφς, τη θάλασ­

φιλόλογω που δοκίμαζαν ήδη ης δυνάμΕΙς τους

σα των λόγων" και μαζί με τονΌμηρο, τον Ησίοδο

στην κρπική των κειμένων KQJ των οποίων η ακού­

και τον Πίνδαρο, μΕΡικά έργα των τραγικών, τον

ραστη δραστηριότητα στρεφόταν αδιάκοπα στην ΕΡ­

Αριστοφάνη, τον Θεόκρπο, τον Λυκόφρωνα κω α­

μηνεία ή τη μετάφραση των κλασικών συγγραφέ­

κόμη τον Θουκυδίδη, μΕΡικά έργα του Δημοσθένη ,

ων. ΟΌμηρος και ο Ησίοδος, ο Πίνδαρος και ο Θεό­

του Πλάτωνα, του Αριστοτέλη, μΕΡικές βιογραφίες

κρπος, ο Αισχύλος, ο Σοφοκλής, ο Ευριπίδης, ο

του Πλουτάρχου και τον ΛιβάνlO κω τον Λουκιανό.

ΑρlOτοφάνης υπήρξαν δlOδοχικά αντικείμενο των

Έχουμε δΕΙ πόσα ήξΕΡε ο Ψελλός σε ηλικία είκοσι ε­

μελετών τους κω το έργο τους, γεμάτο ήδη από το

τών και όη η πωδεία του ήταν κλασική. Η Άννα Κο­

πνεύμα του ανθρωπισμού, συνετέλεσε κατά πολύ

μνηνή είχε επίσης δlOβάσΕΙ τονΌμηρο κω τους λυ­

στην προετοιμασία του μεγάλου ξυπνήματος της

ρικούς, τους τραγικούς κω τον Αριστοφάνη, τους ι­

Αναγέvvnσης.

στορικούςόπως ο Θουκυδίδης κω ο Πολύβιος, τους

Βρίσκουμε στους ιδιώτες το ίδlO ενδ ιαφέρον γlO

ρήτορες όπως ο Ισοκράτης ΚΟΙ ο Δημοσθένης, ης

τα κλασικά γράμματα. 'Ενας πρίγκιπας της αυτοκρα­

πραγματείες του Αριστοτέλη κω τους διαλόγους του

τορικής ωκογένεlOς, ο Ισαάκ Κομνηνό ς, αδελφός

Πλάτωνα' είχε μάθΕΙ την ιστορία της αρχαίας Ελλά-

του αυτοκράτορα Ιωάvvn , δlOσκεδάζει η ς ελεύθΕΡες

297

ΚΕΦΑΛΑισ ΔΕΚΑτσ σΓΔσσ

ICTOPIA THC RYZANTJNHC λΥΤΟΚΡλTOP JAC ώρες του γράφοντας σχόλια πάνω στονΌμηρο. Μια

πικαλούντοι τα ένδοξα ονόμαra του Περι κλή, του

αυτοκράτεφα, η σύζυγος του Μανουήλ Κομνηνού,

Επαμει νώνδα, του θεμισroκλή, του Λεωνίδα και

ενδιαφέρεται, αν και είναι γερμανική ς καταγωγής,

βρίσκουν στην αιώνια Ελλάδα τη μοναδική οδό

να διδαχθεί ηςομορφιέςτηςελληνικής λογοτεχνίας

σωτηρίας που απομένει στο ετοιμοθάνατο Βυζά­

και ζητάει από τον Ί'ζέTζn να σχολιάσει γι ' αυτήν την

ντιο. Επίσης, όπως θα δούμε, ολόκληρη η βυζαντι­

Ι λιάδα, σαν «κυρία πολύ ερωτευμένη μ ε τον Όμη­

νή τέχνη είναι διαποησμένη από την ελληνική πα­

ΡΟ», όπως την χαρακτηρίζει ο γραμμαηκός της. Εύ­

ράδοση' αφθονούν τα θέματα που είνοι δανεισμένα

κολα φαντάζεται κανείς απ' όλα αυτά πόσο όλη αυτή

από την αρχαιότητα' η μίμηση ή η αντιγραφή των

η βυζαντινή κοινωνία παρέμενε διαποησμένη από

αρχαίων χεφογράφων αποτελεί συνεχή ενασχόλη­

το αρχαίο πνεύμα. Δίπλα στην καθομιλουμένη που

ση. Την εποχή των μακεδόνων αυτοκρατόρων κοι

πλησιάζει ολοένα και περισσότερο στην κοινή ελ­

των Κομνηνών, ο αρχαίος ελληνικός πολlΙισμός ε­

ληνική, η γραπτή γλώσσα, όπως τη χρησιμοποιούν

νέπνευσε την αναγέννηση των τεχνών με την ίδια

οι περισσότεροι από τους μεγάλους συγγραφείς του

δύναμη μ ε την οποία ενέπνεε την αναγέvvnση της

Βυζαντίου, είναι μια λόγιa, σχεδόν τεχνητή γλώσ­

σκέψης.

Η σφραγίδα του χρισπανισμού.

σα, διαμορφωμένη πάνω στα πρότυπα των κλασ ι­

- Όμως

Ο! Βυζα­

κών αριστουργημάτων. Από τον Προκόπιο και τον

ντ ι νοί δεν ήraν μ όνο κληρονόμοι της αρχαίας

Αγαθία κατά τον

αιώνα, μ έχρ ι τον Ψελλό, την

Ελλάδας και βιβλιοθηκάριοι των αριστουργημάτων

Άννα Κομνηνή, τον Νικήra Ακομινάτο κατά τον

που τους είχε κληροδοτήσει' Στη σφραγίδα που έβα­

11 ο

αιώνα και μέχρι τους συγγραφείς

λε η κλασική παράδοση στον πολιπσμό τους, ήρ­

της εποΧής των Παλαιολόγων, οι περισσότερΟ! βυ­

θαν να προστεθούν και άλλα στοιχεία για να του δώ­

ζαντινοί συγγραφείς έχουν σαν ύψιστη φιλοδοξία να

σουν ιδιάζουσα μορφή και πρωτότυπη όψη.

και τον

120

60

μιμηθούν σra έργα τους τους διασημότερους συγ­

Ο θρίαμβος του Χρισηανισμού, κάνοντάς τον επί­

γραφείς της Ελλάδας και κολακεύονται να πιστεύ­

σημη θρησκεία του κράτους, είχε αναμίξει στενά την

ουν όπ αναπαράγουν μ ε μία συχνά πολύ προσποιη­

Εκκλησία σε ολόκληρο τον δημόσιο και ιδιωIlκό

τή υπερκαθαρολογία, τη νηφάλια χάρη του απικι­

βίο του Βυζαντίου. Προστατευμένη από τη δημόσια

σμού . Ασχολήθηκαν με όλα

του λό­

εξουσία, έχοντας αποκτήσει χάρη στην αυτοκρατο­

γου, συνέθεσαν πνευματώδη επιγράμ ματα όπως οι

ρική εύνοια μια ση μασία κοι ένα μ εγαλείο που αύ­

Αλεξανδρινοί της Ανθολογίας, έγραψαν ευφυή δο­

ξανε συνεχώς, η Εκκλησία είχε θέσει ω δύναμή ως

κί μια με τον τρόπο κα ι το στυλ του Λουκιανού. Και

σrην υπηρεσία του ηγεμόνα και είχε γίνει ένα από

όπως το στυλ τους μιμείται την αρχαία φόρμα, έrσι

τα όργανα κυβερνηη κής δράσης. Η θέση της στην

κοι η σκέψη τους διαμορφώνεται αδιάκοπα πάνω

κοινωνία που επ ιθ υμούσε να διευθύνει δεν ήraν α­

στο πρότυπο των κλασικών ιδεών. Διασκεδάζουν

σήμαντη. Γνωρίζουμε ήδη πόση φ λογερή και μ υ­

μεraμφιέζοντας μ ε αρχαίες ονομασίες τους νέους

σηΚ1σπκή ευλάβεια υπήρχε στον βυζαντινό χαρα­

λαούς μ ε τους οποίους συναντιούνται, ονομάζοντας

κτήρα, ποια έλξη ασκούσε σ' αυτές ης ευεπηρέαστες

τους Άραβες Πέρσες, τους Σέρβους Τριβάλλους, τους

ψυχές ο ασκnησμός και η μοναξιά της μoνασrΙKής

Βουλγάρους Μοισούς, τους Αλανούς Μασαγέτες,

ζωής, πόση συγκίνηση τους προκαλούσαν

τους Ούγγρους ή τους Ρώσους Σκύθες. Είναι γεμάτοι

μπ ώδ η θεάματα της ορθόδοξης λεlΙουργίας, μ ε πό­

από ης αναμνήσεις της ελληνική ς ιστορίας κοι μυ­

ση παθιασμένη πίσrη πίστευαν σro θαύμα, σrις

θολογίας. 'Εχουμε ήδ η παρατηρήσει πώς, την παρα­

θαυμαστές ιδιόωτες των λειψάνων και των εικό­

μονή της ορισηκής καταστροφής, το Βυζάντιο ανα­

νων, πόσο θαυμασμό κοι εμπισroσύνη ένιωθαν για

ζήτησε ένα τελευraίο σrήριyμα στην κλασική παρά­

τους μοναχούς κοι μ ε πόση χαρά κάθε Βυζαντινός

δοση και πώς, γιa να γαλβανίσουν την ετο ιμ οθάνα­

κοι κυρίως κάθε Βυζανηνή ανέθεταν σ' αυτούς τους

τη αυτοκρατορία, Ο! συγγραφείς του 150υ αιώνα ε-

σεβάσμιους ανθρώπους τη φροντίδα της διεύθυν-

ra αρχαία είδη

298

ra

πο­

ICTOPI).. THC

κΥ;ΙλΝΤΙΝΗC λΥΤΟΚΡλΤΟΡΙλC

σης της συνείδησής τους. Στην παιδεία, η Αγία Γρα­

σημείωω γεγονός όη η θεολογία αηοτελεί από μ ό­

φή και τα έργα των πατέρων, του αγίου Βασιλείου,

νη τηςτουλάχιστον τη μισή λογοτεχνική παραγωγή

του Γρηγορίου του Ναζιανφνού και του Γρηγορίου

του Bυζαvι:ίoυ και όη βρίσκουμε σι:ο Bυζάvι:lo ελά­

Νύσσης, του Ιωάννη Χρυσοσι:όμου, του Ιωάννη Δα­

χισι:ους συγγραφείς, ακόμη και λαϊκο ύς, που να μην

μασκηνού κατείχαν μια θέση που μαρτυρεί ο αμέ­

ασχολήθηκαν σε κάποια σι:ιγμή και από κάποια

τρηως αριθμός χειρογράφων ωυς που έχει φτάσει

πλευρά με τη θεολογία. Δεν είναι τέλος λιγότερο ση­

ώςεμάς. Και αν μια Άννα Κομνηνή θεωρούσε όη ό­

μαvι:1 κό ω γεγονός όη η βυζαvι:ινή τέχνη

λη αυτή η αφηρημένη και λεπτή θεολογία της «έ­

δεν είναι, όπως πιστεύεται μερικές φορές, αποκλει­

φερνε μερικές φορές ίλιγγο», οι περισσότεροι Βυζα­

σηκά θρησκευηκή τέχνη

νηνοί δεν μπορούσαν να ξεφύγουν από την ισχυρή

της Εκκλησίας που βρήκε σ' αυτήν ένα ισχυρό μέσο

γοητεία αυτών των βιβλίων. Οι ίδιοι οι αυωκράω­

διδασκαλίας των πιστών και όη η δημ ιουργία της

ρες

αισθάνovι:αν

πάvι:oτε

μόνο

-

-

αν και

τέθηκε σι:ην υπηρεσία

βυζαvι:lνής εικονο­

-

και όχι

γραφίας είναι βασι­

για

λόγους

κά έργο εκκλησια­

πολπικής

-

μονα­

δι κή

ευχαρίστηση

όταν

συφτούσαν

σηκής έ μπνευσης.

Η επαφή με την

Αναroftή.

-

Η γειτ­

θρησκευηκά φτή­

νίαση με την Αναω­

ματα, και πολλοί α­

λή άσκησε άλλες ε­

πό αυτούς τα συφ­

πιδράσεις σι:ον βυ­

ωύσαν μ ε πραγμα­

ζαvι:lνό κόσμο. Πε­

ηκά αξιόλογη γνώ­

ρίπου κατά την επο­

ση των προβλημά­

χή κατά την οποία

των της πίσι:ης. Σε

οργανωνόταν η ελ­

όλες ης τάξεις της

ληνική αυτοκρατο­

βυζαvι:lνής κοινω­

ρία η Περσία που εί­

νίας ξαναβρίσκου­

χε ανασυσι:αθεί από

με, όποια και αν εί­

τη

ναι η πραγμαη κή

Σασσανιδών, γινό­

αιτία, την ίδια πα­

ταν Kέvι:ρo πραγμα­

θιασμένη

ηκής εθνικής ανα­

αγάπη

δυναστεία των

για ης θεολογικές συφτήσεις, τόσο στη δημόσια

γέννησης από ης μεγάλες πρωτεύουσες της Μεσο­

πλατεία όσο και σω γραφείο του σοφού. .. THC κΥΖλΝΤΙΝΗC λΥτοκΡλΤΟΡΙλC

όταν ο συγγραφέας είναι ένας Ψελ­

όπως και στη θρησκευτική ποίηση, το Βυζάντιο δεν

λός, ένας Θεόδωρος ΜεΤΟΧίmς ή ένας Μανουήλ Πα­

οφείλει πια τίποτε στα αρχαία πρότυπα. Βρήκε την

λαιολόγος- είναι γεμάτη χάρη, Χιούμορ και ταλέντο.

πηγή mς διπλής έμπνευσής mς στον ενθο υσιασμό

Έχουμε μιλήσει ήδη για το σημαντικό έργο των φι­

για το μεγαλείο του χρ ιστιανισμού , για τους θριάμ­

λολόγων. Δεν θα μπορούσαμε ό μωςνα ξεχάσουμε ό­

βουςτου, για τα πάθη του, και στον θησαυρό των λαϊ­

τι το Βυζάντιο είχε και ποιητές, από τον Γεώργιο Πι­

κών αισθημάτων και παθών. Έτσι αυτή η ποίηση,

σίδη κατά τον Ίο αιώνα και τον Χριστόφορο Μυτι­

μ ε τη νέα φόρμα και γλώσσα, έχει τις ρίζες της στα

ληναίο κατά τον Ι

βάθη mς βυζαντινής ψυχής είναι πραγματικά , όπως

δρομο κατά τον

έχει ειπωθεί, το αίμα και το πνεύμα του χριστιανι­

που η φόρμα

140.

-

00 αιώνα ώς τον Θεόδωρο Πρό­ 120 και τον Μανουήλ Φίλη κατά τον

Εντούτοις η αληθινή βυζαντινή ποίηση δεν

κού Βυζαντίου.

πρέπει να ανα9πηθεί στα έργα τους, επικά ποιήματα

Τα χαρακτηριστικά της βυζαντινής ftΟΥοτεxvίας.

ή έμμετρα μυθιστορήματα, επιγράμματα και περι­

Διακρίνουμε ήδη από αυτές τις παραmρήσεις μερι­

στασιακά ποιήματα , μ έτρια μίμηση των κλασικών

κά από τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα αυτής της

προτύπων. ΒρίσΚΕΤαι αλλού, σm θρησκευτική ποί­

λογοτεχνίας.

ηση, ασφαλώς το ωραιότερο και το πιο προσωπικό

-

Από τη ν αρχή ώς το τέλος της ιστορ ίας του Βυζα­

δημ ιούργημα της βυζαντι νής μεγαλοφυίας, στους ύ­

ντίου

μνους με την τόσο φλογερή έμπνευση, τον τόσο ειλι­

τα μέσα του Ίου ώςτα μέσα του 90υ αιώνα

κρινή τόνο, την τόσο έντονη δραματική δύναμη που

ρησε στενή επαφή με

συνέθεσε στις αρχές του 60υ αιώνα, μέσα στα και­

και ο 60ς αιώνας στο Βυζάντιο είναι διαποτισμένοι

νούργια καλούπια που πρόσφερε η ρυθ μική ποίη­

από την ελληνική επιρροή και από τον

ση , ο Ρωμανός, «ο πρίγκιπας των μελωδών », ο με­

δηλώνεται μια αυξανόμενη αφύπνιση του αρχαίου

γαλύτερος και ο πιο πρωτότυπος βυζαντινός ποιη­

πολιτισμού , από

τής. Βρίσκεται στη λαϊκή εποποιία, στον κύκλο των

του 1Ο0υ, του

ηρωικών τραγουδιών, του οποίου το ενδοξότερο

γνώρισε μια τελευταία άνθηση κατά την εποχή των

μνημείο είναι το έπος του Διγενή Ακρίτα και που

Παλαιο λόγων. Ασφαλώς αυτή η τόσο ισχυρή και τό­

σχηματίστηκε γύρω στον

11 ο αιώνα γύρω από το ό­

σο επίμ ονη κλασική επίδραση είχε και ορισμένα

νο μα ενός εθνικού ήρωα. Σ' αυτή την επ ική ποίη ση,

μειονεκτήματα. Έδωσε στη βυζαντινή λογοτεχνία,

306

-

αν εξαιρέσουμε την ταραχώδη περίοδο από

mv

-

διατή­

κλασική Ελλάδα. Ο 50ς

90 αιώνα εκ­

mv οποία προήλθε η αναγέννηση 11 ου και του 120 υ αιώνα και που

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ ΟΓΔΟΟ

ICTOPIA. THC κΥΖ.λΝΤΙΝΗC λΥΤΟΚΡλΤΟΡΙλC με την υπερβολικά αυτάρεσκη μίμηση των αρχαίων

Ελλήνων χωρίς η λαϊκή γλώσσα, που επαναστατού­

μ ορφών, πολύ συμβατική όψη' κω παρά το πραγμα­

σε συχνά ενάντω στους κανόνες της γραμματικής,

τικό ταλέντο των συγγραφέων της, την έκανε να χά­

της ορθογραφίας, της σύνταξης, της μορφολογίας, να

σει συχνά τη φρεσκάδα, τον αυθορμητισμό κω τη

γίνει ποτέ εντελώς λογοτεχνι κή γλώσσα. Όμως η

ζωντάνια. Ανέπτυξε εξάλλου σε δυσάρεστο βαθμό

προσπάθεω ήταν πολύ ενδωφέρουσα: μαρτυρεί μέ­

μερι κές από τις λιγότερο γοητευτικές πλευρές του ελ­

σα σ' αυτή την ΚOlνωνία , η τόσο βαθιά υποταγμένη

ληνικού πνεύματος, την αγάπη γω την πονηριά κω

στην κλασική επιρροή, μω αναμφισβήτητη ικανό­

την προσποίηση, την αγάπη για τις ηχηρές κω κενές

τητα πρωτοτυπίας κω δημιουργίας

φράσεις, τις μopφoλOγJKές αναζητήσεις που υποκα­

υψηλές πνευματικές αρετές της αριστοκρατίας του

θιστούν κω καταργούν τη σκέψη. Κω, το κυριότερο,

πνεύματος, μω πραγματική φρεσκάδα έμπνευσης

έκανε αυτή τη λογοτεχνία υπόθεση των εγγράμμα­

και σκέψης στο βάθος της φυλής.

των, ολοένα κω πιο ακατανόητη για τη μάζα του ελ­

KQl , δίπλα

στις

Ένα άλλο χαρακτηρ ιστι κό γνώρισμα αυτής της λο­

ληνικού λαού.

γοτεχνίας είνω ο πρακτικός κω ωφελιμιστικός χα­

Αυτό ακριβώς οδήγησε σmν αντίδραση που, από

ρακτήρας της. Μέσα στο θαυμασμό που ωσθάνετω

αντίθεση προς τις υπερβολές αυτής της καθαρολο­

το Βυζάντιο γω την αρχωότητα, μέσα στην προσπά­

γίας, δημιούργησε σιγά-σιγά σm λογοτεχνία μω θέ­

θειά του να συγκεντρώσει τις παραδόσεις και τα έργα

ση γω την

ελληνική γλώσσα. Από πολύ νω­

της, υπάρχει ένας συγκεκριμένος και καθορισμένος

ρίς, μεταξύ του 60υ κω του Ι Οου ωώνα, συγγραφείς

στόχος: να xpnaIμOnOlnaa προς μεγαλύτερο όφε­

όπως ο Μαλαλάς κω Ο Λεόντιος της Νεαπόλεως, ό­

λος του παρόντος, την επιστήμη κω την πείρα που

πως ο χρονογράφος Θεοφάνης ή ο αυτοκράτορας

συσσώρευσετο παρελθόν. Αυτός ήταν ο σκοπός των

Κωνσταντίνος Πορφυρογέvvnτος, είχαν προσπαθή­

πολλαπλών εγκυκλοπωδειών που εμφανίστηκαν

σει να συμβιβάσουν την κλασ ική παράδοση κω τις

κατά τον

πραγματικότητες της καθομιλουμένης γλώσσας κω

δηλώνεται στο πάθος για την ιστορία και στην αγά­

ίσως, αν οι συγγραφείς είχαν υιοθετήσει αυτή τη

πη για τη νομική επιστήμη που ενέπνευσε εκτός α­

μορφή που πλησίαζε περισσότερο προς το κοινό ι­

πό τα μεγάλα νομοθετικά έργα του 60υ, του 80υ, του

δίωμα, τα ελληνικά θα είχαν εξελιΧθε ί με τον ίδιο

100υ αιώνα, πολλά σοφά σΧόλω του δημόσιου δι­

τρόπο με τον οποίο από τα λατινικά προήλθαν

Ol

καίου ή του εKκλnσωστΙKOύ δικαίου. Εκδηλώνεται

ρωμανικές γλώσσες. Η υπερβολικά ισχυρή έλξη της

στα αμέτρητα εγχειρίδω , πραγματείες περί τακτικής,

αρχωότητας δεν το επέτρεψε: κω καθώς το Χάσμα α­

πραγματείες περί τελετουργικού, πραγματείες περί

νάμεσα στη γραπτή κω την ομιλούμενη γλώσσα γι­

πολιτικού δικαίου, πραγματείες περί διπλωματίας,

νόταν ολοένα κω βαθύτερο , κω ο λαός δυσκολευό­

πραγματείες περί αγροτικής Olκονομίας, πραγματεί­

ταν ολοένα και περισσότερο να καταλάβει τους ω­

ες περί παιδείας όπου προσπαθούν με λεπτολόγο α­

ραίους λόγους κω το λόγιο στυλ των εγγράμμ ατων,

κρίβεια, να προβλέψουν κω να λύσουν , με την προ­

από τον

σεκτική μελέτη των ιστορικών προηγουμένων, με

χνία

II ο αιώνα άρχισε να γεννιέτα ι μια λογοτε­ στην KOlvn ελληνικ ή γλώσσα. Και τα επικά

την ακριβή ρύθμιση της συμπεριφοράς, όλες τις δυ­

τραγούδια απ' όπου δημιουργήθηκε το έπος του Δι­

σκολίες. Δίπλα στο ενδιαφέρον για το λογοτεχνικό

γενή Ακρίτα, τα μυθιστορήματα, τα βεστιάρια , τα

έργο , υπάρχει εδώ μια αξιόλογη μαρτυρία της έντο­

χρονικά όπως το Χρονικό του Μορέως κω ακόμη

νης αίσθησης της πραγματικότητας και της πρακτι­

κω τα ΠOlήματα του Θεόδωρου Προδρόμου και του

κής πολιτική ς ευφυιας που υπάρχει στον βυζαντινό

Γλύκα, είνω αρκετά γω να δείξουν την περίεργη κω

χαρακτήρα και αυτό το χαρακτηριστικό είνω άξιο

πλούσω ανάπτυξή της από τον

11 ο ώςτον 150 αιώ­

προσοχής γωτί δείχνει , σ' αυτή τη βυζαντινή αυτο­

να. Ωστόσο ο ι συνέπειες ήταν πολύ δυσάρεστες.

κρατορία, μω σταθερή θέληση γω ζωή και την ικα­

Ένας δυϊσμός γεννήθηκε στην πνευματική ζωή των

νότητα εξεύρεσης των μέσων γι' αυτό.

KOlvn

307

100 ωώνα. Το

ίδιο ρεαλιστικό πνεύμα εκ­

ICTOPIA. THC κΥ"-λΝΤΙΝΗC λΥΤΟΚΡλΤΟΡΙλC

1111 ΤΗΣ

ΑΝΑΠΤΥΞΗ

τέχvnς. Όμως αυτή η μεγάλη προσπάθαα δεν την ε­

ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ

om χι­

ξάντλησε καθόλου. Η θαυμαστή αναγέννηση που ,

λιετή εξέλιξή της, πρ οσφέρει γνωρίσματα

μετά την ακονοκλαστική επανάσταση, συνόδευσε

που μοιάζουν πολύ με εκείνα της βυζαντινής λογοτε­

την εποχή των Μακεδόνων αυτοκρατόρων και των

χνίας και όχι λιγότερο χαρακτηριστικά του βυζαντι­

Κομvnνών, βρήκε πηγές έμπνευσης που είχε αγνοή­

νού πνεύματος. Και αυτή έμεινε σταθερά προσκολ­

σα η προηγούμενη περίοδος και αποκάλυψε αρετές

λημέvn στην κλασική παράδοση, και έβρ ισκε συνε-

που δεν είχε γνωρίσει καθόλου αυτή η εποΧή.Όπως

ΤΕΧΝΗΣ.

,,

;

-

Η βυζανnνή τέχνη. μέσα

;

; ;

χως σ αυτη την ΕΠιστροφη στα αρχαlO προτυπα oτOl-

η λογοτεχνία της ετιοΧής, έιοι ΚΟΙ η τέxvn αυτής της

χε ία έμπνευσης και συχνά ανανέωσης. Και αυτή υ­

δεύτερης χρυσής ΕΠοΧής κυριαρχείται εξ ολοκλήρου

πέστη την ισχυρή ε πί δραση και την εξουσία της

από ης επιδράσας της αρχαίας κο! της λαϊκής παρά­

Εκκλησίας και δεν απελευθερώθηκε ποτέ εντελώς

δοσης. Το Βυζάντιο ξαναγυρίq:ι σης ελληνισηκές α­

από την υποταγή της.Ήταν τέλος μια επίσημη τέxvn

ντιλήψας, στους απλοποιημένους κο! vnφάλιους

και μlO τέχνη πολυτέλειας, πράγμα που ΕΠρόκειτο

κανόνες, στη γλυπηκή στάση' ΚΟΙ αυτή η σοφή τέχνη

φυσικά να της αφαιρέσα συχνά τη δροσιά και τη

άφησε, στα αριστουργήματα της αρχιτεκτονικής της

ζωή. ΔΕν ι'nαν όμως, όπως πιστευόταν για πολύ και­

αλλά κω στα μωσαϊκά που διακοσμούν ης εκκλη­

ρό, μια τέχνη ακίνητη και μονότοvn, ανίκανη να μ ε­

σίες της, στις μικρογραφίες που κοσμούν τα χαρό­

ταμορφωθεί, ανίκανη για πρωτοτυπία και επινόη­

γραφα της εποχής κω στα λεmοδουλεμένα ελεφα­

ση, μια θνησιγενής τέχνη που, μετά από μlO παροδι ­

ντόδοντα κω τα σμάλτα με τα έντονα χρώματα, θαύ­

κή λάμψη, επέq,σε σε μια μακρόχροvn και στείρα

ματα σπάνιας κομψότητας και εκλεπτυσμέvnς πολυ­

παρακμή, αρκούμενη να επαναλαμβάνα επ' άπα­

τέλαας. Χωρίς αμφιβολία, κάτω από την ΕΠίδραση

ρον ης δημιουργίες κάΠOlων μεγαλοφυών καλλιτε­

της θεολογίας, αυτή η τέχνη πήρε συχνά αφηρημέvn

χνών.

και συμβολική μορφή- θυσίασε πολλά στη στάση,

Υπάρχα στην ιστορία της βυζαντινής τέχνης περισ­

στην παθαρχία, στον σεβασμό της παράδοσης, που

σότερη ΠOlκιλία, περιπλοκόmτα, λεmότητα. Μετά α­

καθόρισε τους κανόνες mς εικονογραφίας της. Δεν

πό μlO μεγάλη περίοδο προετοιμασίας και αναζήτη­

παρωτήθηκε όμως από κάθε δημιουργική προσπά­

σης. όπου συνδύασε με ευφυή φόπο την ελληνιστική

θαα. Βρίσκουμε σ' αυτήν μια αναζήτηση του γραφι­

παράδοση και τα μαθήματα τηςγnραιάςανατoλήςπoυ

κού, της κίvnσης, της έκφρασης, μlO οξεία, συχνά ρε­

διατηρούιον πάντα ζωντανή στη Συρία, στην Αίγυπτο,

αλισηκή παρατήρηση της ζωής, μlO συνεχή θέληση

στη Μικρά Ασία, γνώρισε θαυμαστή άνθηση κατά mv

για ανανέωση' παρατηρούμε κυρίως σ' αυτήν μlO α­

εποχή του Ιουστινιανού. Η Αγία Σοφία, θαύμα επι­

γάπη και ένα αίσθημα του χρώματος, που είνOl μια

στή μη ς και τόλμης, σημαώνα το απόγειο της νέας τε­

από ης χαρακτηριστικότερες κωνοτομίες αυτής της

χνοφοπίας που xaPOΚTnpiq:ΤOI από την αγάπη γlO

m

περιόδου. 'Ειοι προαναγγέλλετω ήδη η εξέλιξη που

αναζήτηση του δlOκοσμηηκού αποτελέ­

θα βάλει αυτή την τέχνη σε νέους δρόμους, προς μlO

σματος, την αγάπη για τα έντονα και λαμπερά χρώμα­

δεύτερη αναγέννηση, την αναγένvnση του 140υ και

ιο, το ενδ ιαφέρον για την επίδειξη και τη μεγαλοπρέ­

του 150υ ωώνα, που είνω ίσως η λαμπρότερη που

πεια, όλα όσα δημιουργούν την επιβλητική ομορφιά

γνώρισε η βυζαντινή τέxvn.

λάμψη,

mv

των μvnμείων αυτής mς περιόδου, του Aγioυ Δημη­

Τα μωσαϊκά του Κοχρι έ τζαμί, ΟΙ τοιχογραφίες του

φίου της θεσσαλονίκης, του Αγίου Απολλιναρίου του

Μιστρά,

Νέου ή του Αγίου Βιταλίου mς Ροβέννας.

νίας, της Σερβίας, mς Ρωσίας, μαρτυρούν τη θαυμα­

Ol εκκλnσίεςτoυ ΑγίουΌρους, της Μακεδο­

στή άνθηση της εποΧής των Παλαιολόγων. Η βυζα-

Αυτή ήταν η πρώτη χρυσή εποχή της βυζαντινής

308

ICTOP IA. THC RYZΛNTINHC λΥΤΟΚΡλ ΤΟΡlλC νηνή τέχνη μεταμορφώνεται και πάλι: εΠΙστρέφο­

σπ, το πάθος, το γραφ ικό , ένα ρεαλΙσμό που δεν υπο­

ντας σης αρχαιότερες πηγές, και ιδίως στην αλεξαν­

χωρεί μπροστά σης κοινές και αληθινές λεπτομέρει­

δρινή παράδοση που είχαν αρΧίσει να εκτιμούν οι

ες. Από ων αρχή ώς το τέλος τπς ι στορ ίας τπ ς βυζα­

ανθρωπιστές ως εποχής, Χάνει τον αφηρημένο χ α­

ντινής τέχνης, αυτές οι δύο παραδόσεις συνδυάζο­

ρακτήρα ως γίνεται ζωντανή, γραφική, δραμαηκή,

νται και έρχονται αντιμέτωπες. Ανάλογα με την επο­

συγκινημένη και γοητευηκή' η εικονογραφία της ε­

Χή, η μία ή

μπλουτί