Ara de San Paio de Antealtares

Obxectos para contar unha cultura

Edición a cargo de Ramón Villares

Galicia 100 Obxectos para contar unha cultura

EXPOSICIÓN ORGANIZA Consello da Cultura Galega COLABORAN Abanca Afundación COMISARIO Manuel Gago COMITÉ ASESOR Presidente Ramón Villares Membros Carlota Álvarez Basso José Miguel Andrade Cernadas Fernando Bouza Felipe Criado Boado Guillermo Escrigas Lourenzo Fernández Prieto Pegerto Saavedra Dolores Vilavedra COORDINACIÓN DA EXPOSICIÓN Rocío Figueroa Guisande XERENCIA Marcelino X. Fernández Santiago DESEÑO DE MONTAXE Pepe Barro

ANIMACIÓN AUDIOVISUAL DE OBXECTOS Producións Audiovisuais: I DO VISUAL Fran X. Rodríguez: Dirección Roi Gil: Posprodución de sonido Beni Ferreiro: Música Luis Batalla: Debuxos AUDIOVISUAIS Toño Chouza: Dirección Pablo Chouza: Dirección de fotografía Pablo Chouza: Sonido Manuel Silva: Animación Álvaro Robles: Cor Beni Ferreiro: Música VERSIÓN INTERACTIVA Ozono Multimedia MODELOS 3D Patricia Mañana Borrazás Alejandro Güimil Fariña BANDA SONORA Beni Ferreiro REVISIÓN LINGÜÍSTICA Cristina Río López TRADUCIÓNS Cristina Río López COMUNICACIÓN E MARKETING Comunicación do Consello da Cultura Galega Comunicación e Marketing de Afundación

MONTAXE Puntouparte FOTOGRAFÍAS José Caruncho: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 12, 13, 14, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 24, 25, 26 ,27, 28, 30, 31, 33, 34, 35, 37, 38, 39, 40, 41, 42, 43, 44, 45, 46, 47, 48, 49, 50, 51, 52, 53, 54, 55, 56, 57, 58, 59, 61, 62, 63, 64, 65, 66, 67, 68, 69, 70, 72, 73, 74, 75, 76, 77, 78, 79, 80, 81, 82, 83, 86, 87, 88, 89, 90, 91, 92, 94, 96, 97, 98, 100 Museo Arqueolóxico de Ourense: 11, 16 Staatliche Museen zu Berlin. Alemaña: 15 Archivo Histórico Nacional. Madrid: 23 Alfredo Erias Martínez: 29 Madrid: 32 Consello da Cultura Galega. Santiago de Compostela: 36, 96 Real Academia Galega. A Coruña: 60 Centro Galego de Artes da Imaxe. A Coruña: 71 Enrique Touriño / MARCO (Museo de Arte Museo de Belas Artes da Coruña: 85 Llorenç Soler / Centro Galego de Artes da Imaxe. A Coruña: 93 Biblioteca Pública da Coruña Miguel Ángel Garcés: 95

PUBLICACIÓN EDITOR Ramón Villares COORDINADOR Manuel Gago PRODUCIÓN Rocío Figueroa Guisande DESEÑO Pepe Barro MAQUETACIÓN Susana G. Diz

IMPRIME

Galicia 100 Obxectos para contar unha cultura

ENTIDADES PRESTADORAS Adega Condes de Albarei. Cambados, Pontevedra Aguas de Mondariz. Mondariz-Balneario, Pontevedra Alvarellos Editora. Santiago de Compostela Archivo Histórico Nacional. Madrid Autocares Cuiña. Silleda, Pontevedra Biblioteca Pública Miguel González Garcés. A Coruña Cabido da Catedral de Ourense Casa Museo Rosalía de Castro. Padrón, A Coruña Catedral de Santiago de Compostela Centro Galego de Artes da Imaxe (CGAI). A Coruña Cerámicas do Castro. Sada, A Coruña Compañía de Minas de San Finx. Lousame, A Coruña Compañía de Radio-Televisión de Galicia. Santiago de Compostela Concello de Cangas. Pontevedra Concello de Ribadeo. Lugo Consellería de Cultura, Educación e Ordenación Universitaria. Santiago de Compostela Consellería do Medio Rural e do Mar. Santiago de Compostela Consello da Cultura Galega. Santiago de Compostela Deputación Provincial da Coruña Deputación Provincial de Lugo Deputación Provincial de Ourense Deputación Provincial de Pontevedra Ecomuseo Forno do Forte. Malpica de Bergantiños, A Coruña Fundación Isla Couto. Vigo Fundación Otero Pedrayo. Ourense Herbario LOU. Centro de Investigación Forestal de Lourizán. Pontevedra Igrexa de Nosa Señora das Virtudes. Arante, Ribadeo, Lugo Igrexa de San Francisco de Betanzos. A Coruña MARCO (Museo de Arte Contemporánea de Vigo) Ministerio de Educación Cultura y Deporte. Madrid Mosteiro Cisterciense do Divino Salvador. Santa María de Ferreira, Pantón, Lugo Mosteiro de San Paio de Antealtares, Museo de Arte Sacra. Santiago de Compostela

Museo Arqueolóxico do Castelo de San Antón. A Coruña Museo Arqueolóxico de Ourense Museo de Belas Artes da Coruña Museo do Castro de Viladonga. Castro de Rei, Lugo Museo da Catedral Basílica de Ourense Museo Diocesano de Lugo Museo Etnolóxico de Ribadavia. Ourense Museo Fernando Blanco de Lema. Cee, A Coruña Museo Histórico Militar da Coruña Museo das Mariñas. Betanzos, A Coruña Museo do Mar de Galicia. Vigo Museo Naval de Ferrol Museo Parroquial de San Martiño de Mondoñedo. Foz, Lugo Museo Pedagóxico de Galicia (MUPEGA). Santiago de Compostela Museo das Peregrinacións e de Santiago. Santiago de Compostela Museo do Pobo Galego. Santiago de Compostela Museo de Pontevedra Museo Provincial de Lugo. Lugo Museo de Santa Clara de Allariz. Ourense Museu de Arqueologia D. Diogo de Sousa. Braga, Portugal Parque Arqueolóxico de Campo Lameiro. Pontevedra Parroquia de Santa Susana de Fóra. Santiago de Compostela Real Academia Galega. A Coruña Real Biblioteca del Palacio Real de Madrid (Patrimonio Nacional) Recreativos Ansede. A Coruña Staatliche Museen zu Berlin. Berlín, Alemaña S.A. de Xestión do Plan Xacobeo. Santiago de Compostela Universidade de Santiago de Compostela

Galicia 100 Obxectos para contar unha cultura

AGRADECEMENTOS Xesús Alonso Montero. A Coruña Pablo Andrés Escapa. Madrid Darío Areas Domínguez. Cee, A Coruña Aurelia Balseiro García. Lugo Lois Bande. A Coruña Jordi Bartoll. Barcelona Obdulia Berdasco Pérez. Santiago de Compostela José María Bello Diéguez. A Coruña Fernando Bouzas. Santiago de Compostela Alberto Cabadas. Pontevedra José Manuel Candales. A Coruña Bartolomé Cánovas Sánchez. Ferrol Jesús Cao Rivas. Santiago de Compostela Vicente Caramés. Vigo Carolina Casal. Lugo Amparo Cascallar Fernández. Vigo Ofelia Carnero Vázquez. Lugo Antonio Cepeda Fandiño. Santiago de Compostela Aurelio Cuiña. Silleda, Pontevedra Manuel Cuiña. Silleda, Pontevedra José Luis Díez. Madrid José Ángel Docobo Durántez. Santiago de Compostela José Francisco Doval Galán. Malpica de Bergantiños, A Coruña Guillermo Escrigas. A Coruña Tomás Fernández Fuertes. A Coruña M.ª Victoria Fernández Mondelo. Porto do Son, A Coruña Rocío Figueroa Guisande. Santiago de Compostela M.ª Isabel Fraga Vila. Santiago de Compostela Juan de la Fuente. Betanzos, A Coruña Carlos García Martínez. Santiago de Compostela Ramón García Vázquez. Betanzos, A Coruña Segismundo García. Cervo, Lugo Francisco Gómez. A Coruña Alberto González-Alegre. Vigo Miguel Ángel González. Ourense Xan Guerra Bouzas. Santiago de Compostela Josefa Guisande Alonso. Gondomar, Pontevedra Susana Guitar Novo. Santiago de Compostela Elena Jiménez López. Madrid María del Mar Lauroba Sánchez. A Coruña Agar Ledo. Santiago de Compostela César Llana. Ribadavia, Ourense Pedro de Llano. A Coruña Mar Llinares. Santiago de Compostela M.ª Jesús López Elvira. Santiago de Compostela Mariña López Rodríguez. Vigo Berta López Villamel. Santiago de Compostela Ramiro Lorenzo Cuervo. Vigo Belén Lorenzo Rumbao. Ourense Susana Mayo Redondo. Santiago de Compostela Alicia Martínez. Cambados, Pontevedra Ana Martínez Arenaz. A Coruña M.ª del Carmen Martínez Ínsua. Santiago de Compostela Rosa M.ª Méndez García. Santiago de Compostela Sara Isabel Méndez Toriza. A Coruña Jaime Mera García. Santiago de Compostela M.ª Rosa Michelena Seivane. A Coruña Carlos Miranda Trevín. Mondoñedo, Lugo Juan Manuel Monterroso Montero. Santiago de Compostela Fernando R. Ojea. Santiago de Compostela

M.ª Victoria Otero. Santiago de Compostela Xosé L. Pastoriza Rozas. Vigo Joan Pedrals. Valencia. Ángela Penas Truque. A Coruña Patricia Pérez Dorado. A Coruña Bieito Pérez Outeiriño. Santiago de Compostela Isabel Pesquera Vaquero. Santiago de Compostela Lina Portela. Pontevedra Rosario Porto Fraga. Santiago de Compostela Cristina Pujales. Santiago de Compostela Atocha Ramos. A Coruña Miguel Racero García. A Coruña Elena Riveiro Costas. Vigo Miguel Racero García. A Coruña Atocha Ramos. A Coruña José Manuel Rey García. Campo Lameiro, Pontevedra Elena Riveiro Costas. Vigo Celestino V. Rodríguez Gómez. A Coruña Julio Rodríguez. Ourense Mercedes Rosón Ferreiro. Santiago de Compostela Joaquín Ruíz Mora. A Coruña Belén Sáenz-Chas Díaz. Santiago de Compostela Alfonso Sánchez Izquierdo. Santiago de Compostela Xosé Carlos Sierra Rodríguez. Ribadavia, Ourense Francisco Javier Silva Pando. Pontevedra Isabel Silva. Braga, Portugal Antonia Soto Gómez. Santiago de Compostela Juan Silvent. Ribadeo, Lugo Anxos Sumai García. Santiago de Compostela Juan Viaño Rey. Santiago de Compostela José Manuel Rodríguez. Zamora Joaquín Ruíz Mora. A Coruña Anabel Santos. Porto do Son, A Coruña Óscar Somoza Rodríguez Escudero. Puebla de Sanabria, Zamora Keta Viéitez Cendón. Forcarei, Pontevedra Elena Varela Arias. Castro de Rei, Lugo Carlos Valle Pérez. Pontevedra Antonio Vicente Ferreirós. Santiago de Compostela Félix Villares. Mondoñedo, Lugo. Cristina Villarino. Xinzo de Limia, Ourense

José Carlos Sánchez Pardo

18

Ara de San Paio de Antealtares Placa romana aproveitada do s. I (epígrafe de ec Museo do Mosteiro de San Paio de Antealtares. Santiago de Compostela

Ara de San Paio de Antealtares pezas: unha placa marmórea funeraria romana e precristiá, colocada sobre un semifuste pétreo de época indeterminada cunha inscrición de época románica. A placa ou taboleiro do altar está realizada en mármore branco e ten forma rectangular. As súas dimensións son 88 cm de longo por 68 cm de largo e 7 cm de grosor. Na súa parte superior presentaba un marco cunha moldura plana e dentro del unha inscrición romana en letras capitais: ETS F C». Trátase, xa que logo, dunha inscrición de carácter funerario datable arredor do século I d. C. e dedicada, como era habitual nese contexto, aos deuses manes. Esta inscrición foi borrada en 1601, por orde do arcebispo de altar», e no seu lugar gravouse unha dedicatoria cristiá. Non obstante, conservouse un debuxo que nos permite coñecer o seu aspecto e contido. Canto ao semifuste ou soporte do altar, trátase dunha peza de pedra semicilíndrica que mide 121 cm de altura por 40 cm de diámetro. Na súa fronte contén unha epígrafe que polas súas características pode datarse columna araque scri/pta simul que super est / posita cuius discipuli sacr/ Santiago veu esta columna, e xuntamente a ara escrita que está enriba; e A tradición compostelá considera que ambas as pedras chegaron co corpo do apóstolo e que foron os seus discípulos os que construíron e consagraron o altar. Posteriormente, co descubrimento do corpo, mantívose este conxunto como altar das primeiras basílicas compostelás erixidas polos reis ástures no século IX.

Galicia 100 / 91

sobre a ara, só podemos asegurar que no século XIII se atopaba no mosteiro de San Paio, encaixada debaixo do altar maior e arrodeada de catro século XVI. Na actualidade exponse no Museo Sacro do mosteiro de San Paio de Antealtares. Reconstruír a historia desta peza antes do século XII é máis difícil. Algúns autores, como Guerra Campos, consideran que o taboleiro é o antigo titulus transformado logo en oratorio cristián e mantido despois como altar da basílica. Outros autores xulgan probable que a ara de San Paio sexa o pritiago (un documento datado no 899, malia que dá a impresión de que foi parece lóxico pensar que a placa de mármore proveña dunha necrópole romana (quizais da propia necrópole detectada baixo a catedral de Sanque fose reutilizada como taboleiro de altar arredor do século IX-X, cando se constrúen as primitivas basílicas en honor do apóstolo Santiago. É probable que nese mesmo momento se lle engadise como soporte o semifuste pétreo, cuxa procedencia é descoñecida, aínda que algúns autores apuntan a unha orixe romana tamén para el. Cara á metade do século XII, por mor das reformas de Xelmírez na catedral, suponse que se trasladou a ara ao mosteiro de San Paio, momento no cal debeu de realizarse a inscrición do soporte e encastarse baixo o novo altar románico de catro columniñas. Tal e como indica Isaac Sastre, resulta estraño que este altar non tivese loculus ou oco para albergar as reliquias, como era habitual na Idade so no que se achaba a ara de San Paio, no suposto sepulcro do apóstolo Santiago, o cal faría innecesarias as reliquias. Este autor tamén sinala que a estrutura da ara é moi similar á doutros altares de época visigoda e asturiana, o que reforza a hipótese da súa ensamblaxe nese momento. Como se pode observar, esta peza é interesante por ser especialmente representativa dos distintos pero entrelazados camiños que percorren a tradición e a investigación arqueolóxica á hora de explicar a historia do culto apostólico en Santiago de Compostela.

Galicia 100 / 93