A Torre dos Moreno en Ribadeo (Lugo), exemplo singular da casa indiana en Galicia

ffi&sffi

ffi#rere ilrv? pe*sEew*rr5m pamm e f*xta*rc

&ffiWffi tr

m

4 *m S*xmrmfurw S* ffiffi$"Í #esffi Sss mr€sw &flffi&s ds vm$d*vss

F**ha T*cc.tt*s: Titul*;

Actás dc SCI Ccngres$o lnternacional tasa ltlobre - lJm património para o futuro Edñgátr;

Município de Arco* de Valdever *xeqsssñe Srr*fi¡:*:

Norprint

Setembro, ?013 Tirnge**: sCIs 15 tfF{t;

s78.9724136"?0-2 *e¡:d*ito l-*p*l:

3S3742i13

-:

s*

ATORRF nÜS MOREN0

[N

RIBAüEO {LUGS}, EXEMPN-O S¡l.lGULAR DA CASA INDIANA Etj GALICIA

& T*RRH nffi$ MüRffiN& Hru RtffiAmH* {LUG$}, HxHffiPfi^ffi $IruG{,JLAR ilA ffiES& *MP!&ru& Tru GAKICF&I DIEGO ROFRíGUE¿ PA¿ Universidade de Santiago Ce üompostela Grupo de Innr:vación lacai:us tGf-1907)

Entre as últimas décadas do século XIX e as primeiras do XX, Galicia vive inmersa no fenómeno da emigración, un acontecemento fundamental para entender a súa historia contemporánea e que ierá consecuencias de carácter social, económico, politico e cultural para o pais. Unha das consecuencias culiurais máis destacadas * a denominada arquitectura indiana, é dicir, aquelas edilicacións -a meirande parte delas de cerácter privado- financiadas cos cartos procedentes de Ultrámar. Trátase dun fenómeno construtivo que se dá dun xeito gradual *aínda gue con máis forza se cadra nas tres primeiras décadas do século XX- e que r¡o$ deixou numeÍosos exemplos espallados por iodo o territorio galego, pero cunha presenza máis notable na$ zoflas de cssta, especialmente nas Rias Baixas e no iitoral norte das provincias cJe A Coruña e l-ugo. O ca$o toncreto que nos ocupa, o concello de Ribadeo, situsdo no punto máis oriental da comarca da Mariña Lucense, e un das que acollen un maior nümero de construcións indianas. ianto d€ caráctet residencial corno púbtico {escolas, cemiterios, mercadcs. .)?. Este auxe construtivo é un ciaro expoñente da

enorme impoÉancia que o fenómeno indiano terá para Ribadeo durante os primeiros anos do século XX, un moffento rrc que a vila, porto destacado na cornixa cantábrica, se atopaba en pleno desenvolvemento cara ao seu trazado moderno. É neste contexto onde r¡sce o proxecto de construción da Torre dos Moreno, unha obra cunhe importancia que vai moiio máis alá de ser unha sasa indiana máis. e que pola súa orixe, as súas dimensións, a súa técnica construtiva, o seu emprazamento urbano, ü seu a$p€cto nobre e cosrnopoiiia, e o seu ccmplexc progrffrfla clecoralivo, co*stitúe un dcs exemplos rnáis singuiares da arquitectura indiana en Galicia. Antes de üüme¿ar a falar dc proxecfo da Tnrre dos h4oreno. debemos facer un breve achegamento aos irmáns que pfomoveron ¿ súa construción e lle deron nome. Pedro Maria e Juan Moreno Ulloa nacen

e* Ribadeo, no barrio das Garitos, en 1840 e 1845 respe*tivamente, sendo filios do matrinronio lormado I Trahatlo reali¡aclo r'lo marsO do proxecto -HAR2011*28ge, gncuentros. intercambíos y pres€ncias en Gálicia erllre [o$ s¡g{ü$ XVI y XX,, dú GrtrFa cie lnnr:]vación l¿úóbus (Gl-1907) ds UniversiCacl€ de San{iago de Conrposteia, e ao abeiro dunha boisa predoutJral. Frograrna [2C. da Xunta Ce Galicla.. ? No ano 20ü0 levcuse a caho un proxecto de catalogación de casas indianas nas provincias de A Có¡uña e Lúgo. baixc, a cood¡nación de Fernando Bores Gamundi. Entre os 2fi concellos con exempios de arqüiteclüra indjana. destaca Ribadec con 27 innrobies caiaJogados. hlón obsiante. existen moilas máis vivondas quü nün sB incluíron nese catálogo. adema¡s douttas consttucióñs intliafiás. iales oümo ésüólás, igréxas. cemilÉriús. melcados. eic.. que non tesponden á ciasiflcación clenlro cla arqültectilta les¡dencial. Fernando Búres Gánrund¡. c,:ord.. C¿sas de l¡ropncs. Xunia de Galicia. 2ü00.

831

ACTAS

-

3,'CONGRE$SO TA$A NOBRE

por Marcelino il¡loreno e Juana Ulloa, e do que naceria unha terceira filla, Rosa. Os daios que coñecernos da súa infancia e rnocidade son moi escasos, aparte de que aproxirnadamente cara á década de 1860, e como farían moitos máis galegos nesa época, parten emigrados cara á Arxentina buscando un mellor futuro do que a súa propia ierra lles podíe ofrecer" Ali conseguen amasar unha gran foÉuna cenlrándose princlpalmente nun negocio de venta de raupa masculina para a elite arxentina da épaca, negocia que logo se ttán$formaría, na década de 18?0, en extensas {acendas na provincia de Bos Aires, Pero, ao contrario da maioría dos indianos, o feito de que acadaran unha posiciÓn econÓmica privilexiada non suporá un revulsivc qüe os laga volver á teir¿, senón que permanecen en 8os Aires ata a súa morte. Polo tanto, e se atendemcs ao significado exacto dc termo "índiano: aquel que volve rico de América", *on poderiamos aplicalo con plena exactitude no caso dos Moreno, debendo falar quizais de "indianos nsn retornados" ou simplemente de "emigrantes". Nsn abstante, o feito de que nunca regresaran a Galicia non significa que non sentiran apego pola súa terra, nin que non desexaran volver, senón todo o contrario. Juan Moreno, no seu testamento redactado en "para Bos Aires en 1924, eatro anos antes da súa morte e tres despois de falecer o seu irmán, solicita gue nacimiento, de su parte lugar fuera Ribadeo, de el caEo de que falleciese én esta ciudad o en cualguier trasladen sus restqs a dicha Villa asi como los de su hermano Fedro Maiía, si él no hubiera hecho este traslado, como es su intencién'. Ambos irmáns faleceron en Bos AiÍes, sen ter regresado üunsa a Ribadeo, e os seus restos nr:n retsrnarÍan ata décadas máis tarde, cando despois de varics anos de cornplicadas xestiÓns foron repatriados o 21 de maio de 2005 e soterrados na capela do cemiterio municipal ofide hoxe repousan. Con esta vontade testamentaria faise patente no caso dos Moreno un seniimento común a toda persoa emigrada de arnor e recordo palo seu lugar de orixe. Este sentimento en moitos casos se ten materializads en importantes doazóns e obras benéficas, promovidas dende o exitio, e sufragadas coas r€mesas de diñeiro que se enviaban e gue, como sinala Ramón Villares, '-pofien de manifesto que o emigrante non lompera ro $eu lugar de orixe, nin lora dewrraigado do mesmo"3. No caso dos Moreno, son varias as achegas que

fixeron dende Bas A¡res en favor da vila de Ribadeo, e entre elas destacan a doazÓn de 15000ü pesetas para a obra do instituto local, a cesión dos terreos que servirían de emprazamento ao actual cemiterio que {incluíndo a construcción da súa capela e do camiño de acceso), e sobre tcdo a conslruciÓn da ca$a leva o seu nome. En todas estas actuacións hai sempre unha vontade clara de ennobrecer a vila de orixe, e demostran o carácter filanlrópico dos promotores. No caso dos Moreno, o exemplo máis ilt¡siraiivo do amct e o recordú pola súa vila natal é o feito de que fundaran, na provincia de BosAires, unha pequerla localidade de nome Rivadeo, en recorclc da vila que os viu nacer. Por tcdos estes actos filantrópicos, o pobo ribadense outorgoulles o recoñecemento de fillos predilectos en 1932' As orixes da Torre rernóntanse a 191 1 , ano en qile os irmáns Moreno deciden encargar a construciÓn dun edificio que debería desempeñar a función de casa de aluguer. Este destino convértea nun caso pouco

frecuente dentro da arquitectura indiana, pois estes edificios proxectábanse case sempre csmo vivenda unifamiliar destinada a ser residencia do emigrante unha ve¿ retornado á súa terra. Ns momento de realizar este encargo, os irmáns levaban uns corenta anos en Bos Aires, e tiñan xa unha idade avanzada. É probable por tanto que non estivera dentro dos seus plans volver a Ribadeo, porque se así fose, o máis probahle sería que este ou outro proxecto se destinase á súa vivenda particular' 3 Ramón Vitlares Faz, "Ei indiano gallego. Mito y real¡dad de sus remesas de dinero". en lndiálrüs, Ovied*, Caja de Ahorros deAstur¡as, Serurcro de Pubhcaciones. 1984

*.. c*

:rrñ

n{tJ} r.

832

ATORRE DOS MORENO

EFJ

R]BAilHO {LUGO). EXEMPLO SINGULAR DA CASA INDIANA HN GAL}TIA

Os irmáns encargan o proxecto a un novo arquiiecto axentino, tamén residente en Bos Aires: Julián

tarcía Núñez.

Ü feito de que coñe¿amos o seu nome facilita enormemente o traballa de investigación sobre a obra, e fai posibie un estudo máis en profundidade que doutro xeito sería case imposibfe. Hai gue ier en conta ademais que, na maioría das edificacións indianas, non se dá só a circunstancia de que non coñezamos o nome do arqultecto, senón que nunha gran porcentaxe delas a figura do arquitecto É inexiste*te, e os proxectos débense a meetres de obra cu construtores, pois non podemos esquecer, ccms sinala José

Ramón Alonso Pereira, que apenas pasa de cincuenta o número de arquitectos que traballan e residen en Galícia e Asturías durante a época de maior expansión do fe¡:lórneno indiano, é dicir, entre aproximadamente 1870 e 19364. Polo tanto, a presen¿a dun arquitecto fai á Torre dos Moreno unha obra excepcional xa dende o mornento da súa proxeccién.

Julián García Núñez nace en 3os Aires en 1875, fillo de nai catalena e pai arxentino csn ascendencia castelá. Posiblemente a influencia do pai, Ju{ián García Vidal, construtor de profesión, fixo que se decantara pola carreira de arquilectura, e a orixe catalana da nai, que fora formarse á Barcelona, a onde se traslada en 1892 para cursar os estudos secundarios e universitarios na Escola $*perior de Arquitectura. Durante estes anos finais do XlX, Barcelona e Cataluña vivian plenamenie a RenaixenEa, un fenómena renovador de tédolos ámbitos da cultura, auspiciado por unha nacente e emprendedora burguesía que se convertería en promotora das novas construcióne. Atopámonos así mesmo en pleno auxe do modernismc, movemento artistico dominante no cambio de século que alcanzará un especial desenvolvemento en Cataluña. Cando García Núñez comeza os saus estudos, o ensino na Escola Superior de Arquitectura de Barcelona experimeniaba unha época de cambios promovidos polo seu director Elias Rogenl, seguídcrdas teorías de Visllet-le-Suc. Comézase a apostar de fsrma evidente e convencida por novas técnicas e mate*ais como o ladrillo e o ferro, empregados non só en detalles ornarnentais senón sobre todo como elementos e$trutufais, en casos cada vez máis cornplexos. Neste ambiente tan dinárnico, scn varios os noffies gue adquiren unha destacada importancia no mundo da arquitectura. Algúns deles, vinculados á Escola de Arquitectura, chegarán a formular a súa propia visién das linguaxes modemistas, alentando a debate sobre os carnbios no ensino desta disciplina. Duráfite os últimos anos do XIX e primeiros do XX son dúas as principais opcións que recolle o modernismo barcelonés, A primeira delas é a iiña representada por Lluis Doménech i Montaner, cateclráiico da Escala de Arquitectura -da que chegaría a ser director- e mentor de Garcia illúñe¿. que se nonvertería nun dos seus alumnos predilectos. Vinculado eslreitamente á política, propoñía un modernisrno "nacionalista" que diferenciara o caso catalán doutras opcións europaas^ A estela de Doménech i Ms*taner será continuada, aínda que con distintos matices, polo seu discípulo Josep Fuig i Cadafatch, tamen profesor da Hscola de Arquitectura, e defensor da arquitectu¡a nacionalista dende unha poatura aínda máis activista,

A oposiciÓn a estas ideas encárnaa Jerónimo Martorell -membro da xeración de arquitectos á qu* pertencía Garcia Núñez-, quÉn en 1903 publica, na revista Catalunya, un artigo titulado "L'arquitectura moderna", no que expresa a necesidade do que el denomina unha "verdadeira arquitectura moderna" que teña comc base "atopar a beleza da silueta e da masa antes qt-te atopala no detalle"S. Adiferencia de Domdnech, reivindica unha arquiteciura propia da ópoca, oposta á antiga dende os seus fundamentos teóricos, e tomando comc referencia a $ezession vienesa, cos arquitectos Otto Wagner e Olbrich á cabe¿a conro figuras 4 JosÉ Ramón Alonso Pereira, "Ei fenómeno indiano en Asturias y en Galicia", en Jilfuá¡r Gárcia ¡/úie¿i carnrnos de ída y q¡e/fa, Bos Aíres, CEDODAL, 2005, p. 14. 5 Fernando Álvare¿, "Julián üarcia Núfie¿ en el paisaje dé la Barcelona cle fin de sigto XlX,, en &/iá¡? Gsrüiá Alúñú¿ op. dll., p. 31.

AQTAE _

3.O

CÜNI3RESSO CASA ¡,IÜBRE

como oulrcs elave do ft.lovemento. É certa que, nos anos en que nos movemos, tanto o estila Sezession pero ainda Munich, ou viena, Berlín en superadas xa mpdas msclernlsmos üuropeos eran consideradcs máis ou que referencias neles buscarán arquitectos, de así, a súa influencia será evidente nesta xerac¡ón posterior parte obra da maior na rnénos directas ata ber¡ entrado o séculr XX. Estas icleas terán influencia c{e

Garcia Núñe¿, aincla que en m€nür medida na Torre dos Mcreno' preser¡za de AntÓ*i xunto a estas p.opostas ligadas á Escola de Arquitectura non pcdemss esquscer a

para varias xeraciGaudí, que a pesar de non estar vinculado á ensinanza, converteríase no Sran inspirador de García l{úñez' lormaciÓn na influencia óns de arquitectos. Todas estas vertentes exercerán unha notable por diversas vías, tendo en O contacto entre Julián García |lúñez e os Moreno p*ido terse realizado no momenio conta que vivían na me$ma cidade e guo o primeiro tiña xa unha certa fama conro arquitecto ou máis a Ribadeo, vinculadc xa esiivera Núñez García regresar a Bos Aires en 19ü36 Sen enrbargo,

de

Posiblemente a conüretarnente á comarca do fo, anos antes de aceptar o proxecto da Torre dcs Moreno. para un palecete trazas finais de 1g03, cando ainda vivia en *arcelona, recibiu o encargo de elaborar unhas A obra na iocalidade de Figueras, no concello de Caslropol, situada na rnarxe asturiana da Ría de Ribadeo. que Bustelo' García Wenceslao indiano e negociante do mariño foi promovida por Socorro Granda, €sposa a vor'ltade cumprir e España a volver decide fa{ecera en 1Bgg. Trala marte do seu esposo, Socorro Sranda ata do seu defunta marido, fecéndose conslruír esta casa para a súa residencia. As obras demoráronse decidiu 1911, coms indica o remate da fachada accidental dunha segunda vivenda que Socorro Granda conxunto O Bos Aires. xa desde por Núñez García planos enviados regalar á súa filta, construída segundo que forman estes dous edificics, coñecido actualmente como Casas Peñalba, constitúe unha das mellares que, mostras do estilo art nauveau en Asturias, cunha linguaxe de inspiraciÓn catala*a ou franco-belga' e Núñez e como sinala José Ramón Alonso Pereira, "resu¡ta excepcional na producciÓn posterior de García que só cabe iigar á súa actividacle ántes da súa saida de España"'7 E a raíz deste proxecto corno se produce o ensontro entre Garcia Núñe¿ e Ángel Arbex lnés {18601g35), enxeñeiro militar de orixe vasca que neses ano$ se atapaba na zona vinculado ao proxecto ferrovisrio do trazado Ferrol-Gijón ao seil p*so por Ribadec, e que era iamén coñecido de Garcia Bustelo fista pola di*xperiencia supén o inicio cJunha frutífera colaboración que se manterá durante varios anos, non só conxuntamentü traballar profesionais volverán porque ambos latada cluración das obras de Feñalba senón na Tcrre dos Msreno. A cglaboración no proxecto da Torre veleríalle a Ángel Arbex outro encargo financiado polos Moreno anos máis tarde, pero esta ve¿ fóra de Rit¡adeo: trátase da construciÓn dun viaduto na localidacie risxana de Ortigosa cle Camerns, lugar de orixe de Marcelino Moreno. pai de Pedro e Juan Moren+, e que Arbex rernatou en 1924. A T$rre dos Mqrenc á{¿ase sobre un solar propieclade dos irmáns, sitr¡ado na parte occidental e máis elevada do antigo recinta emuratlado do Ribadeo medieval, entre a antiga Praze Maior -actual Praza de Abaixo- e a nolra Pra¿a de España ou Praza do Campo {fiS. 1). tste emprazamento plenamente urbano é unha característica a ter en conta e que distinglre a este edificio da pauta xeral dsminante na arquitectura indrana segundo a cal as casas Se sitúan habitualmenie en núcle*s rurais ou cando menos nas aforas das 0 Aind* que as fonles documen{a¡s que m¿nexainos nüñ co¡nc¡den nunha data eKacta á hom cle fixa¡ a marühá de Garcie NiiIñ62 de "La arquit¿ctilra ind¡ana Barcelorra. sernel¡a que o máis probahle é clue se producira a ñnais ds 19ü3. Cfr. José Ramón Alonso Pereira. fldá de G¿rcía Núñez á una y otfa oiitle d*l Fo". e* Juii;ín Ga¡cia AJuñes: cá,fi/lcs dÉ ida y vüe/fá. BasAires. ÜFOODAL' 2005 e Lucía Santalla, Juli¿in Gsrcia ¡Jú,i1ez Büs A¡re6 l¡lstit,,rto ¿ie Arte Ame¡icano e lnve$tig¿tciones Estélica$. 1g$t. 7 JosÉ Ramón Al*nsü Pereirá. "La arqulteótura lndiana ..". úp. ci¿. p. 49.

ii$ .É :,,

ÓJ¿{

A TORRE DOS MORENO EN RIBADEÜ {LUGO),

EXEMPL*

SI¡\,IGULAR DA CASA I$]NI,ChIA EN

GAtlü]A

Fig, 1: Vista aérea da Praza de España, cca Torre dss Msreno orienlada cara a ela.

vilas. A Torre dos Moreno non sé se sittia nur¡ solar urbáfio, xustaposta a outras vivendas, se nón que se escolle para eia un lugar altarnenie representativc na vjla de Ribadeo cümo era a Praua do üarnpo, un espfizo que xa dende finais do século XVlll comezars a ordenarse, abandonando o seu aspe{:tü descoidacic para realizar nun primeiro rfiomento unha dobre función de zona de paseo e praza cio merca*n -usc este rllti¡xc no que desbancaba á Praza de Abaixa, de máis dificil acceso-, para máis tarde encamiñarse a un uso máis representativo e señorial como alameda decimonónica, con parterres e ¿ona$ de paseo b*n organiz;:das, dign