آلترناتیو هابرماس: فمینیسم و مشارکت سیاسی (Habermasian Alternative: feminism & political participation)

‫آﻟﺘﺮﻧﺎﺗﻴﻮ ﻫﺎﺑﺮﻣﺎس‪ :‬ﻓﻤﻴﻨﻴﺴﻢ و ﻣﺸﺎرﻛﺖ ﺳﻴﺎﺳﻲ‬ ‫ﻓﺎﻃﻤﻪ ﻫﻤﺪاﻧﻴﺎن‪ ،‬داﻧﺸﺠﻮي دﻛﺘﺮي ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت زﻧﺎن‬

‫ﺷﺎﺧﺼﻪ اوﻟﻴﻪ ﺷﻜﻞﮔﻴﺮي ﻓﻤﻴﻨﻴﺴﻢ ﺑﺎ ﺣﻖ راي از اواﺳﻂ ﻗﺮن ‪ 18‬آﻏﺎز ﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮاﻳﻦ ﻣﺒﻨﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ اوﻟﻴﻪ ﺟﻨﺒﺶ را ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ‬ ‫ﻣﺸﺎرﻛﺖ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺗﻠﻘﻲ ﻛﺮد‪ .‬زﻧﺎن ﺧﻮاﺳﺘﺎر ﻣﺸﺎرﻛﺖ در ﻣﻨﺼﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪-‬ﺳﻴﺎﺳﻲ و داﺷﺘﻦ آزادي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬و اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ در‬ ‫ﺳﺎل ‪ 1893‬در اﻳﺎﻻت ﻣﺘﺤﺪه ﺑﻪ ﭘﻴﺮوزي ﻧﺸﺴﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ و ﺑﻪ ﺛﻤﺮ ﻧﺸﺴﺘﻦ آن ﺑﻪ ﻫﻴﭻ روي ﺑﺎ دﻳﮕﺮ ادوار ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﺨﺼﻮص‬ ‫آﻧﭽﻪ در ﺳﺮزﻣﻴﻦﻫﺎي اﺳﻼﻣﻲ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ﺣﻖ ﻣﺸﺎرﻛﺖ ﺳﻴﺎﺳﻲ زﻧﺎن در دﻳﻦ اﺳﻼم ﻧﺴﺒﺖ داده ﻣﻲﺷﻮد ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﻴﺴﺖ؛ ﭼﺮاﻛﻪ ﻋﺼﺮ‬ ‫اﻣﺮوز ﻣﻄﺎﻟﺒﺎت و ﺷﺮاﻳﻂ و ﭘﺲزﻣﻴﻨﻪﻫﺎي ﺧﺎص ﺧﻮد را دارد و ﮔﻮﻧﻪاي دﻳﮕﺮ ﻧﮕﺮﻳﺴﺘﻦ را ﻣﻲﻃﻠﺒﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﻣﺠﺎل ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺨﺘﺼﺮ‬ ‫ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﻲ روﻳﻜﺮد ﻫﺎﺑﺮﻣﺎﺳﻲ از ﺣﻖ ﻣﺸﺎرﻛﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪-‬ﺳﻴﺎﺳﻲ زﻧﺎن ﻣﻲﭘﺮدازم‪ .‬در اﻳﻨﺠﺎ ﻫﺪف آﻧﺴﺖ ﻛﻪ ﺻﺮﻓﺎ آﻟﺘﺮﻧﺎﺗﻴﻮﻫﺎي‬ ‫ﻫﺎﺑﺮﻣﺎس ﻣﻄﺮح ﺷﻮد و ﻃﺮح ﺑﺤﺚ ﺑﻪ ﻧﻘﺪ وي ﻧﻤﻲﭘﺮدازد‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫ﭘﻴﺶ از ورود ﺑﻪ ﺑﺤﺚ ﮔﺬري ﺑﺮ ﺣﻮزه ﻛﺎري ﻫﺎﺑﺮﻣﺎس ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﻢ‪ .‬ﻫﺎﺑﺮﻣﺎس از ﺑﺰرگﺗﺮﻳﻦ ﻓﻼﺳﻔﻪ و ﻋﺎﻟﻤﺎن اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ زﻧﺪه دﻧﻴﺎ‬ ‫و از اﺻﺤﺎب ﻣﻜﺘﺐ ﻓﻜﺮي ﻓﺮاﻧﻜﻔﻮرت اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻤﺮﻛﺰ ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي او ﺑﺮ روي ﻣﻌﺮﻓﺖﺷﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬ﻣﺪرﻧﻴﺘﻪ و ﺗﺠﺰﻳﻪ و ﺗﺤﻠﻴﻞ ﺗﺤﻮﻻت‬ ‫اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺟﻮاﻣﻊ ﭘﻴﺸﺮﻓﺘﻪ ﺻﻨﻌﺘﻲ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪداري و ﺳﻴﺎﺳﺖﻫﺎي ﻣﻌﺎﺻﺮ آﻟﻤﺎن ﺑﻪ وﻳﮋه ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻧﻘﺶ رﺳﺎﻧﻪﻫﺎي ﻫﻤﮕﺎﻧﻲ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺷﻬﺮت او ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ اﺑﺪاع اﺻﻄﻼح و ﺗﺰ ﮔﺴﺘﺮه ﻓﻀﺎي ﻋﻤﻮﻣﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﻀﺎﻳﻲ ﻓﻜﺮي و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ را ﻣﺪﻧﻈﺮدارد ﻛﻪ در آن‪،‬‬ ‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻬﺎي آﮔﺎﻫﻲ ﺑﺨﺶ رﺳﺎﻧﻪاي ﺑﻪ اﻳﺠﺎد زﻣﻴﻨﻪ ﺑﺮاي ﺑﺤﺜﻬﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و اﻧﺘﻘﺎدي و ﻇﻬﻮر ﭼﻴﺰي ﻛﻪ او آن را ﺑﺮاي دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ‬ ‫ﺑﻨﻴﺎدي ﻣﻲداﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻲاﻧﺠﺎﻣﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﻣﻘﺎل ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺗﺰ ﻓﻀﺎي ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻫﺎﺑﺮﻣﺎس و ﻧﻮع ﻧﮕﺎه ﻓﻤﻴﻨﻴﺴﺖﻫﺎ ﺑﺪان ﻣﻲﭘﺮدازم‪.‬‬ ‫ﻫﺎﺑﺮﻣﺎس ﻣﺒﻨﺎ را در روﻳﻜﺮد ﺧﻮد اﻳﺪه اﺳﺘﻘﻼل ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ آن اﻓﺮاد در ﺟﺎﻳﮕﺎه ﺳﻮژهﻫﺎﻳﻲ آزاد ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺗﺎ آﻧﺠﺎ‬ ‫از ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺒﻌﻴﺖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﻧﮕﺮهﻫﺎي ﺑﻴﻦاﻻذﻫﺎﻧﻲ اﻳﺸﺎن ﻣﺤﻘﻖ ﺷﻮد)‪ .(1‬اﻳﻦ اﻳﺪه ﻣﺒﻨﺎﻳﻲ ﻫﺎﺑﺮﻣﺎس از اﺳﺘﻘﻼل ﻫﻢ ﺷﺎﻣﻞ‬ ‫اﺳﺘﻘﻼل ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﻫﻢ ﺷﺨﺼﻲ ﻣﻲﺷﻮد؛ اﻳﻦ ﻫﺮ دو اﺳﺘﻘﻼل در روﻳﻜﺮد ﻫﺎﺑﺮﻣﺎس از ﻳﻚ ﻧﻘﻄﻪ ﻣﻨﺸﻌﺐ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ )‪ .(2‬اﻳﻦ ﺑﺪﻳﻦ‬ ‫ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﻘﻮق‪ ،‬ﺗﻌﻴﻴﻦﻛﻨﻨﺪه ﻗﻠﻤﺮو اﺳﺘﻘﻼل ﺧﺼﻮﺻﻲ و ﻫﻤﻴﻨﻄﻮر ﻗﻠﻤﺮو اﺳﺘﻘﻼل ﺳﻴﺎﺳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻫﺮ ﻳﻚ از‬ ‫اﻳﻦ دو ﻗﻠﻤﺮو داراي ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻫﻨﺠﺎرﮔﻮن ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺣﻘﻮﻗﻲ ﻛﻪ ﻫﻨﺠﺎرﮔﻮن ﺑﻮدن آن ﻣﺒﻨﺎ ﻳﺎ در اوﻟﻮﻳﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﻣﻤﻜﻦ‬ ‫اﺳﺖ ﺑﺮاي دﻳﮕﺮ ﻗﻠﻤﺮوﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ اﺑﺰاري ﺳﻮدﻣﻨﺪ ﻧﺒﻮده ﻳﺎ در ﭘﻴﻮﻧﺪ ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﻫﺮﭼﻨﺪ اﺳﺘﻘﻼل ﺷﺨﺼﻲ‪ ،‬اﺑﺰاري ﺑﺮاي‬ ‫اﺳﺘﻘﻼل ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬اﻣﺎ از ﻃﺮﻓﻲ ﻫﻢ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﻓﺤﻮاي ﻗﻠﻤﺮو ﺧﺼﻮﺻﻲ ﺷﻬﺮوﻧﺪان را ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻏﻴﺮ‬ ‫از ﻋﻤﻠﻜﺮد اﻳﺸﺎن ﺑﺮﺣﺴﺐ اﺳﺘﻘﻼل ﺳﻴﺎﺳﻲ اﻳﺸﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺮواﺿﺢ اﺳﺖ اﮔﺮ ﺷﻬﺮوﻧﺪان در اﻋﻤﺎل اﻳﻦ اﺳﺘﻘﻼل ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﺮاﺑﺮ‬ ‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﺷﺮاﻳﻂ ﺗﻮاﻧﻤﻨﺪ ﺑﺮاي ﺷﻬﺮوﻧﺪان ﺑﺎﻳﺪ در ﭘﺲزﻣﻴﻨﻪ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻇﻬﻮر ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﺎوﻳﻞ روﻳﻜﺮد ﻫﺎﺑﺮﻣﺎس‪ ،‬اﻳﻦ‬ ‫ﺷﺮاﻳﻂ ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﻣﻴﺰان و ﭼﻪ ﻧﻮع از ﺑﺮاﺑﺮي ﺑﺎﻳﺪ در ﭘﺲزﻣﻴﻨﻪ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻟﺤﺎظ ﺷﻮد‪.‬‬ ‫در ﺑﺤﺚ ﺟﺎﻟﺒﻲ ﺑﺎ ﻣﺤﻮرﻳﺖ اﻳﻦ دﻏﺪﻏﻪ ﻓﻤﻴﻨﻴﺴﺘﻲ ﻛﻪ‪ :‬ﭘﺪرﺳﺎﻻري ﺑﻪ دوﻟﺖ رﻓﺎه اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺳﺮاﻳﺖ ﻛﺮده‪ ،‬ﻫﺎﺑﺮﻣﺎس ﺑﻪ ﻃﺮح اﻳﻦ‬ ‫ﺳﻮال ﻣﻲﭘﺮدازد ﻛﻪ‪ :‬ﭼﻄﻮر ﻣﻲﺗﻮان ﺣﻜﻢ ﻛﺮد ﻛﻪ زﻣﺎن ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺮاي ﻣﺪاﺧﻠﻪ دوﻟﺖ در ﺗﻌﻴﻴﻦ اﺳﺘﻘﻼل ﺧﺼﻮﺻﻲ ﺷﻬﺮوﻧﺪان‪ ،‬ﭼﻪ‬ ‫زﻣﺎﻧﻲ اﺳﺖ؟ )‪ (3‬ﻫﺎﺑﺮﻣﺎس ﭘﺎﺳﺦ ﻣﻲدﻫﺪ‪ :‬اﻳﻦ ﺷﻬﺮوﻧﺪان ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺗﺼﻤﻴﻢ ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺧﻂ ﺑﻴﻦ ﻫﺪاﻳﺖﮔﺮي‬ ‫ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻳﺎ ﻏﻴﺮﺳﻴﺎﺳﻲ را ﻛﺠﺎ ﺑﻜﺸﻨﺪ؛ در ﻋﻴﻦ اﻳﻨﻜﻪ اﻳﻦ دﻏﺪﻏﻪ را ﻟﺤﺎظ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺧﻂﻛﺸﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ‬ ‫ﺷﻬﺮوﻧﺪان را ﻗﺎدر ﺑﻪ ادراك ﺟﺎﻳﮕﺎﻫﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺸﺎرﻛﺖﻛﻨﻨﺪﮔﺎن در ﻣﻨﺼﻪ ﺣﻴﺎت ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺟﺎﻣﻌﻪ دارﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬و اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺮاي‬ ‫ﻫﺎﺑﺮﻣﺎس ادراك اﻳﻦ ﻧﻘﺶ ﻣﺸﺎرﻛﺖﮔﺮي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻬﻢﺗﺮ از ﺻﺮﻓﺎ راي دادن در اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت ﻋﻤﻮﻣﻲ اﺳﺖ )‪ .(1989‬اﻳﻦ‬ ‫ﭘﺮوﺳﻪ ادراﻛﻲ ﺷﺎﻣﻞ ﺷﺮﻛﺖ در ﮔﻔﺘﻤﺎن ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ،‬ﻗﻠﻤﺮو ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﺷﺒﻜﻪ ﺑﺎز و ﮔﺴﺘﺮدهاي از اﻗﺸﺎر ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﺮدم ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪،‬‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ ﺳﺎﺧﺘﻲ ﺳﺒﺐ ﻣﻲﺷﻮد ﺗﺎ ﻣﺴﺎﻳﻞ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﺮاي ﺷﻬﺮوﻧﺪان در اوﻟﻮﻳﺖ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد )‪ .(4‬او ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪» :‬ﺗﻮزﻳﻊ ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮ ﻛﺎﻻﻫﺎي‬ ‫اﺳﺎﺳﻲ از ﻋﻘﻼﻧﻴﺖ ﺗﺼﻤﻴﻢﻫﺎي ﺟﻤﻌﻲ ﻣﻲﻛﺎﻫﺪ‪ «.‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺟﺒﺮان ﺗﻮزﻳﻊ ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮ ﻛﺎﻻﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ در دﺳﺘﺮس ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ‬ ‫ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪ ﺷﺎﺧﺺﻫﺎي ﺗﻮاﻧﻤﻨﺪﺳﺎزي ﺷﻬﺮوﻧﺪي ﺗﻮﺟﻴﻪ ﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﺗﺎﻛﻴﺪ ﺑﺮ ﺧﻂﻛﺸﻲ ﻣﻴﺎن ﻫﺪاﻳﺖﮔﺮي ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﻏﻴﺮﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﺎ دﻏﺪﻏﻪﻣﻨﺪي ﻣﺸﺎرﻛﺖ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺗﻮاﻧﻤﻨﺪاﻧﻪ ﺷﻬﺮوﻧﺪان ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻣﺎ‬ ‫ﻓﺮﺻﺖ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺟﺎﻣﻌﻪ را ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺳﺒﺒﺐ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻧﻬﺎدﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ در اﻧﻄﺒﺎق ﺑﺎ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺟﺎﻣﻌﻪ از ﺗﺤﺪﻳﺪﻫﺎي‬ ‫ﻣﻮﺟﻮد ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﻴﻦ روﻳﻜﺮدي در ﻋﻴﻦ اﻳﻨﻜﻪ داراي اﻧﻌﻄﺎفﭘﺬﻳﺮي ﺑﻮده‪ ،‬زﻣﻴﻨﻪ ﭘﺮورش ﺗﺴﺎوي اوﻣﺎﻧﻴﺴﺘﻲ را در ﺧﻮد‬ ‫‪2‬‬

‫دارد‪ .‬در اﻳﻨﺠﺎ ﻫﺎﺑﺮﻣﺎس ﺑﺮ ﺳﻄﺢ ﺑﺮاﺑﺮي ﻣﻮﺟﻮد در ﺟﺎﻣﻌﻪ ارﺟﺎع ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﺑﺮ ارزش ﻋﺎدﻻﻧﻪ آزادي ﺳﻴﺎﺳﻲ دﻻﻟﺖ دارد‪ .‬اﻳﻨﺠﺎ‬ ‫ﻧﻤﺎد ﺗﺴﺎوي ﺻﺮﻓﺎ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻋﺎدﻻﻧﻪ ﺛﺮوت ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﺗﻤﺎم ﻓﺎﻛﺘﻮرﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻋﺪاﻟﺖ )ﺑﺨﺼﻮص ﻣﻮاردي ﻛﻪ ﺑﺎ وﺿﻌﻴﺖ‬ ‫زﻧﺎن ﻣﺮﺗﺒﻂ اﺳﺖ( ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﺪون آﻧﻬﺎ ﺷﻬﺮوﻧﺪان از اﻋﻤﺎل آزادي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻣﺤﺮوم ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺳﻄﺢ و ﻧﻮع از ﺑﺮاﺑﺮي ﻣﻄﻤﺌﻨﺎ‬ ‫در ﺗﻀﺎد ﺑﺎ دﻛﺘﺮﻳﻨﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ زﻧﺎن را ﺑﺮاي ﻣﺸﺎرﻛﺖ در اﻳﻦ ﻋﺮﺻﻪ ﭘﺲ ﻣﻲزﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮﻣﺒﻨﺎي اﻳﻦ ﻧﻮع ﻧﮕﺮه ﻫﺎﺑﺮﻣﺎﺳﻲ‪ ،‬ﻓﻌﺎﻻن‬ ‫ﻓﻤﻴﻨﻴﺴﺘﻲ در ﺣﻮزه ﻣﺸﺎرﻛﺖ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﻛﻪ زﻧﺎن ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻀﺎد ﻣﻮﺟﻮد ﻣﻴﺎن ﺑﻮدن ﻳﺎ ﻧﺒﻮدن در ﻋﺮﺻﻪ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺟﺎﻣﻌﻪ را ﺑﻪ ﻓﺎل‬ ‫ﻧﻴﻚ ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ از ﺣﻖ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺧﻮد در ﻋﺮﺻﻪ ﻧﻈﺮي ﺑﻠﻜﻪ در ﻋﺮﺻﻪ ﻋﻤﻠﻲ ﻧﻴﺰ ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ و ﻣﺘﻌﺎﻗﺐ آن‪ ،‬ﻛﻠﻴﺸﻪﻫﺎي‬ ‫ﻫﻨﺠﺎرﮔﻮن ﻣﻮﺟﻮد ﻛﻪ در ﻧﻈﺎمﻫﺎي ﻣﺮدﺳﺎﻻر ﺑﻪ ﮔﺮو ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ را ﺑﻪ ﭼﺎﻟﺶ ﺑﻜﺸﻨﺪ‪.‬‬

‫ﭘﻲﻧﻮﺷﺖ‪:‬‬ ‫‪(1). Jürgen Habermas, The Structural Transformation of the Public Sphere: An‬‬ ‫‪Inquiry Into a Category of Bourgeois Society: Studies in contemporary German‬‬ ‫‪social thought, MIT Press, 1991, p537.‬‬ ‫)‪ (2‬و )‪ .(3‬واﻳﺖ‪ ،‬اﺳﺘﻴﻮن )‪(1380‬؛ ﺧﺮد‪ ،‬ﻋﺪاﻟﺖ و ﻧﻮﮔﺮاﻳﻲ‪ :‬ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي اﺧﻴﺮ ﻳﻮرﮔﻦ ﻫﺎﺑﺮﻣﺎس؛ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺮﻳﺮي اﻛﺒﺮي؛‬ ‫ﭼﺎپ اول؛ ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻧﺸﺮ ﻗﻄﺮه‪.‬‬ ‫‪(4). Luke Goode, Jürgen Habermas: democracy and the public sphere, the‬‬ ‫‪University of California, Pluto Press, 2005, P97.‬‬ ‫ارﺟﺎﻋﺎت‪:‬‬ ‫‪- Johanna Meehan, Feminists Read Habermas: Gendering the Subject of‬‬ ‫‪Discourse, Routledge, 2012.‬‬ ‫‪- Habermas, Jürgen, Faktizität und Geltung: Beiträge zur Diskurstheorie des‬‬ ‫‪Rechts und des demokratischen Rechtsstaats, Suhrkamp, 1998.‬‬

‫‪3‬‬