Τ ι μ η τ ι κ ό ς τ ό μ ο ς γ ι α το ν K A Θ ΗΓΗ Τ Η
Μ α ν όλ η Κ ορ ρ έ
Τ ι μ η τ ι κ ό ς τ ό μ ο ς γ ι α το ν K A Θ ΗΓΗ Τ Η
APXITEKΤΩΝ
APXITEKΤΩΝ Μανόλη Κορρέ Επιμέλεια
Κωστασ Ζάμπας Β α σ ι λ η σ Λ α μ π ρ ι ν ο υ δ άκ η ς Ευαγγελια Σημαντώνη-Μπουρνιά Aenne Ohnesorg
ISBN 978 960 204 353 0
Μ ΕΛΙΣΣΑ
Εκ δ οτ ι κ ό ς Οίκο ς Μ ΕΛΙΣΣΑ
0_Mpouras7 K E:Layout 1 10/06/2016 2:55 ΜΜ Page 1
ΑΡΧΙΤΕΚ ΤΩΝ ΤΙΜΗΤΙΚΟΣ ΤΟΜΟΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗ
ΜΑΝΟΛΗ ΚΟΡΡΕ HONORARY VOLUME FOR PROFESSOR
MANOLIS KORRES
0_Mpouras7 K E:Layout 1 10/06/2016 2:55 ΜΜ Page 3
Α Ρ Χ Ι Τ Ε Κ Τ Ω Ν ΤΙΜΗΤΙΚΟΣ ΤΟΜΟΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗ
ΜΑΝΟΛΗ ΚΟΡΡΕ HONORARY VOLUME FOR PROFESSOR
MANOLIS KORRES
ΕΠΙΜEΛΕΙΑ / EDITING
Κ ΩΣΤΑΣ Ζ ΑΜΠΑΣ / C OSTAS Z AMBAS Β ΑΣΙΛΗΣ Λ ΑΜΠΡΙΝΟΥΔΑΚΗΣ / V ASSILIS L AMBRINOUDAKIS Ε YΑΓΓΕΛΙΑ Σ ΗΜΑΝΤΩΝΗ -Μ ΠΟΥΡΝΙΑ / E VANGELIA S IMANTONI -B OURNIA Α ΕΝΝΕ O HNESORG
ΕΚΔΟΤΙΚΟΣ ΟΙΚΟΣ ΜΕΛΙΣΣΑ / MELISSA PUBLISHING HOUSE
0_Mpouras7 K E:Layout 1 10/06/2016 2:55 ΜΜ Page 6
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ / TABLE OF CONTENTS
ΠΡΟΛΟΓΟΣ
09
FOREWORD
11
ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΜΑΝΟΛΗ ΚΟΡΡΕ / PUBLICATIONS BY MANOLIS KORRES
13
Ο ΜΑΝΟΛΗΣ ΚΟΡΡΕΣ ΣΤΟΝ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ Χαράλαμπος Μπούρας
19
ΓΙΑ ΤΟΝ ΜΑΝΟΛΗ Έβη Τουλούπα
25
Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΒΔ ΚΤΗΡΙΟΥ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑΪΚΗ ΑΚΡΟΠΟΛΗ. ΜΙΑ ΝΕΑ ΠΡΟΤΑΣΗ Πάνος Βαλαβάνης
27
DIE MITTELGRUPPE IM PARTHENON OSTGIEBEL. EINE REKONSTRUKTION AUF DER GRUNDLAGE DER GIEBELBODENSPUREN Immo Beyer
33
ARCHAISCHE SPHINGEN-FRAGMENTE AUS MARMOR VON DER ATHENER AKROPOLIS Peter Danner - Aenne Ohnesorg
47
EΙΝ MARMORFRAGMENT VOM VORPARTHENON UND DER BAUKONTRAKT VOM ZEUSTEMPEL IN LEBADEIA Erik Hansen
59
ΟΙ ΑΝΑΣΤΗΛΩΤΙΚΕΣ ΕΠΕΜΒΑΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΑΚΡΟΠΟΛΗ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΣΜΑ: ΘΕΩΡΗΤΙΚΟΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΙ, ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΚΑΙ ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΣΤΟ ΠΝΕΥΜΑ ΤΟΥ ΧΑΡΤΗ ΤΗΣ ΒΕΝΕΤΙΑΣ Μαρία Ιωαννίδου 65 Η ΕΣΩΤΕΡΙΚΗ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΩΝ ΟΡΘΟΣΤΑΤΩΝ ΤΟΥ ΣΗΚΟΥ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ Λένα Λαμπρινού 77 ΕΝΑΣ ΓΡΙΦΟΣ ΑΠΟ ΤΟ ΔΥΤΙΚΟ ΑΕΤΩΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ: ΟΙ ΣΤΡΕΠΤΟΣΥΝΔΕΣΜΟΙ ΣΤΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΔΟΜΗΣΗΣ ΤΟΥ ΤΥΜΠΑΝΟΥ Bασιλεία Μανιδάκη Ὡς ἂν ὁ ἀρχιτέκτων κελεύηι. Ο ΑΡΧΙΤΕΚΤΩΝ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΩΝ AΘΗΝΩΝ ΤῸΝ 5Ο ΚΑΙ 4Ο ΑI. Π.Χ. Άγγελος Π. Ματθαίου
87
99
Ο ΚΑΘΑΡΙΣΜΟΣ ΣΤΑ ΜΝΗΜΕΙΑ ΚΑΙ ΤΑ ΓΛΥΠΤΑ ΤΗΣ ΑΚΡΟΠΟΛΗΣ ΚΑΙ Η ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΑΙΓΥΠΤΙΑΚΟΥ ΜΠΛΕ Εύη Παπακωνσταντίνου
115
ΝΕΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΤΗ ΔΟΜΗ ΤΩΝ ΠΛΕΥΡΙΚΩΝ ΤΟΙΧΩΝ ΤΟΥ ΣΗΚΟΥ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΟΣ Κατερίνα Παράσχη
123
Η ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΩΝ ΕΠΙΣΤΥΛΙΩΝ ΣΤΟ ΔΥΤΙΚΟ ΑΚΡΟ ΤΗΣ ΝΟΤΙΑΣ ΠΤΕΡΥΓΑΣ ΤΩΝ ΠΡΟΠΥΛΑΙΩΝ Τάσος Τανούλας
133
ΜΟΝΟΜΑΧΙΑ ΕΡΕΧΘΕΩΣ ΚΑΙ ΕΥΜΟΛΠΟΥ. ΕΝΑ ΒΑΘΡΟ ΑΝΑΘΗΜΑΤΟΣ ΣΤΗΝ ΑΚΡΟΠΟΛΗ ΚΑΙ Η ΥΔΡΙΑ ΤΗΣ ΠΕΛΛΑΣ Μιχάλης Τιβέριος 143 PARTHENONFRIES UND PTERONDECKE Burkhardt Wesenberg
153
A SHORT HISTORY OF THE ATHENIAN AGORAI Riccardo Di Cesare
163
ΣΥΝΗΘΗΣ ΚΑΙ ΙΔΙΟΤΥΠΗ ΧΡΗΣΗ ΑΡΧΑΙΩΝ ΚΑΙ ΡΩΜΑΪΚΩΝ ΣΠΟΛIΩΝ ΣΤΟ ΚΑΘΟΛΙΚO ΤΗΣ Ι. ΜΟΝΗΣ ΔΑΦΝΙΟΥ Νίκος Δεληνικόλας - Ανδρονίκη Μιλτιάδου-Fezans Ειρήνη Δουδούμη
175
Ο «ΑΡΧΑΪΚΟΣ» ΝΑΟΣ ΤΟΥ ΔΙΟΝΥΣΟΥ ΣΤΟ ΙΕΡΟ ΤΟΥ ΔΙΟΝΥΣΟΥ ΣΤΗ Ν. ΚΛΙΤΥ ΤΗΣ ΑΚΡΟΠΟΛΕΩΣ ΑΘΗΝΩΝ Μαρία Μαγνήσαλη 185 ΟΙ ΤΥΧΕΣ ΕΝΟΣ ΚΛΑΣΙΚΟΥ ΝΑΟΥ ΣΤΗ ΝΕΩΤΕΡΗ ΕΛΛΑΔΑ: Η ΠΡΟΤΑΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ «ΟΛΟΣΧΕΡΗ» ΑΝΑΣΤΗΛΩΣΗ ΤΟΥ ΘΗΣΕΙΟΥ» ΚΑΙ ΑΛΛΑ ΕΠΕΙΣΟΔΙΑ Φανή Μαλλούχου-Tufano
195
ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΣΤΟ ΖΗΤΗΜΑ ΤΗΣ ΤΟΠΟΘΕΤΗΣΗΣ ΤΟΥ ΑΓΑΛΜΑΤΟΣ ΤΟΥ ΔΙΟΝΥΣΟΥ ΣΤΟ ΧΟΡΗΓΙΚΟ ΜΝΗΜΕΙΟ ΤΟΥ ΘΡΑΣΥΛΛΟΥ Κωνσταντίνος Μπολέτης 205 HERODES ATTICUS’ ATHENIAN CARYATIDS Olga Palagia
217
0_Mpouras7 K E:Layout 1 10/06/2016 2:55 ΜΜ Page 7
ΤΟ ΘΕΑΤΡΟ ΤΟΥ ΔΙΟΝΥΣΟΥ ΕΛΕΥΘΕΡΕΩΣ: Η ΑΝΑΣΤΗΛΩΣΗ
Ο ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΟΣ ΟΙΚΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΠΟΛΙΟΧΝΗΣ ΛΗΜΝΟΥ Αlberto G. Benvenuti
ΤΩΝ ΑΝΑΛΗΜΜΑΤΩΝ ΤΩΝ ΠΑΡΟΔΩΝ ΚΑΙ ΤΑ ΝΕΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ
383
Αθηνά Σαμαρά - Χριστίνα Παπασταμάτη-Φον Μοοκ
225
SOME CAMERA IMAGES OF ATHENS AND THE MONUMENTS FROM THE EARLY 19TH CENTURY Richard Tomlinson
Ο ΝΑΟΣ ΤΗΣ ΛΙΝΔΙΑΣ ΑΘΗΝΑΣ. Η ΤΑΥΤΙΣΗ ΤΟΥ ΚΑΤΩΦΛΙΟΥ ΚΑΙ Η ΑΠΟΔΟΣΗ ΤΟΥ ΣΤΟ ΜΝΗΜΕΙΟ Βασιλική Ελευθερίου 389
237
ΤO ΔΑΠΕΔΟ ΤΟΥ ΔΙΟΝΥΣΙΑΚΟΥ ΘΕΑΤΡΟΥ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ Massimo Vitti
LES ENTRÉES DU SANCTUAIRE D’APOLLON À DÉLOS Roland Étienne
397
243
MARMOR VON PAROS, WEITERE FRAGEN Wolf-Dieter Heilmeyer
405
H ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΤΟΥ ΟΙΚΟΔΟΜΗΜΑΤΟΣ Δ ΣΤΗΝ ΑΓΟΡΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΑΝΔΡΟΥ Χρύσανθος Κανελλόπουλος Λυδία Παλαιοκρασσά-Κόπιτσα
413
DIE RÖMISCHE ERNEUERUNG DES GROSSEN ALTARES DER HERA VON SAMOS Hermann J. Kienast
423
EINE RICHTPLATTE AUF PAROS Martin Lambertz - Klaus Müller
429
NEW DATA ON THE GYMNASION OF PAIDES IN KOS Monica Livadiotti
435
ΕNA ΔΗΜΟΣΙΟ ΚΤΗΡΙΟ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΩΝ ΧΡΟΝΩΝ ΣΤΗΝ ΚΥΘΝΟ Αλέξανδρος Μαζαράκης Αινιάν
445
ΝΕΕΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΕΣ ΚΑΙ ΕΠΙΓΡΑΦΙΚΕΣ ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΠΥΡΓΟ Σ’ΤΟ ΧΩΡΙΟ - ΑΓΙΑ ΤΡΙΑΔΑ ΑΡΚΕΣΙΝΗΣ ΑΜΟΡΓΟΥ Λίλα Ι. Μαραγκού
459
O ΑΡΧΑΙΟΣ ΠΥΡΓΟΣ ΣΤΗΝ ΑΓΙΑ ΜΑΡΙΝΑ ΚΕΑΣ. ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ Δήμητρα Μαυροκορδάτου
475
ΤΟ ΑΡΧΑΙΟ ΘΕΑΤΡΟ ΤΗΣ ΚΑΡΘΑΙΑΣ ΣΤΗΝ ΚΕΑ. ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΘΕΜΕΛΙΩΣΗΣ ΚΑΙ ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗΣ Ευαγγελία Σημαντώνη-Μπουρνιά Τάνια Πανάγου
487
H ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΟΧΥΡΩΣΗ ΤΟΥ ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΥ ΜΟΛΟΥ ΤΟΥ ΜΕΓΑΛΟΥ ΛΙΜΕΝΑ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ ΤΗΣ ΡΟΔΟΥ Κατερίνα Μανούσου-Ντέλλα
499
THE ROLE OF CYCLADIC WORKSHOPS IN LATE ARCHAIC ARCHITECTURAL CHANGE Giorgio Rocco
507
Ο ΝΑΟΣ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ ΣΤΟ ΑΣΚΛΗΠΙΕΙΟ ΑΘΗΝΩΝ. ΑΝΙΧΝΕΥΟΝΤΑΣ ΤΙΣ ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΕΣ ΦΑΣΕΙΣ ΕΝΟΣ ΧΑΜΕΝΟΥ ΜΝΗΜΕΙΟΥ Ροζαλία Χριστοδουλοπούλου ΔΥΟ ΑΡΧΑΙΟΙ ΠΥΡΓΟΙ ΤΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ. Ο ΠΥΡΓΟΣ ΤΟΥ ΒΑΡΝΑΒΑ ΚΑΙ Ο ΠΥΡΓΟΣ ΤΟΥ ΘΟΡΙΚΟΥ Άννα Αποστόλου
253
263
ΒΡΑΥΡΩΝΟΘΕΝ † Γιώργος Δεσπίνης
273
A NEW CLASS OF ANATHEMATA Maria Chiara Monaco
279
Ο ΝΟΤΙΟΑΝΑΤΟΛΙΚΟΣ ΠΥΡΓΟΣ ΤΟΥ ΑΡΧΑΙΟΥ ΦΡΟΥΡΙΟΥ ΤΩΝ ΑΙΓΟΣΘΕΝΩΝ Αλίκη Μηλιώτη
285
ΠΡΩΙΜΑ ΔΩΡΙΚΑ ΚΙΟΝΟΚΡΑΝΑ ΑΠΟ ΤΗ ΛΑΚΩΝΙΑ Γεωργία Κοκκορού-Αλευρά
295
ΕΠΙΔΑΥΡΙΕΣ ΣΙΜΕΣ. ΣΥΝΑΝΗΚΟΝΤΑ ΘΡΑΥΣΜΑΤΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΕΡΑΜΩΣΗ ΤΗΣ ΘΟΛΟΥ Γιούλη Αναστασιάδου
303
EINE ‚SCHAUZEICHNUNG’ DES APOLLONTEMPELS VON BASSAE VON CARL HALLER VON HALLERSTEIN? BAUFORSCHUNG AN EINEM BLATT VÉLINPAPIER Ηansgeorg Bankel
313
STATUE BASES IN ALTAR FORM: ΑN EXAMPLE FROM MESSENE Jim J. Coulton 323 ΕΝΑ ΕΛΑΧΙΣΤΑ ΠΡΟΣΕΓΜΕΝΟ ΑΓΑΛΜΑ ΤΟΥ ΗΡΑΚΛΗ Άγγελος Δεληβορριάς FOR A RECONSTRUCTION OF THE “ROUND BUILDING” AT SPARTA AS THE SKIAS Emanuele Greco - Ottavia Voza
331
343
ΝΕΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΧΩΡΟΥΣ ΣΥΜΠΟΣΙΩΝ ΣΤΗΝ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΠΤΕΡΥΓΑ ΤΟΥ ΠΟΛΥΔΥΝΑΜΟΥ ΚΤΗΡΙΟΥ ΤΗΣ ΕΠΙΔΑΥΡΟΥ Σίσσυ Κυριάκη
351
ΤΟ ΜΥΚΗΝΑΪΚΟ ΕΡΓΟ ΤΗΣ ΕΚΤΡΟΠΗΣ ΤΟΥ ΡΕΜΑΤΟΣ ΤΗΣ ΤΙΡΥΝΘΟΣ Θεμιστοκλής Μπιλής
361
ΚΡΗΝΗ ΚΛΑΣΙΚΩΝ ΧΡΟΝΩΝ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΠΙΔΑΥΡΟ Βασίλης Λαμπρινουδάκης, Ευάγγελος Καζολιάς, Λουκάς Ζώνας
369
TO MΟΝΟΝ ΤΗΣ ZΩΗΣ ΜΟΥ AΡΧΑΙΟΚΑΠΗΛΙΚΟΝ AΤΟΠΗΜΑ Δημήτρης Φιλιππίδης 517 ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟ ΣΧΕΔΙΟ ΚΑΙ ΤΗΝ ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΗ ΤΩΝ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΩΝ ΤΑΦΩΝ Κώστας Ζάμπας
527
0_Mpouras7 K E:Layout 1 10/06/2016 2:55 ΜΜ Page 8
THE STADIUM OF ACTIAN NICOPOLIS: OBSERVATIONS ON DATING AND ARCHITECTURAL EVOLUTION Konstantinos L. Zachos
541
GAB ES IN DER FRÜHPHASE DES ARCHAISCHEN TEMPELBAUS KANNELIERTE HOLZSÄULEN? Nils Hellner
555
ΑΡΧΑΙΕΣ ΚΕΦΑΛΛΗΝΙΑΚΕΣ ΟΧΥΡΩΣΕΙΣ. ΥΛΙΚΑ ΤΕΚΜΗΡΙΑ ΚΑΙ ΙΔΙΑΙΤΕΡΟΤΗΤΕΣ Γεράσιμος Θωμάς
569
BASTIONEN ZUM SCHUTZ VON HÄFEN IN SPÄTKLASSISCHEN STÄDTEN IONIENS Wolfram Hoepfner LE TEMPLE D’APOLLON MIS EN CHANTIER À CLAROS À LA FIN DU IVe S. AV. J.-C. Jean-Charles Moretti - Nicolas Bresch Jean-Jacques Malmary DER SOG. POSEIDONTEMPEL IN PAESTUM. VERWIRRENDE NEUIGKEITEN VON EINER IKONE DER GRIECHISCHEN ARCHITEKTUR Dieter Mertens
579
585
601
A BATTLE OF GIANTS: SELINUS AND AKRAGAS BUILDING TEMPLES Erik Østby
611
L’IDENTIFICATION ET L’INTERPRÉTATION D’UNE CONSTRUCTION GRECQUE, UNE QUESTION DE TEMPS ? Marie-Christine Hellmann
619
ΤHE ARRIVAL OF THE GREEK MONUMENTAL ORDERS AND THE AUTO-DIDACT POLYMATH ARCHITECT Thomas Noble Howe
629
Ο ΠΑΥΣΑΝΙΑΣ ΚΑΙ ΤΑ ΤΑΞΙΔΙΑ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ Πέτρος Γ. Θέμελης
637
REFLECTIONS ON INTERPRETATION AND THE ORIGINS OF THE DORIC FRIEZE Mark Wilson Jones
645
WILHELM DÖRPFELD UND DIE BÜHNENFRAGE Martin Kreeb
659
LIFTING IN ΑRCHAIC GREEK CONSTRUCTION Stephen G. Miller
671
GREEK ARCHITECTURE AND THE ATTIC CUP Takashi Seki
677
ΜΕΤΑΤΡΟΠΕΣ ΥΔΡΟΔΥΝΑΜΙΚΗΣ, ΑΙΟΛΙΚΗΣ ΚΑΙ ΘΕΡΜΙΚΗΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ ΣΕ ΚΙΝΗΤΙΚΗ, ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΕΠΟΧΗ Θεοδόσης Π. Τάσιος
685
SURVEY OF HISTORICAL HERITAGE IN THE ERA OF COMPUTERS: A MATTER OF AIMS AND METHODOLOGY Paolo Vitti
693
TABULA GRATULATORIA
701
20_Samara 7 K E:Layout 1 10/06/2016 12:05 ΜΜ Page 225
ΤΟ ΘΕΑΤΡΟ ΤΟΥ ΔΙΟΝΥΣΟΥ ΕΛΕΥΘΕΡΕΩΣ: Η ΑΝΑΣΤΗΛΩΣΗ ΤΩΝ ΑΝΑΛΗΜΜΑΤΩΝ ΤΩΝ ΠΑΡΟΔΩΝ ΚΑΙ ΤΑ ΝΕΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ * Α Θ Η Ν Α Σ Α Μ Α Ρ Α - Χ Ρ Ι Σ Τ Ι Ν Α Π Α Π Α Σ Τ Α Μ Α Τ Η -Φ Ο Ν Μ Ο Ο Κ
υτή η μικρή συμβολή ας εκληφθεί από τον τιμώμενο ως ταπεινό αντίδωρο για όλα αυτά που μας έχει προσφέρει, όχι μόνο με την πρωτοποριακή σκέψη και τις έρευνές του στα μνημεία της Νότιας Κλιτύος και ειδικότερα στο Θέατρο του Διονύσου, αλλά και με την καθοριστική συμβολή του στα αναστηλωτικά έργα του Θεάτρου ως μέλος της Επιστημονικής Επιτροπής. Το Θέατρο του Διονύσου Ελευθερέως στη νότια πλευρά της Ακρόπολης αναπτύχθηκε σε άμεση χωροταξική και λειτουργική σχέση με το ιερό του τιμώμενου θεού και εξελίχθηκε σε ένα από τα σημαντικότερα θρησκευτικά και πολιτιστικά κέντρα του Άστεως (εικ. 1). Τα σωζόμενα σήμερα κατάλοιπα του Θεάτρου και ιδιαιτέρως του κοίλου αντιπροσωπεύουν με λίγες μεταγενέστερες μετατροπές την ιστορική φάση που έχει συνδεθεί με το όνομα του πολιτικού, ρήτορα και διαχειριστή επί των οικονομικών, Λυκούργου (336-324 π.Χ.)1. Η τριμερής αρχιτεκτονική διαμόρφωση του Θεάτρου –κοίλο, ορχήστρα, σκηνή– ανάγεται στον 5ο αι. π.Χ., ενώ η λίθινη κατασκευή του με το πεταλόσχημο κοίλο και τη μνημειακή μαρμάρινη σκηνή είναι δημιούργημα του τρίτου τέταρτου του 4ου αι. π.Χ. Η κατασκευή του λίθινου κοίλου υπήρξε ένα τεράστιο τεχνικό έργο, που περιελάμβανε διαμορφώσεις της βραχώδους πλαγιάς, μεταφορά τεράστιας ποσότητας οικοδομικού υλικού και διαμόρφωση μεγάλου όγκου επιχώσεων, κυρίως προς τα άκρα του, όπου παρατηρείται και το μεγαλύτερο ύψος. Η θέση και ο σχεδιασμός του κοίλου του αθηναϊκού θεάτρου αναπτύχθηκε και καθορίστηκε από το προϋπάρχον οδικό δίκτυο της περιοχής2. Μάλιστα, η παρατηρούμενη άνιση ανά-
Α
πτυξη κυρίως θεάτρου και επιθεάτρου, καθώς και το ασυνήθιστα ευρύ πλάτος του μοναδικού διαζώματος υπαγορεύτηκε από την ένταξη προϋπάρχουσας τοπικής οδού –του Περιπάτου– σε αυτόν τον σχεδιασμό. Το κοίλο διαρθρώνεται ημικυκλικά περί την ορχήστρα με τη μεσολάβηση του περιμετρικού διαδρόμου και οι 14 ακτινωτές κλίμακες χωρίζουν τον χώρο των θεατών σε 13 κερκίδες. Οι πάροδοι, ως κύριες είσοδοι του Θεάτρου, οριοθετούν και συγχρόνως συνδέουν τα στοιχεία της τριμερούς σύνθεσής του με τους αρχαιότατους κυκλοφοριακούς άξονες της πόλης, που περιέβαλλαν το Θέατρο και το Ιερό από ανατολικά και δυτικά (εικ. 1). Οι ισχυροί αναλημματικοί τοίχοι του κοίλου συνιστούν σημαντικά στοιχεία της αρχιτεκτονικής σύνθεσής του, ενώ παράλληλα αντιστηρίζουν και συγκρατούν τις εσωτερικές επιχώσεις του. Η υφιστάμενη διάταξή τους παρουσιάζεται στην κάτοψη του μνημείου με ακανόνιστο περίγραμμα και ασύμμετρη ως προς τον κεντρικό άξονά του. Τα ευθύγραμμα αναλήμματα των παρόδων που έχουν διαφορετικά μήκη, ορίζουν το νότιο μέτωπό του, το δυτικό πλευρικό ανάλημμα διαμορφώνεται από δύο παράλληλους τοίχους σε απόσταση, με ένα ευθύγραμμο τμήμα κατά το νότιο πέρας του και ένα καμπύλο προς τα βόρεια, ενώ οι ανατολικοί πλευρικοί τοίχοι του αναπτύσσονται με «ζητοειδή» διάταξη3. Τα πλευρικά αναλήμματα ενισχύονται από εγκάρσιους προς αυτά μικρότερους ενισχυτικούς τοίχους (αντηρίδες), εκτεινόμενους προς το εσωτερικό του κοίλου. Οι πρώτες έρευνες στο Θέατρο χρονολογούνται από τα μέσα του 19ου αι. με εκτεταμένες ανασκαφικές αποχωματώσεις υπό την εποπτεία της εν Αθήναις Αρχαιολο-
*
1. Για θέματα χρονολόγησης της ονομαζόμενης Λυκούργειας φάσης, βλ. σχετικά, DÖRPFELD - REISCH 1896, 36-40, και τελευταία νέα δεδομένα, βλ. PAPASTAMATI-VON MOOCK 2007· PAPASTAMATI-VON MOOCK 2014 και ιδιαιτέρως σελ. 33-35, 72-74 με συζήτηση των παλαιότερων απόψεων. 2. Βλ. ΚΟΡΡΕΣ 2009, 74-81. Νέα στοιχεία για το κλασικό Θέατρο, βλ. PAPASTAMATI-VON MOOCK 2015, 39-79 ιδιαιτ. 55-63. 71-73 εικ. 19. 3. Βλ. DÖRPFELD - REISCH 1896, πίν. 1.
Θερμές ευχαριστίες οφείλονται στην Επιστημονική Επιτροπή για τη μακροχρόνια επιστημονική υποστήριξη και βοήθεια σε όλα τα θέματα, καθώς επίσης και στη Διεύθυνση της Α΄ ΕΠΚΑ για την άδεια μελέτης και δημοσίευσης. Σταθεροί συμπαραστάτες μας στην εκπόνηση των μελετών και στην εφαρμογή τους στα αναλήμματα του Θεάτρου υπήρξαν πάντα ο εμπνευσμένος και άοκνος σχεδιαστής Δ. Κουλιάδης, ο επικεφαλής του συνεργείου Ν. Κουρέλης και η συντηρήτρια Ι. Πόρρου· τόσο σε αυτούς όσο και σε όλο το συνεργείο εκφράζουμε τη βαθιά ευγνωμοσύνη μας. 225
20_Samara 7 K E:Layout 1 10/06/2016 12:05 ΜΜ Page 226
ΑΘΗΝ
Α
ΣΑ
ΜΑΡ Α
- ΧΡ
ΙΣΤ ΙΝ Α
Π
ΑΠΑΣΤ ΑΜ ΑΤ Η
-Φ
Ο Ν
ΜΟ
Ο Κ
Eικ. 1. Γενικό τοπογραφικό σχέδιο του Θεάτρου του Διονύσου και των πέριξ αυτών μνημείων, 2ος αι. μ.Χ. (Μ. Κορρές, ΑΔ 35, 1980, Β΄1 Χρονικά,12 σχέδ. 1).
γικής Εταιρείας και στη συνέχεια σε συνεργασία με το Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο4. Σπουδαίο υπόβαθρο για την εξέλιξη της έρευνας στο μνημείο αποτέλεσαν οι μελέτες τριών διακεκριμένων γερμανών αρχιτεκτόνων, των W. Dörpfeld, H. Bulle και E. Fiechter5. H ανάγκη προστασίας και ανάδειξης των αποκαλυφθέντων καταλοίπων οδήγησε αργότερα στην εκπόνηση εμπεριστατωμένων μελετών, βάσει των διεθνώς ισχυουσών αρχών για την προστασία των ιστορικών μνημείων και με αξιοποίηση εξειδικευμένου προσωπικού. Τα κυριότερα
προβλήματα του Θεάτρου καταγράφονται το 1976 από τη συγκροτηθείσα από το ΥΠΠΟ ειδική επιτροπή6 και από το 1977, για την επίλυσή τους, οργανώνεται υπό την εποπτεία της Αρχαιολογικής Εταιρείας και της Α΄ ΕΠΚΑ εξειδικευμένο τεχνικό γραφείο. Υπεύθυνος των εργασιών στο Θέατρο από το 1977 έως το 1980 διετέλεσε ο γερμανός αρχιτέκτονας W. Wurster, ο οποίος μεταξύ άλλων σημαντικών εργασιών στο κοίλο7, διατυπώνει προτάσεις άμεσης στερέωσης του αναλήμματος της ανατολικής παρόδου και οργανώνει τις πρώτες σωστικές επεμβάσεις στον τοίχο8. Από το
4. ΡΟΥΣΟΠΟΥΛΟΣ 1862/1863, 37-38, 64, 94-102, 114-120, 128-147, 154-184, 209-220, 224, 278-294· DÖRPFELD - REISCH 1896. 5. DÖRPFELD - REISCH 1896· BULLE 1928· FIECHTER 1935· FIECHTER 1936· FIECHTER 1950. 6. Μέλη της αποτέλεσαν οι Χ. Μπούρας, Κ. Μπίρης, Γ. Δοντάς, Ι. Τραυλός και Ι. Δημακόπουλος. 7. Στη σύντομη θητεία του Wurster πραγματοποιούνται σημαντικές εργασίες τεκμηρίωσης και συντήρησης του Θεάτρου. Σε συνεργασία με τον τοπογράφο Κ. Καζαμιάκη συνέταξε σχέδια για το ανάλημμα της ανατολικής παρόδου και κατόψεις των κερκίδων του
κοίλου και της ορχήστρας σε κλ. 1:20, τα οποία μετά τη φωτογραφική σμίκρυνση και ένωσή τους σε κλίμακα 1:50 καταλήγουν σε ενιαίο σχέδιο του Θεάτρου. Βλ. WURSTER 1979, 58-59. 8. W. WURSTER, Restaurierungsarbeiten im Dionysostheater, έκθεση στο αρχείο της Α΄ ΕΠΚΑ από τις 10-10-1978, 2.2, σ. 5-6· του ιδίου, Vorgesehene Arbeiten zur Konservierung und Neuentersuchung des Dionysostheater in Athen, έκθεση στο αρχείο της Α΄ ΕΠΚΑ από τις 18-6-1979, 1.5, σ. 2, 2. 8, σ. 6· του ιδίου, Dionysostheater Athen, Konservierung der Mauer des ostlichen Analemma, έκθεση στο αρχείο της Α΄ ΕΠΚΑ από τις 16-7-1979. 226
20_Samara 7 K E:Layout 1 10/06/2016 12:05 ΜΜ Page 227
Τ Ο Η
Α Ν Α Σ Τ ΗΛ Ω Σ Η
Τ Ω Ν
ΘΕ Α Τ Ρ Ο
Τ Ο Υ
ΔΙΟ Ν ΥΣΟ Υ
Α Ν Α ΛΗΜ Μ ΑΤ ΩΝ
Τ ΩΝ
Εικ. 2. Ανάλημμα της ανατολικής παρόδου: Κατά την έναρξη των επεμβάσεων (1996, Αρχείο Επιτροπής Νοτίου Κλιτύος Ακροπόλεως).
ΕΛΕΥΘ ΕΡ ΕΩΣ
ΠΑΡ Ο ΔΩΝ
ΚΑΙ
:
Τ Α
Ν ΕΑ
ΔΕΔΟ Μ ΕΝ Α
Εικ. 3. Ανάλημμα της ανατολικής παρόδου: Μετά την ολοκλήρωση των επεμβάσεων (2005, Αρχείο Επιτροπής Νοτίου Κλιτύος Ακροπόλεως).
Eικ. 4. Θέατρο του Διονύσου. Ανάλημμα της ανατολικής παρόδου: Α. Πριν την επέμβαση. Όψεις. Β. Μετά την επέμβαση. Όψεις. Γ. Μετά την επέμβαση. Τομές 1-4. (Σχέδ. Α. Σαμαρά - Δ. Κουλιάδης, Αρχείο Επιτροπής Νοτίου Κλιτύος Ακροπόλεως, 2004). 227
20_Samara 7 K E:Layout 1 10/06/2016 12:05 ΜΜ Page 228
ΑΘΗΝ
Α
ΣΑ
ΜΑΡ Α
- ΧΡ
ΙΣΤ ΙΝ Α
Π
ΑΠΑΣΤ ΑΜ ΑΤ Η
-Φ
Ο Ν
ΜΟ
Ο Κ
1980 έως το 1982 την ευθύνη του μνημείου αναλαμβάνει ο αρχιτέκτων Μ. Κορρές που ασχολείται με πολλά ερευνητικά ζητήματα του μνημείου και προχωράει σε αναστηλωτικές επεμβάσεις. Παρουσιάζει πρόταση στερέωσης του αναλήμματος της ανατολικής παρόδου σε σχέδιο όψης, ενώ στο πλαίσιο σύνταξης της μελέτης αποκατάστασης των βάθρων της δυτικής παρόδου αποτυπώνει τα σωζόμενα κατάλοιπα του αναλήμματός της και συντάσσει σχέδιο αναπαράστασης με τα βάθρα9. Από το 1982 έως το 1992 οι εργασίες στο Θέατρο συνεχίζονται με υπεύθυνο τον αρχιτέκτονα Θ. Παπαθανασόπουλο10, αφού ο Μ. Κορρές αναλαμβάνει σημαντικό έργο στα μνημεία Ακροπόλεως. Η ιδρυθείσα το 1984 Επιστημονική Επιτροπή Συντηρήσεως Διονυσιακού Θεάτρου κατατάσσει το ανάλημμα της ανατολικής παρόδου στα πλέον ευπαθή τμήματα του μνημείου και αναθέτει την εκπόνηση των προτάσεων για τη στερέωσή του στην αρχιτέκτονα Ε. Μακρή. Η μελέτη ολοκληρώνεται το 198711 με τη μελετήτρια να αποχωρεί το 1988 από την υπηρεσία και την ευθύνη της εφαρμογής του έργου να αναλαμβάνει η αρχιτέκτων Α. Σαμαρά. Το πρώτο μεγάλο αναστηλωτικό πρόγραμμα στο μνημείο με μικρές αρχαιολογικές διερευνήσεις υπό την επίβλεψη της αρχαιολόγου της αυτεπιστασίας Χ. Παπασταμάτηφον Μόοκ, πρόσθετες αποτυπώσεις, μελέτη διασπάρτων μελών και τροποποιήσεις της αρχικής μελέτης, άρχισε το 1996 μετά την ολοκλήρωση της εξόρυξης του απαιτούμενου για την αποκατάσταση φυσικού λίθου (πειραϊκού ακτίτη) από το οικόπεδο του Χατζηκυρειάκειου Ιδρύματος στον Πειραιά12 και περατώθηκε το 200313 (εικ. 2-4). Στο έργο αυτό, που χρηματοδοτήθηκε από την εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία και Εθνικούς Πόρους που διαχειρίστηκαν η Α΄ ΕΠΚΑ και από το 1992 το ΤΔΠΕΑΕ, τέθηκαν οι βά-
σεις για την επίλυση πολλών σύνθετων ερευνητικών, οργανωτικών, τεχνικών και λειτουργικών θεμάτων14. Η αποκτηθείσα σε αυτό το πρόγραμμα εμπειρία αξιοποιήθηκε στη συνέχεια στην αποκατάσταση του αναλήμματος της δυτικής παρόδου (2003-2006)15 (εικ. 5-8) και στο ανατολικό πλευρικό ανάλημμα του κοίλου16, η αποκατάσταση του οποίου βρίσκεται σε εξέλιξη με καθυστερήσεις, λόγω προβλημάτων ομαλής ροής της χρηματοδότησης. Όλα τα αναστηλωτικά έργα στο Θέατρο έγιναν με την εποπτεία της αρμόδιας Επιστημονικής Επιτροπής17 και χρηματοδότηση από τις πιστώσεις των ΠΕΠ Αττικής, του Γ΄ ΚΠΣ και της υπογραφείσας το 2010 προγραμματικής σύμβασης Πολιτισμικής Ανάπτυξης μεταξύ της Περιφέρειας Αθηνών, του ΥΠΠΟ και του ΤΔΠΕΑΕ. Οι επεμβάσεις στα αναλήμματα των παρόδων εξασφάλισαν τη στατική και αισθητική αναβάθμιση του νότιου μετώπου του Θεάτρου18 και αύξησαν την αναγνωσιμότητα των δύο κυρίων εισόδων του, αλλά ταυτόχρονα μας έδωσαν τη δυνατότητα να προχωρήσουμε σε νέες επιστημονικές παρατηρήσεις, οι οποίες παρουσιάζονται στο παρόν άρθρο. Τα παρατιθέμενα στοιχεία αφορούν στα ζητήματα του πάχους των τοίχων και της θεμελίωσής τους, τη μορφολογία, τον τρόπο συναρμογής και σύνδεσης διακεκριμένων δομικών στοιχείων τους, την καταγραφή και αιτιολόγηση των υφιστάμενων παραμορφώσεων και μετατοπίσεων των λίθων κ.ά. Για την κατασκευή των αναλημμάτων χρησιμοποιήθηκαν δύο είδη δομικού λίθου από την περιοχή της Αττικής: ο πειραϊκός ακτίτης (απολιθωματοφόρο ανθρακικό πέτρωμα) και ο κροκαλοπαγής (ή αρουραίος) λίθος19 (εικ. 2-3). O πρώτος, αναφερόμενος από τον Παυσανία ως επιχώριος λίθος, εξορύσσονταν από την Πειραϊκή χερσόνησο (Ακτή)
9. ΚΟΡΡΕΣ 1980, 9-21· ΚΟΡΡΕΣ 1982, 15-18· ΚΟΡΡΕΣ 1983, 10. Επίσης υπάρχει αδημοσίευτο σχέδιο αναπαράστασης του αναλήμματος της δυτικής παρόδου με τα βάθρα του Μ. Κορρέ στο αρχείο σχεδίων της Επιτροπής. 10. Βλ. ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ 1987, 31-60. 11. ΜΑΚΡΗ 1985-1987α, β. 12. Η απαραίτητη για την αποκατάσταση των αναλημμάτων των παρόδων ποσότητα λίθου εξασφαλίστηκε με ιδιαίτερες δυσκολίες από το προσωπικό του έργου υπό την επίβλεψη της Α. Σαμαρά. 13. ΣΑΜΑΡΑ 2004, 60-73. 14. Τα ανυπέρβλητα τεχνικά και οικονομικά προβλήματα δεν επέτρεψαν την εξασφάλιση του προβλεπόμενου στη μελέτη φυσικού κροκαλοπαγούς λίθου. Διερευνήθηκε και εγκρίθηκε η εναλλακτική λύση με τον υποκατάστατο τεχνητό κροκαλοπαγή λίθο, που εφαρμόστηκε στη συνέχεια με πολύ θετικά αποτελέσματα. Βλ. σχετικά ΣΑΜΑΡΑ, υπό έκδοση. 15. A. ΣΑΜΑΡΑ, Θέατρο Διονύσου. Μελέτη στερέωσης και μερικής αποκατάστασης αναλημματικού τοίχου της δυτικής παρόδου, Αθήνα 2002 (αδημοσίευτη μελέτη στο αρχείο μελετών της Επιτροπής). Επίσης ΣΑΜΑΡΑ - ΠΑΠΑΣΤΑΜΑΤΗ-ΦΟΝ ΜΟΟΚ 2009, 163-165· ΠΑΠΑΣΤΑΜΑΤΗ-VON MOOCK - ΣΑΜΑΡΑ 2015, 33-54.
16. Α. ΣΑΜΑΡΑ - ΧΡ. ΠΑΠΑΣΤΑΜΑΤΗ-ΦΟΝ ΜΟΟΚ - Δ. ΚΟΥΛΙΑΔΗΣ, Θέατρο του Διονύσου. Το ανατολικό πλευρικό ανάλημμα του Κοίλου. Προτάσεις στερέωσης και μερικής αποκατάστασης, ΥΠΠΟ, ΤΔΠΕΑΕ, Επιτροπή Θεάτρου και Ιερού του Διονύσου - Ασκληπιείου Νότιας Κλιτύος Ακροπόλεως Αθηνών, Αθήνα, Απρίλιος 2008, 51-53, (αδημοσίευτη μελέτη, Αρχείο Επιστημονικής Επιτροπής) και ΣΑΜΑΡΑ - ΠΑΠΑΣΤΑΜΑΤΗ-ΦΟΝ ΜΟΟΚ 2009, 163-165. 17. ΜΑΝΤΗΣ 2006, 99-113. 18. Σε εξέλιξη βρίσκεται η προετοιμασία της επιστημονικής απόδοσης του αναστηλωτικού προγράμματος με περισσότερα αναλυτικά στοιχεία. 19. Ο πρώτος χρησιμοποιήθηκε στον εξωτερικό τοίχο του δυτικού πλευρικού αναλήμματός και στις εξωτερικές πλευρές των αναλημμάτων των παρόδων και της δυτικής αναβάθρας του κοίλου, ενώ ο δεύτερος στους εσωτερικούς τοίχους των προαναφερθεισών κατασκευών, στο ανατολικό και το βορειοανατολικό πλευρικό ανάλημμα, στην ανατολική αναβάθρα και στους μικρότερους ενισχυτικούς τοίχους στο εσωτερικό του κοίλου. Βλ. ό.π. σημ. 16.
228
20_Samara 7 K E:Layout 1 10/06/2016 12:05 ΜΜ Page 229
Τ Ο Η
Α Ν Α Σ Τ ΗΛ Ω Σ Η
Τ Ω Ν
ΘΕ Α Τ Ρ Ο
Τ Ο Υ
ΔΙΟ Ν ΥΣΟ Υ
Α Ν Α ΛΗΜ Μ ΑΤ ΩΝ
Τ ΩΝ
ΕΛΕΥΘ ΕΡ ΕΩΣ
ΠΑΡ Ο ΔΩΝ
ΚΑΙ
:
Τ Α
Ν ΕΑ
ΔΕΔΟ Μ ΕΝ Α
και χρησιμοποιείτο στα μνημεία της Ακροπόλεως ήδη από τον 6ο αι. π.Χ.20, ενώ ο δεύτερος εντοπίζεται σε ευρεία κλίμακα στα μνημεία της Αττικής σε θεμελιώσεις κτηρίων, κατασκευές περιβόλων, αναλημματικών τοίχων κ.ά. από τον 5ο αι. π.Χ. και εξής21. Η παρουσία του κροκαλοπαγούς λίθου στα μνημεία της Νότιας Κλιτύος Ακροπόλεως είναι ιδιαίτερα εκτεταμένη και βάσει των τελευταίων αρχαιολογικών ερευνών η παλαιότερη χρήση του στο Θέατρο και το Ιερό του Διονύσου θα πρέπει να χρονολογείται στο τρίτο τέταρτο του 5ου αι. π.Χ. (εποχή Περικλή)22. Τα αναλήμματα των παρόδων διατάσσονται στην κάτοψη του κοίλου με διαφορετικά μήκη (34,50 μ. το ανάλημμα της ανατολικής παρόδου και 29,50 μ. το ανάλημμα της δυτικής) και ελαφρώς διαφοροποιημένες κλίσεις ως προς τον κεντρικό άξονα του Θεάτρου, που διέρχεται από το μέσον της 7ης κερκίδας. Η διαμόρφωση αυτή υπαγορεύτηκε από τη γεωμορφολογία της περιοχής και τον περιορισμό στη διαχείριση του διαθέσιμου χώρου, λόγω της ύπαρξης πανάρχαιων διατοπικών οδών, η θέση των οποίων φαίνεται και από τις τελευταίες αρχαιολογικές έρευνες ότι είχε καθορίσει την έκταση και τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό του μνημείου από τον 5ο αι. π.Χ.23 Η διάταξη αυτών των τοίχων επηρέασε τις ακραίες κερκίδες του κοίλου, την 1η και 13η, που είναι στενότερες από τις υπόλοιπες και η μορφή τους στην κάτοψη είναι περισσότερο τραπεζιόσχημη παρά σφηνοειδής (εικ. 1). Οι ευρισκόμενες στα βόρεια των παραπάνω κερκίδων κλίμακες, η 2η και η 12η, αποτελούν τα ακραία τμήματα της διαμέτρου ενός ημικυκλίου. Οι θέσεις των ακραίων κλιμάκων και των εφαπτόμενων με αυτές αναλημμάτων των παρόδων, νοτίως και πέραν αυτού του ημικυκλίου, υπαγόρευσαν και το διαφορετικό σχήμα των βαθμίδων των πρώτων, που είναι πλάγιο και όχι ορθογώνιο παραλληλόγραμμο, όπως στις υπόλοιπες κλίμακες. Τα κατακόρυφα μέτωπα αυτών των βαθμίδων, ως προεκτάσεις των γειτονικών σειρών των εδωλίων, καταλήγουν στα αναλήμματα των παρόδων υπό οξεία και όχι ορθή γωνία24.
Ο φυσικός βράχος στην περιοχή των αναλημμάτων των παρόδων διαθέτει κλίση από βόρεια προς νότια και από ανατολικά προς δυτικά, η νοτιοδυτική γωνία του μνημείου θεμελιώνεται επί στρώματος επίχωσης και όχι απευθείας επί του βράχου και σε αρκετά χαμηλότερη στάθμη (+90,05) σε σχέση με τη νοτιοανατολική γωνία (+90,94). Η θεμελίωση του αναλήμματος της ανατολικής παρόδου, ακολουθώντας το ανάγλυφο του φυσικού, διαμορφώνεται κατά το ανατολικό ήμισυ του μήκους του με μία στρώση από προεξέχοντες λίθους, ενώ η νοτιοανατολική γωνία έχει ενισχυθεί, μετά από εκσκαφή του φυσικού, με 2 στρώσεις πειραϊκών λίθων25. Στο δυτικό άκρο του αναλήμματος η μεγάλη ταπείνωση της στάθμης του φυσικού οδήγησε σε θεμελίωση δύο στρώσεων με κροκαλοπαγείς λίθους. Με το ίδιο υλικό έχει οικοδομηθεί και η θεμελίωση του αναλήμματος της δυτικής παρόδου (εικ. 5). Στο δυτικό άκρο της θεμελίωσης από τρεις σειρές οι λίθοι προεξέχουν επίσης από το πρόσωπο του τοίχου. Μόνο κατά την 3η σειρά και λόγω της ταπείνωσης της στάθμης της παρόδου κατά το ανατολικό τμήμα της, οι κροκαλοπαγείς λίθοι αντικαθίστανται με δρομικούς πειραϊκούς λίθους, επειδή αυτοί ήταν ορατοί26. Αξίζει επίσης να αναφερθεί ότι ένα μονόπλινθο θεμέλιο (γνωστό στη βιβλιογραφία ως aA 27) από κροκαλοπαγείς λίθους, μήκους 22,40 μ., διατρέχει το μέσον της παρόδου υπό οξεία γωνία, ενώ στα δυτικά γωνιάζει προς τα βόρεια και επί ειδικώς απολαξευμένης εγκοπής του βορειότερου λίθου του εδράζεται η γωνία του αναλήμματος. Προσαρμοζόμενο στην έντονη κλίση του φυσικού βράχου προς Ν/ΝΔ το ύψος του θεμελίου φτάνει σε αυτή την περιοχή στις τέσσερις σειρές28. Η κατασκευή αυτή, που έχει συζητηθεί πολύ στις μελέτες για το μνημείο29, φαίνεται μετά και από τις τελευταίες αρχαιολογικές και κατασκευαστικές παρατηρήσεις να ανήκει στη «λυκούργεια» οικοδόμηση του αναλήμματος και να σχετίζεται βασικά με την ενίσχυση του θεμελίου του ίδιου του αναλήμματος30. Από τη δίπλινθη καθ’ όλο το μήκος κατασκευή του αναλήμματος της δυτικής παρόδου (πλάτους 1,35 μ.)31 σώζο-
20. ΟΡΛΑΝΔΟΣ 1994, 71. 21. ΟΡΛΑΝΔΟΣ 1994, 70-71. 22. Για θέματα χρονολόγησης, βλ. σχετικά PAPASTAMATI-VON MOOCK 2014, 17-23· PAPASTAMATI-VON MOOCK 2015, 39-79. 23. Βλ. POLACCO 2000, 122· PAPASTAMATI-VON MOOCK 2015, 39-79. 24. Τα μορφολογικά στοιχεία των ελάχιστων σωζόμενων στις ακραίες κλίμακες βαθμίδων επέτρεψαν την αποκατάσταση πέντε νέων βαθμίδων και τη συμπλήρωση δύο αρχαίων. 25. Ο κατώτατος δόμος του θεμελίου της νοτιοανατολικής γωνίας του αναλήμματος αποκαλύφθηκε κατά τη διάνοιξη διερευνητικής τομής στην περιοχή της γωνίας. 26. FIECHTER 1935, 78-80. 27. Ονομασία κατά FIECHTER (1935, 76-78 εικ. 64-65, πίν. 1.10): altes Analemma = aA. 28. Βλ. LAUTER-BUFE - LAUTER 1988, 287-299· PAPASTAMATI-VON MOOCK 2014, 52-60, εικ. 1.30-33.
29. Για τις διαφορετικές απόψεις, βλ. DÖRPFELD 1925, 25-32 εικ. 1· BULLE 1928, 65-68 εικ. 4· FIECHTER 1936, 71· POLACCO 1990, 167 κ.ε.· LAUTER-BUFE - LAUTER 1988, 287-299. 30. Βλ. σχετικά PAPASTAMATI-VON MOOCK 2014, 52-60 εικ. 1.30-33 με αναλυτική συζήτηση των διαφόρων απόψεων και την παλαιότερη βιβλιογραφία. 31. Βάσει των έως σήμερα ανασκαφικών διερευνήσεων στο ανάλημμα της ανατολικής παρόδου και κάποιων ανασκαφικών τομών σε εκείνο της δυτικής παρόδου, δεν υπάρχει καμία ένδειξη ότι στα αναλήμματα των παρόδων υπήρχαν αντηρίδες, όπως αυτό τεκμηριώνεται για τα πλευρικά αναλήμματα. Στο Θέατρο της Μεγαλόπολης, π.χ., τα αναλήμματα των παρόδων είναι διαφορετικού πάχους, ενώ αυτό με το μικρότερο πλάτος ενισχύεται με αντηρίδες, βλ. ΠΟΡΤΕΛΑΝΟΣ - ΚΑΜΠΟΥΡΑΚΗΣ 1993, 45. Για τους πιθανούς λόγους διαφοροποίησης του πάχους των αναλημμάτων των παρόδων στο Διονυσιακό Θέατρο, βλ. PAPASTAMATI-VON MOOCK 2015, 39-79, ιδιαιτ. 58-62. 229
20_Samara 7 K E:Layout 1 10/06/2016 12:05 ΜΜ Page 230
ΑΘΗΝ
Α
ΣΑ
ΜΑΡ Α
- ΧΡ
ΙΣΤ ΙΝ Α
Π
ΑΠΑΣΤ ΑΜ ΑΤ Η
-Φ
Ο Ν
ΜΟ
Ο Κ
Εικ. 5. Θέατρο του Διονύσου, Ανάλημμα της δυτικής παρόδου: Α. Πριν την επέμβαση. Β. Μετά την επέμβαση ( Σχέδ. Α. Σαμαρά - Δ. Κουλιάδης, Αρχείο Επιτροπής Νοτίου Κλιτύος Ακροπόλεως, 2002, 2004).
νται οι 6 από τις 24 υπολογιζόμενες στρώσεις κατά τη γωνία, στην οποία το ανάλημμα είχε το μεγαλύτερο ύψος, χωρίς εκείνες του θεμελίου του. Το δυτικό πέρας του τοίχου εφάπτεται στα βόρεια στην απόληξη του ισχυρού δυτικού εσωτερικού αναλήμματος, που συνιστά και τη νότια εσωτερική αντηρίδα του κοίλου κατά τη νοτιοδυτική γωνία του μνημείου. Αντιθέτως, στο ανάλημμα της ανατολικής παρόδου το πάχος του αυξάνεται σταδιακά προς τη νοτιοανατολική γωνία, ενώ από την κατασκευή του σώζονται οι 4 από τις 29 υπολογιζόμενες κατά τη γωνία στρώσεις της, 8 ακόμη σειρές κροκαλοπαγών λίθων της εσωτερικής δομής του και η διατηρούμενη στο ανατολικό πέρας του ενισχυμένη κατασκευή από κροκαλοπαγείς λίθους, που ανήκει στην εσωτερική υποδομή του κοίλου32 (εικ. 4 Γ). Η έλλειψη ανασκαφικών ερευνών στην περιοχή του δυτικού τμήματος του αναλήμματος της ανατολικής παρόδου άφηνε ανοιχτό το ζήτημα του πάχους του. Σύμφωνα με την ανάλυση των μορφολογικών και κατασκευαστι-
κών στοιχείων του τοίχου από τον Fiechter, το πάχος των σωζόμενων στρώσεών του σε μήκος 18 μ. κατά το δυτικό τμήμα του προσδιορίζεται στα 1,50 μ. περίπου (δίπλινθη κατασκευή), που αυξάνεται στη συνέχεια στα 3,10 μ. και καταλήγει προς τη νοτιοανατολική γωνία του κοίλου με τετράπλινθη κατασκευή33. Η Μακρή υποστηρίζει την πιθανότητα μεταβολής της υφιστάμενης χαμηλά δίπλινθης κατασκευής του δυτικού τμήματος του αναλήμματος σε τρίπλινθη από την 6η στρώση και άνω, στηριζόμενη στις παρατηρηθείσες απότομες αποτμήσεις του φυσικού βράχου, βορείως του μεσαίου τμήματος του τοίχου, ευρισκόμενες σε απόσταση περίπου 2,00 μ. από την όψη του34. Η άποψη αυτή αμφισβητήθηκε αρχικά από τον Κορρέ, που εξέφρασε με επιχειρήματα τις αμφιβολίες του για την αναγκαιότητα πάχυνσης του δυτικού τμήματος του τοίχου ψηλότερα35. Οι τελευταίες ανασκαφικές διερευνήσεις στο πλαίσιο της εγκριθείσας αποξήλωσης καταλοίπων του μεσαιωνικού Ριζοκάστρου, το οποίο εδράζετο επί της 3ης και
71-73 εικ. 1.18-19. Δεν θα πρέπει να αποκλειστεί επίσης η πιθανότητα ύπαρξης αντερεισματικών κατασκευών στα υψηλότερα τμήματα των αναλημμάτων. 32. Η σύληση του δομικού υλικού των αναλημμάτων και ο προσπορισμός του για την οικοδόμηση άλλων κτηρίων συντελέστηκε μετά την αλλαγή της χρήσης του μνημείου κατά την ύστερη αρχαιότητα και τους μεσαιωνικούς χρόνους. Βλ. Μ. ΚΟΡΡΕΣ, Η Ακρόπολη και η Νότια Κλιτύς της. Ιστορική Ανάλυση και Προτάσεις, Αδημοσίευτο τεύχος, 1982-1988, Β, 31.
33. FIECHTER 1935, 80-84 πιν. 10. Στις αποτυπώσεις του δεν υπάρχουν σχέδια τομών με την κατάσταση του φυσικού βράχου πίσω από το ανάλημμα, ενώ στα συνταχθέντα αργότερα και περισσότερο λεπτομερή σχέδια του W. WURSTER (1977-1979) τα στοιχεία ως προς τη θέση και τη μορφή του βράχου κάτω και πίσω από το ανάλημμα είναι περιορισμένα. 34. ΤΣΑΚΟΣ 1985, 143. Επίσης ΜΑΚΡΗ 1985-1987α, 39 και 141-153 (Κ. ΤΣΑΚΟΣ). 35. Πρακτικά Ημερίδας της Επιτροπής του Διονυσιακού Θεάτρου (Υ.Π.Ε.) για τις προτάσεις στερέωσης του αναλήμματος της ανατολικής παρόδου του Θεάτρου του Διονύσου, 17 Μαΐου 1987, Σχόλιο του Μ. Κορρέ, σελ. 86 (αρχείο Επιστ. Επιτροπής). 230
20_Samara 7 K E:Layout 1 10/06/2016 12:05 ΜΜ Page 231
Τ Ο Η
Α Ν Α Σ Τ ΗΛ Ω Σ Η
Τ Ω Ν
ΘΕ Α Τ Ρ Ο
Τ Ο Υ
ΔΙΟ Ν ΥΣΟ Υ
Α Ν Α ΛΗΜ Μ ΑΤ ΩΝ
Τ ΩΝ
ΕΛΕΥΘ ΕΡ ΕΩΣ
ΠΑΡ Ο ΔΩΝ
ΚΑΙ
:
Τ Α
Ν ΕΑ
ΔΕΔΟ Μ ΕΝ Α
της 4ης ορατής σειράς του αναλήμματος, δεν έδωσε ενδείξεις για την αλλαγή του πάχους του αναλήμματος καθ’ ύψος σε αυτή την περιοχή. Νέα στοιχεία σε σχέση με το κλασικό ξύλινο θέατρο και το νότιο όριο του, που φαίνεται να μην ήταν πολύ διαφορετικό από εκείνο του υστεροκλασικού θεάτρου, κάνει περισσότερο πιθανή την εξήγηση, ότι το όριο της κατατομής του φυσικού βράχου πίσω από το ανάλημμα σχετίζεται με προϋπάρχον ανάλημμα του κλασικού θεάτρου36. Βάσει των νέων παρατηρήσεων τροποποιήθηκε και εγκρίθηκε από το ΚΑΣ η αρχική μελέτη της Μακρή37 και ειδικότερα στην αποκατάσταση του δυτικού τμήματος του αναλήμματος εφαρμόστηκε η δίπλινθη κατασκευή καθ’ όλο το μήκος του (εικ. 4 Β, Γ) Σύμφωνα με το ισχύον ισόδομο ορθογώνιο σύστημα δόμησης, στις όψεις των αναλημμάτων38 οι λίθοι από πειραϊκό ακτίτη (μήκ. 1,30-132 × πλ. 0,60-0,65 × ύψ. 0,430,45 μ.) στις στρώσεις τους διατάσσονται εναλλάξ, στη μία κατά πλάτος, στην άλλη κατά μήκος, ενώ οι αρμοί των αντιστοίχων λίθων δεν βρίσκονται πάντα στην ίδια κατακόρυφη ευθεία και η τήρηση της κανονικότητας του συστήματος δεν είναι αυστηρή. Η εξόρυξη του συγκεκριμένου λίθου από το οικόπεδο του Χατζηκυρειάκειου Ιδρύματος στον Πειραιά βιώθηκε με προσωπική εμπειρία από το 1990 έως το 1996. Διαπιστώθηκε εμπράκτως η εξαιρετική ανομοιογένεια αυτού του πετρώματος, κύρια αιτία του κατακερματισμού πολλών φαινομενικά συμπαγέστατων όγκων πριν την αποκόλλησή τους από τον βράχο. Οι μεγάλες απώλειες του λίθου αυξάνουν το κόστος του και επιβάλλουν την οικονομία στη χρήση του, την οποία αντιλαμβανόμαστε πολύ συχνά στα αρχαία μνημεία από τα μεγέθη και τη χρησιμοποίηση σπασμένων ή ημιτελών λίθων στις αθέατες θέσεις39. Στα παρακείμενα κατάλοιπα του αρχαίου λατομείου επί του προαναφερθέντος οικοπέδου παρατηρήθηκαν ενδιαφέροντα στοιχεία για την πιθανή προέλευση των λίθων του Θεάτρου του Διονύσου από τον ίδιο χώρο. Η μετρηθείσα απόσταση (0,80 έως 0,90 μ.) μεταξύ δύο σωζόμενων λαξευμένων αυλάκων, οδηγών χάραξης πριν τη διάνοιξη οπών και την τοποθέτηση σφηνών για την απόσπαση των όγκων40, ήταν χαρακτηριστική και επαρκής για την εξόρυξη λίθων με πλάτος 0,65 μ. και το υπολογιζόμενο άπεργο για τη λάξευσή τους.
Τα αντιθήματα των πειραϊκών λίθων των αναλημμάτων από κροκαλοπαγές πέτρωμα έχουν διαστάσεις (μήκ. 1,30-1,32 × πλ. 0,66-0,70 × ύψ. 0,43-0,45 μ.). Μεγαλύτερες διακυμάνσεις των μεγεθών και ανισοσταθμίες στη διάταξη αυτών των λίθων στις στρώσεις παρατηρούνται στους τοίχους της υποδομής του κοίλου. Οι επιφάνειες των πειραϊκών λίθων των αναλημμάτων είναι κατεργασμένες με βελόνι και οδοντωτή ξοΐδα και στην όψη τους διαμορφώνεται περιτένια, σχήματος ανεστραμμένου Π, ενώ στις πλευρικές επιφάνειές τους υπάρχει αναθύρωση μορφής κανονικού Π. Η κατεργασία των κροκαλοπαγών λίθων με βελόνι είναι πιο απλή και αδρή. Στη βαθμιδωτή διάταξη των στρώσεων στις όψεις των τοίχων κάθε σειρά εισέχει της υποκείμενης κατά 2 εκ. Οι λιθόπλινθοι είναι τοποθετημένες εν ξηρώ και χωρίς σύνδεση. Οι γωνίες των αναλημμάτων με τους πλευρικούς τοίχους διαμορφώνονται με γωνιόλιθους, μεγαλύτερου μήκους, συνδεόμενους με τους γειτονικούς τους με μεγάλους συνδέσμους διπλού Τ (μηκ. έως 32 εκ.). Εξ αυτών έχουν διατηρηθεί οι τέσσερις των χαμηλότερων στρώσεων στη νοτιοανατολική γωνία του Θεάτρου41. Στη νοτιοδυτική γωνία οι γωνιόλιθοι δεν σώζονται, αφού αυτή είναι αποδομημένη μέχρι τη θεμελίωση (εικ. 2, 4, 5). Οι υψομετρικές διαφορές, μετρηθείσες μεταξύ των δύο άκρων των σωζόμενων στρώσεων των αναλημμάτων, ανέρχονταν στα 1,8 εκ. στο ανάλημμα της ανατολικής παρόδου, με ταπείνωση της κατασκευής προς τη νοτιοανατολική γωνία του Θεάτρου και 3,8 εκ. στο ανάλημμα της δυτικής παρόδου με χαμηλότερη στάθμη στη νοτιοδυτική γωνία. Οι διαφορές αυτές δεν εκδηλώνονται με κάποια ενιαία κλίση των άνω επιφανειών των λίθων, αλλά με κλιμακωτή ταπείνωση ομάδων λίθων κατά μήκος της στρώσης. Στο ανάλημμα της ανατολικής παρόδου η διαφορά βρίσκεται εντός των κατασκευαστικών ανοχών και δεν σχετίζεται με τη μικρή καθίζηση της νοτιοανατολικής γωνίας, ενώ στο ανάλημμα της δυτικής παρόδου, που έχει μικρότερο μήκος και εδράζεται εν μέρει επί στρώματος επιχώσεων, το μέγεθος της διαφοράς υποδηλώνει αντίστοιχα και μικρή καθίζηση της νοτιοδυτικής γωνίας του κοίλου. Ο έλεγχος των οριζόντιων μετατοπίσεων και εκτροπών των λίθων στα αναλήμματα κατέδειξε τις χαρακτηριστικές και αναμενόμενες στις χαμηλότερες στρώσεις των τοίχων πα-
36. Για νέα στοιχεία σχετικά με την ύπαρξη περιμετρικών αναλημμάτων αντιστήριξης και εγκιβωτισμού της περιοχής έδρασης των ικρίων του ξύλινου θεάτρου, βλ. PAPASTAMATI-VON MOOCK 2015, 52-58 εικ. 18. 37. Α. ΣΑΜΑΡΑ, Αναστήλωση αναλημματικού τοίχου της ανατολικής παρόδου του Θεάτρου του Διονύσου. Πρόταση τροποποίησης μελέτης Μακρή, υπ. αρ. 111/27-02-2004 μελέτη στο αρχείο της Επιτροπής. Εγκριτική απόφαση του Κ.Α.Σ.: υπ. αρ. 2345/73124/0312-2002.
38. ΟΡΛΑΝΔΟΣ 1994, 223-228. 39. Με την οικονομία του πετρώματος σχετίζεται η τοποθέτηση ανεστραμμένου γωνιόλιθου στην 1η στρώση της θεμελίωσης στη νοτιοανατολική γωνία του κοίλου. 40. ΟΡΛΑΝΔΟΣ 1994, 86. 41. Ένας ακόμη γωνιόλιθος, προερχόμενος από υψηλότερη στρώση, ταυτίστηκε το 1980 από τον Μ. Κορρέ μεταξύ των διασπάρτων λίθων του Θεάτρου.
231
20_Samara 7 K E:Layout 1 10/06/2016 12:05 ΜΜ Page 232
ΑΘΗΝ
Α
ΣΑ
ΜΑΡ Α
- ΧΡ
ΙΣΤ ΙΝ Α
Π
ΑΠΑΣΤ ΑΜ ΑΤ Η
-Φ
Ο Ν
ΜΟ
Ο Κ
ραμορφώσεις, λόγω καταπόνησής τους από τα φορτία της κατασκευής και τις ωθήσεις των επιχώσεων. Πολύ ενδιαφέρουσα αποδείχτηκε η έρευνα της μορφής και του τρόπου κατασκευής του στηθαίου των αναλημμάτων, από την οποία έχουν διατηρηθεί περιορισμένα στοιχεία στα κατάλοιπα των τοίχων και ελάχιστα μέλη της μεταξύ των διασπάρτων λίθων του χώρου. Το στηθαίο διαμορφώνεται από δύο ομάδες χαρακτηριστικών αρχιτεκτονικών μελών: τραπεζιόσχημων λίθων στη ράχη του και των τοιχοκράνων (εικ. 3-8). Από την πρώτη ομάδα, στο ανάλημμα της δυτικής παρόδου δεν έχει διασωθεί κανένας λίθος. Στο ανάλημμα της ανατολικής παρόδου διατηρούνται δύο λίθοι κατά χώραν (ένας ακέραιος και ένας απολαξευμένος για την προσαρμογή βάθρου) στο δυτικό άκρο του τοίχου προς την ορχήστρα, ενώ ακόμη μερικά τμήματα έχουν βρεθεί ανάμεσα στα διάσπαρτα του χώρου (ένας λίθος) ή κατά τις αποτοιχίσεις, όπως ένα τμήμα από την εγκεκριμένη αποξήλωση καταλοίπων του Ριζοκάστρου στην ανατολική πάροδο και ένα από νεότερο θεμέλιο του 19ου αι., βόρεια του ανατολικού παρασκηνίου της σκηνής, που αποξηλώθηκε το 200042. Η τραπεζιοειδής όψη και κάτοψη των λίθων του κεκλιμένου στηθαίου προκύπτει από την κλίση των τοίχων, τη βαθμιδωτή διάταξη των στρώσεών τους και την προσαρμογή των αναλημμάτων στις ακραίες κλίμακες του κοίλου. Τα μήκη των οριζόντιων και κεκλιμένων πλευρών αυτών των λίθων δεν είναι σταθερά, ενώ το ύψος τους καθορίζεται από το ύψος της εκάστοτε στρώσης του τοίχου και των τυπικών λίθων της. Από τη δεύτερη ομάδα των λίθων έχουν αναγνωριστεί μεταξύ των διασπάρτων του μνημείου δύο λίθοι, ονομαζόμενοι συμβατικά ως Α και Β43, τα στοιχεία των οποίων παρατηρήθηκαν και αξιοποιήθηκαν στις πρώτες προτάσεις γραφικής αναπαράστασης της επίστεψης των αναλημμάτων από τους W. Dörpfeld (1896)44, E. Fiechter (1935/
1936)45 και Μ. Κορρέ (1980-1982)46. Ο λίθος Β είχε ορθά αποδοθεί από τον Fiechter στο ανάλημμα της ανατολικής παρόδου, ενώ η Ε. Μακρή απέδιδε και τους δύο λίθους σε αυτό το ανάλημμα47. Καθοριστικό στοιχείο για την ορθή απόδοση του λίθου Α στο ανάλημμα της δυτικής παρόδου συνιστά η θέση του τόρμου τραπεζιοειδούς διατομής για χρήση λύκου στην αριστερή (δυτική) σωζόμενη επιφάνεια ώσεώς του. Στις προηγηθείσες έρευνες προστέθηκε τελευταία η αξιολόγηση σημαντικών στοιχείων, αποκτηθέντων στις αναστηλωτικές εφαρμογές στα αναλήμματα και κυρίως από την ανακάλυψη το 2005 του καταληκτήριου λίθου της επίστεψης του αναλήμματος της δυτικής παρόδου στη θεμελίωση της πλάκας IV στο δυτικό άκρο του υστερορωμαϊκού Βήματος του Φαίδρου48. Τα μορφολογικά και τεχνικά χαρακτηριστικά του τυπικού λίθου επίστεψης Α, ορθά αποδιδόμενου από τον Fiechter στο ανάλημμα της δυτικής παρόδου, είχαν αποτελέσει οδηγό για τη γραφική αποκατάσταση διακεκριμένου μαρμάρινου ενεπίγραφου βάθρου στην ανατολική απόληξη του τοίχου49. Το βάθρο αυτό, σημαντικό τεκμήριο για την ιστορία του Θεάτρου και τη μνημειώδη λίθινη αναμόρφωση και επέκτασή του, έφερε καθιστό χάλκινο άγαλμα του δραματικού ποιητού Αστυδάμαντα, ο οποίος νίκησε με το έργο του «Παρθενοπαίος» στον θεατρικό αγώνα του 340 π.Χ.50 Ο σωζόμενος ένας εκ των δύο λίθων του κορμού του βάθρου με τη χαρακτηριστική εγκοπή στην εσωτερική πλευρά του προσαρμόζονταν στην επίστεψη του αναλήμματος της δυτικής παρόδου51 (εικ. 5-8). Ένας τυπικός λίθος επίστεψης του αναλήμματος της δυτικής παρόδου διαμορφώνεται από το σώμα ενός ορθογώνιου κυβόλιθου, που έχει μέγιστο ύψος 44 εκ. προς την πλευρά της κλίμακας, διαφορετικό πλάτος στην άνω (8 εκ.) και κάτω επιφάνειά του (46,5 εκ.) και ένα κεκλιμένο προς την όψη του τοίχου γείσο (πλ. 24 εκ.) με κυματιοφό-
42. Επρόκειτο για ένα πρόχειρο ανάλημμα με τμήματα αρχαίων λίθων, κυρίως κροκαλοπαγών, που πρέπει να κατασκευάστηκε επί W. Dörpfeld (1886-1896) για τη διαμόρφωση του σύγχρονου επιπέδου πρόσβασης της ανατολικής παρόδου μετά τις ανασκαφές του στην περιοχή αυτή και το οποίο δημιουργούσε σύγχυση στην κατανόηση των αρχαίων καταλοίπων της σκηνής (πρόταση και αρχαιολογική τεκμηρίωση Χρ. Παπασταμάτη-φον Μόοκ). 43. BULLE 1928, 48, πίν. 6. εικ. 15-16· FIECHTER 1936, 21, εικ. 4· ΚΟΡΡΕΣ 1980, 11· ΜΑΚΡΗ 1985-1987β, 6. 44. Στον Dörpfeld οφείλεται η πρώτη ορθή ταύτιση του μαρμάρινου ορθοστάτη βάθρου του Αστυδάμαντος μεταξύ των διασπάρτων λίθων της σκηνής και η απόδοση της θέσης του στην ανατολική απόληξη του αναλήμματος της δυτικής παρόδου. Βλ. DÖRPFELD - REISCH 1896, 38, 71-72 εικ. 23. 45. Γραφικός προσδιορισμός του ανώτατου ορίου του κεκλιμένου στηθαίου του αναλήμματος της ανατολικής παρόδου και η γραφική απόδοση του βάθρου του Αστυδάμαντα σε σχέση με την απόληξη
του αναλήμματος της δυτικής παρόδου. Βλ. FIECHTER 1935, 87 εικ. 77-78. Πρόταση στερέωσης του αναλήμματος της δυτικής παρόδου. Βλ. ΚΟΡΡΕΣ 1982, 15-18. Βλ. ΜΑΚΡΗ 1985-1987α, 39. Η λανθασμένη απόδοση από τη Μακρή του λίθου Α στο ανάλημμα της ανατολικής παρόδου οφείλεται προφανώς στην άγνοια της άποψης του Fiechter. Ο Fiechter αναφέρει τον λίθο αυτό, εντοιχισμένο κάτω από την πλάκα ΙΙΙ με τη σχεδιαστική απόδοση του λίθου να παραπέμπει στο ανάλημμα της ανατολικής παρόδου. Βλ. FIECHTER 1936, 21 αρ. 1 εικ. 3· FIECHTER 1935, 87. Ό.π. σημ. 45. ΣΑΜΑΡΑ - ΠΑΠΑΣΤΑΜΑΤΗ-ΦΟΝ ΜΟΟΚ 2006, 1-15· ΠΑΠΑΣΤΑΜΑΤΗ-VON MOOCK - ΣΑΜΑΡΑ 2015, 33-54. FIECHTER 1935, 87-88 εικ. 77-78· ΣΑΜΑΡΑ - ΠΑΠΑΣΤΑΜΑΤΗ-ΦΟΝ ΜΟΟΚ 2006, 1-15 εικ. 22, 25, 26· ΠΑΠΑΣΤΑΜΑΤΗ-VON MOOCK ΣΑΜΑΡΑ 2015, 33-54.
46. 47. 48.
49. 50. 51.
232
20_Samara 7 K E:Layout 1 10/06/2016 12:05 ΜΜ Page 233
Τ Ο Η
Α Ν Α Σ Τ ΗΛ Ω Σ Η
Τ Ω Ν
ΘΕ Α Τ Ρ Ο
Τ Ο Υ
ΔΙΟ Ν ΥΣΟ Υ
Α Ν Α ΛΗΜ Μ ΑΤ ΩΝ
Τ ΩΝ
ΕΛΕΥΘ ΕΡ ΕΩΣ
ΠΑΡ Ο ΔΩΝ
ΚΑΙ
:
Τ Α
Ν ΕΑ
ΔΕΔΟ Μ ΕΝ Α
Εικ. 6. Ανάλημμα της δυτικής παρόδου με τα αποκαταστημένα βάθρα. Βάθρο του Αστυδάμαντα. Μετά την ολοκλήρωση των επεμβάσεων (2005, Αρχείο Επιτροπής Νοτίου Κλιτύος Ακροπόλεως).
Εικ. 8. Επίστεψη του αναλήμματος της δυτικής παρόδου. Βάθρο του Αστυδάμαντα. Γραφική αποκατάσταση. Όψη προς ανατολάς (Σχέδ. Δ. Κουλιάδης, Αρχείο Επιτροπής Νοτίου Κλιτύος Ακροπόλεως, 2005).
Εικ. 7. Επίστεψη του αναλήμματος της δυτικής παρόδου. Βάθρο του Αστυδάμαντα. (Πρόταση αποκατάστασης: Α. Σαμαρά - Χρ. Παπασταμάτη-φον Μόοκ, Σχέδ. Α. Σαμαρά - Δ. Κουλιάδης, Αρχείο Επιτροπής Νοτίου Κλιτύος Ακροπόλεως, 2005). 233
20_Samara 7 K E:Layout 1 10/06/2016 12:05 ΜΜ Page 234
ΑΘΗΝ
Α
ΣΑ
ΜΑΡ Α
- ΧΡ
ΙΣΤ ΙΝ Α
Π
ρο απόληξη (εικ. 6-8). Στον αντίστοιχο λίθο του αναλήμματος της ανατολικής παρόδου το πλάτος της κάτω έδρας του είναι κατά 2 εκ. μικρότερο και η κλίση του γείσου του ελαφρώς εντονότερη. Στις πλευρικές επιφάνειες ώσεως των λίθων της επίστεψης υπάρχουν ταινίες αναθύρωσης, πλάτους 10 εκ., κατακόρυφες αύλακες μολυβδοχόησης καταλήγουσες σε εντορμίες στη βάση του λίθου (πλ. 2 εκ.) και ο τραπεζοειδούς διατομής τόρμος για χρήση λύκου, που απολαξεύεται στο μέσον της αναρτώμενης πλευράς του λίθου και διευκολύνει πρόσθετα την ακριβή προσαρμογή του. Εντορμία ίδιου πλάτους, αλλά διπλάσιου μήκους, στην άνω επιφάνεια των υποκείμενων λίθων του κεκλιμένου στηθαίου εξυπηρετούσε τη σύνδεσή τους με τους λίθους της επίστεψης ως εξής: μετά την τοποθέτηση του λίθου της επίστεψης επί του λίθου του κεκλιμένου στηθαίου και τη σύνδεσή τους με σιδερένιο γόμφο (πεπλατυσμένο έλασμα), ο επόμενος λίθος της επίστεψης προσαρμόζεται στον ίδιο γόμφο μέσω της αντίστοιχης εντορμίας στην κάτω γωνία της επιφάνειας ώσεώς του. Ακολουθεί η μολυβδοχόηση του γόμφου από την οπή, που διαμορφώνεται άνω με τα αυλάκια μολυβδοχόησης των εφαπτόμενων επιφανειών ώσεως των δύο λίθων επίστεψης. Ο καταληκτήριος λίθος της επίστεψης του αναλήμματος της δυτικής παρόδου διαφέρει από έναν τυπικό λίθο της μόνο ως προς το μήκος, το οποίο μετράται στον πρώτο στα 1,84 μ. κατά την όψη και 1,92 μ. στην εσωτερική παρειά του λίθου, ενώ στον δεύτερο οι δύο αντίστοιχες παρειές έχουν ίδιο μήκος (1,15 μ. περίπου). Στους τυπικούς λίθους επίστεψης οι πλευρικές επιφάνειες ώσεως είναι παράλληλες μεταξύ τους και κάθετες προς το κεκλιμένο στηθαίο του τοίχου, ενώ στους καταληκτήριους διαφοροποιείται μόνο η κλίση της πλευράς τους κατά την απόληξη αυτών προς τον περιμετρικό διάδρομο της ορχήστρας, η οποία στο κατώτερο τμήμα της ενσφηνώνεται σε ειδικά διαμορφωμένη εγκοπή στην πλάκα του διαδρόμου (εικ. 4-7).
ΑΠΑΣΤ ΑΜ ΑΤ Η
-Φ
Ο Ν
ΜΟ
Ο Κ
Η αξιολόγηση των χαρακτηριστικών απολαξεύσεων και των εντορμιών για γόμφους μορφής «λάμας» στην άνω κεκλιμένη επιφάνεια του καταληκτήριου λίθου, καθώς και των σωζόμενων ιχνών κατεργασίας και διάβρωσης στις όψεις των λίθων του αναλήμματος της δυτικής παρόδου μάς οδήγησαν στον προσδιορισμό της ακριβούς θέσης του βάθρου του Αστυδάμαντα και του τρόπου προσαρμογής των δύο λίθων του κορμού του με την επίστεψη του αναλήμματος (εικ. 5-8). Μορφολογικά το βάθρο αυτό έχει τη συνήθη τριμερή διάρθρωση: βάση, κορμό και πλάκα επίστεψης, στην οποία όμως ο εξωτερικός και μεγαλύτερος λίθος του κορμού του προσαρμόζεται στο γείσο του καταληκτήριου λίθου επίστεψης του αναλήμματος, ενώ ο δεύτερος μικρότερος εδράζεται επί του τελευταίου. Η συνεξέταση της ασυνήθιστης αυτής κατασκευαστικής λύσης του βάθρου και των σχετικά αναλυτικών πληροφοριών των αρχαίων πηγών για τη συγκεκριμένη ανίδρυση οδηγούν στο συμπέρασμα ότι εδώ πρόκειται για κάποιο συνειδητό συμβιβασμό, ώστε να ικανοποιηθεί η μαρτυρούμενη αυταρέσκεια του ποιητή για την ανίδρυση του αγάλματός του σε μία από τις πιο προνομιούχες θέσεις του μνημείου και συγχρόνως να μη θιγεί το σημαντικό αυτό μορφολογικό στοιχείο του υπό ανακαίνιση ευρισκόμενου θεάτρου52. Τέλος, θα θέλαμε να επισημάνουμε τα σημαντικά οφέλη από τα προαναφερθέντα νέα ερευνητικά δεδομένα, που εμπλούτισαν τις γνώσεις μας για το οικοδόμημα, κατέστησαν ασφαλή την αποκατάσταση και επανάκτηση των αρχιτεκτονικών μορφών στο νότιο μέτωπο του μνημείου, που έχει υποστεί από την αρχαιότητα πολλές μετατροπές και εκτεταμένες καταστροφές. Πρόσθετα η αποκατάσταση ενός διακεκριμένου και επώνυμου βάθρου της δυτικής παρόδου ανέδειξε και υπογράμμισε τη χαμένη σήμερα διαλεκτική σχέση αρχιτεκτονήματος και έργων πλαστικής που έφεραν αυτά τα βάθρα, τα οποία είναι σημαντικοί μάρτυρες της ιστορίας του αθηναϊκού θεάτρου. ΑΘΗΝΑ ΣΑΜΑΡΑ Αρχιτέκτων-μηχανικός
[email protected] ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΠΑΠΑΣΤΑΜΑΤΗ-ΦΟΝ ΜΟΟΚ Αρχαιολόγος Α΄ ΕΠΚΑ - Επιστημονική Επιτροπή «Έρευνας, Στερέωσης, Αναστήλωσης και Ανάδειξης των μνημείων της Νότιας Κλιτύος Ακροπόλεως»
[email protected]
52. ΠΑΠΑΣΤΑΜΑΤΗ-VON MOOCK - ΣΑΜΑΡΑ 2015, 33-54.
234
20_Samara 7 K E:Layout 1 10/06/2016 12:05 ΜΜ Page 235
Τ Ο Η
Α Ν Α Σ Τ ΗΛ Ω Σ Η
Τ Ω Ν
ΘΕ Α Τ Ρ Ο
Τ Ο Υ
ΔΙΟ Ν ΥΣΟ Υ
Α Ν Α ΛΗΜ Μ ΑΤ ΩΝ
Τ ΩΝ
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
ΕΛΕΥΘ ΕΡ ΕΩΣ
ΠΑΡ Ο ΔΩΝ
ΚΑΙ
:
Τ Α
Ν ΕΑ
ΔΕΔΟ Μ ΕΝ Α
PAPASTAMATI-VON MOOCK, CHR. 2007. Menander und die Tragikergruppe. Neue Forschungen zu den Ehrenmonumenten im Dionysostheater von Athen, AM 122, 273-327.
BULLE, H. 1928. Untersuchungen an griechischen Theatern, mit Beiträgen von K. Lehmann-Hartleben, H. Möbius und W. Wrede, AbhMünchen 33, München.
PAPASTAMATI-VON MOOCK, CHR. 2014. The Theatre of Dionysos Eleuthereus in Athens: New Data and Observations on its ‘Lycurgan’ phase, στο: E. CSAPO - H.R. GOETTE - R.J. GREEN - P. WILSON (επιμ.), The Greek Theatre in the Fourth Century BC, Berlin / Boston, 15-76.
DÖRPFELD, W. - E. REISCH 1896. Das griechische Theater. Beiträge zur Geschichte des Dionysos-Theaters in Athen und anderer griechischer Theater, Aalen (επανέκδοση Athen 1966). DÖRPFELD, W. 1925. Die im Januar 1925 im Dionysos-Theater in Athen unternommenen Grabungen, ΠΑΕ 1925/1926, 25-32.
PAPASTAMATI-VON MOOCK, CHR. 2015. Τhe Wooden Theatre of Dionysos Eleuthereus in Athens: Old Issue, New Research, στο: R. FREDERIKSEN - E. GEBHARD - A. SOKOLICEK (επιμ.), Τhe Architecture of the Ancient Greek Theatre, International Conference, 27-30 January 2012 at the Danish Institute at Athens, Aarhus, 39-79.
FIECHTER, Ε. 1935. Das Dionysos-Theater in Athen. I. Die Ruine, Antike Griechische Theaterbauten, Heft 5, Stuttgart. FIECHTER, Ε. 1936. Das Dionysos-Theater in Athen. III. Einzelheiten und Baugeschichte, Antike Griechische Theaterbauten, Heft 7, Stuttgart.
ΠΑΠΑΣΤΑΜΑΤΗ-VON MOOCK, ΧΡ. - Α. ΣΑΜΑΡΑ 2015. Θέατρο του Διονύσου Ελευθερέως: Το βάθρο του Αστυδάμαντος και χρονολογικά ζητήματα της «Λυκούργειας» φάσης, στο: Κ. ΚΥΡΙΑΚΟΣ (επιμ.), Το αρχαίο ελληνικό θέατρο και η πρόσληψή του Δ΄ Πανελλήνιο Θεατρολογικό Συνέδριο, Πάτρα, 26-29 Μαΐου 2011, Πάτρα, 33-54.
FIECHTER, Ε. 1950. Das Dionysos-Theater in Athen. Nachträge, Antike Griechische Theaterbauten, Heft 9, Stuttgart. ΚΟΡΡΕΣ, Μ. 1980. Εργασίες στα μνημεία. Διονυσιακό Θέατρο. Συντήρηση - αποκατάσταση μνημείων, ΑΔ 35, 1980, Β΄1 Χρονικά, 9-21.
POLACCO, L. 2000. Il Theatro di Dioniso Eleutereo ad Atene, Rome.
ΚΟΡΡΕΣ, Μ. 1982. Διονυσιακό Θέατρο. Συντήρηση αποκατάσταση μνημείων, ΑΔ 37, 1982, Β΄1 Χρονικά, 15-18.
ΠΟΡΤΕΛΑΝΟΣ, A. - A. ΚΑΜΠΟΥΡΑΚΗΣ 1993. Αρχαίο Θέατρο Μεγαλόπολης. Στερέωση αναλημματικών τοίχων, στο: Αναστήλωση - Στερέωση - Προστασία Μνημείων και Συνόλων, τόμ. Γ΄, Αθήνα.
ΚΟΡΡΕΣ, Μ. 1983. Εργασίες στα μνημεία. Διονυσιακό Θέατρο. Ιερόν του Διονύσου, ΑΔ 38, 1983, Β΄1 Χρονικά, 10.
ΡΟΥΣΟΠΟΥΛΟΣ, A. 1862/1863. Η εν τω Διονυσιακώ Θεάτρω ανασκαφή, ΑΕ, 37-38, 64, 94-102, 114-120, 128-147, 154-184, 209-220, 224, 278-294.
ΚΟΡΡΕΣ, Μ. 2009. Οδικό δίκτυο γύρω από την Ακρόπολη, στο: Μ. ΚΟΡΡΕΣ (επιμ.), Αττικής Οδοί. Αρχαίοι δρόμοι της Αττικής, Αθήνα, 74-95.
ΣΑΜΑΡΑ, Α. 2004. Θέατρο Διονύσου: Στερέωση και μερική αποκατάσταση αναλημματικών τοίχων του κοίλου στην ανατολική πάροδο, στο: Γ. ΚΙΖΗΣ (επιμ.), Αποκατάσταση Μνημείων. Αναβίωση Ιστορικών κτιρίων στην Αττική, Έργον IV, τόμ. Ι, Αθήνα, 60-73.
LAUTER-BUFE, Η. - Η. LAUTER 1988. ‘αΑ’: ein Beitrag zur Baugeschichte des athenischen Dionysostheaters, στο: H. BÜSING - F. HILLER (επιμ.), Bathron: Beiträge zur Architektur und verwandten Künsten: für Heinrich Drerup zu seinem 80. Geburtstag von seinen Schülern und Freunden, Saarbrücken, 287-299. ΜΑΚΡΗ, Ε. 1985-1987α. Το Διονυσιακό Θέατρο στην Αθήνα: Προτάσεις για την στερέωση των αναλημματικών τοίχων του κοίλου στην Ανατολική πάροδο (αδημοσίευτη μελέτη στο αρχείο της Επιτροπής, Αθήνα, Φεβρ. 1985 - Φεβρ. 1987).
ΣΑΜΑΡΑ, Α. - ΧΡ. ΠΑΠΑΣΤΑΜΑΤΗ-ΦΟΝ ΜΟΟΚ 2006. Θέατρο του Διονύσου: Πρόταση τμηματικής αποκατάστασης της επίστεψης του αναλήμματος της δυτικής παρόδου και του συναρμοζόμενου σε αυτή βάθρου του δραματικού ποιητή Αστυδάμαντα, στο: Πρακτικά 1ου Συνεδρίου Αναστηλώσεων, ΕΠΕΠΑΜ, Θεσσαλονίκη, 14-17 Ιουνίου 2006, 1-15 (pdf).
ΜΑΚΡΗ, Ε. 1985-1987β. Το Θέατρο του Διονύσου Ελευθερέως. Προτάσεις για την στερέωση των αναλημματικών τοίχων της ανατολικής παρόδου, Περίληψη, ΥΠ ΠΟ - Α΄ Εφορεία Ακροπόλεως - Επιτροπή Συντηρήσεως Διονυσιακού Θεάτρου, Αθήνα, Φεβρ. 1985 Φεβρ. 1987.
ΣΑΜΑΡΑ, Α. - ΧΡ. ΠΑΠΑΣΤΑΜΑΤΗ-ΦΟΝ ΜΟΟΚ 2009. Θέατρο του Διονύσου: Μελέτη και πρόταση αποκατάστασης του ανατολικού πλευρικού αναλήμματος του κοίλου, στο: Κ. ΔΡΟΣΟΥ - Κ. ΘΕΟΧΑΡΙΔΟΥ (επιμ.), 2ο Πανελλήνιο Συνέδριο Αναστηλώσεων στην Αθήνα στις 21-24 Μαΐου 2009, Τεύχος περιλήψεων, Αθήνα, 163-165.
ΜΑΝΤΗΣ, Α. 2006. Το έργο της Επιτροπής Έρευνας, Στερέωσης, Αναστήλωσης και Ανάδειξης του Θεάτρου και του Ιερού του Διονύσου και του Ασκληπιείου της Νοτίου Κλιτύος Ακροπόλεως Αθηνών, στο: Β. ΛΑΜΠΡΙΝΟΥΔΑΚΗΣ κ.ά. (επιμ.), Το έργο των Επιστημονικών Επιτροπών Αναστήλωσης, Συντήρησης και Ανάδειξης Μνημείων, Αθήνα, 99-113.
ΣΑΜΑΡΑ, Α., υπό έκδοση. Τεχνητός κροκαλοπαγής λίθος. Σύνθεση, μέθοδοι και ιστορικό της εφαρμογής του στα αναστηλωτικά προγράμματα των αναλημμάτων του Θεάτρου του Διονύσου στη Νότια Κλιτύ Ακροπόλεως Αθηνών, στο: Μνημείο και Περιβάλλον (υπό έκδοση). ΤΣΑΚΟΣ, Κ. 1985. Ανασκαφικές εργασίες. Διονυσιακό Θέατρο, ΑΔ 40, Χρονικά, 9-11.
ΟΡΛΑΝΔΟΣ, Α. 1994. Τα υλικά δομής των Αρχαίων Ελλήνων και οι τρόποι εφαρμογής αυτών, Αθήναι.
WURSTER, W. 1979. Die neuen Untersuchungen am Dionysostheater in Athen, Architectura 9, 58-76.
ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ, Θ.Γ. 1987. Το Θέατρο του Διονύσου. Η μορφή του Κοίλου, στο: Αναστήλωση - Συντήρηση - Προστασία μνημείων και συνόλων, τόμ. Β, Αθήνα, 31-60.
235
20_Samara 7 K E:Layout 1 10/06/2016 12:05 ΜΜ Page 236
ΑΘΗΝ
Α
ΣΑ
ΜΑΡ Α
- ΧΡ
ΙΣΤ ΙΝ Α
Π
ΑΠΑΣΤ ΑΜ ΑΤ Η
-Φ
Ο Ν
ΜΟ
Ο Κ
S U M M A R Y
A. S AMARA - C HR . P APASTAMATI - VON M OOCK
THE THEATRE OF DIONYSUS ELEUTHEREUS: THE RESTORATION OF THE RETAINING WALLS OF THE PARODOI AND THE NEW DATA many cases altered the hitherto established scholarly opinion on various construction issues relating to the theatre’s retaining walls. This article presents the new observations obtained on the parodos retaining walls, where the interventions ensured the static and aesthetic improvement of the auditorium’s southern front and rendered its two main entrances more understandable. These observations concern the width and foundations of the walls, their form, the way of adjusting and connecting their several structural elements, the recording and justification of the existing deformations and displacements of stones, etc. The new data have enriched our knowledge of the monument and secured the rehabilitation and recovery of architectural forms in its southern part.
The restoration and stabilisation projects of the remains of the Theatre of Dionysus on the south slope of the Athenian Acropolis, a monument that is recognized as of special importance and high symbolism, have contributed since the 1980s to the intensive and systematic study of its remains, and so to the improvement of our knowledge of it. The first major restoration works were carried out progressively on the most vulnerable parts of the monument, the retaining walls of the eastern and western parodoi, emblematic sloping walls for retaining the artificial earth banks of the auditorium along its southern front. Along with the implementation of the restoration programs, small-scale excavations were conducted, and important new data and observations emerged, which in
236
Τ ι μ η τ ι κ ό ς τ ό μ ο ς γ ι α το ν K A Θ ΗΓΗ Τ Η
Μ α ν όλ η Κ ορ ρ έ
Τ ι μ η τ ι κ ό ς τ ό μ ο ς γ ι α το ν K A Θ ΗΓΗ Τ Η
APXITEKΤΩΝ
APXITEKΤΩΝ Μανόλη Κορρέ Επιμέλεια
Κωστασ Ζάμπας Β α σ ι λ η σ Λ α μ π ρ ι ν ο υ δ άκ η ς Ευαγγελια Σημαντώνη-Μπουρνιά Aenne Ohnesorg
ISBN 978 960 204 353 0
Μ ΕΛΙΣΣΑ
Εκ δ οτ ι κ ό ς Οίκο ς Μ ΕΛΙΣΣΑ
