«“Μία αρχαία γυναίκα” Η Μαρία Κάλλας ως Μήδεια στην ομότιτλη ταινία του Πιερ Πάολο Παζολίνι», Θεάτρου Πόλις 2 (2016): 81-98 | “‘An Ancient Woman’ Maria Callas as Pier Paolo Pasolini’s Medea” in Theatre Polis 2 (2016), 81-98.

ΘΕΑΣΡΟΤ ΠΟΛΙ΢

81

τεύχος 2 2015

ΑΥΡΑ ΞΕΠΑΠΑΔΑΚΟΥ Πανεπιστήμιο Κρήτης «Μία αρχαία γυναίκα»: Η Μαρία Κάλλας ως Μήδεια στην ομότιτλη ταινία του Πιερ Πάολο Παζολίνι Σν παξόλ άξζξν αλαθέξεηαη ζηελ αλακέηξεζε κηαο παγθνζκίνπ θήκεο Ειιελίδαο κε έλαλ κλεκεηώδε ξόιν ηεο αξραίαο ειιεληθήο ινγνηερλίαο. Φηινδνμεί λα αλαιύζεη ηελ εξκελεία ηεο Μαξίαο Κάιιαο σο πξηκηηηβηθήο Μήδεηαο ζηελ νκόηηηιε ηαηλία ηνπ Πηεξ Πάνιν Παδνιίλη. Εμεηάδνληαη νη ηδενινγηθέο πξνζέζεηο ηνπ ζθελνζέηε θαη ε ζεκειηώδεο θαιιηηερληθή ζύιιεςε πνπ θξύβνληαη πίζσ από ηελ ηαηλία. ΢ηε ζπλέρεηα επηρεηξείηαη κία αλαιπηηθή ζύγθξηζε αλάκεζα ζηελ ηειηθή θόπηα ηεο ηαηλίαο θαη ην επξηπηδηθό πξόηππν, αιιά θαη ην αξρηθό ζελάξην ηνπ Παδνιίλη Οξάκαηα ηεο Μήδεηαο. Σέινο, δηεξεπλάηαη ν αληη-νπεξαηηθόο ηξόπνο κε ηνλ νπνίνλ ν ζθελνζέηεο θηλεκαηνγξαθεί ηελ πξσηαγσλίζηξηα, αθαηξώληαο ηεο νινζρεξώο ην ιακπεξό πεξίβιεκα ηεο ληίβαο θαη πξνζδίδνληάο ηεο πξναηώληα αξρεηππηθά ραξαθηεξηζηηθά. Λέμεηο θιεηδηά: Κηλεκαηνγξάθνο, όπεξα, αλζξσπνινγία, ηξαγσδία Η Παξνπζία Απηό πνπ ήηαλ ρακέλν ήηαλ νπξάλην, θαη ε άξξσζηε ςπρή, αγία Pier Paolo Pasolini, Πνίεκα αθηεξσκέλν ζηε Μαξία Κάιιαο, 1970 ΢ηα ηέιε ηνπ 1968, πξαγκαηνπνηείηαη κία θαιιηηερληθή ζπλάληεζε εμέρνπζαο ζεκαζίαο: δύν «ηεξά ηέξαηα», πνπ βξίζθνληαη ζην επίθεληξν ηνπ πνιηηηζηηθνύ θαη ηνπ θνηλσληθνύ ελδηαθέξνληνο, ηόζν κε ηε δξάζε, όζν θαη κε ηηο πνιύθξνηεο δσέο ηνπο, απνθαζίδνπλ λα ζπλεξγαζηνύλ.1 Η πην μαθνπζηή ληίβα ηεο όπεξαο ζπκθσλεί λα πξσηαγσληζηήζεη ζηε λέα ηαηλία ηνπ «ηξνκεξνύ παηδηνύ» ηνπ ηηαιηθνύ θηλεκαηνγξάθνπ κε ζέκα ηελ ηζηνξία ηεο Μήδεηαο. Ο ζπλδπαζκόο μελίδεη ηδηαίηεξα: από ηε κηα ν Pier Paolo Pasolini, κία από ηηο πην αηξεηηθέο πξνζσπηθόηεηεο ηεο επνρήο, έλαο πξνθιεηηθόο δεκηνπξγόο, αξηζηεξόο δηαλννύκελνο, πνηεηήο, 1

Μαξία Κάιιαο ζε ζπλέληεπμή ηεο ζηνλ Giacomo Gabetti αλαθαιεί ηελ εκεξνκελία 19 Οθησβξίνπ 1968, βι. Σδάθνκν Γθακπέηη, «Μαξία Κάιιαο: Τπνζηεξίδσ κία Μήδεηα όρη επηζεηηθή», ζηελ έθδνζε Πηεξ Πάνιν Παδνιίλη, Οηδίπνπο Σύξαλλνο - Μήδεηα, (κεηάθξαζε: Γεκήηξεο Αξβαληηάθεο), Καζηαληώηε, Αζήλα, 2004, ζ. 154.

ΘΕΑΣΡΟΤ ΠΟΛΙ΢

τεύχος 2 2015

82

δνθηκηνγξάθνο θαη πνιηηηθόο ζρνιηαζηήο, από ηελ άιιε ε Μαξία Κάιιαο, ε άιινηε απόιπηε πξσηαγσλίζηξηα ηνπ ιπξηθνύ ζεάηξνπ, ε νπνία έρεη κείλεη γηα θαηξό καθξηά από ηε ζθελή, αληηκεησπίδνληαο κία ζεηξά επαγγεικαηηθώλ θαη πξνζσπηθώλ απνγνεηεύζεσλ. Δπιόγσο ζα αλαξσηηόηαλ θαλείο, γηαηί ε Κάιιαο δέρζεθε λα πξσηαγσληζηήζεη ζε κία ηαηλία ελόο αληηζπκβαηηθνύ ζθελνζέηε; Γηαηί απηή ε ζηξνθή πξνο έλα ειηηίζηηθν θηλεκαηνγξαθηθό είδνο; Αιιά θαη γηαηί ν Παδνιίλη εκπηζηεύεηαη ηνλ πξσηαγσληζηηθό ξόιν κηαο ηαηλίαο πξνρσξεκέλεο γξαθήο ζηελ Κάιιαο, κία δηάζεκε ληίβα ζε θνζκηθή ππεξέθζεζε; Γηα λα απαληεζεί απηό ην εξώηεκα, ζα πξέπεη λα πξνεγεζεί έλα άιιν: Γηαηί ν ζθελνζέηεο απνθάζηζε λα θηλεκαηνγξαθήζεη ηελ ηζηνξία ηεο Μήδεηαο.2

Η Μαρία Κάλλασ και ο Pier Paolo Pasolni κατά τη διάρκεια των δοκιμών των κοςτουμιών ςτην Cinecittà (Ρώμη), Μάιοσ 1969, πριν την ζναρξη των γυριςμάτων. Φωτογραφία: Mario Tursi, Πηγή: Κατάλογοσ ζκθεςησ Pasolini, Callas e Medea, Γκαλερί La Matete, Μπολόνια, 18/10 - 08/12/2007 2

Η θηλεκαηνγξαθηθή Μήδεηα ηνπ Pasolini είλαη ίζσο ε πξώηε –θαη αλ όρη ε πξώηε ρξνλνινγηθά, αζθαιώο ε πξώηε πνπ δηαθξίζεθε– αλάκεζα ζε δέθα πεξίπνπ ηαηλίεο κε ζέκα ηε Μήδεηα. Δπίζεο μερσξίδνπλ νη θηλεκαηνγξαθηθέο απόπεηξεο ησλ Jules Dassin, Κξαπγή γπλαηθώλ (1978) θαη Lars von Trier, Medea, (1988). Παξαηίζεηαη ε ηαπηόηεηα ηεο ηαηλίαο ηνπ Pasolini: ΢θελνζεζία: Pier Paolo Pasolini, ΢ελάξην: Pier Paolo Pasolini, Παξαγσγή: Marina Cicogna & Franco Rossellini, Φσηνγξαθία: Ennio Guarnieri, ΢θεληθά: Dante Ferretti, Καιιηηερληθή επηκέιεηα: Nicola Tamburo, Κνζηνύκηα: Piero Tosi, Μνληάδ: Nino Baragli, Μνπζηθή: Elsa Morante, Pier Paolo Pasolini, ΢πκπαξαγσγή: Number One, Marco, Janus Film, Γηάξθεηα: 110΄.

ΘΕΑΣΡΟΤ ΠΟΛΙ΢

τεύχος 2 2015

83

1. Η Μήδεια του Pasolini 1.1 Το παζολινικό όραμα της αρχαίας Ελλάδας Ο Pasolini έρεη ζηξαθεί πξνο ηελ αξραία ηξαγσδία ηξεηο θνξέο ζηελ θηλεκαηνγξαθηθή ηνπ ζηαδηνδξνκία, δνπιεύνληαο πάλσ ζηνλ Οηδίπνδα Σύξαλλν, ηε Μήδεηα θαη ηελ Οξέζηεηα.3 Ο ηξόπνο κε ηνλ νπνίνλ πξνζεγγίδεη ηνπο αξραίνπο ειιεληθνύο κύζνπο κπνξεί λα εξκελεπζεί κέζα από ην πξίζκα ησλ ηδενινγηθώλ, πνιηηηθώλ θαη θνηλσληθώλ αληηιήςεσλ πνπ ραξαθηεξίδνπλ όιν ην έξγν ηνπ ζθελνζέηε. ΢ύκθσλα κε ηελ νπηηθή απηή, ν Pasolini μαλαδηαβάδεη ηνλ κύζν ηεο Μήδεηαο κε εξγαιεία ηελ ςπραλάιπζε, ηελ θνηλσληθή αλζξσπνινγία θαη ηε καξμηζηηθή ζεσξία.4 Γελ ελδηαθέξεηαη λα παξνπζηάζεη ηε Μήδεηα σο κία πξνδνκέλε από ηνλ ζύληξνθό ηεο γπλαίθα πνπ παξαζύξεηαη από ην αζίγαζην πάζνο ηεο, αιιά επηδηώθεη, κέζα από κία καξμηζηηθή ζεώξεζε, λα πξνβάιεη ηε Μήδεηα θαη ηνλ Ιάζνλα σο πξντόληα πξνεξρόκελα από δύν αληηζεηηθνύο θνηλσληθνύο πόινπο, δέζκηνπο ηεο πάιεο αλάκεζα ζε έλα αζηηθό, αηνκνθεληξηθό πιαίζην θαη έλαλ πξσηόγνλν, παλζετζηηθό. Η Διιάδα ηνπ Pasolini αλαηξεί ην αξραηνειιεληθό λενθιαζηθό ηδεώδεο: δελ είλαη ε θνηηίδα ηνπ πνιηηηζκνύ θαη ηεο δεκνθξαηίαο, αιιά κία ρώξα αλνίθεηα, μέλε, έλα πεδίν αληηζέζεσλ, ζην νπνίν ζπγθξνύνληαη δηπνιηθέο έλλνηεο, όπσο ην ινγηθό θαη ην παξάινγν, ε δηαλόεζε θαη ην ζπλαίζζεκα, ην αξζεληθό θαη ην ζειπθό, ε ηάμε θαη ε βία, ην αζηηθό θαη ην πξσηόγνλν, ην ηεξό θαη ην θνζκηθό, ε ζπιινγηθή ζπλείδεζε θαη ν αηνκηζκόο.5 1.2 Η πάλη δύο κόσμων ΢ηελ θηλεκαηνγξαθηθή Μήδεηα ν Pasolini επηρεηξεί λα θαηαδείμεη ην αγεθύξσην ράζκα αλάκεζα ζε κία αξρατθή, πξν-ινγηθή θάζε ηεο εμέιημεο ηνπ πνιηηηζκνύ –πξόθεηηαη γηα ηνλ πξντζηνξηθό θόζκν ηεο Μήδεηαο, ν νπνίνο, θαηά ηνλ δεκηνπξγό, ζπλερίδεη λα ππάξρεη θαη ζήκεξα ζηηο ελαπνκείλαζεο πξν-βηνκεραληθέο, αγξνηηθέο θνηλόηεηεο πνπ ιεηηνπξγνύλ εθηόο ηνπ πιαηζίνπ ηνπ Γπηηθνύ πνιηηηζκνύ– θαη ηνλ ξαζηνλαιηζηηθό θόζκν ηνπ Ιάζνλα, ν νπνίνο ηνπνζεηείηαη ζε έλα εμειηγκέλν ηζηνξηθά πνιηηηζκηθό ζηάδην, κε αμίεο όπσο ν ζηπγλόο νξζνινγηζκόο θαη ε πιηζηηθή ζεώξεζε ηεο δσήο.6 3

Edipo Re [Οηδίπνπο Σύξαλλνο] (1967), Medea [Μήδεηα] (1970), Appunti per un’ Orestiade Africana [΢εκεηώζεηο γηα κία αθξηθαληθή Οξέζηεηα] (1970). 4 Οη απόερνη από ηε ζθέςε ησλ Freud, Lévi-Strauss θαη Marx είλαη παξαπάλσ από έληνλνη ζηελ ηαηλία. Δπηπιένλ ν Pasolini θαηαπηάζηεθε κε ηηο κειέηεο θνξπθαίσλ αλζξσπνιόγσλ όπσο ησλ James John Frazer, ν Lucien Lévy-Bruhl θαη ν Mircea Eliade. Αλαθνξέο ζηελ θνηλή αλζξσπνινγηθή δηάζηαζε αλάκεζα ζηελ ηαηλία ηνπ Pasolini, ην δξακαηηθό ηξίπηπρν ηνπ Heiner Müller Ρεκαγκέλε όρζε - Μήδεηα σο πιηθό - Σνπίν κε Αξγνλαύηεο (1982) θαη ηελ όπεξα ησλ Gavin Bryars θαη Robert Wilson Μήδεηα (1982) ζην θείκελν ηεο Διέλεο Βαξνπνύινπ, «Σξεηο ζύγρξνλεο Μήδεηεο», ζην Πξόγξακκα Κύθινο Μήδεηα, Μέγαξν Μνπζηθήο Αζελώλ, Αζήλα, 1994-1995, ζ. 22-25. 5 Pantelis Michelakis, “The past as a foreign country? Greek tragedy, cinema and the politics of space”, ζηελ έθδνζε Felix Budelmann, & Pantelis Michelakis (επηκ.), Homer, Tragedy and beyond. Essays in honour of P.E. Easterling, Society for the promotion of Greek studies, London, 2001, ζ. 247. Γηα ηελ παδνιηληθή ειιεληθή αξραηόηεηα: Massimo Fusillo, La Grecia secondo Pasolini. Mito e cinema, La nuova Italia, Firenze, 1996 θαη Umberto Todini, (επηκ.), Pasolini e l’antico: i doni della regione, Edizioni Scientifice Italiane, Napoli, 1995. 6 Peter E. Bondanella, Italian Cinema: From Neorealism to the Present, Roundhouse, Northam, 1999, ζ. 277.

ΘΕΑΣΡΟΤ ΠΟΛΙ΢

τεύχος 2 2015

84

Η Μήδεηα κε ηελ απηνθαηαζηξνθηθόηεηα κε ηελ νπνία εκθνξείηαη ζηελ ηαηλία –ηέξεηα πνπ ζπζηάδεη έλαλ λέν άληξα, ζρεδηάδεη θαη πεηπραίλεη ηελ θινπή ηνπ ηεξόηεξνπ ζπκβόινπ ηεο παηξίδαο ηεο, ηνπ ρξπζόκαιινπ δέξαηνο, θνλεύεη βάλαπζα ηνλ αδεξθό ηεο θαη ζην ηέινο ηα ίδηα ηεο ηα παηδηά– απνθαιύπηεη ηνλ ραξαθηήξα ελόο πξσηόγνλνπ θόζκνπ πνπ νδεύεη πξνο ην ηέινο ηνπ. Γηα ηνλ Pasolini ε Μήδεηα δελ είλαη κία γπλαίθα κε εζσηεξηθέο αληηζέζεηο θαη ζπκπιέγκαηα, δελ είλαη έλαο ςπρνινγεκέλνο ραξαθηήξαο, αιιά ε πεκπηνπζία ελόο αξρέγνλνπ, πξναηώληνπ πνιηηηζκνύ κε θέληξν ην έλζηηθην, ηε δηαίζζεζε, ην ηεξό θαη ην παξάινγν. Υαξαθηεξηζηηθή είλαη ε ζθελή ζηελ νπνία ε Μήδεηα, δξαπεηεύνληαο κε ηνλ Ιάζνλα από ηελ Κνιρίδα, παξαδέξλεη ζε έλαλ άγνλν, απόθνζκν ηόπν, αλαδεηώληαο έλα έξεηζκα, «ην θέληξν», όπσο παξαιεξεί. Μάηαηα πξνζπαζεί λα κηιήζεη κε ην ρώκα, ηνλ ήιην, ην ρνξηάξη, θαζώο εθηόο ηνπ κπζνινγηθνύ πιαηζίνπ δελ έρεη ξίδεο, δελ έρεη αλαθνξέο, δελ έρεη ηαπηόηεηα. Καηά ηελ παδνιηληθή ζθέςε, ε Μήδεηα βξίζθεηαη ζηελ ίδηα ζέζε κε ηε ζύγρξνλε αλζξσπόηεηα, ρσξίο ζπλείδεζε ηαπηόηεηαο, απνμελσκέλε από ηελ επαθή ηεο κε ηε θύζε.7

Η Μαρία Κάλλασ και ο Pier Paolo Pasolni ςτο ςκηνικό τησ Cinecittà (Ρώμη), Ιοφλιοσ 1969. Φωτογραφία: Mario Tursi, Πηγή: Κατάλογοσ ζκθεςησ Pasolini, Callas e Medea, Γκαλερί La Matete, Μπολόνια, 18/10 - 08/12/2007

7

΢ην ίδην, ζ. 278-279.

ΘΕΑΣΡΟΤ ΠΟΛΙ΢

τεύχος 2 2015

85

«[…] Η Μήδεηα […] μεζπάεη [ζε] έλα είδνο θξίζεο ή καλίαο [… μαλαβξίζθνληαο] ηελ θαηαλαγθαζηηθή θαη ηεξή βηαηόηεηά ηεο, ηελ απζεληία ηεο […]. Μήδεηα: Γελ ςάρλεηε ην θέληξν, δελ ζεκαδεύεηε ην θέληξν! Μίια κνπ, γε, θάλε κε λ’ αθνύζσ ηε θσλή ζνπ! Μίια κνπ ήιηε! Δζύ ρνξηάξη, κίιεζέ κνπ! Πέηξα, εζύ, κίιεζέ κνπ! Πνύ είλαη, γε, ην λόεκά ζνπ;»8 Από ηελ άιιε, ν πξνζγεησκέλνο Ιάζσλ, πνπ αληηκεησπίδεη ηε δσή κε «θπληθό πξαγκαηηζκό», εθπξνζσπεί ηνλ λέν θόζκν. Ωζηόζν ν θόζκνο απηόο, παξόηη ζεσξεί όηη έρεη πιένλ μεπεξάζεη ην ηεξό θαη είλαη, σο εθ ηνύηνπ ζε ζέζε λα ειέγρεη ηα ζπλαηζζήκαηα, απνθαιύπηεηαη πξώηκνο θαη αλέηνηκνο.9 Ο ίδηνο ν Pasolini έρεη δειώζεη όηη Ιάζσλ θαη Μήδεηα είλαη ζηελ πξαγκαηηθόηεηα έλαο θαη απηόο ραξαθηήξαο, νη δύν όςεηο ηνπ ίδηνπ λνκίζκαηνο.10 Γηα ηνλ παξαπάλσ ιόγν, επηιέγεη λα παξνπζηάζεη ηνλ Ιάζνλα ην ίδην ζθιεξό όζν θαη ηε Μήδεηα. Απηόο είλαη ν άγλσζηνο γηα ηνλ νπνίνλ ηξαγνπδνύλ νη γπλαίθεο ηεο Κνιρίδαο, απηόο ν αηκνβόξνο βάξβαξνο πνπ ζα έξζεη από ηε ζάιαζζα θαη ζα ζπείξεη ηνλ ηξόκν θαη ηελ θαηαζηξνθή. «Δθείλνο ζα γειά, κα εκείο ζα ζξελνύκε γηαηί έρεη ζην ζηόκα ηνπ ηεο βιαζηήκηαο ην ιόγν θη όια ζα καξαζνύλ ζην πέξαζκά ηνπ. Δθείλνο ζα θέξεη ην ηέινο ηνπ βαζηιείνπ καο θαη ην αίκα πνπ ζα ρπζεί εμαηηίαο ηνπ ζα ζβήζεη γηα πάληα ην αίκα πνπ ήηαλ αθηεξσκέλν ζην ζεό».11 Ο Ιάζσλ είλαη ν λένο πξαγκαηηζηήο, ν ηερλνθξάηεο, ν άλζξσπνο ηεο δξάζεο πνπ πηζηεύεη όηη «ε ηζηνξία είλαη θακσκέλε από πξάγκαηα θαη όρη από ζθέςεηο»,12 δέρεηαη κόλν ηελ εκπεηξηθή, ηελ απηή, πιεπξά ηεο δσήο. Η αδπλακία ηνπ λα αληηιεθζεί ηελ ηεξή, ηελ ά-ινγε δηάζηαζε ηνπ θόζκνπ θαη ε αδηαθνξία ηνπ απέλαληη ζηνλ κύζν ζπκβνιίδεηαη από ηελ παξνπζία ηνπ Κεληαύξνπ Υείξσλα, ελόο κπζνινγηθνύ πιάζκαηνο, ην νπνίν ζηε ζπλείδεζε ηνπ Ιάζνλα κεηακνξθώλεηαη ζηαδηαθά ζε άλζξσπν. Ο Υείξσλ ζηελ πξώηε ηνπ, ηελ «άγηα» κνξθή πξνθεηεύεη ζηνλ κηθξό Ιάζνλα ηε ζπλέρεηα: «Όια είλαη ηεξά, όια είλαη ηεξά, όια είλαη ηεξά. Γελ ππάξρεη ηίπνηα θπζηθό κέζα ζηε θύζε, αγόξη κνπ […]. Σε ζηηγκή πνπ ε θύζε ζα ζνύ θαλεί 8

Πηεξ Πάνιν Παδνιίλη, «Οξάκαηα ηεο Μήδεηαο», όπσο δεκνζηεύεηαη ζηελ έθδνζε Πηεξ Πάνιν Παδνιίλη, Οηδίπνπο Σύξαλλνο - Μήδεηα, ό.π. ΢θελή αξ. 57, «Αθηή θνληά ζηελ Ισιθό», ζ. 198 & 259-260. 9 Pantelis Michelakis, “Medea on film”, Maria Callas magazine, 39 (7/2003) 10. Γηα ην θεληξηθό ζέκα ηεο ηαηλίαο έρεη εμεγήζεη ν ίδηνο ν Pasolini ζε ζπλέληεπμή ηνπ: «Η Μήδεηα είλαη ε ζύγθξνπζε αλάκεζα ζ’ έλαλ θόζκν αξρατθό, ηεξαξρεκέλν θιεξηθαιηζηηθό θαη ηνλ ινγηθό θαη πξαγκαηηθό θόζκν ηνπ Ιάζνλα. Ο Ιάζσλ είλαη ν ζεκεξηλόο ήξσαο πνπ όρη κόλν έραζε ηε κεηαθπζηθή αίζζεζε, αιιά νύηε θαλ ζέηεη εξσηήκαηα ηέηνηαο ηάμεσο. Δίλαη ν άβνπινο ηερληθόο, ηνπ νπνίνπ νη έξεπλεο ηείλνπλ απνθιεηζηηθά πξνο ηελ επηηπρία. Δξρόκελνο ζε ζύγθξνπζε κ’ έλαλ άιιν πνιηηηζκό βαζηζκέλν ζην πλεύκα πξνθαιείηαη κηα ηξαγσδία. Όιν ην δξάκα ζηεξίδεηαη ζ’ απηή ηελ αληίζεζε ησλ δύν πνιηηηζκώλ, ζηε κε δπλαηόηεηα επεξεαζκνύ θαη αιινίσζεο ηνπ ελόο από ηνλ άιινλ». Σν απόζπαζκα παξαηίζεηαη ζηελ θξηηηθή ηνπ Βαζίιε Ραθαειίδε, «Μήδεηα», Λεμηθό ηαηληώλ, ηόκνο Β΄ (Ν-Ω), Αηγόθεξσο, Αζήλα, 2003, ζ. 87-88. 10 Paul Willeman, (επηκ.), Pier Paolo Pasolini, British Film Institute, London, 1977, ζ. 68. 11 Πηεξ Πάνιν Παδνιίλη, ό.π., ΢θελέο 32-34-36-40, ζ. 257-258. 12 ΢ην ίδην, ΢θελή 6, «΢πίηη ηνπ Κεληαύξνπ ζηε ιίκλε», ζ. 252.

ΘΕΑΣΡΟΤ ΠΟΛΙ΢

τεύχος 2 2015

86

θπζηθή, όια ζα ’ρνπλ ηειεηώζεη – θαη ζ’ αξρίζεη θάηη άιιν».13 Καη όηαλ ε ζηηγκή απηή έξρεηαη, ν Υείξσλ επαλεκθαλίδεηαη κε ηνλ αλζξώπηλν, «βέβειν» θιώλν ηνπ.14 1.3 Το σκηνικό σύμπαν Η Μήδεηα ηνπ Pasolini δηαδξακαηίδεηαη ζε έλα κεζνγεηαθό ηνπίν ζαξσκέλν από ηνλ ήιην, ηε ζάιαζζα θαη ηνλ άλεκν. Η ηαηλία εθηπιίζζεηαη ζε ηξία δηαθνξεηηθά θπζηθά ζθεληθά. Οη ζθελέο ζηελ Ισιθό, κία «πξντζηνξηθή πόιε ηεξκηηώλ» έρνπλ γπξηζηεί ζε θαηνηθίεο ηξσγινδπηώλ ζηελ Σνπξθία.15 Πξόθεηηαη γηα ηνλ κηθξνπξεπή θαη ρακεξπή θόζκν ηνπ βαζηιηά Πειία. Η Πίδα, ην Υαιέπη ηεο ΢πξίαο θαη ην Λάηζην ηεο Ρώκεο ζπλαπνηεινύλ ην πεξίπινθν πνιπηνπηθό ζθεληθό ηεο απζηεξήο, ζηηβαξήο, ζπκκεηξηθά θαη νξζνινγηθά δνκεκέλεο Κνξίλζνπ. «Έλαο ιόθνο κε ππθλή βιάζηεζε, γεσκεηξηθά ραξαγκέλνο από ηηο δηαβξώζεηο ησλ βξνρώλ, πςώλεηαη θαζαξόο αληίθξπ ζηνλ νπξαλό. Καη κ’ άιιε ηόζε θαζαξόηεηα, αθεξεκέλε ζρεδόλ, πςώλνληαη πάλσ ζηελ θνξπθή ηνπ, ζπκκεηξηθά, ηα ηείρε ηεο πόιεο».16 Η «ζειεληαθή» Κνιρίο θαη ε Αία, κία «κεγάιε πόιε ησλ ζπειαίσλ, [...] αλάκεζα ζηηο ππθλέο απιαθηέο, ηα θνβεξά γθξεκλά, ηνπο ιαβπξηλζώδεηο αλνηρηνύο ρώξνπο» ηνπνζεηνύληαη ζθεληθά ζηελ άλπδξε γε ηεο Καππαδνθίαο, κε ζπίηηα ζθακκέλα κέζα ζε απόθξεκλα βξάρηα.

Ο Pier Paolo Pasolini και η Μαρία Κάλλασ ςτο ςκηνικό του Uçhisar (Καππαδοκία), Ιοφνιοσ 1969. Φωτογραφία: Mario Tursi, Πηγή: Κατάλογοσ ζκθεςησ Pasolini, Callas e Medea, Γκαλερί La Matete, Μπολόνια, 18/10 - 08/12/2007 13

΢ην ίδην, ΢θελή 7, «΢πίηη ηνπ Κεληαύξνπ ζηε ιίκλε», ζ. 253. ΢ην ίδην, ΢θελή 69, «Αλάθηνξν ηεο Κνξίλζνπ», ζ. 211-215. 15 ΢ην ίδην, ΢θελή 1, «Ισιθόο», ζ. 167. 16 ΢ην ίδην, ΢θελή 61, «Αθξόπνιε ηεο Κνξίλζνπ», ζ. 204. 14

ΘΕΑΣΡΟΤ ΠΟΛΙ΢

τεύχος 2 2015

87

Μνηάδεη ζαλ απηόο ν άγξηνο, θαθνηξάραινο ηόπνο λα γέλλεζε ηε Μήδεηα θαη λα δηακόξθσζε ηνλ ραξαθηήξα ηεο.17 ΢ην «ηξαρύ, ρξσκαηηζκέλν από ην βίαην θίηξηλν, ην θόθθηλν θαη ην ηξηαληαθπιιί ηεο Κνιρίδαο»18 δεζπόδνπλ θαη ηα εληππσζηαθά ελδύκαηα ηνπ Piero Tosi, ηα νπνία πξνέθπςαλ κεηά από επίκνλε αλζξσπνινγηθή έξεπλα.19 1.4 Pasolini και Ευριπίδης Από ηηο παξαπάλσ πεξηγξαθέο κπνξνύκε λα αληηιεθζνύκε όηη ν Pasolini δελ θηλεκαηνγξαθεί ηελ νκόηηηιε ηξαγσδία ηνπ Δπξηπίδε, αιιά μαλαγξάθεη ηνλ αξραίν κύζν κέζα από ηελ πξνζσπηθή ηνπ καηηά. Η Μήδεηα ηνπ Pasolini αθεγείηαη ηελ ηζηνξία ηνπ Ιάζνλα θαη ηεο Μήδεηαο από ηελ αξρή ηεο. Η κηζή πεξίπνπ ηαηλία εμηζηνξεί ηα γεγνλόηα πνπ ζπληεινύληαη πξηλ από ηε κεηάβαζε ηεο Μήδεηαο θαη ηνπ Ιάζνλα ζηελ Κόξηλζν, λσξίηεξα, δειαδή, από ην ζεκείν ζην νπνίν αξρίδεη ε ηξαγσδία ηνπ Δπξηπίδε. ΢ην πξώην κέξνο ν Κέληαπξνο Υείξσλ ηνπνζεηεί ζενινγηθά ηνλ κηθξό θαη αξγόηεξα ηνλ ελήιηθν Ιάζνλα ζε έλα δεηζηδαηκνληθό ζύκπαλ.20 Παξάιιεια παξνπζηάδεηαη ν πξσηόγνλνο θόζκνο ηεο Μήδεηαο, ε Κνιρίδα, κε ηα παγαληζηηθά δξώκελα θαη ηηο αξρέγνλεο ηειεηνπξγίεο. ΢ηελ ηαηλία πεξηιακβάλνληαη επεηζόδηα όπσο ε αξγνλαπηηθή εθζηξαηεία, ε θινπή ηνπ Υξπζόκαιινπ Γέξαηνο, ε θπγή ηεο Μήδεηαο, ν έξσηάο ηεο κε ηνλ Ιαζόλα θαη ε αλαρώξεζε ηνπ Ιάζνλα από ην βαζίιεην ηεο Ισιθνύ. Αιιά θαη ην δεύηεξν κέξνο, ην νπνίν εθηπιίζζεηαη ζηελ Κόξηλζν, δηαθέξεη ζεκαληηθά από ηελ ηξαγσδία ηνπ Δπξηπίδε. Πξώηα απ’ όια έρεη αθαηξεζεί ην επεηζόδην αλάκεζα ζηε Μήδεηα θαη ηνλ Αηγέα. Μία δεύηεξε δηαθνξνπνίεζε ηεο ηαηλίαο είλαη όηη παξαθνινπζνύκε δύν θνξέο ηνλ ζάλαην ηεο Γιαύθεο θαη ηνπ Κξένληα. Ο πξώηνο ζάλαηνο –πηζηά όπσο πεξηγξάθεηαη ζηελ επξηπίδεηα ηξαγσδία– παξνπζηάδεηαη κέζα ζε όλεηξν, ελώ ν δεύηεξνο θαη ξεαιηζηηθόηεξνο εκθαλίδεηαη ζε κία εληειώο λέα εθδνρή, κε ηε Γιαύθε λα θαηαιακβάλεηαη από θάπνηνπ είδνπο θξελίηηδα θαη λα απηνθηνλεί πέθηνληαο από ηα ηείρε ηεο Κνξίλζνπ, ελώ ν αιιόθξσλ παηέξαο ηεο ηελ αθνινπζεί.21 Παξαιιαγκέλε δηαδξακαηίδεηαη θαη ε ζξηακβεπηηθή αλάιεςε ηεο Μήδεηαο ζην ηέινο ηεο ηξαγσδίαο. ΢ην θηλεκαηνγξαθηθό ηέινο ε Μήδεηα ππξπνιεί ην ζπίηη ηεο ζηελ Κόξηλζν θαη ηα πάληα ηπιίγνληαη ζηηο θιόγεο.22

17

΢ην ίδην, ΢θελή 12, «Κνιρίδα (Γηάθνξνη ηόπνη)», ζ. 172 θαη ΢θελή 18, «Κνιρίδα», ζ. 175. ΢ην ίδην, ΢θελή 38, «΢ύλνξα ηεο Κνιρίδαο», ζ. 185. 19 Σα εμαηξεηηθήο αηζζεηηθήο θαη ιεπηνκέξεηαο θνζηνύκηα ηεο Μήδεηαο ζρνιηάζηεθαλ από ηελ θξηηηθή άιινηε ζεηηθά, άιινηε αξλεηηθά, ι.ρ. «Σα θνζηνύκηα είλαη παλέκνξθα, αιιά ζα ήηαλ πην ηαηξηαζηά ζε έλα κηνύδηθαι ηνπ Broadway», θξηηηθή κε ηίηιν “Callas stars in Pasolini’s Medea” ηνπ Vincent Canby ζηελ εθεκεξίδα New York Times, 29/10/1971. 20 Naomi Greene, Pier Paolo Pasolini: Cinema as Heresy, Princeton University Press, Princeton N.J., 1990, ζ. 27. 21 Γηα κία ςπραλαιπηηθή εξκελεία ηεο δηπιήο απηήο απηνθηνλίαο κε ππξήλα ηε ζεσξία ηεο εζηθήο ελνρήο, βι. Stephen Snyder, Pier Paolo Pasolini, Twayne Publishers, Boston, 1980, ζ. 100-101. 22 Αλαιπηηθά νη δηαθνξέο αλάκεζα ζηα έξγα ηνπ Δπξηπίδε θαη ηνπ Pasolini παξνπζηάδνληαη ζην βηβιίν ηεο Marianne McDonald, Ο Επξηπίδεο ζηνλ θηλεκαηνγξάθν: Η νξαηή θαξδηά, (κεηάθξαζε: Δξξίθνο Μπειηέο), Βηβιηνπσιείνλ ηεο Δζηίαο, Αζήλα, 1989, ζ. 29-34. 18

ΘΕΑΣΡΟΤ ΠΟΛΙ΢

τεύχος 2 2015

88

2. Κάλλας και Μήδεια 2.1 Η Κάλλας στον κινηματογράφο Απξόζκελν ελδηαθέξνλ παξνπζηάδεη ε θαηλνκεληθά πεξηζηαζηαθή ζρέζε ηεο Μαξίαο Κάιιαο κε ηνλ θηλεκαηνγξάθν. Αλαηξέρνληαο ζηελ θαιιηηερληθή ηεο πνξεία, ην πξώην πνπ παξαηεξεί θαλείο είλαη όηη κία ιπξηθή εξκελεύηξηα, ζην απόγεην ηεο θσλεηηθήο ηεο δεμηνηερλίαο, έιαβε ηελ απόθαζε λα κεηακνξθσζεί ζε θαιιίγξακκε θαιινλή, παξαπέκπνληαο ζην πξόηππν ελόο ρνιηγνπληηαλνύ αζηέξα. Η Κάιιαο κε ηε ζεκαληηθή απώιεηα βάξνπο, ηηο αμηνπξόζεθηεο αιιαγέο ζην ζώκα ηεο θαη ηελ έκθαζε ζηελ εηθόλα θαη ηελ εμσηεξηθή ηεο εκθάληζε, πξνζπάζεζε λα ρσξέζεη ζηε θηγνύξα ηεο Audrey Hepburn, πάζρηζε λα δείρλεη θηλεκαηνγξαθηθή θαη ηαπηόρξνλα λα αθνύγεηαη «νπεξαηηθή».23

Η Μαρία Κάλλασ και ο Franco Rossellini ςτο ςκηνικό του Göreme (Καππαδοκία), Ιοφνιοσ 1969. Φωτογραφία: Mario Tursi, Πηγή: Κατάλογοσ ζκθεςησ Pasolini, Callas e Medea, Γκαλερί La Matete, Μπολόνια, 18/10 - 08/12/2007

23

Michal Grover-Friedlander, “Fellini’s Callas”, Vocal Apparitions: The Attraction of Cinema to Opera, Princeton University Press, Princeton, N.J., 2005, ζ. 143.

ΘΕΑΣΡΟΤ ΠΟΛΙ΢

τεύχος 2 2015

89

Η πξώηε επαθή ηεο Κάιιαο κε ηνλ θηλεκαηνγξάθν ρξνλνινγείηαη ην 1955, όηαλ ν Luchino Visconti ζθελνζέηεζε ηελ πεξίθεκε παξάζηαζε ηεο Traviata ζην «Teatro alla Scala», ζηελ νπνία πξνζπάζεζε λα πξνζδώζεη θηλεκαηνγξαθηθό ύθνο, επηκεινύκελνο ιεπηνκεξώο ηα θνζηνύκηα θαη ηα ζθεληθά θαη πξνθξίλνληαο κία ιεπηαίζζεηε εξκελεία γηα ηελ θεληξηθή εξσίδα.24 Σα επόκελα ρξόληα εξήκελ ηεο πξσηαγσλίζηεζε ζε ηαηλίεο κηθξνύ κήθνπο ηνπ Γεξκαλνύ ζθελνζέηε Werner Schroeter.25 Ιδηαίηεξε είλαη ε πεξίπησζε ηεο ηαηλίαο ηνπ Federico Fellini E la nave va [Καη ην πινίν θεύγεη] (1983), ζηελ νπνία θηλεκαηνγξαθείηαη αιιεγνξηθά ν ζάλαηνο ηεο θσλήο ηεο δηαζεκόηεξεο ληίβαο ηνπ θόζκνπ θαη θαη’ νπζίαλ ν ίδηνο ν ζάλαηνο ηεο όπεξαο. Παξόηη ζηελ ηαηλία δελ αλαθέξεηαη πνπζελά ε Κάιιαο, ε θεληξηθή εξσίδα, ε κπζηθή πξηκαληόλα Edmea (αλαγξακκαηηζκόο ηνπ Medea;) Tetua (tais toi!), νινθάλεξα παξαπέκπεη ζηε Μαξία.26 Σν 2002 ν Zeffirelli δξακαηνπνηεί ηνπο ηειεπηαίνπο κήλεο ηεο δσήο ηεο Κάιιαο ηελ ηαηλία Callas forever κε πξσηαγσλίζηξηα ηε Fanny Ardant.27 2.2 Η Κάλλας ως η ενσάρκωση της Μήδειας Γηαηί ινηπόλ ν Pasolini επέιεμε ηελ Κάιιαο θαη γηαηί ε Κάιιαο δέρζεθε λα παίμεη ηνλ ζπγθεθξηκέλν ξόιν; Πνην ήηαλ ην πξνζσπηθό ηεο ελδηαθέξνλ; Ο ξόινο ηεο Μήδεηαο ζπλόδεπζε ηε ιπξηθή πξσηαγσλίζηξηα ζε όιε ηεο ηε ζηαδηνδξνκία, ζπληειώληαο ζηε γηγάλησζε ηνπ κύζνπ ηεο. Η ίδηα, αλ θαη ελζάξθσλε ην όλεηξν πνιιώλ κεγάισλ ζθελνζεηώλ,28 είρε απνξξίςεη αξθεηέο πξνηάζεηο γηα λα εκθαληζηεί ζηνλ θηλεκαηνγξάθν ζε νπεξαηηθνύο θαη κε ξόινπο. Όηαλ απνθάζηζε λα πξσηαγσληζηήζεη ζηελ ηαηλία ηνπ Pasolini, ππνδπόκελε ηνλ θεληξηθό ξόιν ηεο 24

Ο αξρηκνπζηθόο ηεο παξάζηαζεο Carlo Giulini ζπκάηαη: «Γηα ηξεηο εβδνκάδεο ν Visconti, ε Κάιιαο θαη εγώ επεμεξγαδόκαζηαλ κόλν ηνλ ραξαθηήξα ηεο Βηνιέηηαο. Μόλν αθνύ νινθιεξώζεθε απηό ην ζηάδην αξρίζακε θαλνληθέο δνθηκέο. Ο Visconti είρε ηε κεγάιε ηθαλόηεηα λα πξνηείλεη ηδέεο, ηηο νπνίεο κία επθπήο εζνπνηόο ζαλ ηελ Κάιιαο αθνκνίσλε θαη έθαλε δηθέο ηεο. ΢ηηο ηξεηο απηέο εβδνκάδεο δεκηνπξγήζεθε ν ραξαθηήξαο ηεο Βηνιέηηαο: ε Κάιιαο έγηλε Βηνιέηηα», Pierpaolo Polzonetti, “Visconti’s Verdi: The Filmaker’s Passion for the Great Composer”, Italian Journal, 20 (2014) X, ζ. 22. 25 Πξόθεηηαη γηα ηηο ηαηλίεο Maria Callas Porträt (1968), Mona Lisa (1968), Maria Callas singt 1957 Rezitativ und Arie der Elvira aus Ernani 1844 von Giuseppe Verdi (1968), Callas walking Lucia (1968) θαη Callas, Text mit Doppelbelichtung, 1968. Δπίζεο γύξσ από ηε κνξθή ηεο Κάιιαο πεξηζηξέθεηαη θαη ε ηαηλία Poussières d’Amour (Abfallprodukte der Liebe) (1996) ηνπ ίδηνπ ζθελνζέηε. Πεξηζζόηεξα γηα ηηο ηαηλίεο ηνπ Schroeter: Ulrike Sieglohrr, “Why drag the diva into it?: Werner Schroeter’s gay representation of femininity”, ζηελ έθδνζε Ingeborg Majer O’Sickey, & Ingeborg Von Zadow (επηκ.), Triangulated Visions: Women in Recent German Cinema, State of New York Press, Albany, 1998, ζ. 163-172 θαη Michelle Langford, Allegorical Ιmages: Tableau, Time and Gesture in the Cinema of Werner Schroeter, Intellect, Bristol, U.K.; Portland, O.R., U.S.A., 2006. 26 H Edmea Tetua είλαη απαξάιιαθηε κε ηελ Κάιιαο σο Traviata ζε ζθελνζεζία Visconti. Κάπνηεο κειέηεο ππνζηεξίδνπλ όηη ε θσλή ηεο πνπ αθνύγεηαη από γξακκόθσλν είλαη ε θσλή ηεο Κάιιαο. Πεξηζζόηεξα γηα ην ζέκα ζηελ Michal Grover-Friedlander, ό.π., ζ. 131-135 & 143-148. Αλαιπηηθή παξνπζίαζε ηεο ηαηλίαο ζηα: ChristianMarc Bossèno, Et vogue le navire Federico Fellini, Paris: Editions Nathan, 1998 θαη Constanzo Constantini, (επηκ.), “The Cinema is Finished. And the Ship sails on”, ζηελ έθδνζε Conversations with Fellini, (κεη. Sohrab Sorooshian), A Harvest Original, Harcourt Brace, San Diego, 1995, ζ. 128-142. 27 ΢ηελ ηαηλία ε θεληξηθή εξσίδα, κε θνπξαζκέλε πιένλ ηε θσλή ηεο, γπξίδεη ζε ηαηλία ηελ Carmen ληνπκπιάξνληαο ηα θσλεηηθά κέξε κε πξνγελέζηεξεο ερνγξαθήζεηο ηεο. ΢ην ηέινο ε ίδηα ε Κάιιαο απνθαζίδεη λα απνζύξεη ηελ ηαηλία, ζεσξώληαο όηη εμαπαηά ην θνηλό. 28 Έηζη ηελ ραξαθηήξηζε ν Pasolini ζε ζπλέληεπμή ηνπ ηνλ Γεθέκβξην 1974 ζηνλ Γηώξγν ΢. Μάξθνπ, Κνπβεληηάδνληαο κε ηνλ Πηεξ Πάνιν Παδνιίλη, Αίνινο, Αζήλα, 1996, ζ. 50.

ΘΕΑΣΡΟΤ ΠΟΛΙ΢

τεύχος 2 2015

90

Μήδεηαο, ε Κάιιαο είρε θαη’ νπζίαλ απνζπξζεί από ηελ όπεξα θαη, αληηκέησπε κε ηε θζίλνπζα θσλή ηεο θαη ηηο πηθξίεο ηεο πξνζσπηθήο ηεο δσήο, δνύζε κέζα ζηελ θαηάζιηςε.29 Η θηλεκαηνγξαθηθή Μήδεηα ήηαλ ε θαηάιιειε επθαηξία γηα λα επαλαθάκςεη ζην θαιιηηερληθό ζηεξέσκα θαη λα επηζηξέςεη ζηε δεκνζηόηεηα.

Η Μαρία Κάλλασ και ο Pier Paolo Pasolni ςτο ςκηνικό τησ Cinecittà (Ρώμη), Ιοφλιοσ 1969. Φωτογραφία: Mario Tursi, Πηγή: Κατάλογοσ ζκθεςησ Pasolini, Callas e Medea, Γκαλερί La Matete, Μπολόνια, 18/10 08/12/2007

΢ηελ πξαγκαηηθόηεηα ε επηινγή ηεο Κάιιαο δελ ήηαλ απηνλόεηε νύηε γηα ηνλ ίδην ηνλ δεκηνπξγό ηεο ηαηλίαο. Δθείλνο πνπ είρε αξρηθά ηελ ηδέα λα αλαιάβεη ε Κάιιαο ηνλ πξσηαγσληζηηθό ξόιν ήηαλ ν παξαγσγόο ηεο ηαηλίαο Franco Rossellini, θαζώο ν Pasolini πνηέ δελ ηελ είρε δεη ζην ζέαηξν. Μάιηζηα θαίλεηαη όηη αξρηθά θαη ν Pasolini θαη ε Κάιιαο είραλ αληηδξάζεη κε κεγάιε επηθύιαμε:

29

Michael Tanner, «Maria Callas. Η δσή θαη ην ηέινο κηαο ληίβαο», Αθηέξσκα ζηε Maria Callas, (απόδνζε, πξνζζήθεο, ζρόιηα: Αύξα Ξεπαπαδάθνπ), Μέγαξν Μνπζηθήο Θεζζαινλίθεο, Θεζζαινλίθε, 2008, ζ. 5-10.

ΘΕΑΣΡΟΤ ΠΟΛΙ΢

τεύχος 2 2015

91

«Δδώ θαη αξθεηό θαηξό, θάζε ρξόλν, ν Φξάλθν Ρνζειίλη κνύ πξόηεηλε επγεληθά κία ηαηλία. Γηα ηνλ έλαλ ή ηνλ άιινλ ιόγν αξληόκνπλ, θαη εηδηθά αξληόκνπλ ηελ όπεξα ζηνλ θηλεκαηνγξάθν. Δλδηαθεξόκνπλ πεξηζζόηεξν γηα ηελ ηξαγσδία παξά γηα ηελ όπεξα».30 Όκσο ν Rossellini επέκεηλε θαη θαλόληζε κία αλαγλσξηζηηθή ζπλάληεζε, θαηά ηε δηάξθεηα ηεο νπνίαο ζθελνζέηεο θαη πξσηαγσλίζηξηα θαηαγνεηεύζεθαλ ν έλαο ηνλ άιινλ. Ο ίδηνο ν ζθελνζέηεο αθεγείηαη: «Η Μαξία, από πνιιά ρξόληα ήηαλ γηα κέλα έλα άπηαζην όλεηξν. Σε θηιία θαη ηε ζπλεξγαζία καο ηελ νθείισ απνθιεηζηηθά ζηνλ παξαγσγό Ρνζειίλη. Σελ αγαπώ πάξα πνιύ».31 Ο Pasolini κπόξεζε ίζσο λα δηαθξίλεη ζηελ πξνζσπηθόηεηα ηεο Μαξίαο Κάιιαο θνηλά ζηνηρεία κε ηε κπζηθή εξσίδα, όπσο ε αλνηθεηόηεηα, ε πεξηπιάλεζε, ε ηξαγηθόηεηα, ην πάζνο. Αιιά ίζσο θαη ε ίδηα ε Κάιιαο κέζα από κία ηξαγσδία κε ζέκα ηελ πξνδνζία, ηελ εμαπάηεζε θαη ηελ εθδίθεζε έβξηζθε ην θαηάιιειν έδαθνο γηα λα εθθξάζεη ηνλ πόλν πνπ βίσλε ζηελ πξνζσπηθή ηεο δσή εθείλε ηελ πεξίνδν.32 Από ηηο αξρέο ηνπ 1950 άιισζηε, ε Κάιιαο είρε ζεσξεζεί ηδαληθή Μήδεηα, όηαλ αλαβίσζε ηελ νκόηηηιε μεραζκέλε κέρξη ηόηε όπεξα ηνπ Cherubini.33 Με ηνλ δπλαηό θαη απαηηεηηθό απηό ξόιν ε Κάιιαο είρε ηελ επθαηξία όρη κόλν λα πξνβάιεη ηε θσλή ηεο, αιιά θαη λα επηδείμεη ηηο ππνθξηηηθέο ηεο ηθαλόηεηεο. «Γελ ήηαλ θαλ κηα γπλαίθα πνπ δέξλεηαη απ’ ηα πάζε. Ήηαλ ην ίδην ην Πάζνο, ληπκέλν ην ζρήκα κηαο κνλαδηθήο γπλαίθαο. Με κηθξέο αδηόξαηεο θηλήζεηο, κε αλεπαίζζεην ζήθσκα ηνπ θεθαιηνύ, κ’ έλα ιύγηζκα ηνπ ιαηκνύ, κε ηα ρέξηα ηεο δεη θαη πεξηγξάθεη θαη κεηαδίλεη, ζ’ όιε ηεο ηε δξακαηηθόηεηα, ηε ζαλάζηκε πάιε πνπ ζξαζνκαλάεη ζηελ ςπρή ηεο».34 2.3 Μία Μήδεια «λιγότερο ματωμένη» ΢ύκθσλα κε ηελ εξκελεπηηθή αληίιεςε ηνπ Pasolini, ππάξρνπλ δύν Μήδεηεο: κία βάξβαξε θαη κία Διιελίδα, κία κνξθή νλεηξηθή θαη κία γήηλε, πξαγκαηηθή. Σελ άπνςε απηή κεηαθέξεη ε ίδηα ε Κάιιαο, ε νπνία ζηελ ηαηλία πξνζπαζεί λα ελζαξθώζεη κία Μήδεηα πνπ ππεξβαίλεη ηνλ κνλνδηάζηαην ηξαγηθό κύζν. Δπηρεηξεί κε ηελ εξκελεία ηεο λα αλαδείμεη ηελ αλζξώπηλε πιεπξά 30

Σδάθνκν Γθακπέηη, ό.π., ζ. 149. Αληηζέησο ε Κάιιαο θαίλεηαη όηη είρε παξαθνινπζήζεη θάπνηεο από ηηο ηαηλίεο ηνπ, αλάκεζα ζηηο νπνίεο ην Καηά Μαηζαίνλ Επαγγέιηνλ (1964), ν Οηδίπνπο Σύξαλλνο (1967) θαη ην Θεώξεκα (1968). Δπίζεο είρε δηαβάζεη πνηήκαηά ηνπ, ηα νπνία ηελ είραλ ζπγθηλήζεη (βι. ηελ ίδηα ζπλέληεπμε, ζ. 154). 31 Γηώξγνο ΢. Μάξθνπ, ό.π., 50. 32 Οη επλόεηνη ζπζρεηηζκνί ηνπ ξόινπ ηεο Μήδεηαο κε ηελ ηαξαγκέλε ηδησηηθή δσή ηεο Μαξίαο Κάιιαο θαη δε ηε ζρέζε ηεο κε ηνλ Αξηζηνηέιε Ωλάζε ηνλίδνληαη ζε δξακαηνπνηεκέλεο βηνγξαθίεο ηεο Κάιιαο, όπσο απηή ηεο Arianna Stassinopoulos Huffington, Maria Callas: The Woman Behind the Legend, Rochester Public Library, Rochester N.Y, 1981, αιιά θαη ζηηο αλακλήζεηο ηεο γξακκαηέσο θαη ππεύζπλεο δεκνζίσλ ζρέζεσλ ηεο Κάιιαο θαηά ηελ πεξίνδν ησλ γπξηζκάησλ Nadia Stancioff, Maria: Callas Remembered, Sidgwick & Jackson, London, 1988 θαη ηδηαίηεξα ζηηο ζ. 22-35. Μάιηζηα ε δεύηεξε ζεκεηώλεη ραξαθηεξηζηηθά όηη ν Ωλάζεο είρε ηελ ηθαλόηεηα λα κεηακνξθώλεη ηε Μαξία ζε κία πξνεπηζθόπεζε ηεο Μήδεηαο κέζα ζε δεπηεξόιεπηα. 33 ΢ηελ εξκελεία ηεο Κάιιαο σο Μήδεηαο είλαη αθηεξσκέλν ην βηβιίν ηνπ Νίθνπ Μπαθνπλάθε, Κάιιαο. Μήδεηαο όςεηο εξκελείαο, Καζηαληώηε, Αζήλα, 1995. 34 Μάξηνο Πισξίηεο, «Μήδεηα θαη Κάιιαο», Ειεπζεξία, 9/8/1961. Δπαλαδεκνζηεύζεθε κε ηίηιν «Μαξία Κάιιαο. Θαπκαζηή αθνύεηλ θαη ηδείλ», ζηελ έθδνζε Μάξηνο Πισξίηεο, Σεο ζθελήο θαη ηεο ηέρλεο. ΢πνπδέο θαη ζθίηζα γηα ζέκαηα θαη κνξθέο πνιιώλ θαηξώλ θαη ηόπσλ, Καζηαληώηε, Αζήλα, 1989, ζ. 285-288.

ΘΕΑΣΡΟΤ ΠΟΛΙ΢

τεύχος 2 2015

92

ηεο εξσίδαο, λα αληρλεύζεη ηελ επαηζζεζία ηεο, πιάζνληαο κία Μήδεηα όζν ην δπλαηόλ ιηγόηεξν επηζεηηθή, «ιηγόηεξν καησκέλε».35 Η ίδηα θαη ν Pasolini ζπκθώλεζαλ λα πεξηνξίζνπλ ηελ αηκνζηαγή δηάζηαζε ηεο Μήδεηαο ζην ειάρηζην θαη, αληί γηα ηηο νξγηζκέλεο θξαπγέο θαη ηηο ζθελέο αιινθξνζύλεο ηεο πξσηόηππεο ηζηνξίαο, λα πξνθξίλνπλ ζησπέο θαη βιέκκαηα γεκάηα λόεκα.36 Φαίλεηαη όηη πξόθεηηαη γηα πξνζσπηθή παξέκβαζε ηεο Κάιιαο ζηνλ ηξόπν κε ηνλ νπνίν ζα παξνπζηαδόηαλ ε θεληξηθή εξσίδα. «Η Κάιιαο είρε αληηξξήζεηο», έρεη δειώζεη ραξαθηεξηζηηθά ν Pasolini ζε ζπλέληεπμή ηνπ.37 Γηαβάδνληαο θαλείο ην αξρηθό ζελάξην ηνπ Pasolini Οξάκαηα ηεο Μήδεηαο, ην νπνίν απνηειεί ην πξσηνγελέο πιηθό ηεο ηαηλίαο, δηαπηζηώλεη όηη ε Μήδεηα ησλ ζειίδσλ ηνπ δηαθέξεη ζε αξθεηά ζεκεία από ηε Μήδεηα ηεο Κάιιαο, ίζσο αθξηβώο ζε απηήλ ηελ αλζξώπηλή ηεο δηάζηαζε. Πην ζπγθεθξηκέλα είλαη επδηάθξηηεο νη δηαθνξέο ζηελ θηλεκαηνγξαθηθή απόδνζε ησλ ηεζζάξσλ βίαησλ πξάμεσλ ηεο εξσίδαο. Δλ πξώηνηο, ε Μήδεηα ησλ νξακάησλ ηειεί κία αλζξσπνζπζία ζθνηώλνληαο κε κία καραηξηά έλα λεαξό αγόξη.38 ΢ηελ αληίζηνηρε ζθελή ηεο ηαηλίαο ε άγξηα απηή πξάμε εθηειείηαη από δύν θξνπξνύο, ελώ ε Μήδεηα-Κάιιαο επηβιέπεη. Έπεηηα ε Μήδεηα ηνπ ζελαξίνπ ζθνηώλεη ηνλ Άςπξην θαη δηακειίδεη ην θνξκί ηνπ, ξίρλνληαο έλα-έλα ηα κέιε ηνπ ζην ρώκα.39 ΢ηελ ηαηλία δελ έρνπκε άκεζε νπηηθή επαθή κε ηελ πξάμε απηή, θαζώο ε ζθελή θηλεκαηνγξαθείηαη από ζρεηηθή απόζηαζε θαη ε Μήδεηα-Κάιιαο θαιύπηεηαη από έλα δεξκάηηλν παξαπέηαζκα. ΢ην ζελάξην ε Μήδεηα παξαθνινπζεί κία εηδερζή αλζξσπνζπζία κεηά δηακειηζκνύ θαη σκνθαγίαο. ΢ην ηέινο ζπιιέγεη ηα ζθόξπηα κέιε ηνπ ζύκαηνο θαη ηα ζάβεη κε ηα ρέξηα ηεο ζηε γε.40 ΢ηελ ηαηλία ε ζθελή έρεη παξαιεηθζεί.41 Σέινο, ζην ζελάξην πεξηγξάθεηαη κε ζρεηηθή ιεπηνκέξεηα ν θόλνο ηνπ ελόο παηδηνύ ηεο Μήδεηαο. Η θεληξηθή εξσίδα βπζίδεη ην καραίξη ζηελ πιάηε ηνπ ελόο αγνξηνύ.42 ΢ηελ ηαηλία ε πξάμε απηή δίλεηαη πνιύ πην ππαηληθηηθά. Οπζηαζηηθά βιέπνπκε κόλν ην καραίξη καησκέλν θαη ηα δύν λεθξά παηδηά ζρεδόλ ζαλ λα θνηκνύληαη, κε κία ζηάια αίκα λα ξέεη από ην ζηόκα ηνπ ελόο.

35

Οη πιεξνθνξίεο θαη νη ραξαθηεξηζκνί πξνέξρνληαη από ηε ζπλέληεπμε ηεο Κάιιαο ζηνλ Σδάθνκν Γθακπέηη, ό.π., ζ. 155, 157, 158. 36 Από ζπλέληεπμή ηεο ζηνλ Kenneth Harris, ε νπνία δεκνζηεύζεθε ζε ζπλέρεηεο ζηελ εθεκεξίδα The Observer, ζηηο 8 & 15/2/1970. 37 Γηώξγνο ΢. Μάξθνπ, ό.π., ζ. 45. 38 Πηεξ Παόιν Παδνιίλη, ό.π., ΢θελή αξ. 20, «Κνιρίδα», ζ. 176. 39 ΢ην ίδην, ΢θελή αξ. 51, «Κνιρίδα (Γηάθνξα κέξε)», ζ. 195. 40 ΢ην ίδην, ΢θελή αξ. 71, «Πξώην κέξνο ηνπ νλείξνπ ηεο Μήδεηαο (Κνιρίδα)», ζ. 215. 41 Ακπδξέο παξαπνκπέο ζην όλεηξν απηό αληρλεύνληαη ζηε ζπλνκηιία ηεο Μήδεηαο κε ηνλ Ήιην, θαηά ηε δηάξθεηα ησλ νπνίσλ αθνύγεηαη ην κνπζηθό κνηίβν ηεο αξρηθήο αλζξσπνζπζίαο. Αμίδεη λα ζεκεησζεί όηη ζώδνληαη ιίγα απνζπαζκαηηθά πιάλα ηεο ζθελήο, ε νπνία ίζσο είρε γπξηζηεί έσο έλαλ βαζκό, αιιά ηειηθά δελ πεξηιήθζεθε ζηελ νξηζηηθή κνξθή ηεο ηαηλίαο. O Pasolini αλαθέξεηαη ζηηο επηθπιάμεηο ηεο Κάιιαο γηα ηηο ζθελέο απηέο, ηηο νπνίεο νξακαηίδεηαη κέζα από κία θαζαξά ςπραλαιπηηθή αληίιεςε, ζηελ παξαπάλσ ζπλέληεπμε (Γηώξγνο ΢. Μάξθνπ, ό.π., ζ. 45): «Πνιινί αξραηνιόγνη βεβαίσζαλ ηε δηζηαθηηθή Μαξία Κάιιαο όηη ζηνλ αξραίν θόζκν ησλ πξνγόλσλ καο ε αλζξσπνζπζία ήηαλ δηαδεδνκέλε ζπλήζεηα. Όηη ε Μήδεηα θξαηνύζε ζηε κλήκε ηεο γεγνλόηα πνπ ηα είρε αληηιεθζεί! Από ην ππνζπλείδεηό ηεο θάπνηεο νξκέο ηελ παξαθηλνύζαλ λα πξάμεη θάηη αλάινγν». 42 Πηεξ Πάνιν Παδνιίλη, ό.π., ΢θελή αξ. 95, «Αλάθηνξν», ζ. 239.

ΘΕΑΣΡΟΤ ΠΟΛΙ΢

τεύχος 2 2015

93

2.4 Μία άφωνη Κάλλας Παξαθνινπζώληαο ηε Μήδεηα ηνπ Pasolini, είλαη αδύλαηνλ λα κελ ζθεθηεί θαλείο όηη πξσηαγσληζηεί ε κεγαιύηεξε θσλή ηεο επνρήο ηεο. Ωζηόζν πξνμελεί θαηάπιεμε ην γεγνλόο όηη ζηελ ηαηλία απηή ε Κάιιαο δελ ηξαγνπδάεη νύηε γηα κία ζηηγκή. Η ζηεξεόηππε εηθόλα ηεο σο Μήδεηαο, κε ην αδξό αξραηνειιεληθό θάιινο, ηα λενθιαζηθά ζθεληθά, ηα κνπζεηαθά θνζηνύκηα θαη ηε κλεκεηώδε θσλή, έρεη πιήξσο αλαζηξαθεί. Ο Pasolini δελ αλαδεηθλύεη ηελ Κάιιαο γηα ηε θσλή ηεο, αιιά γη’ απηό πνπ είλαη ε Κάιιαο ρσξίο ηε θσλή: «ζηελ πξαγκαηηθόηεηα κία αξραία γπλαίθα», ζύκθσλα κε ηα δηθά ηνπ ιόγηα.

Ο Pier Paolo Pasolini και η Μαρία Κάλλασ ςτο ςκηνικό του Uçhisar (Καππαδοκία), Ιοφνιοσ 1969, Φωτογραφία: Mario Tursi, Πηγή: Κατάλογοσ ζκθεςησ Pasolini, Callas e Medea, Γκαλερί La Matete, Μπολόνια, 18/10 - 08/12/2007

«Η ίδηα ε πξνζσπηθόηεηα ηεο Κάιιαο κε έπεηζε όηη κπνξώ λα δεκηνπξγήζσ ηε Μήδεηα. Ιδνύ κία γπλαίθα, ππό κία έλλνηα κία από ηηο πην ζύγρξνλεο γπλαίθεο, κέζα ζηελ νπνία

ΘΕΑΣΡΟΤ ΠΟΛΙ΢

τεύχος 2 2015

94

όκσο δεη κία αξραία γπλαίθα –κπζηεξηώδεο, καγηθή– ηεο νπνίαο νη επαηζζεζίεο δεκηνπξγνύλ κία ζεόξαηε εζσηεξηθή ζύγθξνπζε».43 ΢ην αξρηθό ζελάξην ν ιόγνο ηεο πεξηνξίδεηαη ζε κεηξεκέλεο αξάδεο θαη ζε αθόκε ιηγόηεξεο ζηελ ηαηλία. Ο ίδηνο ν ζθελνζέηεο πίζηεπε όηη ε ξνή ησλ εηθόλσλ εθθξάδεη ηα λνήκαηα δξαζηηθόηεξα από ηνλ ιόγν.44 Η θσλή ηεο Μήδεηαο ζηελ ηαηλία αθνύγεηαη ζηα ηηαιηθά θαη δελ ζπκίδεη ζε ηίπνηα ηελ πινύζηα, ζθνηεηλή θσλή ηεο πξσηαγσλίζηξηαο ηεο όπεξαο. Μάιηζηα ιέγεηαη όηη ε θσλή είλαη ληνπκπιαξηζκέλε.45 Ωζηόζν, ζην αξρηθό ην ζελάξην ηνπ Pasolini κε ηίηιν Οξάκαηα ηεο Μήδεηαο είλαη ζαθέζηαην όηη ζε δύν ζθελέο ε πξσηαγσλίζηξηα πξέπεη λα ηξαγνπδήζεη: ΢ην «όξακα» ππ’ αξηζκόλ 56, κε ηίηιν «Καηακεζήο ζηε ζάιαζζα (Γιώζζεο ηεο γεο ηεο ζεηξήλαο)» ν ζθελνζέηεο γξάθεη: «[…] Σόηε ε Μήδεηα ζεθώλεηαη ζαλ καξηνλέηα θαη αξρηλά λα ηξαγνπδάεη ην ίδην ηξαγνύδη κε ηηο ζεηξήλεο (αξγνπνξώληαο –πώο ην ιέλε– θαηά κία θξάζε), αιιά πην δπλαηό θαη ηξνκεξό, έηζη πνπ λα ηηο ζθεπάζεη, λα ηηο θάλεη ίζα πνπ λ’ αθνύγνληαη, ζαλ ζηγόλην. Η ζθελή ζβήλεη κε ηελ ηειεπηαία λόηα ηνπ καθξηλνύ ηξαγνπδηνύ». Δπίζεο ζην «όξακα» ππ’ αξηζκόλ 95, κε ηίηιν «΢πίηη ηεο Μήδεηαο» θαη πάιη ν ζθελνζέηεο δεηάεη ηξαγνύδη: «[…] Μα δελ λπζηάδεη [ν γηνο ηεο Μήδεηαο]. Σα ζθνηεηλά κάηηα ηνπ κέλνπλ αλνηρηά. Η κάλα ηνπ ηνλ λαλνπξίδεη ηξπθεξά θαη ζην ηέινο, γηα λα θαηαθέξεη λα ηνλ απνθνηκίζεη, αξρίδεη λα ηξαγνπδά έλα παιηό ιατθό λάλη-λάλη. […] Η κάλα ην θνηηάδεη θη εθείλε, κε ηα κπζηεξηώδε κάηηα ηεο, αιιά δίρσο λα πάςεη λα ηξαγνπδάεη».46 Σν γεγνλόο όηη νη ζθελέο απηέο δελ πεξηέρνληαη ζηελ ηειηθή θόπηα ηεο ηαηλίαο καξηπξά θαηεγνξεκαηηθά ηελ πξόζεζε ηνπ ζθελνζέηε, αιιά θαη ηεο εξκελεύηξηαο λα κελ αμηνπνηήζνπλ ηνλ νπεξαηηθό εαπηό ηεο Μαξίαο Κάιιαο, ώζηε λα κελ ηαπηηζηεί ε κπζηθή εξσίδα κε ηε κεγάιε θσλή ηνπ ιπξηθνύ ζεάηξνπ. Απελαληίαο, επεδίσμαλ λα επαλαπξνζδηνξίζνπλ ηελ εηθόλα ηεο Κάιιαο σο πξηκηηηβηθήο Μήδεηαο πνπ θέξεη κία ρζόληα επηθνηλσλία άξξεηεο κνξθήο.

43

Από ζπλέληεπμε ζην πεξηνδηθό Opera News 13/12/1969 ηελ νπνία παξαζέηεη ν Peter Conrad, “A black goddess”, A Song for Love and Death: The Meaning of Opera, Poseidon Press, New York, 1987, ζ. 329. Ο δεκηνπξγόο βάδεη ζην ζηόκα ηνπ Κεληαύξνπ παξόκνηα ιόγηα, κηιώληαο ζηνλ Ιάζνλα γηα «ηνλ απνπξνζαλαηνιηζκό κηαο αξραίαο γπλαίθαο κέζα ζ’ έλαλ θόζκν πνπ δελ πηζηεύεη ζε ηίπνηα από εθείλα πνπ απηή πάληα πίζηεπε», Πηεξ Πάνιν Παδνιίλη, ό.π., «Αλάθηνξν ηεο Κνξίλζνπ», ΢θελή αξ. 69, ζ. 211-215. 44 Pier Paolo Pasolini, “The cinema of poetry” ζην Louise K. Barnett, (επηκ.), Heretical Empiricism, (κεηάθξαζε: Ben Lawton, Louise K. Barnett), Indiana University Press, Bloomington, 1988, ζ. 167-186. 45 Πηεξ Πάνιν Παδνιίλη, ό.π., ΢θελή 97, «΢πίηη ηεο Μήδεηαο ζηελ Κόξηλζν», ζ. 246. 46 Πηεξ Πάνιν Παδνιίλη, ό.π., ΢θελή αξ. 56, «Καηακεζήο ζηε ζάιαζζα (Γιώζζεο ηεο γεο ηεο ΢εηξήλαο)», ζ. 197198 θαη ΢θελή αξ. 95, «΢πίηη ηεο Μήδεηαο», ζ. 241-244. ΢πνξαδηθά αλαθέξεηαη όηη ε ζθελή απηή γπξίζηεθε κε ηελ Κάιιαο λα ηξαγνπδάεη ζηα ειιεληθά έλα ζύληνκν λαλνύξηζκα, όκσο πεξηθόπεθε από ηελ ηειηθή θόπηα ηεο ηαηλίαο. Γηα ην δήηεκα απηό: Barth David Schwartz, Pasolini Requiem, Pantheon Books, New York, 1992, Arianna Huffington, ό.π., ζ. 299 θαη Roberto Chiappiniello, “The Italian Medeas of Corrado Alvaro and Pier Paolo Pasolini. Transformation of a Myth in Twentieth-century Italy”, New Voices in Classical Reception Studies, 8 (2013), ζ. 25.

ΘΕΑΣΡΟΤ ΠΟΛΙ΢

τεύχος 2 2015

95

2.5 Η Κάλλας μπροστά στην κάμερα: Το κυρίαρχο βλέμμα Πώο ινηπόλ θηλεκαηνγξαθείηαη ε θεληξηθή εξσίδα; Η Μήδεηα κηιάεη κε ην βιέκκα. Σα κεγάια ζθνύξα κάηηα ηεο Μαξίαο Κάιιαο θαλεξώλνπλ πην εύγισηηα θη από ηα ιόγηα ζθέςεηο θαη ζπλαηζζήκαηα πνπ θιηκαθώλνληαη από ην παξάθνξν εξσηηθό πάζνο ζηελ νδπλεξή ηαπείλσζε, από ηελ πην ηξπθεξή ζηνξγή θαη επαηζζεζία ζηνλ άγξην, δαηκνληζκέλν ζπκό. Γελ είλαη ηπραίν ην όηη ν Pasolini ηηηινθνξεί ην ζελάξην ηεο ηαηλίαο Οξάκαηα ηεο Μήδεηαο: είλαη ζαλ λα παξαθνινπζνύκε κία ζεηξά νξακαηηζκώλ ηεο θεληξηθήο εξσίδαο, ζαλ ν θαθόο θαη ηα κάηηα ηεο λα ηαπηίδνληαη.47 «Η Μήδεηα αλνίγεη ηα ηεξάζηηα, ζαλ αγίαο κάηηα ηεο».48 «Σα κάηηα ηεο πεηζκαηηθά πξνζεισκέλα ζ’ έλα ζεκείν: αθαηαλόεηε».49 «Σν βιέκκα πνπ εθείλε ηνύ αληηγπξίδεη ηνλ αξπάδεη απόηνκα. Ση είλ’ εθείλν ην βιέκκα! [...] Δθείλε ηνλ θνηηάδεη κε εκπηζηνζύλε, ππνρσξεηηθή ζαλ ζθπιί, κε κάηη ηαπεηλό».50 «Σα κάηηα ηεο θαίλε από δάθξπα. [...] Κξέσλ: Μήδεηα, εζέλα ςάρλσ. Δίλαη αλώθειν λα κε θνηηάο έηζη... πιεκκπξηζκέλε από κηα βνπβή νξγή ελαληίνλ ηνπ άληξα ζνπ».51 «Η Μήδεηα απεπζύλεηαη, ηθέηεο, απειπηζκέλε ζηνπο άληξεο, δεηώληαο ηνπο κε ηα κάηηα, κε λνήκαηα –σζάλ κνπγθή– θάηη».52 «Σν απνκνλσκέλν κάηη ηεο Μήδεηαο θνηηάδεη, ζαλ έλα ηεξάζηην ςάξη».53 ΢ε όιε ηελ ηαηλία ην βιέκκα ηεο Μήδεηαο-Κάιιαο δεζπόδεη. Ιδηαίηεξε αίζζεζε πξνθαινύλ ηα αξγά, επίκνλα, γεκάηα πόζν βιέκκαηά ηεο όηαλ πεξηεξγάδεηαη ην γπκλό ζώκα ηνπ ΙάζνλαGiuseppe Gentile.54 Ο αηζζεζηαζκόο είλαη παξαπάλσ από έληνλνο ζηηο ζθελέο απηέο, ζηηο νπνίεο ην εξσηηθό θνίηαγκα ηεο Κάιιαο γίλεηαη έλα κε ηνλ θαθό ηνπ Pasolini.55 Tα θνληηλά ηεο πιάλα ηεο ζε πξνθίι ζπκίδνπλ θεθαιή αξραίνπ λνκίζκαηνο, ελώ ηα κεησπηθά, εθηόο από ηα ζθνηεηλά κάηηα, θαη ηελ έληνλε κύηε, ηνλίδνπλ θαη ηα ζεκάδηα ησλ ζαξάληα έμη ρξόλσλ ζην πξόζσπν ηεο πξσηαγσλίζηξηαο. Έλα πξόζσπν πνπ θπξηνιεθηηθά ζθίδεη ην θάδξν κε ηελ αδξή θαηαηνκή θαη ηελ εθθξαζηηθή ηνπ δύλακε, ζαλ αθξαίν θπζηθό θαηλόκελν. Η ίδηα ε Κάιιαο δηακαξηπξόηαλ όηη ηα πιάλα ήηαλ πάξα πνιύ θνληηλά θαη όηη δελ είρε ζπλεζίζεη λα θαίλεηαη ηόζν πνιύ ην πξόζσπό ηεο, θαζώο είρε ζηεξίμεη ηηο κέρξη ηόηε – 47

Colleen Marie Ryan, “Salvaging the sacred: Female subjectivity in Pasolini’s Medea”, Italica, 76 (Καινθαίξη 1999) 2, ζ. 195, ε νπνία παξαπέκπεη ζην άξζξν ηεο Nadia Fusini, «Il grando occhio di Medea», ζην Laura Betti & Michele Gulinucci (επηκ.), Le regole di un’illusione, Fondo Pier Paolo Pasolini, Roma, 1991, ζ. 393-394. 48 Πηεξ Πάνιν Παδνιίλη, ΢θελή αξ. 44, «Κνιρίδα (Ιεξό δέληξν)», ζ. 191 49 ΢ην ίδην, ΢θελή αξ. 55, «Καηακεζήο ζηε ζάιαζζα», ζ. 196. 50 ΢ην ίδην, ΢θελή αξ. 57, «Αθηή θνληά ζηελ Ισιθό», ζ. 202. 51 ΢ην ίδην, ΢θελή αξ. 66, «΢πίηη ηεο Μήδεηαο ζηελ Κόξηλζν», ζ. 207-208. 52 ΢ην ίδην, ΢θελή αξ. 71, «Πξώην κέξνο ηνπ νλείξνπ ηεο Μήδεηαο (Κνιρίδα)», ζ. 215. 53 ΢ην ίδην, ΢θελή αξ. 75, «Πξώην κέξνο ηνπ νλείξνπ ηεο Μήδεηαο (Κνιρίδα)», ζ. 222. 54 Πξόθεηηαη γηα ηελ πξώηε θαη κνλαδηθή θηλεκαηνγξαθηθή εκθάληζε ηνπ Giuseppe Gentile ζηνλ ξόιν ηνπ Ιάζνλα. Ο άιηεο Gentile, ρξπζόο νιπκπηνλίθεο ζηνπο Αγώλεο ηνπ Μεμηθνύ ην 1968, ήηαλ θάηη ζαλ εζληθόο ήξσαο ηεο Ιηαιίαο ηελ επνρή εθείλε. ΢ηελ ηαηλία ν Pasolini ηνλ θηλεκαηνγξαθεί λα πεξηθέξεη εκίγπκλν ην έθπαγιν θάιινο ηνπ θαη νπζηαζηηθά δελ ηνύ ραξίδεη θακία επθαηξία λα δνθηκάζεη ηηο ππνθξηηηθέο ηνπ ηθαλόηεηεο. 55 O Stefano Casi, Il desiderio di Pasolini, Sonda, Torino, 1990, ζ. 52-56, δίλεη ηελ πιεξνθνξία όηη ν ίδηνο ν Pasolini θξαηνύζε ηελ θάκεξα ζηα γπξίζκαηα ηεο ζπγθεθξηκέλεο ζθελήο. Γηα ηα απηνβηνγξαθηθά ζηνηρεία ηεο ηαηλίαο βι. ην άξζξν ηεο Colleen Marie Ryan, ό.π., ζ. 193-204.

ΘΕΑΣΡΟΤ ΠΟΛΙ΢

τεύχος 2 2015

96

νπεξαηηθέο– εξκελείεο ηεο ζηηο ρεηξνλνκίεο, ηελ θίλεζε ηνπ ζώκαηνο ζηνλ ρώξν... θαη θπζηθά όρη ζηελ απνηύπσζε ηεο παξακηθξήο εθθξαζηηθήο ιεπηνκέξεηαο. Η θηλεκαηνγξαθηθή νζόλε, άιισζηε, έρεη ηνπο δηθνύο ηεο αληη-νπεξαηηθνύο ξπζκνύο θαη ζπλάκα επηβάιιεη έλα ξεαιηζηηθόηεξν ππνθξηηηθό ύθνο, θαζώο θαη έλαλ ζπκππθλσκέλν θηλεζηνινγηθό θώδηθα, ν νπνίνο νθείιεη λα εθθξάδεη «ηελ έληαζε θαη ην νπζηώδεο [...] ζαλ λα βξίζθεηαη ν ήξσαο θάησ από κεγεζπληηθό θαθό», όπσο έρεη δειώζεη ραξαθηεξηζηηθά.56 ΢ε θάπνηα ζεκεία ηεο ηαηλίαο ε εζηίαζε ηεο θάκεξαο ζην αηληγκαηηθό βιέκκα ηεο Μήδεηαο κνηάδεη ζαλ λα θαηαβπζίδεη ηνλ ζεαηή ζηελ πεξηνρή ηνπ ππνζπλείδεηνπ. Απηό ζπκβαίλεη όηαλ κέζα ζηνλ αξρηθό αθεγεκαηηθό ηζηό ελζσκαηώλεηαη θαη κία δεύηεξε αθήγεζε, ε νλεηξηθή.57 Από ηα δύν εθηεηακέλα «όλεηξα» πνπ βιέπεη ε Μήδεηα ηνπ ζελαξίνπ, ζηελ ηαηλία παξαθνινπζνύκε θαη’ νπζίαλ κόλν ην έλα. Σα όλεηξα απηά δηαρένληαη κέζα ζηελ πξαγκαηηθή πινθή, γεγνλόο ην νπνίν δπζθνιεύεη ηνλ αλαγλώζηε/ζεαηή λα αληηιεθζεί όηη πξόθεηηαη γηα πξνβνιή ηνπ παξειζόληνο θαη ηνπ κέιινληνο ζην δξακαηηθό παξόλ, απνθαιύπηεη όκσο ηελ πξόζεζε ηνπ ζθελνζέηε λα ηνλίζεη ηελ ππνθεηκεληθόηεηα ηεο εξκελείαο.58 2.6 Οι μεταμορφώσεις της Μήδειας-Κάλλας Καζώο εμειίζζεηαη ε ηαηλία, ε Μήδεηα-Κάιιαο κεηακνξθώλεηαη ε ίδηα ζε ζθεληθό. Μία αξρεηππηθή δύλακε από ηελ αλαηνιή ηνπ ρξόλνπ ιηώλεη κέζα ζην εξεκηθό ηνπίν, έλα ζθεληθό, ησξηλό θαη αηώλην. Οη ηξεηο κνξθέο ηεο Μήδεηαο ππνηάζζνπλ ηνλ ζθεληθό ρώξν. Πξώηε είλαη ε πξνζηέξεηα, εγεκνληθή, επζπηελήο, άθακπηε, αζθπθηηθά θιεηζκέλε κέζα ζηα βαξηά πθάζκαηα, κε θπξηαξρηθό πεξπάηεκα. «Η Μήδεηα ηεξνπξγεί, εκπλεπζκέλε θαη ζρεδόλ έλζεε, ζηελ ηειεηή. […] Ύζηεξα από ζρνιαζηηθέο ηειεηέο θαζαξκνύ, πξνρσξεί ζηελ αλζξσπνζπζία. ΢θνηώλεη κε κηα καραηξηά ην αγόξη πνπ είρε επηιεγεί γηα ηε ζπζία».59 Σα βαξύηηκα αθαηέξγαζηα θνζκήκαηά ηεο ζηηο ζθελέο όπνπ ηεξνπξγεί ζηελ Κνιρίδα, αιιά θαη ζην όξακα ηεο εθδίθεζεο καο παξαδίδνπλ νη ζπληειεζηέο όηη δύγηδαλ πάλσ από 20 θηιά.60 Η δε θνξεζηά ηεο, καύξε θαη βαξηά ήηαλ ζρεδόλ αλππόθνξε κέζα ζηε δέζηε ησλ γπξηζκάησλ. Οη θσηνγξαθίεο από ηα γπξίζκαηα πνπ απεηθνλίδνπλ ηα κέιε ηνπ ζπλεξγείνπ λα εξγάδνληαη θνξώληαο κόλν έλα θνληό παληειόλη θαη ηελ Κάιιαο θαιπκκέλε κε ηα βαξηά ελδύκαηα είλαη πξαγκαηηθά αιιόθνηεο. Όινη νη ζπλεξγάηεο ηεο ηαηλίαο ζπκνύληαη ηνλ επαγγεικαηηζκό, ηε θηινπνλία θαη ηελ άθακπηε πεηζαξρία ηεο Κάιιαο ζηα γπξίζκαηα.61 56

Από ζπλέληεπμή ηεο ζηνλ Kenneth Harris, ε νπνία δεκνζηεύζεθε ζε ζπλέρεηεο ζηελ εθεκεξίδα The Observer, ζηηο 8 & 15/2/1970. Βι. επίζεο θαη Σδάθνκν Γθακπέηη, ό.π., ζ. 156, 160, 163. 57 Πεξηζζόηεξα γηα ηε δηπιή αθεγεκαηηθή ηερληθή ζηε Μήδεηα ηνπ Pasolini ζηελ αλάιπζε ηνπ Αλδξέα Σαξλαλά, Πηεξ Παόιν Παδνιίλη, Αηγόθεξσο, Αζήλα, 2003, ζ. 59-61. 58 Σελ απόπεηξα θαηάδπζεο ζην ππνζπλείδεην όπσο παξνπζηάδεηαη ζηε Μήδεηα αλαιύεη ν Fabio Vighi ζηε ζ. 64 ηνπ βηβιίνπ ηνπ Traumatic Encounters in Italian Film. Locating the Cinematic Unconscious, Intellect books, Bristol, U.K.; Portland O.R., U.S.A., 2006. 59 Πηεξ Πάνιν Παδνιίλη, ό.π., ΢θελή αξ. 14 «Κνιρίδα (Γηάθνξνη ηόπνη)», ζ. 173-174 & ΢θελή αξ. 20 «Κνιρίδα», ζ. 176-177. 60 Drake Stutesman, “An interview with Piero Tosi”, The Journal of Cinema, 47.1 (2006), ζ. 106-121 θαη δε ζ. 119120. 61 ΢εκεηώλεη ν Σδάθνκν Γθακπέηη, πξνινγίδνληαο ηε ζπλέληεπμε ηεο Κάιιαο: «Σελ άθνπζα λα δεηάεη ε ίδηα από ηνλ Pasolini λα μαλαθάλεη έλα πιάλν, ηελ είδα λα ηελ απαζρνιεί ε αθξίβεηα ηνπ καθηγηάδ θαη ησλ θνζηνπκηώλ,

ΘΕΑΣΡΟΤ ΠΟΛΙ΢

τεύχος 2 2015

97

Ο Goffredo Rocchetti, η Μαρία Κάλλασ και ο Pier Paolo Pasolini ςτο ςκηνικό του Göreme (Καππαδοκία), Ιοφνιοσ 1969. Φωτογραφία: Mario Tursi, Πηγή: Κατάλογοσ ζκθεςησ Pasolini, Callas e Medea, Γκαλερί La Matete, Μπολόνια, 18/10 - 08/12/2007

Γεύηεξε κνξθή είλαη απηή ηεο γπλαίθαο, ηεο δνλνύκελεο, ηεο αηζζεζηαθήο, ηνπ εξσηηθνύ ζώκαηνο πνπ δηαγξάθεηαη κέζα από ηα δηάθαλα ζεληόληα: «Μέζα ζηνλ έξσηα βξίζθεη μάθλνπ (θαζώο γίλεηαη άλζξσπνο) έλα ππνθαηάζηαην ηεο ρακέλεο ζξεζθεπηηθόηεηαο. ΢ηελ εξσηηθή εκπεηξία μαλαβξίζθεη ηε ρακέλε ηεξή ζρέζε κε ηελ πξαγκαηηθόηεηα».62 Καη ηέινο ε ηξίηε κνξθή, ε κεηέξα, ελζαξθώλεηαη από έλα ζώκα αλζξώπηλν, νηθείν, ζηνξγηθό, κε γιπθέο θακπύιεο. Η θίλεζε ηεο εξσίδαο είλαη δσξηθή, κηληκαιηζηηθή, αθαηξεηηθή, ε πεκπηνπζία ηεο γπκλήο ππνθξηηηθήο. Η ίδηα αλαθέξεηαη ζηελ ππνθξηηηθή ηεο πξνζέγγηζε κε ππξήλα ηε ιηηόηεηα θαη ηελ απινπνίεζε δειώλνληαο ραξαθηεξηζηηθά: «Θέισ λα αλαιύσ έλα πξόβιεκα ζηα ζπζηαηηθά

ηνπιάρηζηνλ όζν θαη ηνλ ζθελνζέηε, λα ζπδεηάεη απιά θαη θπζηθά κε ηνπο αλζξώπνπο ηνπ ζπλεξγείνπ (θαη δελ ππήξρε ιόγνο λα ππνθξίλεηαη)», Σδάθνκν Γθακπέηη, ό.π., ζ. 153. Δπίζεο ζηηο γιαθπξέο αλακλήζεηο ηεο από ηε ζπλεξγαζία ηεο κε ηελ Κάιιαο ε Nadia Stancioff, ό.π., ζ. 22-35, πεξηγξάθεη ηηο πξώηεο εκέξεο ησλ γπξηζκάησλ ηεο Μήδεηαο ζηελ Καππαδνθία θαη εμαίξεη ηνλ επαγγεικαηηζκό ηεο πξσηαγσλίζηξηαο. 62 Πηεξ Παόιν Παδνιίλη, ό.π., ΢θελή αξ. 57, «Αθηή θνληά ζηελ Ισιθό», ζ. 198-203.

ΘΕΑΣΡΟΤ ΠΟΛΙ΢

τεύχος 2 2015

98

ηνπ».63 Μεγάιε κεξίδα ηεο θξηηηθήο ηνπ θαηξνύ, ελώ εμέθξαζε αληηξξήζεηο γηα ηελ ηαηλία, ππνθιίζεθε κπξνζηά ζηελ θαζεισηηθή εξκελεία ηεο Μαξίαο Κάιιαο.64 «Η Κάιιαο επηδίδεηαη ζε κία εξκελεία ππλσηηζηηθή, πνπ όκνηά ηεο δελ απαληά ζηηο κέξεο καο, δηαπνηηζκέλε από γλήζηα καγλεηηθή δύλακε. Δίλαη έλαο ζπλδπαζκόο δεμηνηερληθήο ζσκαηηθόηεηαο θαη ςπρνινγηθνύ ζξηάκβνπ. Θα κπνξνύζε λα πεη θαλείο όηη ζε απηήλ ηε λέα Μήδεηα εκπεξηέρεηαη ζπκππθλσκέλε ππνθξηηηθή ηέρλε ππέξηαηεο δξακαηηθήο έληαζεο».65 «Γελλεκέλε εζνπνηόο, έμππλε, απζόξκεηε, ηαιαληνύρα, βεληέηα δίρσο λα ην επηδηώθεη, κεγάιε ζθεληθή παξνπζία, θαηλόκελν» είλαη κεξηθνί από ηνπο ραξαθηεξηζκνύο πνπ ηεο έρεη απνδώζεη ν Pasolini.66 Μνινλόηη ζεσξήζεθε κία «πιήξεο θαιιηηέρληο» ζηελ επνρή ηεο, νξηζκέλνη θξηηηθνί ζεώξεζαλ αλνίθεηα ηελ παξνπζία ηεο ζηελ ηαηλία θαη ηελ αληηκεηώπηζαλ κε ζθεπηηθηζκό.67 Η ίδηα ην 1971 είρε ηνλίζεη όηη πξέπεη θαλείο λα δεη ηελ ηαηλία πάλσ από κία θνξά γηα λα είλαη ζε ζέζε λα εθηηκήζεη ην κέγεζνο ηεο δύλακεο θαη ηνπ λνήκαηόο ηεο. Σέινο, δύν εηθόλεο ηεο ηαηλίαο απνηππώλνληαη αλεμίηεια ζηε κλήκε ηνπ ζεαηή θαη ζπλδένπλ ζρεδόλ πξνθεηηθά ηελ θηλεκαηνγξαθηθή εξσίδα κε ηελ πξσηαγσλίζηξηα. Η κνξθή ηεο Μήδεηαο, όηαλ παγηδεπκέλε κέζα ζε έλαλ θιεγόκελν θινηό δήιηαο θαη πάζνπο αλαθσλεί «ηίπνηε δελ είλαη δπλαηόλ πιένλ», αλαθαιώληαο ηε δσή ηεο ίδηαο ηεο Κάιιαο, ελώ ην πξόζσπό ηεο κέζα ζηηο αλζξώπηλεο ζηάρηεο πνπ ζεθώλεη ν άλεκνο, πνπ παξαπέκπεη ζηε κεηά ζάλαηνλ θαύζε ηνπ ζώκαηόο ηεο θαη ην ζθόξπηζκα ηεο ηέθξαο ηεο ζην Αηγαίν. «Αθήζηε απηέο ηηο ζηάρηεο λα αλαπαπζνύλ ελ εηξήλε. Ο Pier Paolo Pasolini, είλαη θη απηόο λεθξόο. Όκσο ηα απνκεηλάξηα ηνπο θαη ην ζκίμηκν ηνπο ζα είλαη ε εηθόλα κηαο Κάιιαο πνπ πεξηβάιιεηαη από εθηπθισηηθέο θιόγεο, κία γπλαίθα ζηα άθξα, κε πξόζσπν πνπ ηξεκνπαίδεη κέζα ζηα εθθξαζηηθά θύκαηα κηαο ππξαθησκέλεο αγθαιηάο. Απηό ην δηαζιαζκέλν πξόζσπν ηεο Μήδεηαο, νκηινύλ αιιά κε άδνλ, απηό ήηαλ ε Κάιιαο κέζα ζηηο θιόγεο».68

63

΢πλέληεπμε ζηνλ δεκνζηνγξάθν Kenneth Harris, ό.π. Γεηγκαηνιεπηηθά αληηγξάθσ από θξηηηθέο ηα αθόινπζα: α) Tony Rayns, “Medea” ζην John Pym, The Time Out Film Guide, Time Out, London, 2006, ζ. 1360-1362: «Η Κάιιαο σο Μήδεηα απνθξπζηαιιώλεη ηελ εξεπλεηηθή πξνζέγγηζε ηνπ Παδνιίλη […] Μία εηθνληθή εξκελεία κε ηελ εμαηξεηηθή κάζθα ελόο πξνζώπνπ κεηεξρόκελν ζε αθξαίεο ςπρηθέο θαηαζηάζεηο», β) Vincent Canby, “Callas stars in Pasolini Medea”, New York Times, 29/10/1971: «Τπό ηελ θαζνδήγεζε ηνπ Pasolini, ε Κάιιαο αλαδεηθλύεηαη ζε ζαγελεπηηθή θηλεκαηνγξαθηθή παξνπζία, πξνηθηζκέλε κε κία δύλακε πνπ δελ ζρεηίδεηαη ηόζν κε ηελ ππνθξηηηθή ηεο δεηλόηεηα –ζύκθσλα κε ηε ζπκβαηηθή έλλνηα ηνπ όξνπ– όζν κε ηε ράξε ηεο θίλεζήο ηεο θαη ην κεγαιεηώδεο ηεο πξόζσπν». 65 Genêt [Janet Flanner], “Letter from Paris”, The New Yorker, 21/2/1970. 66 Γηώξγνο ΢. Μάξθνπ, ό.π., 50. 67 Maurizio Viano, A Certain Realism. Making Use of Pasolini’s Film Theory and Practice, University of California Press, Berkeley, 1993, ζ. 241: «Ο Παδνιίλη απέηπρε λα δεκηνπξγήζεη κία Μήδεηα δπλαηή θαη ςπραλαγθαζηηθή θαη ε Μαξία Κάιιαο απέηπρε λα κεηαδώζεη ην πάζνο: απιώο κεηαδίδεη αθακςία, θαη όρη πεηζηηθό πξσηνγνληζκό». 68 Catherine Clément, Opera or the Undoing of Women, (translation: Betsy Wing), I.B. Tauris, London, 1997, ζ. 2829. 64