(Recenzja) Bodil Petersson, Lars Erik Narmo (eds.), EXPERIMENTAL ARCHAEOLOGY. BETWEEN ENLIGHTENMENT AND EXPERIENCE, Acta Archaeologica Lundensia Series in 8°, No 62, Department of Archaeology and Ancient History, Lund 2011.

FOLIA PRAEHISTORICA POSNANIENSIA T. XVIII – 2014 INSTYTUT PRAHISTORII, UAM POZNA – ISBN 978-83-232-2776-2 ISSN 0239-8524

RECENZJE

Bodil Petersson, Lars Erik Narmo (eds.), EXPERIMENTAL ARCHAEOLOGY. BETWEEN ENLIGHTENMENT AND EXPERIENCE, Acta Archaeologica Lundensia Series in 8°, No 62, Department of Archaeology and Ancient History, Lund 2011

Bodil Petersson jest szwedzk archeolo k , której ostatnie prace wi si z szeroko rozumian archeologi publiczn . Z kolei Lars Erik Narmo jest norweskim badaczem, specjalizuj cym si w archeologii do wiadczalnej. Prezentowana ksi ka jest pokłosiem projektu badawczego „Experimental Archaeology. Between Enlightenment and Experience”. We wprowadzeniu (Introduction) B. Petersson zapoznaje czytelnika z histori , przebiegiem i celami projektu. W 2008 r. miały miejsce warsztaty w Lofoten, z kolei w 2009 r. odbyły si spotkania w Lund i Kopenhadze. Celem projektu było zapocz tkowanie bli szej współpracy mi dzy archeologami zajmuj cymi si archeologi do wiadczaln w Skandynawii, przy czym chodziło o poł czenie ró nych rodowisk: tych akademickich z tymi pracuj cymi w muzeach na otwartym powietrzu. Jak jasno wskazuje tytuł ksi ki, autorzy chcieli pokaza wieloaspektowo współczesnych bada w ramach archeologii do wiadczalnej. Archeologia ta bowiem, w zamy le autorów, jest subdyscyplin archeologii, ale jest równie praktyk społeczn , sposobem dialogu, interakcji ze społecze stwem oraz specyficzn form „do wiadczania przeszło ci”. Wła nie ten aspekt projektu trzeba szczególnie uwypukli jako istotny. W drugim rozdziale ksi ki (A Journey in Time) B. Petersson i L.E. Narmo kre l histori skandynawskiej archeologii do wiadczalnej na szerszym europejskim tle. Twierdz , i do tej pory archeologia do wiadczalna kładła szczególnie nacisk na studia technologiczne (np. wypał naczy ceramicznych), opieraj c si na zało eniach „nowej archeologii” (hipotetyczno-dedukcyjne wnioskowanie). Autorzy nie neguj takich działa . Argumentuj jednak, e jest to podej cie ograniczaj ce sam archeologi . Im z kolei chodzi o jej poszerzenie – by d yła nie tylko do bycia nauk w duchu pozytywistycznym, lecz tak e cz ci współczesnej humanistyki. Dowodz , e potrzebna jest – jak to ujmuj – humanistic experimental archaeology. Wa ny ma by w takiej archeologii nie tylko sam proces eksperymentu, ale równie istotn jego cz ci s aktorzy, jego uczestnicy: osoby przeprowadzaj ce dany eksperyment, widzowie, tury ci itd. Zwrócenie bli szej uwagi na ten aspekt mo e poszerzy i otworzy nowe tory dla współczesnej archeologii do wiadczalnej. Nast pny rozdział jest autorstwa Påvela Nicklassona (A Time for Poets: Experimental Archaeology in Götiska Förbundet). Szwedzki archeolog przyjmuje bardzo szerokie rozu-

584

RECENZJE

mienie eksperymentu w archeologii: eksperymentu my lowego (thought experiment). Omawia on pewne szwedzkie towarzystwo miło ników staro ytno ci (Götiska Förbundet) oraz zawiłe drogi wyłaniania si archeologii jako nauki akademickiej w tym czasie. W tym okresie było kilka sposobów my lenia, do wiadczania przeszło ci. I w jednym z nich miała swój pocz tek akademicka archeologia. O działaniach zwi zanych z archeologi do wiadczaln na tle europejskim pisze nast pnie Roeland Paardekooper (Experimental Activities. A European Perspective). Zauwa a on, e pod terminem archeologii do wiadczalnej rozumie si cz sto rzeczy, które nie s ani archeologi , ani eksperymentem (np. rekonstrukcje budynków, lekcje tzw. ywej archeologii). W jego zamierzeniu archeologia do wiadczalna ma nadal by kontrolowanym i na laduj cym przeszłe zjawiska eksperymentem. Autor podkre la potencjał popularnych w Europie muzeów na otwartym powietrzu, które powinny stanowi naturalny kontekst dla eksperymentów naukowych. Podkre la równie potrzeb bardziej formalnego zorganizowania rodowiska badaczy zajmuj cych si archeologi do wiadczaln . Tine Schenck z kolei w swoim tek cie (Experimenting with the Unknown) przypomina tocz c si dyskusj w ramach archeologii do wiadczalnej mi dzy kontrolowanym eksperymentem a aktualizmem w jej ramach. Ka dy eksperyment archeologiczny ma mie elementy, na które archeolog nie ma wpływu. Autor mówi równie , e udany eksperyment to taki, który pozwala dowiedzie si czego nowego. Twierdzenie to omawia na przykładzie próby beznaczyniowej produkcji dziegciu. Eksperyment ten, mierzony standardami wyznaczonymi przez „now archeologi ”, nie jest działaniem naukowym. Jednak gdy patrzy si na niego dzi ki zdobytej nowej wiedzy, z perspektywy hermeneutyki, odczytywania nowych tre ci, to ta próba mo e zosta uznana za naukow . Warto podkre li , e autor rozwija ten aspekt archeologii do wiadczalnej zwi zanej nie tyle z – u ywaj c słów redaktorów ksi ki – enlightment, ile raczej z experience. Lotte Eigeland w rozdziale State or Status Quo? Experimental Archaeology in East Norwegian Stone Age Research równie patrzy na archeologi do wiadczaln z perspektywy osoby czynnie zajmuj cej si ni . Omawia histori bada nad epok kamienia. Podkre la równie problemy zwi zane z faktem, i niewielu archeologów zajmuje si w Norwegii t tematyk . Co istotne, uwypukla te znaczenie lokalnych bada . Na przykład: w zwi zku z brakiem dobrej jako ci krzemienia w północnej Skandynawii ludzie w epoce kamienia musieli u ywa jego substytutów. A zatem badania prowadzone na dobrej jako ci krzemieniu (np. jak to robi badacze z Danii i Francji) nie zdaj tutaj egzaminu. Ponownie pada głos o potencjale muzeów na otwartym powietrzu czy te living history centres dla rozwoju i promocji samej archeologii. Dwa kolejne teksty s autorstwa du skich archeolo ek: Henriette Lyngstrøm (Teaching Experimental Archaeology at the University of Copenhagen) oraz Marianne Rasmussen (Under the Same Roof. Experimental Research and Interpretation with Examples from the Construction of House Models). Pierwsza z nich opisuje histori rozwoju archeologii dowiadczalnej na Uniwersytecie w Kopenhadze oraz relacje wi ce j z HistoricalExperimental Centre w Lejre. Druga z kolei opisuje inicjatywy badawcze podejmowane przez o rodek w Lejre. Podkre la jego rol w rozwoju i promowaniu archeologii do wiadczalnej nie tylko w Skandynawii. Lejre jest jednym z najwa niejszych miejsc europejskiej archeologii do wiadczalnej w ogóle. M. Rasmussen zauwa a wyra nie kierunek zmian, jakie

RECENZJE

585

maj miejsce w Lejre. Kiedy b d ce o rodkiem badawczym, stało si obecnie parkiem tematycznym. Nawet nazwa miejsca uległa zmianie. Teraz to jest: „Land of Legends, Lejre” (Kraina legend). Ma to swoje pozytywne i negatywne aspekty, które autorka przybli a. Interesuj ce uwagi teoretyczne w kolejnym rozdziale formułuje Anna S. Beck (Working in the Borderland of Experimental Archaeology. On Theoretical Perspectives in Recent Experimental Work). Autorka twierdzi, e archeologia do wiadczalna nie doczekała si jeszcze generalnej dyskusji dotycz cej zagadnienia: archeologia procesualna versus archeologia postprocesualna. Nadal do wiadczenia archeologiczne maj by ocenianie przez pryzmat „paradygmatu” procesualnego. Postprocesualna archeologia do wiadczalna, tzw. contextual approaches, stawia sobie z kolei inne cele, stosuje inne metody, a zatem jej wyniki powinny równie by oceniane z innej perspektywy. Niew tpliwym atutem tekstu jest to, e autorka swoje rozwa ania teoretyczne oparła na trzech eksperymentach, które przeprowadziła w Lejre. Tekst jest wiadectwem drastycznych zmian, które zachodz w europejskiej archeologii do wiadczalnej. Współredaktor ksi ki, L.E. Narmo, w rozdziale The Unexpected równie pisze o ograniczeniach pozytywistycznie widzianej archeologii do wiadczalnej. Ka dy eksperyment niesie ze sob wła nie unexpected, nieoczekiwane rezultaty. Autor nie podbudowuje swej obserwacji wystarczaj c dyskusj teoretyczn , ale argumentuje na jej rzecz poprzez własne badania, które prowadził w Lofotr Viking Museum. Kjel Knutsson od wielu lat zajmuje si archeologi do wiadczaln . Swój tekst po wi cił jej historii, rozwojowi na Uniwersytecie w Uppsali (A View from the Inside. Experimental Archaeology at Uppsala University 1971–2008). Ukazuje on m.in., jak wa na dla jej rozwoju jest współpraca uniwersytetu z muzeami na otwartym powietrzu. Równie zauwa a, e ogólne debaty teoretyczne wpływaj na zainteresowanie sam archeologi do wiadczaln . W latach 80., 90. XX w. wielu studentów, doktorantów zajmowało si t problematyk . Ostatnimi czasy, wraz z szersz debat nad archeologi postprocesualn , zainteresowanie eksperymentami archeologicznymi spadło i zostało przedefiniowane. Młodzi badacze nie skupiaj si na technologii produkcji, np. narz dzi kamiennych. Raczej interesuj ich polityczne, etyczne, kulturowe zjawiska powi zane z sam archeologi do wiadczaln . Przykładem takiego poszerzenia archeologii do wiadczalnej jest tekst Gørill Nilsen (Doing Archaeological Experiments in an Ethnic Context. Experimental Archaeology or Experiential Actiities?). Autorka wychodzi od zwrócenia uwagi na ograniczenia tradycyjnie widzianej archeologii do wiadczalnej. Ma si ona nie sprawdza w wieloetnicznym społecze stwie norweskim. Rozwa anymi przykładami s eksperymenty bazuj ce na archeologicznych znaleziskach (np. pozostało ciach domostw, jam do wytwarzania tranu), ł czonych z ludem Sami. Jak podkre la, eksperymenty archeologiczne s wa ne nie tylko w wiecie naukowym, lecz tak e maj swe implikacje dla lokalnej społeczno ci. Te dwa wymiary powinny si uzupełnia , a na pewno siebie nie wyklucza . Ostatni tekst jest autorstwa Larsa F. Stenvika (Experiments with Iron Production in Trøndelag). Tekst ma charakter sprawozdania z prowadzonych eksperymentów. Autor przedstawia w nim swoje do wiadczenia z próbami wytopu elaza w rodkowej Norwegii. Podsumowuj c: redaktorzy tomu zebrali wiele do wiadcze i perspektyw patrzenia na archeologi do wiadczaln w Skandynawii. Zaprezentowali jej histori , ale, co chyba nawet wa niejsze, pokazali jej zło ono i przyszłe trendy, które powinny by rozwijane. Praca jest

586

RECENZJE

wydana na dobrej jako ci papierze kredowym, z wieloma kolorowymi ilustracjami pokazuj cymi wybrane eksperymenty archeologiczne, równie napisana jasnym j zykiem. Ksi k nale y poleci osobom, które próbuj uczy archeologii do wiadczalnej, jak równie studentom zainteresowanym t tematyk (szerzej, archeologi publiczn ). Równie opis przeprowadzonych eksperymentów mo e zainteresowa osoby niezwi zane bezpo rednio z archeologi , ale zafascynowanych jej wieloma wymiarami (np. rodowisko odtwórstwa historycznego). I ostatnia uwaga: za ironi losu trzeba uzna nieszcz liwe – jak si wydawało przez ostatnie lata – Marii Mi kiewicz tłumaczenie Experimental Archaeology Johna Colesa jako Archeologii do wiadczalnej. W dyskursie archeologii anglosaskiej istniej bowiem dwa ró ne wyra enia w tym kontek cie. Experimental archaeology (w tłumaczeniu dosłownym: „archeologia eksperymentalna”) widziana była jako subdyscyplina archeologii, przeprowadzaj ca naukowe eksperymenty. Natomiast te zjawiska, które nie spełniały pozytywistycznych wymaga wyznaczonych przez „now archeologi ”, były nieco pogardliwie okre lane mianem experiential archaeology, archeologi do wiadczaln . Jak pokazuje jednak omawiana ksi ka, istnieje coraz wi ksza potrzeba uwzgl dnienia „subiektywnych” elementów prowadzonych eksperymentów archeologicznych, do wiadcze ludzi je przeprowadzaj cych, oraz społecze stwa, które ch tnie przygl da si (i czasem aktywnie uczestniczy) w archeologicznych badaniach. Słowem, archeologia do wiadczalna zmierza do tego, by była ona jeszcze bardziej „do wiadczalna”, społeczna ni „eksperymentalna”, stricte naukowa w sensie pozytywistycznym. I to zostało w pewien niezamierzony sposób zało one w przekładzie M. Mi kiewicz. Dawid Kobiałka Instytut Prahistorii, Uniwersytet im. A. Mickiewicza ul. w. Marcin 78, 61-809 Pozna , Poland

William S. Hanson, Ioana A. Oltean (eds.), ARCHAEOLOGY FROM HISTORICAL AERIAL AND SATELLITE ARCHIVES, Springer, New York–London 2013

Zasoby historycznych zdj lotniczych wykonanych w celach militarnych lub kartograficznych stosunkowo rzadko s przedmiotem zainteresowa archeologów. We współczesnych pracach, omawiaj cych zastosowanie fotografii lotniczych, badacze skupiaj si przede wszystkim na uzyskiwaniu i wykonywaniu nowych zdj , pomijaj c bogate ródła archiwalne lub rzadko o nich wspominaj c1. Luk t stara si wypełni ksi ka Archaeology from Historical Aerial and Satellite Archives pod redakcj Williama S. Hansona i Ioany A. Oltean. Jest to praca po wi cona potencjałowi, jaki drzemie w odtajnionych archiwach konfliktów __________________ 1

Hanson, Oltean 2013, 5.