Iconoclasm

Iconoclasme

Eerst de test: kijken we naar voren of naar achteren. Populair gezegd
kijken we tegen iemands kont of laten we iemand onze kont zien. Kijken we
naar het verleden, dan is het een herinnering die zelf al een uitwissing
van een heden is. Kijken we naar de toekomst dan is die ook een uitwissing
van het heden naar een situatie die beter/anders/mogelijk is. Status quo is
uit den boze. Evolutie=Vooruitgang=Modernisatie. Mondriaan, Marinetti,
Malevich. M&M&M's. De samenvatting van het modernisme ligt in het vierkant.
Iedere Neo- beweging zet zichzelf uiteen met haar voorgangers. Kruis,
vierkant, cirkel blijven over als neo symbolen van een verleden dat in de
toekomst werd gekatapulteerd. Een toekomst van neo-liberaal gedachtegoed
dat uit een ver verleden opduikt om opnieuw verschoten te worden ( kunst is
geen regeringszaak zei Thorbecke) En uitwissing van de uitwissing, een
vergeten van vergeten. Vrije markt laat de vraag open naar: vrij voor wie?
Vrij van ons? Zorgeloos genieten? Ieder mens krijgt wat ie verdient?
Verdienen roept de vraag op naar dienen en dienende zorgelozen. De bediende
bedient.
De vooruitgang heeft niets dan ellende opgeleverd, alle strijd ten spijt en
ten voordele. Ellende is de menselijke vertaling van drijfveer en
vooruitgang. Het is koud en warm. Vandaag is het warm, Daphne was warm en
koud. Haar haast was gelegen in haar vlucht voor een verleden waarin haar
toekomst al lag, in een beeld van haar op het moment dat ze tot boom werd.
Tot een wezen dat symbolisch werd voor de poëzie en de kunst zelf, voor
overwinning. De laurier, boom van herinnering aan haar. Ze draait zich nog
om, om te zien of Apollo haar zal grijpen. Haar vader Peneus, de man in het
water, redt haar en vernietigt haar in één bezwerende daad.

De Stad
Ieder individu in onze samenleving is slachtoffer van het iconoclasme van
zijn tijd. Hoezo? De moderne wereld kent geen mededogen ten aanzien van de
verwarde mens en zijn speurtocht naar ankerpunten. Waar was het ook alweer?
De oude man die in Himmel über Berlin van Wim Wenders op zoek naar de
Potsdammer Platz loopt over de vlakte in Berlijn en zich dat plein uit zijn
jeugd herinnert dat is uitgewist door de oorlog, de warme en vervolgens de
koude. Dit voorbeeld laat iets zien dat iedereen in het leven meemaakt:
sporen worden uitgewist door de vernietiging. Inmiddels zou hij opnieuw
ontredderd zijn. Waar was het? (vgl. de nadrukkelijke verwijzingen in David
Lynch' film Inland Empire: daar ongeveer)
In 1873 publiceert Victor de Stuers het pamflet Holland op zijn smalst in
de Gids en geeft daarmee de beslissende voorzet voor het ontstaan van de
monumentenzorg. Maar wat is een monument? En past het monument in het
budget van onze vooruitgang? Laat ik voorop stellen dat ik gekwetst ben
door de meedogenloze vernielzucht in het algemeen. Maar in het bijzonder
heb ik dit aan den lijve ondervonden door de afbraak van een groot gedeelte
van de wijk waarin ik mijn jeugd heb doorgebracht, inclusief het huis
waarin ik woonde. Een wijk gebouwd aan het einde van de jaren '60 waarvan
in de jaren '90 de afbraak al begon, te vergelijken met de afbraak van de
zgn. Bijlmer. De gedeeltes die zijn blijven staan maken een verloren,
ontheemde indruk. Gebouwen die eenmaal uit het verband worden gerukt zijn
reddeloos. Iconoclasme is niet alleen een actieve daad, er zijn tenslotte
altijd wel mensen te vinden die willen vernietigen, maar vooral ook een
passieve die iets zegt over onze morele ontreddering. Aangezien er steeds
meer gebouwd wordt, wordt ook de monumentenzorg steeds intensiever en
kostbaarder. En dat is iets dat de Nederlander niet leuk vindt. Toen ik
vorig jaar mijn oude wijk bezocht vielen me een aantal dingen op. Een
gedeelte van de wijk was afgebroken om plaats te maken voor nieuwbouw die
moeilijk een verbetering genoemd kon worden, het gedeelte dat er nog stond
was aangetast door verandering en verwaarlozing. Architectuur die
verwaarloosd wordt, verkwijnt en wordt ongewenst. Het kan een politieke
beslissing zijn die genomen is om op oneigenlijke wijze problemen op te
lossen. Kijkend naar de gebouwen: hout was vervangen door kunststof, het
oorspronkelijke kleurenschema was vervangen door alle verfresten die men
nog kon vinden. Als een gemeente al iconoclastisch kan zijn in haar
veronachtzaming van de leefomgeving dan is dit een goed voorbeeld waarin
voorspellingen opeens self fulfilling worden. De toekomstgerichte visie van
het oorspronkelijke ontwerp wordt een tragedie waarin de wijk langzaam ten
onder gaat.
Maar dit is misschien nog slechts een sentimenteel geluid in een
globaliserende wereld, vergeleken met Sjanghai is alles klein en nietig.
Dan wordt de passage van De Stuers over het middeleeuwse kruittorentje in
Maastricht opeens wereldvreemd: " Bij gelegenheid van de ontmanteling van
Maastricht heeft men het gebouw gesloopt en in de Maas geworpen….."
Tijdens de Franse Revolutie hebben enkelen vraagtekens gezet bij de
iconoclastische orgie die het Franse volk richtte tegen het absolutistische
en moreel zwakke koningshuis en alles wat daarmee samenhing. Zo werden
vrijwel alle kerken, kloosters, kastelen op de een of andere wijze
toegetakeld en soms volledig onttakeld. Het is duidelijk dat de hele idee
van monumentenzorg en restauratie hier haar wortels heeft. Maar in de 19e-
eeuw is dat eigenlijk al te laat. De Franse revolutie en haar grote
schoonmaak loopt vrijwel parallel met het ontstaan van de moderne burger.
De burger die liever vergeet en vooruitgang meer en meer in een materieel
licht is gaan zien. Rudi Laermans schrijft in een artikel voor SKOR: "het
nutteloze was per definitie economisch waardeloos, en 'dus' verdiende het
verleden aandacht noch erkenning; 'dus' kon het zonder nostalgie of
spijtgevoelens worden aangetast, veranderd, zelfs vernietigd." Dit was
precies wat De Stuers onaanvaardbaar vond, want onbeschaafd. De discussie
had destijds een nogal nationalistische en didactische toon die
overeenkomsten vertoont met de discussie nu over geschiedenis en
identiteit. De strijd van Luddieten onder aanvoering van de fictieve figuur
Ludd mogen we zeker iconoclastisch noemen. Machines zijn de iconen van de
19e eeuw en ze zijn in staat tot het spektakel waarin vooruitgang,
positivisme en rationalisme het toneel betreden. Ze worden vereerd vanaf
hun geboorte maar de verering wordt tot spektakel in de
wereldtentoonstellingen die de massa mobiliseren en hypnotiseren.

In de periode van het klassieke iconoclasme, 8e en 9e eeuw in de
Byzantijnse wereld werd door de iconodulen beweerd dat een afbeelding van
Christus gerechtvaardigd was vanwege zijn verschijning in de wereld. Hoe
spiritueler een samenleving wordt hoe moeilijker de verhouding tot het
beeld. Het begint met Plato's kunstopvatting, eigenlijk is de kunst een
vorm van afgoderij, idolatrie. Beelden zijn gevaarlijke verleiders die de
weg naar de ware kennis kunnen barricaderen. En eigenlijk geldt dat voor de
wereld zelf. Dit is niet de ware wereld
De geboorte van een ideologie waarin de scheiding tussen zijn en schijn tot
uitdrukking komt. Heeft de moderniteit ons niet tot de rand van de afgrond
gebracht om vervolgens daar tot inkeer te komen? Om in onze zelfdestructie
de ruimte voor constructie te zien. De schijn van de wereld wordt tot inzet
van het moderne: wat, waar , wanneer en waarom? Doordringen, penetreren,
transparant maken, schoonmaken en dan zien we wel wat er achter zit. Het
onzichtbare zichtbaar maken is een droom die voorgoed verwoest is in de
dualistische vervreemding. Wat te denken van: het zichtbare onzichtbaar
maken? Paul Klee was dichter in verf.

Meissonier, Tuileries, 1871 Olieverf op doek: het voormalige paleis werd
tijdens de Parijse commune in mei 1871 in de brand gestoken. Gedurende de
eerste jaren van de revolutie woonde een deel van koninklijke familie daar.

Victor de Stuers, Holland op zijn smalst,
Rudi Laermans, Paradoxen van patrimonialisering, http://www.skor.nl/article-
2870-nl.html