From Nubia to Sudan (photo exhibition catalogue)

Από τη Νουβία στο Σουδάν με τη ματιά της Ελληνο-Νορβηγικής Αρχαιολογικής Αποστολής

From Nubia to Sudan through the eyes of the Greek-Norwegian Archaeological Mission

Πρώτη Έκδοση 2011 BRIC Πανεπιστήμιο του Μπέργκεν Σε συνεργασία με Κέντρο Πόρων του Μπέργκεν για Διεθνή Ανάπτυξη Jekteviksbakken 31, 5006 Μπέργκεν, Νορβηγία

First published in 2011 by BRIC University of Bergen In cooperation with Bergen Resource Centre for International Development Jekteviksbakken 31, 5006 Bergen, Norway

© Αλέξανδρος Τσάκος & Ενριέτε Χάφσος-Τσάκος

© Alexandros Tsakos & Henriette Hafsaas-Tsakos

Στοιχειοθέτηση σε Palatino Linotype από Studio 3, Σάλτσμπουργκ, Αυστρία

Typeset in Palatino Linotype by Studio 3, Salzburg, Austria

Εκτύπωση και Βιβλιοδεσία στην Αθήνα, Ελλάδα από Τσάκος, Μπένος, Καμαράδος

Printed and bound in Athens, Greece by Tsakos, Benos & Kamarados

ISBN 978-82-7453-083-6

ISBN 978-82-7453-083-6

Έκθεση φωτογραφιών Μουσείο Μπενάκη Μουσείο Ισλαμικής Τέχνης Οκτώβριος 2011 – Φεβρουάριος 2012 Αλέξανδρος Τσάκος & Ενριέτε Χάφσος-Τσάκος

Exhibition of photographs Benaki Museum Museum of Islamic Art October 2011 – February 2012 Alexandros Tsakos & Henriette Hafsaas-Tsakos

Από τη Νουβία στο Σουδάν …

From Nubia to Sudan …

Ο Νείλος, το μακρύτερο ποτάμι στον κόσμο, κυλάει από την καρδιά της Αφρικής προς τη Μεσόγειο Θάλασσα. Πηγάζει από τις αναρίθμητες υδατοπηγές των αφρικανικών υψιπέδων, που σχηματίζουν δύο κυρίως ποταμούς: το Λευκό Νείλο, που γεννιέται στη Λίμνη Βικτώρια στο κέντρο της αφρικανικής ηπείρου, και τον Μπλε Νείλο, που ξεκινάει το ταξίδι του από τη Λίμνη Τάνα στα υψίπεδα της βόρειας Αιθιοπίας. Αυτοί οι δύο γιγάντιοι ποταμοί συναντώνται στις πλατιές πεδιάδες του Κεντρικού Σουδάν, κι αφού ενωθούν δημιουργούν την κοίτη του μαγευτικού κεντρικού Νείλου. Σε αυτήν την κοίτη θα διασχίσει ο Νείλος, στην πορεία του προς βορρά, το καυτό και ερημικό περιβάλλον της Ανατολικής Σαχάρας. Αυτή είναι η περιοχή των περίφημων έξι – ή και περισσότερων – Καταρρακτών του Νείλου, οι οποίοι σχηματίστηκαν από γρανίτες που ξεπήδησαν από χάσματα που προκάλεσαν στο υπέδαφος νουβικού αμμολίθου ηφαιστειακές εκρήξεις σε αρχέγονους καιρούς. Εδώ και χιλιάδες χρόνια αποτελεί αυτός ο πελώριος ποταμός τη βασική αρτηρία επικοινωνίας μεταξύ της υποσαχάριας Αφρικής και του κόσμου της Μεσογείου, καθώς και μοναδική πηγή ζωής για τους πληθυσμούς που είχαν εγκατασταθεί στις γόνιμες όχθες του.

The Nile, the longest river in the world, flows from the heart of Africa into the Mediterranean Sea. It springs from the innumerable water sources of the African plateaus, which form two major rivers: the White Nile, originating in Lake Victoria at the center of the African continent, and the Blue Nile, starting its flow from the headwaters of Lake Tana in the highlands of northern Ethiopia. These two mighty rivers meet on the wide plains of Central Sudan, where their confluence creates the majestic united Nile, which flows northwards through the hot and barren landscape of the Eastern Sahara. This is the stretch of the famous six – or more – Nile Cataracts, formed by granite rising from cracks caused in primordial times by volcanic eruptions in the otherwise uniform Nubian sandstone complex. For millennia, this great river has been the essential artery of communication between sub-Saharan Africa and the Mediterranean world, as well as the sole source of life for the populations inhabiting the lands along its fertile banks. The Middle Nile Valley is the stretch between the confluence of the White and Blue Niles at Khartoum, the modern capital of the Islamic Republic of Sudan, and the northernmost of the six cataracts at Aswan, in southern Egypt. Since the Bronze Age (3200-1200 BCE), the land and the peoples to the south of the First Cataract of the Nile have been recognized as different from those to the north. The ancient Egyptians called the people of the south Nehesyu, which means ‘the burnt/the bronzed’. Along similar lines, the Greeks of Antiquity called this land Aithiopia, meaning ‘Land of Burnt Faces,’ and the Arabs continued the tradition by calling the lands south of Egypt Bilad as-Sudan, meaning ‘Country of the Blacks’. During the Medieval centuries (c. 500-1500 CE), the millennium between the end of Antiquity and the Muslim conquest of northern Sudan, the Middle Nile Valley was known as Nubia.

Η Μέση Κοιλάδα του Νείλου είναι το τμήμα του ποταμού από το σημείο της ένωσης του Λευκού και του Μπλε Νείλου στο Χαρτούμ – τη σύγχρονη πρωτεύουσα της Ισλαμικής Δημοκρατίας του Σουδάν – ως τον βορειότερο από τους έξι καταρράκτες του στο Ασουάν, στη νότια Αίγυπτο. Από την Εποχή του Χαλκού (3200-1200 π.Χ.), η χώρα και οι άνθρωποι νοτίως αυτού του Πρώτου Καταρράκτη του Νείλου είχαν αναγνωριστεί ως διαφορετικοί από τη χώρα και τους ανθρώπους στα βόρεια αυτού του φυσικού συνόρου. Οι αρχαίοι Αιγύπτιοι αποκαλούσαν τους γείτονές τους στα νότια Νεχέσιου, που σημαίνει “καμένοι/μπρούτζινοι”. Με παρόμοιο τρόπο, οι αρχαίοι Έλληνες αποκαλούσαν αυτόν τον τόπο Αιθιοπία, που σημαίνει “η χώρα αυτών που έχουν το πρόσωπό τους μαυρισμένο από την αιθάλη”. Οι Άραβες

4

After the first Bronze Age references to the Kingdom of Kush, which has been located at Kerma upstream from the Third Cataract, similar kingdoms appeared during the Iron Age at Napata and Meroe. The former (first half of first millennium BCE) produced the kings that reigned as pharaohs of the 25th Dynasty for almost a century (mid8th to mid-7th century BCE) over the whole Nile Valley in one of the largest empires ever formed in Africa; the latter (ca. 350 BCE – 350 CE) was the empire or kingdom south of Ptolemaic and Roman Egypt that profited from the conditions under the Hellenistic oecumene and the Pax Romana. Both Iron Age kingdoms developed into a creative combination of Pharaonic state propaganda and Hellenistic arts and crafts filtered through indigenous traditions of the most brilliant discursive adaptation of foreign forms.

συνέχισαν την παράδοση αποκαλώντας τις εκτάσεις νοτίως της Αιγύπτου Μπιλάντ ας Σουντάν, που σημαίνει “η χώρα των μαύρων”. Κατά το Μεσαίωνα (περίπου 500-1500 μ.Χ.), τη χιλιετία από το τέλος του αρχαίου κόσμου κι ως την κατάκτηση του βόρειου Σουδάν από τους Μουσουλμάνους, η Μέση Κοιλάδα του Νείλου έγινε γνωστή ως Νουβία.

Ύστερα από τις αναφορές κατά την Εποχή του Χαλκού στο Βασίλειο του Κους, που αναγνωρίστηκε στον αρχαιολογικό χώρο της πόλης Κέρμα βόρεια του Τρίτου Καταρράκτη, ακολουθούν ιστορικά παρόμοια βασίλεια της Εποχής του Σιδήρου στη Ναπάτα και τη Μερόη. Το πρώτο (α΄ ήμισυ της α΄προχριστιανικής χιλιετίας) αναπτύχθηκε γύρω από το Ιερό Βουνό (Τζέμπελ Μπάρκαλ) δυτικά της σύγχρονης πόλης Καρίμα και έδωσε στην Ιστορία τους βασιλείς που κυβέρνησαν ως οι φαραώ της 25ης Δυναστείας της Αιγύπτου σε όλη την Κοιλάδα του Νείλου για ένα σχεδόν αιώνα (από τα μέσα του Η΄ ως τα μέσα του Ζ΄ αιώνα π.Χ.), σε μια από τις μεγαλύτερες σε έκταση αυτοκρατορίες που γνώρισε η αφρικανική ήπειρος. Το δεύτερο βασίλειο – συχνά αποκαλείται και Μεροϊτική Αυτοκρατορία – αναπτύχθηκε στα νότια της Πτολεμαϊκής και Ρωμαϊκής Αιγύπτου (περίπου 350 π.Χ. – 350 μ.Χ.), και συγκεκριμένα με κέντρο την αρχαία Μερόη βόρεια της σύγχρονης πόλης Σέντι, εκμεταλλευόμενο τις ευνοϊκές συνθήκες για πρόοδο που προσέφερε η ελληνιστική οικουμένη και η ρωμαϊκή ειρήνη. Και τα δύο βασίλεια της Εποχής του Σιδήρου εξελίχθηκαν σε δημιουργικά αμαλγάματα της φαραωνικής κρατικής προπαγάνδας και των ελληνιστικών τεχνών και επιστημών φιλτραρισμένων από αυτόχθονες παραδόσεις που πανέξυπνα αφομοίωναν τις έξωθεν επιρροές και φόρμες έκφρασης.

Around 350 CE, the networks of the Roman Empire disintegrated and Axum in modern day Ethiopia rose as a rival in trading and one of the most powerful states of Late Antiquity worldwide; these factors led to the collapse of the kingdom of Meroe. The Nubian element of the ancient states along the Middle Nile was reinforced by newcomers from the original homelands of those people in Northern Kordofan and Eastern Darfur, and the medieval period (c. 500-1500 CE) became for the Middle Nile Valley the Nubian era par excellence. Based on the Graeco-Roman past and the contacts with Coptic Egypt and the Byzantine Empire, the Nubian people formed three Christian kingdoms along the Middle Nile Valley: In the far south, the territory belonging to the kingdom of Alwa extended from at least its (supposed) capital at Soba on the Blue Nile (upstream from the confluence at Khartoum), and downstream until at least the confluence of the Nile with the river Atbara.

Γύρω στα 350 μ.Χ., η αποσύνθεση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και η κυριαρχία του Αξούμ επί της Μερόης στο διεθνές εμπόριο που ελεγχόταν από την “γειτονιά” τους μεταξύ Αφρικής και Ασίας, Νείλου και Ερυθράς, οδήγησαν στην κατάρρευση το τελευταίο αρχαίο βασίλειο της Μέσης Κοιλάδας του Νείλου. Φαίνεται ότι με αυτήν τη συγκυρία, το νουβικό στοιχείο του πληθυσμού της Μεροϊτικής Αυτοκρατορίας ενισχύθηκε από νέες αφίξεις Νουβίων από την

In the middle, the kingdom of Makuria encompassed the territory from the treacherous rapids of the Fifth and Fourth Cataracts and until the natural barrier of the Third Cataract, which has constituted historically, linguistically, and anthropologically a frontier zone in various periods of the Sudanese past and present. The mighty kings of Makuria ruled from the capital city of Old Dongola, which was built

5

between the two most fertile stretches of the Middle Nile, namely the basins of Letti and Kerma and the district of modern Merowe and Karima. This is the best-known medieval kingdom of Christian Nubia. Makuria prospered until the fourteenth century, when it collapsed under the pressure of the Mamluks of Egypt.

κοιτίδα του γένους τους στο Βόρειο Κορντοφάν και στο Ανατολικό Νταρφούρ. Η Μεσαιωνική περίοδος (περίπου 500-1500 μ.Χ.) έγινε η κατ’εξοχήν νουβική περίοδος στην ιστορία της Μέσης Κοιλάδας του Νείλου. Βασισμένοι στην εμπειρία των συχνών επαφών με τον ελληνορωμαϊκό κόσμο και τη συνέχισή τους στις πολιτισμικές και θρησκευτικές ανταλλαγές με την Κοπτική Αίγυπτο και τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία, οι Νούβιοι σχημάτισαν τρία χριστιανικά βασίλεια:

Much earlier, in the course of the world-turning Persian and Islamic invasions of the 7th century CE, Makuria annexed the northernmost of the Nubian kingdoms, Nobadia, with its capital most probably at modern day Faras (the Coptic Pachoras). The ruins of this medieval town with its churches and famous murals were just one of the victims of the flooding after the building of the Aswan High Dam, as well as one of the greatest archaeological sensations of the subsequent campaign launched by UNESCO. Among all the Nubian kingdoms, Nobadia enjoyed the closest links to the Mediterranean state of Egypt. Therefore, it remained an important province of the Makurian state until the end; and probably even beyond, when Christianity was a nominal differentiating point from the Islamized locals, the wandering Arab Muslims, and the Egyptians or Ottomans who tried to create a new order in the subdued Sudan.

Στο νότο, η επικράτεια του βασιλείου της Αλώας εκτεινόταν τουλάχιστον από την πιθανή πρωτεύουσα στη Σόμπα παρά τον Μπλε Νείλο (ανατολικά από το Χαρτούμ, του οποίου το αστικό κέντρο σήμερα την έχει “καταπιεί”) και βόρεια ως την ένωση του Νείλου με τον ποταμό Άτμπαρα. Στο κέντρο, το βασίλειο της Μακουρίας περιλάμβανε την περιοχή από τις δύσβατες εκτάσεις του Πέμπτου και του Τέταρτου Καταρράκτη ως το φυσικό σύνορο του Τρίτου Καταρράκτη που είχε αποτελέσει ιστορικό, γλωσσικό και ανθρωπολογικό σύνορο στο παρελθόν του Σουδάν και εξακολουθεί να λειτουργεί ως τέτοιο μέχρι σήμερα. Οι πανίσχυροι στην περιοχή βασιλείς της Μακουρίας κυβερνούσαν από την πρωτεύουσα Παλαιά Ντόνγκολα, ιδρυμένη ανάμεσα στις δύο πιο εύφορες περιοχές στη Μέση Κοιλάδα του Νείλου: τις κοιλάδες του Λέτι και της Κέρμα προς βορρά και την περιοχή των σύγχρονων πόλεων Καρίμα και Μαράουϊ προς νοτιοανατολικά. Το βασίλειο της Μακουρίας είναι το πιο συχνά αναφερόμενο στις ιστορικές μαρτυρίες και άκμασε ως τον ΙΔ΄ αιώνα, όταν πια κατέρρευσε υπό την πίεση των μαμελουκικών εισβολών από την Αίγυπτο.

Sudan 1 is a country of contrasts: from the barren deserts in the North to the lush rainforests in the South, from the mountainous Red Sea Hills in the East to the flat savannah in the West. It is also a country of great diversity, which is displayed in the various ways humans have adapted to the different natural environments. Sudan displays a rare diversity of cultures. The estimated 40 million Sudanese are split into almost 600 tribal units and speak more than 400 different languages and dialects. Notions of race, tribe, and ethnicity are all part of individual and collective identities in the Islamic Republic of the Sudan, and the Sudanese perceptions of differences and similarities are one of the reasons for the violent conflicts within the state. These can be understood under the scope of this immense human variability. Never before the colonial era (second half of 19th – first half of 20th centuries) had any state south of Egypt controlled such a large territory as the one of the modern Sudanese state. The centres of authority in ancient Sudan, the Aithiopia of the Greeks, were always along the Nile.

Πολύ νωρίτερα, κατά τη διάρκεια των κοσμοϊστορικών ανατροπών που προκάλεσαν οι περσικές και αραβικές επιδρομές του Ζ΄ αιώνα μ.Χ., η Μακουρία είχε προσαρτήσει το βορειότερο νουβικό βασίλειο, τη Νοβατία, της οποίας η πρωτεύουσα βρισκόταν κατά πάσα πιθανότητα στο “σημερινό” Φάρας (το κοπτικό Παχωράς). Τα εισαγωγικά υποδηλώνουν ότι το Φάρας ήταν μια από τις πόλεις που καταποντίστηκαν ύστερα από την κατασκευή του Μεγάλου Φράγματος στο Ασουάν. Αν παραμένει ζωντανό με κάποιο τρόπο

6

As this catalogue goes to print, Sudan is due to be divided into a southern and northern part on the 9th of July 2011. 1

For almost a thousand years, the medieval Nubian kingdoms of northern Sudan existed aside the Islamic caliphate and created an original and immensely attractive civilization. Nowadays the Nubian speaking tribes share the Middle Nile with Arabic speaking tribes. They also share the religious experience in the unique form of Islam in the Sudan. There, the qubbas (tombs of saints of the Muslim faith) are more often than not stronger poles of ritual attraction than mosques. Moreover, the holiness of the Quran is most actively perceived in its form of zikr, the chanting and whirling of the derwishes (Persian for members of Sufi orders). The Sudanese sufi (Arabic for the mysticist part of Islam, as well as for its practitioners), however, practice their faith on African land: and as much as their prayers follow the division of the day exemplified by traditional Islam, their zikr is less of a whirl and more of a leap – Sudan is Africa because the Muslims jump in celebration of Allah! And since both Nubians and Arabs live in northern Sudan, their religious and their secular community lives create this special mélange that is the Islamic Republic of the Sudan. Finally, in a balance of cultural, linguistic, and religious traditions, Nubia still exists in northern Sudan.

είναι επειδή οι τοιχογραφίες του καθεδρικού ναού του Παχωράς αποτέλεσαν μια από τις μεγαλύτερες αρχαιολογικές εκπλήξεις της εκστρατείας διάσωσης της πολιτισμικής κληρονομιάς της Νουβίας που διοργάνωσε και επέβλεψε η UNESCO. Η Νοβατία έχαιρε των αμεσότερων επαφών με το κράτος της Αιγύπτου, που ήταν αναπόσπαστο κομμάτι των πολιτισμών της Μεσογείου. Έτσι παρέμεινε μια σημαντική επαρχία του μακουριτικού κράτους μέχρι το τέλος, και ακόμα παραπέρα ίσως, όταν ο χριστιανισμός μόνο κατ’ όνομα διαφοροποιούσε τους εξισλαμισμένους στην πράξη ντόπιους από τους Άραβες νομάδες και τους Αιγύπτιους ή Οθωμανούς που επιχείρησαν να δημιουργήσουν μια νέα τάξη πραγμάτων στο υποταγμένο Σουδάν. Το Σουδάν ₁ είναι μια χώρα αντιθέσεων: από τις ερήμους στο βορρά στα τροπικά δάση του νότου, κι από τα Όρη της Ερυθράς Θάλασσας στα ανατολικά στις σαβάνες του δυτικού Σουδάν. Είναι επίσης μια χώρα σπουδαίας ποικιλομορφίας, που εμφαίνεται στους τρόπους με τους οποίους οι κάτοικοι του Σουδάν έχουν προσαρμοστεί στους διαφορετικούς τύπους φυσικού περιβάλλοντος που συναντά κανείς κατά μήκος και πλάτος της χώρας. Το Σουδάν παρουσιάζει μια σπάνια ποικιλία παραδόσεων και πολιτισμών. Οι περίπου σαράντα εκατομμύρια κάτοικοι είναι χωρισμένοι σε σχεδόν 600 φυλετικές ομάδες και χρησιμοποιούν περισσότερες από 400 γλώσσες και διαλέκτους. Οι έννοιες της ράτσας, της φυλής και της εθνότητας είναι όλες τμήματα των ατομικών και συλλογικών ταυτοτήτων στην Ισλαμική Δημοκρατία του Σουδάν. Ο τρόπος που οι Σουδανοί αντιλαμβάνονται σε αυτό το πλαίσιο διαφορές και ομοιότητες είναι σαφώς ένας από τους λόγους για τις βίαιες συγκρούσεις που μαστίζουν τη χώρα. Άλλωστε, ποτέ άλλοτε πριν από την περίοδο της αποικιοκρατίας (β΄ ήμισυ ΙΘ΄- α΄ ήμισυ Κ΄ αιώνα) δεν είχε ελέγξει ένας κρατικός μηχανισμός τόσο μεγάλες εκτάσεις νοτίως της Αιγύπτου. Τα κέντρα εξουσίας στο αρχαίο Σουδάν, την Αιθιοπία των Ελλήνων, βρίσκονταν πάντοτε κατά μήκος του Νείλου.

The archaeologists who work in Nubia are among the few people of the outside world who get to know the ways of life of these societies, both now and in the past. An exhibition like this one not only wishes to give a glimpse of this experience, but also aspires to create an awareness of the life along the Nile; for this is fatally threatened by the construction of the planned dams that will add to the humanitarian catastrophes of the Halfawees and the Manasir, losing their identity by forced resettlement due to the construction of the Aswan High Dam on the First Cataract (1960s) and the Merowe Dam on the Fourth Cataract (2000s) respectively.

Για χίλια σχεδόν χρόνια, τα βασίλεια της Νουβίας επιβίωσαν δίπλα στο ισλαμικό χαλιφάτο και δημιούργησαν έναν πρωτότυπο και εξαιρετικά ελκυστικό πολιτισμό. Σήμερα οι νουβικές φυλές μοιράζονται τη 1 Όταν ο κατάλογος δόθηκε στο τυπογραφείο, το Σουδάν ετοιμαζόταν να χωριστεί σε Βόρειο και Νότιο στις 9 Ιουλίου 2011.

7

Μέση Κοιλάδα του Νείλου με αραβικά φύλα. Μοιράζονται επίσης την εμπειρία του θρησκευτικού φαινομένου με τον μοναδικό τρόπο που αυτό συμβαίνει στο σουδανικό Ισλάμ. Εκεί, οι κουμπέδες (τάφοι των αγίων της μουσουλμανικής πίστης) είναι συχνά ισχυρότεροι πόλοι έλξης από τα τζαμιά για τις εκάστοτε τελετουργίες. Ακόμα, η ιερότητα του Κορανίου γίνεται πιο ενεργά αντιληπτή στη μορφή του ζικρ, των ρυθμικών ψαλμωδιών και περιδινήσεων των δερβίσηδων (περσικός όρος για τα μέλη των ταγμάτων σούφι). Οι σουδανοί σούφι (αραβικός όρος για το μυστικιστικό κομμάτι του Ισλάμ αλλά και τους μύστες) πάντως πραγματοποιούν τις τελετές της πίστης τους σε αφρικανικό έδαφος· και μπορεί οι προσευχές τους να ακολουθούν τη διαίρεση της ημέρας σύμφωνα με το παραδοσιακό Ισλάμ, το ζικρ τους, όμως, είναι λιγότερο ένας μία περιδίνηση και περισσότερο ένα χοροπηδητό: το Σουδάν είναι Αφρική γιατί εκεί οι Μουσουλμάνοι χοροπηδούν για να δοξάσουν τον Αλλάχ! Κι αφού τόσο Νούβιοι όσο και Άραβες ζουν στο Σουδάν, οι θρησκευτικές και μη κοινές πρακτικές τους φτιάχνουν το ιδιαίτερο κράμα που απαρτίζει την Ισλαμική Δημοκρατία του Σουδάν. Τελικά, σε μια ισορροπία πολιτιστικών, γλωσσικών και θρησκευτικών παραδόσεων, η Νουβία εξακολουθεί να ενυπάρχει στο βόρειο Σουδάν.

Πάνω και κάτω: Η αίθουσα μεσαιωνικών αρχαιοτήτων.στο Εθνικό Μουσείο Σουδάν στο Χαρτούμ. Η ανανέωση της έκθεσης έλαβε χώρα υπό την αιγίδα της UNESCO το 2007-2008 και τις εργασίες διεύθυνε ο Αλέξανδρος Τσάκος.

Οι αρχαιολόγοι που δουλεύουν στη Νουβία είναι μεταξύ των ελάχιστων ξένων που έρχονται σε επαφή με τους τρόπους ζωής αυτών των ανθρώπινων κοινοτήτων, τόσο σήμερα όσο και στο παρελθόν. Μια φωτογραφική έκθεση σαν κι αυτή δεν στοχεύει μόνο να δώσει μια εντύπωση από αυτήν την εμπειρία, αλλά προσδοκά να καλλιεργήσει τη γνώση για την ύπαρξη αυτών των κοινοτήτων, προτού κινδυνεύσουν ανεπιστρεπτί από εξαφάνιση. Γιατί απειλούνται θανάσιμα από τα νέα σχέδια για την κατασκευή φραγμάτων στους καταρράκτες του Νείλου, σχέδια που θα προσθέσουν στις ανθρωπιστικές καταστροφές των Χαλφαουΐν και των Μανασίρ, των φυλών, δηλαδή, που κυρίως επλήγησαν από την προσφυγιά χωρίς επιστροφή, αφότου οι τόποι τους πλημμύρισαν από τα φράγματα στο Ασουάν (δεκαετία του ’60) και στον Τέταρτο Καταρράκτη του Νείλου (τελευταία δεκαετία) αντίστοιχα.

Above and below: The Gallery of Medieval Antiquities at the Sudan National Museum in Khartoum. The exhibition was rehabilitated under the auspices of UNESCO in 2007-2008 and the work was directed by Alexandros Tsakos.

8

…με τη ματιά της Ελληνο-Νορβηγικής Αρχαιολογικής Αποστολής

… through the eyes of the Greek-Norwegian Archaeological Mission

Στα τέλη του Αυγούστου του 2006 ξεκίνησε το 11ο Παγκόσμιο Συνέδριο Νουβικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο της Βαρσοβίας με την υποδοχή πολυάριθμων συνέδρων από όλο τον κόσμο. Ανάμεσά τους ήταν και μια Νορβηγίδα, υποψήφια διδάκτωρ του Πανεπιστημίου του Μπέργκεν στη Νορβηγία, και ένας Έλληνας, υποψήφιος διδάκτωρ του Πανεπιστημίου Χούμπολντ του Βερολίνου στη Γερμανία. Η Ενριέτε ειδικεύεται στην αρχαιολογία της Εποχής του Χαλκού στην Κοιλάδα του Νείλου, ενώ ο Αλέξανδρος μελετά την πολιτισμική ιστορία του χριστιανικού Μεσαίωνα στη Νουβία. Παρά τις εμφανείς διαφορές στα ακαδημαϊκά τους ενδιαφέροντα, η Ενριέτε και ο Αλέξανδρος μοιράζονταν εξ αρχής – και μαζί με πολλούς άλλους που παρευρίσκονταν στη Βαρσοβία – ένα ειλικρινές πάθος για το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον των ανθρώπων στη Νουβία και το Σουδάν. Συνειδητοποίησαν παράλληλα ότι ο καθένας τους απολάμβανε με έναν ιδιαίτερο τρόπο την παρέα του άλλου, αλλά σε αυτό το σημείο στην ιστορία τους δεν θα μπορούσαν ούτε καν να φανταστούν ότι, όταν στις 26 Μαρτίου του 2008 έστελναν την πρώτη αίτηση για την από κοινού οργάνωση αρχαιολογικής αποστολής στο Σουδάν, θα είχαν ήδη γίνει ζευγάρι, έχοντας δώσει όρκους γάμου κάτω από τον ουρανό της νουβικής ερήμου την 1η του Μαρτίου εκείνου του έτους…

In late August 2006, the 11th International Conference on Nubian Studies opened its sessions at the University of Warsaw, welcoming numerous researchers from all over the world. Among them, there was a Norwegian woman, Ph.D. candidate of the University of Bergen, Norway, and a Greek man, also Ph.D. candidate, this time of the Humboldt University of Berlin, Germany. Henriette is specializing on the archaeology of the Bronze Age of the Nile Valley, while Alexandros is studying the cultural history of the Christian Middle Ages in Nubia. Despite the apparent differences in academic interests, they shared – along with so many others present in Warsaw – a sincere passion for the past, the present, and the future of the people of Nubia and Sudan. They also realized that they passionately enjoyed each other’s company; but at that stage in their story, they would never even have imagined that when they were sending their first application for a common project in Sudan archaeology on the 26th of March 2008, they had already become a couple, having given oaths of marriage under the Nubian sky on the 1st of March of that year… However, this is not a love story you are about to read. It is a story of love indeed, but rather for the field of research, the objects of the archaeological record and the cultural landscape of an island in the northern end of the Sudanese Nile Valley, some 150 kilometers before the beginning of the artificial Lake Nubia. It is the same lake known as Lake Nasser beyond the Egyptian border. This 500-kilometre long reservoir flooded a part of the Nubian world that was richest in tangible and intangible cultural heritage. Back to the Sudanese Nile Valley, the island is called Sai, and it has been the archaeological concession of the Sai Island Archaeological Mission of the University Charles de Gaulle, Lille 3, France, since 1969. The French archaeological mission

Δεν είναι, όμως, μια ιστορία αγάπης αυτό που διαβάζετε εδώ. Είναι μια ιστορία για την αγάπη, την αγάπη που αφορά την έρευνα, το αρχαιολογικό πεδίο και τα ευρήματα, και κυρίως το πολιτισμικό τοπίο ενός νησιού στις βόρειες απολήξεις της σουδανικής κοιλάδας του Νείλου, περίπου 150 χιλιόμετρα πριν από τα νότια όρια της τεχνητής λίμνης της Νουβίας, που συνεχίζει στο Σουδάν αυτό το υδάτινο σώμα που σκέπασε τη Νουβία και στην Αίγυπτο την αποκαλούν “λίμνη Νάσερ”. Αυτή η υδατοδεξαμενή μήκους 500 χιλιομέτρων πλημμύρισε

9

welcomes foreign research groups that can present an interesting concept proposal for a side-project to their main activities and implement it according to the international standards of archaeological performance both on the field and afterwards during documentation, study, analysis, and publication. The letter addressed by Alexandros and Henriette in March 2008 to the professor responsible at Lille 3 University, namely Didier Devauchelle, concerned the beginning of a project that would focus on the forgotten Medieval period of the island.

μια από τις περιοχές του νουβικού κόσμου που είχε να επιδείξει την πλουσιότερη πολιτισμική κληρονομιά, υλική και πνευματική. Πίσω, όμως, στο σουδανικό τμήμα της κοιλάδας του Νείλου, το νησί που αναφέραμε ονομάζεται Σάι και αποτελεί από το 1969 το πεδίο έρευνας αρχαιολογικής αποστολής από το Πανεπιστήμιο Σαρλ Ντε Γκωλ, Λίλλη 3, στη Γαλλία. Αυτή η γαλλική αποστολή, πάντως, δέχεται να φιλοξενήσει και ξένους ερευνητές οι οποίοι θα υποβάλουν μια ενδιαφέρουσα πρόταση συνεργασίας σχετική με αντικείμενο που δεν βρίσκεται στους δικούς τους άμεσους ακαδημαϊκούς στόχους και που θα ικανοποιούν τα διεθνή πρότυπα εκτέλεσης αρχαιολογικού έργου τόσο στο πεδίο όσο και στη μετέπειτα έρευνα και δημοσίευση. Το γράμμα, λοιπόν, που έστειλαν το Μάρτιο του 2008 ο Αλέξανδρος και η Ενριέτε στον καθηγητή του Πανεπιστημίου Λίλλη 3, Ντιντιέ Ντεβωσέλ, αφορούσε στην έναρξη ερευνών επί της μεσαιωνικής περιόδου στο νησί του Σάι, που ως τότε είχε κατά κάποιον τρόπο παραγκωνιστεί.

The reason that this period had not been studied very thoroughly is that the island of Sai offers an unprecedented mosaic of archaeological traces of all the major stages of culture in the Middle Nile Valley from the Early Paleolithic to the post-Medieval times: the French and their colleagues had simply turned their attention to other periods (Prehistoric, Kerma, Pharaonic, Meroitic). However, on the island, there is also the monumental evidence of an impressive medieval church identified as the last unexcavated cathedral of the Christian Nubian kingdoms, and belonging first to Nobadia and after the 7th century CE to Makuria. Therefore, it was even more surprising that nobody had decided to seriously work on the Medieval period of Sai Island. And it became even more intriguing for Henriette and Alexandros when they realized a set of amazing coincidences: the straight line that links Henriette’s hometown, Bergen, to the Sudanese capital, Khartoum, passes directly over the hometown of Alexandros, that is Athens; as well as over our beloved island of Sai …

Ο λόγος που αυτή η περίοδος δεν είχε αποτελέσει αντικείμενο συστηματικής έρευνας είναι ότι οι Γάλλοι και οι συνάδελφοί τους είχαν απλά στρέψει το ενδιαφέρον τους σε άλλες περιόδους: την προϊστορία, την περίοδο του βασιλείου της Κέρμα και τα μνημεία της φαραωνικής κατάκτησης και της Μεροϊτικής Αυτοκρατορίας. Άλλωστε, το Σαι προσφέρει ένα ανεπανάληπτο μωσαϊκό αρχαιολογικών μνημείων από όλα τα σημαντικά στάδια του ανθρώπινου πολιτισμού, όπως αυτός αναπτύχθηκε στη Μέση Κοιλάδα του Νείλου από την Πρώιμη Παλαιολιθική Περίοδο ως τη μετα-μεσαιωνική εποχή. Εξάλλου, στο νησί υπάρχουν σημαντικότατα μνημειακά κατάλοιπα κι από μια εντυπωσιακή μεσαιωνική εκκλησία, η οποία έχει θεωρηθεί το τελευταίο επισκοπικό κέντρο της μεσαιωνικής Νουβίας που παραμένει ανεξερεύνητο αρχαιολογικά (η εκκλησία αυτή θα πρέπει να ανήκε στη Νοβατία ως τον Ζ΄ αιώνα και αργότερα στη Μακουρία). Ήταν επομένως σχεδόν παράδοξο που κανείς ως τώρα δεν είχε αποφασίσει να ασχοληθεί συστηματικά με τη μεσαιωνική περίοδο στο νησί του Σάι. Και αποτέλεσε ελκυστικότατη έκπληξη για την Ενριέτε και τον Αλέξανδρο η ακόλουθη σύμπτωση: η ευθεία γραμμή που ενώνει την πατρίδα της Ενριέτε , το Μπέργκεν, με τη σουδανική πρωτεύουσα Χαρτούμ περνά ακριβώς πάνω από τη γενέτειρα του

The first season of the Medieval Sai Project was conducted in January and February 2009. It concerned the documentation of the randomly selected finds that are stored in the dig house of the French mission on the island, as well as the survey on foot of the whole alluvial plain of the island in order to produce a map of the visible features from the Medieval and post-Medieval past of Sai. The island is the second largest on the entire Nile (next to Mograt) with a maximum length of 12 kilometers and a maximum breadth of 5.5 kilometers. The survey focused on the more fertile zones between the banks and the gravel plateaus around the central mountain, Jebel Adu, and

10

identified zones of habitation, industrial areas, religious centers, and innumerable traces of human activity dated mainly to the beginning of the medieval times (5th-8th centuries CE) as well as to the postMedieval centuries (after the 14th century CE).

Αλέξανδρου, την Αθήνα! Αλλά και πάνω από το αγαπημένο μας νησί, το Σάι… Η πρώτη περίοδος εργασιών επί της μεσαιωνικής περιόδου στο Σάι πραγματοποιήθηκε τον Ιανουάριο και το Φεβρουάριο του 2009. Είχε ως στόχο την καταλογογράφηση των τυχαίων ευρημάτων από τη μεσαιωνική περίοδο που είχαν συγκεντρωθεί ως τότε στο σπίτι των ανασκαφών της Γαλλικής αρχαιολογικής αποστολής, καθώς και την πραγματοποίηση επιτόπιας έρευνας για τον εντοπισμό και τη χαρτογράφηση ορατών στο έδαφος αρχαιολογικών μαρτυριών από τη μεσαιωνική και μετα-μεσαιωνική περίοδο στο νησί. Το Σάι είναι το δεύτερο μεγαλύτερο νησί σε ολόκληρη την κοιλάδα του Νείλου (το μεγαλύτερο είναι το Μογκράτ), με μέγιστο μήκος 12 χιλιόμετρα και μέγιστο πλάτος 5,5. Η επιτόπια έρευνα επικεντρώθηκε στις πιο γόνιμες ζώνες του νησιού μεταξύ της όχθης και της πετρώδους έκτασης που καλύπτει το μεγαλύτερο μέρος του νησιού γύρω από τον κεντρικό ορεινό όγκο του Τζέμπελ («βουνό» στα αραβικά) Αντού. Εντοπίστηκαν ζώνες κατοίκησης, βιοτεχνικών δραστηριοτήτων, θρησκευτικά κέντρα και πολυάριθμες ενδείξεις ανθρώπινης δραστηριότητας, μέσω κυρίως κεραμικών θραυσμάτων που κατά κύριο λόγο χρονολογούνται στην αρχή της χριστιανικής περιόδου (Ε΄ - Η΄ αιώνες) και στους μετα-μεσαιωνικούς αιώνες (μετά το 1300/1400 μ.Χ.).

The recording of post-Medieval sites in a project focusing on the Christian Medieval cultures on Sai is easily understandable: there is a clear continuity in the local population proved linguistically, since a Nubian dialect is still used today in oral communication; many place names of Sai carry the memory of the Ottoman occupation of the island, which was the force that gave the last blow to the decaying Christian communities remaining from the old Makurian kingdom; and the sites of importance in the Islamic period have taken over centers of religious and secular authority of the Medieval past. This is of course a situation that the archaeologists have to prove with their excavations; and this is what we started doing in the second season, which took place in January and February 2010. We started revealing what is hidden underneath the layers of soil accumulated with the passing of centuries at the locality where four granite columns seem to indicate the last and most important Christian site on the island. Indeed, the first layers have taken us back to a period when people were burying their dead with the Muslim rites aside features of tombs opened through the agricultural activities of locals today, which show construction techniques diagnostic for the Christian past. In the coming seasons, the interrelations in time and space between the last Christian communities and the first Islamic ones will start taking on clearer shapes and forms.

Η καταγραφή των μετα-μεσαιωνικών μνημείων σε ένα αρχαιολογικό έργο που αφορά στο χριστιανικό πολιτισμό στο μεσαιωνικό Σάι δεν είναι δύσκολο να εξηγηθεί: υπάρχει σαφής συνέχεια στον ντόπιο πληθυσμό όπως επιβεβαιώνεται γλωσσικά, αφού μέχρι σήμερα χρησιμοποιείται μια νουβική διάλεκτος για την καθημερινή επικοινωνία. Επίσης πολλά τοπωνύμια στο Σάι φέρουν τη μνήμη της Οθωμανικής κυριαρχίας στο νησί της στρατιωτικής δύναμης που έθεσε τέλος στα τελευταία σπαράγματα χριστιανικών κοινοτήτων, λείψανα του παρελθόντος του βασιλείου της Μακουρίας. Τέλος, οι έρευνές μας δείχνουν ότι οι σημαντικές τοποθεσίες της ισλαμικής περιόδου βρίσκονται στα κέντρα εξουσίας, θρησκευτικής και πολιτικής, του χριστιανικού μεσαίωνα.

In the meantime, the exhibition and the catalogue is an invitation to go through a selection from our photographic archive that only partially depicts the realities of Sai Island; rather, with the same attitude that we approach the historical realities of Sai, our images presented here aim at giving a picture of the entire Middle Nile Valley from Khartoum to Wadi Halfa through the eyes of a Greek-Norwegian archaeological mission. Thus, we wish to narrate in a lyric manner – at any rate, in a more abstract way than the ones used in the archaeological record –

11

the story of continuity, contrast, and coexistence between the Nubian past and present in Sudan, the Aithiopia of the Greeks. Perhaps with the hope that the future of this land and its peoples will not be doomed by neglect allowing the implementation of further dam projects on the cataracts of the Middle Nile that will flood them in the waters of oblivion.

Όλα αυτά φυσικά χρειάζονται επιβεβαίωση μέσω ανασκαφικών δεδομένων. Αυτό ξεκινήσαμε να κάνουμε κατά τη δεύτερη περίοδο εργασιών της Ελληνο-Νορβηγικής αρχαιολογικής αποστολής, τον Ιανουάριο και Φεβρουάριο του 2010. Αρχίσαμε να αποκαλύπτουμε τι κρύβεται κάτω από τα στρώματα γης που κάλυψαν με την πάροδο των αιώνων την τοποθεσία όπου τέσσερις κιόνες από γρανίτη υποδηλώνουν την παρουσία του τελευταίου σημαντικού ναού των χριστιανών στο Σάι. Και πράγματι, ανασηκώνοντας το αρχαιολογικό πέπλο, το πρώτο που αντικρίζουμε είναι μια περίοδος κατά την οποία οι κάτοικοι του νησιού έθαβαν τους νεκρούς τους με μουσουλμανικό τρόπο δίπλα πάντως σε τάφους χριστιανών από ακόμα παλιότερες εποχές, που ήρθαν στο φως από τις γεωργικές δραστηριότητες των σύγχρονων κατοίκων του Σάι. Στις επόμενες ανασκαφικές περιόδους, οι συσχετισμοί στο χώρο και στο χρόνο ανάμεσα στις τελευταίες χριστιανικές κοινότητες και τις πρώτες μουσουλμανικές θα αρχίσουν να παίρνουν πιο καθαρή μορφή. Εν τω μεταξύ, η έκθεση και ο καταλόγος είναι μια περιδιάβαση σε επιλογή από το φωτογραφικό μας αρχείο που μόνο εν μέρει, όμως, θα προβάλει το νησί του Σάι. Διότι με την ίδια ματιά που προσεγγίζουμε το αγαπημένο μας νησί, θελήσαμε να στήσουμε και τις εδώ παρουσιαζόμενες φωτογραφίες ώστε να δείξουμε πώς βλέπουμε σαν Ελληνο-Νορβηγική αρχαιολογική αποστολή το σύνολο της Μέσης Κοιλάδας του Νείλου από το Χαρτούμ ως το Ουάντι Χάλφα. Επιθυμία μας τελικά είναι να αφηγηθούμε με κάποια δόση λυρισμού – και με σαφώς πιο αφαιρετικούς όρους από αυτούς που χρησιμοποιούνται στις αρχαιολογικές αναφορές – την ιστορία της συνέχειας, των αντιθέσεων και της συνύπαρξης μεταξύ ενός νουβικού παρελθόντος κι ενός σουδανικού παρόντος, στην Αιθιοπία των αρχαίων Ελλήνων. Ίσως και με την ελπίδα ότι το μέλλον αυτής της γης και των κατοίκων της δεν είναι καταδικασμένο στην αφάνεια που θα επιτρέψει την κατασκευή κι άλλων φραγμάτων στους καταρράκτες του Μέσου Νείλου με τελικό αποτέλεσμα τον καταποντισμό τους από την ίδια την ιστορική μνήμη.

12

Χάρτης του Βόρειου Σουδάν με τις τοποθεσίες που αναφέρονται στα κείμενα.

Map of northern Sudan with locations mentioned in the text.

Σε έναν τόπο όπου οι ναοί είναι λουλούδια της ερήμου …

In a land where temples are flowers of the desert plants …

Αριστερά: Πυραμίδα Μεροΐτη βασιλιά (Ύστερη Αρχαιότητα) στη Μερόη, βόρεια από το Σέντι.

Left: Pyramid of a Meroitic king (Late Antiquity) at Meroe, north of Shendi.

Δεξιά: Κούμπα (τάφος αγίου του Ισλάμ) από το Αμπού Χαράζ.

Right: Qubba (grave monument of a saint of Islam) at Abu Haraz.

14

… η προοπτική τίθεται με ακρίβεια στον ορίζοντα …

… the perspective is accurately set on the horizon …

Αριστερά: Τζέμπελ (βουνό στα αραβικά) όπως φαίνεται από το Άδυτο του Ναού του Άμμωνα στη Νάγκα, νοτιοανατολικά του Σέντι.

Left: Jebel (mountain in Arabic) as seen from the Holy of Holies of the Amun Temple at Naga, southeast of Shendi.

Δεξιά: Η Κούμπα του Σεΐχη Ιντρίς Μαχγκιούμπ της Χατμία (σέκτα σούφι στο Σουδάν) από την Κουέκα.

Right: The qubba of Sheikh Idriss Mahjoub of the Khatmiya (Sufi sect of Sudan) at Kweka.

16

… δημιουργώντας φόρμες ανήκουστης θρησκευτικότητας …

… creating forms of unprecedented religiosity …

Αριστερά: Η Μεγάλη Ντεφούφα (αραβοποιημένος πληθυντικός του νουβικού όρου ντίφι που αναφέρεται σε κτίσμα φτιαγμένο από πλίνθους) στην Κέρμα (Εποχή Χαλκού).

Left: The Great Deffufa (arabized plural of the Nubian term diffi, meaning house built of mud bricks) at Kerma (Bronze Age).

Δεξιά: Το παλαιότερο τζαμί στο Σουδάν, κτισμένο στο σκελετό της Αίθουσας του Θρόνου του χριστιανού βασιλιά του μεσαιωνικού βασιλείου της Μακουρίας, Παλαιά Ντόνγκολα, μεταξύ Καρίμα και Νέας Ντόνγκολα.

Right: The oldest mosque in Sudan, built in the skeleton of the Throne Hall of the Christian king of the Medieval kingdom of Makuria, Old Dongola, between Karima and New Dongola.

18

… που κτίζουν το καινούργιο πάνω στο σεβασμό του παλιού.

… that built the new on the respect of the old.

Αριστερά: Το μεσαιωνικό παρεκκλήσι στη Μασίντα χτισμένο πάνω σε γρανιτένιο φυσικό βράχο με αρχαία παράσταση ανδρικής μορφής, πιθανώς πρίγκηπα, που μοιάζει με βοσκό.

Left: The Medieval chapel at Masida, built against a granite boulder with an ancient rock art depiction of a male figure, possibly a prince, seemingly a shepherd.

Δεξιά: Χριστιανικών αιώνων γρανιτένια δεξαμενή στον περίβολο τζαμιού του εικοστού αιώνα στο Κόρο, κοντά στο Αμπού Χάμεντ.

Right: A Christian period granite basin in the enclosure of a twentieth century mosque at Koro, near Abu Hamed.

20

Οι τέσσερις κίονες από γρανίτη από το θεωρούμενο ως επισκοπικό ναό του Σάι.

The four granite columns of the so-called Cathedral of Sai.

Ισλάμ

Islam

Η μουσουλμανική θρησκεία στηρίζεται σε πέντε στύλους:

The religion of Islam stands on five pillars:

Σαχάντα είναι η φράση με την οποία εκφράζεται η πίστη στο μονοθεϊσμό με παράλληλα αποδοχή ότι ο Μοχάμεντ είναι ο τελευταίος προφήτης του Αλλάχ.

Shahada is the saying with which a believer professes monotheism and the acceptance of Muhammad as the last Prophet of Allah.

Χατζ είναι το προσκύνημα στην άγια πόλη της Μέκκα.

Hajj is the pilgrimage to the holy city of Mecca.

Σάουμ είναι η νηστεία που κυρίως αφορά τον άγιο μήνα του Ραμαζανιού, πράξη πίστης μα και συμμετοχής στην κοινή εμπειρία όλης της μουσουλμανικής κοινότητας.

Sawm is the fasting, which especially concerns the holy month of Ramadan, an act of piousness as well as participation to the community’s (Ummah) shared experience.

Ζακάτ είναι η ελεημοσύνη, συγκεκριμένα η προσφορά του 1/40ου από τα εισοδήματα του καθενός προς τους φτωχούς της κοινότητάς του.

Zakat is the alms-giving, namely of 1/40th of one’s income for the poor of the community.

Σαλάτ είναι η προσευχή που πρέπει να πραγματοποιείται 5 φορές την ημέρα: 1. Φατζρ (πριν από την ανατολή του ήλιου), 2. Ντούχρ (το μεσημέρι), 3. Ασρ (το απόγευμα), 4. Μαγκρέμπ (με τη δύση του ηλίου), 5. Ισάα (πριν τα μεσάνυχτα).

Salat is the prayer of the faithful, which should be accomplished five times a day: Fajr (at dawn), Dhuhr (at noon), Asr (in the afternoon), Maghrib (at sunset), Isha’a (before midnight).

Αυτοί οι πέντε στύλοι είναι τόσο θαυμάσια στημένοι, ώστε δοξάζουν το Ισλάμ και την εμπειρία του:

These five pillars are so marvelously set in order to glorify the Islamic community and existence:

Αν ο μουσουλμάνος και η μουσουλμάνα δεν προσεύχονται, ποτέ δεν θα αποκτήσουν συνείδηση των υποχρεώσεων στη ζωή τους, κι έτσι δεν θα καλλιεργήσουν τον ευλογημένο πόθο να προσφέρουν σε όσους έχουν ανάγκη στην κοινότητά τους. Έπειτα μπορούν να μοιραστούν με τον υπόλοιπο μουσουλμανικό κόσμο τις στερήσεις της περιόδου της νηστείας, μετά από τις οποίες – ή μετά από πολυετείς τέτοιες εμπειρίες – ο πιστός είναι έτοιμος να βαδίσει στο προσκύνημα προς τη Μέκκα, και ενώπιον του Αγίου των Αγίων στην Κάαμπα – τον ιερό βαίτυλο της ισλαμικής πίστης – να δοξάσει το όνομα του Αλλάχ και του Προφήτη Του: Λα Ιλλάχα Ιλλ’Αλλάχ ουα Μοχάμεντ αλ Ρασούλ Αλλάχ…

If one does not pray systematically, one will never be aware of the duties in life and thus become willing to offer to the ones in need in one’s own community. This is a sort of prerequisite for sharing with the entire Muslim world the deprivations of the fasting period, after which – or after many of which – a believer is ready to take the path to Mecca, and in front of the holy of holies at Kaaba (the holy baetyl of the Islamic faith), praise the name of God and of His prophet: La Illaha ill’Allah oua Muhammad ar Rasul Allah…

Η προσευχή είναι το θεμέλιο αυτου του θρησκευτικού οικοδομήματος, το αέναο σημείο αναφοράς όλων των μελών της Ούμμα, ο κοινός παρονομαστής που νομιμοποιεί και εξισώνει όλους τους μουσουλμάνους, προσφέροντάς τους ό,τι ακριβώς λείπει τόσο πολύ από τον δυτικό τρόπο ζωής: καθημερινές αφορμές για να στρέψει ο άνθρωπος την προσοχή του στα ενδότερα και αφ’ενός να καθαρθεί από τα γήινα, αφ’ετέρου να ενωθεί με τα θεία.

The prayer is at the base of this religious construction, the constant point of reference of all members of the Ummah, the common denominator which legalizes and equalizes all Muslims, offering them what is missing from the Western way of life: daily focal points at which the individual returns to the inner reality and self, attempting cleansing from the earthly and uniting with the divine.

23

Ξεκίνησα μόνος μου στο στροβιλιστό μονοπάτι προς το παλάτι Σου… …κι αντάμωσα φρουρούς ασύνειδα να ορίζουν τη διαδρομή. Κόντεψα να Σε χάσω, νομίζοντάς τους συνοδούς, μα μια φωνή άγια μου θύμισε το σκοπό: Είναι “πρόσωπο με πρόσωπο” που θέλω να Σε δω! Αψήφησα τις απολαύσεις που με παίρναν απ’το χορό, ζαλίστηκα, θόλωσα με μορφές αλλόκοτες που με τρόμαζαν… …ώσπου σωριάστηκα μπροστά στο θρόνο Σου και σου εμπιστεύτηκα όλη μου την αγάπη για το Θεό.

Ζικρ το απόγευμα της Παρασκευής έξω από την κούμπα του Σεΐχη Χάμεντ ελ Νιλ στο Ουμντουρμάν.

Started alone in my whirling path to Your palace… …and came across guards who unconsciously defined my track. I nearly lost You, thinking that they were guides, but a holy voice reminded me the task: It is “face to face” that I want to see You! So I turned my back to the pleasures that lured me away from my dance, I got dizzy, blurred with strange forms that were scaring me… …till I collapsed in front of Your throne and I confided in You all my Love for the God.

A Friday afternoon zikr at the qubba of Sheikh Hamed el Nil at Omdurman.

Οι πέντε καθημερινές προσευχές

The five daily prayers

Πάνω αριστερά: Μάγκριμπ μετά το ζικρ στην κούμπα του Σεΐχη Χάμεντ ελ Νιλ στο Ουμντουρμάν. Η ώρα των αόρατων παρουσιών, των ορατών λεπτομερειών και των κρυφών ομορφιών…

Upper left: Maghrib after the zikr at the qubba of Sheikh Hamed el Nil in Omdurman. The time of the invisible presences, the visible details, and the hidden beauties…

Κάτω αριστερά: Ντουχρ σε “καφετέρια” στο δρόμο που διασχίζει την Μπαγιούντα. Σε πρώτο επίπεδο μια γκίρμπα: ασκί από δέρμα αρνιού ή κατσικιού. Ίσως και θυσία…

Lower left: Dhuhr at a “coffee shop” on the road through the Bayuda. In the foreground a girba: a lamb or goat leather bag used as a water container. Possibly from a sacrifice…

Κέντρο: Φατζρ στην έρημο με το αυτοκίνητο/φύλακα-άγγελο. Με το συγκεκριμένο οδηγό διασχίσαμε περισσότερες από δέκα φορές όλο το Μέσο Νείλο…

Middle: Fajr in the middle of the desert with the car/guardian angel. With this driver we traveled up and down the entire Middle Nile Valley more than ten times…

Κάτω δεξιά: “Χαλάκια προσευχής” περιμένουν για το Ασρ λίγο έξω από ένα χωριό στον Τέταρτο Καταράκτη. Όντως τα χρησιμοποιούσαν οι ντόπιοι πριν καταποντιστεί η περιοχή από το φράγμα…

Lower right: Prayer carpets waiting for the Asr prayer, on the outskirts of a village at the Fourth Cataract. Upper right: Isha’a inside a residential compound near the junction of the Nile with the River Atbara. Last in the row, in fact outside of it, like a child, thankful that I was allowed to be present…

Πάνω δεξιά: Ισάα στο περίβολο κατοικίας στη συμβολή του Νείλου με τον ποταμό Άτμπαρα. Τελευταίος στη σειρά, κι έξω από αυτήν, σαν παιδί, με ευγνωμοσύνη που με άφησαν να τριγυρνώ εκεί…

26

Το τζαμί

The mosque

Το τζαμί στο Σουδάν δεν είναι μια μονοδιάστατη εμπειρία. Είναι σημάδι ελπίδας στους δρόμους της ερήμου. Δικαιολογία για τους οδηγούς. Περηφάνεια για τους “ντόπιους”. Είναι στόχος επίθεσης όταν ο “εχθρός” διασπάσει τα φυσικά σύνορα των σουδανικών ερήμων. Μα πάνω απ’όλα είναι κορυφή και κολοφών, κάτω από τον οποίο όλες οι “τοπικές” παραδόσεις ντύνονται “εθνικές” φορεσιές.

The mosque in Sudan is not a unilateral experience. It is a sign of hope in the desert road; an excuse for a stop of the drivers; pride for the “locals”. It can be attacked when the “enemy” breaks the boundaries of the Sudanese deserts. But mostly it is a peak and a colophon, under which all “local” traditions dress in “national” forms.

Αριστερά: Το τζαμί στο Ταμ Ταμ στη μέση της εθνικής οδού που διασχίζει την έρημο ενώνοντας το Ουμντουρμάν με το Μαράουϊ.

Left: The mosque at Tam Tam in the middle of the desert road linking Omdurman and Merowe.

Δεξιά: Ο μιναρές ενός τζαμιού στην καρδιά του Ουμντουρμάν μετά την εισβολή στη σουδανική πρωτεύουσα επαναστατών από το Νταρφούρ το Μάιο του 2008.

Right: The minaret of a mosque in the heart of Omdurman after the invasion of the Sudanese capital by rebels from Darfur in May 2008.

28

Opposite: There is no place in the Islamic part of Sudan where someone familiar with the cultures of the Mediterranean Sea will feel accustomed from the first moment with the religious structures than in the land of the Mahas tribe in the Third Cataract region: The small mosques seem to still respect the Medieval past buried all around in the settlement itself, and the minarets are like small bell towers of a church in the Aegean Sea…

Απέναντι: Δεν υπάρχει άλλο μέρος στο ισλαμικό κομμάτι του Σουδάν όπου κάποιος με εμπειρία από τους πολιτισμούς της Μεσογείου Θάλασσας θα ένιωθε πιο οικεία εξ αρχής με τα θρησκευτικά μνημεία από τη γη των Μάχας, τη νουβική φυλή που κατοικεί στον Τρίτο Καταρράκτη: τα τζαμιά είναι χαμηλά λες και σέβονται το μεσαιωνικό παρελθόν που είναι θαμμένο μέσα σε κάθε οικισμό, ενώ οι μιναρέδες είναι σαν μικρά αιγαιοπελαγίτικα καμπαναριά…

30

Πάνω αριστερά: Πιο ψηλά στον ποταμό οι φαραωνικού τύπου αναλογίες είναι πιο εμφανείς. Για παράδειγμα, τα επιβλητικά τζαμιά στο Αλάρ στέκονται περήφανα απέναντι από το Τζέμπελ Μπάρκαλ στην άλλη όχθη από τον Ιερό Βουνό των αρχαίων Σουδανών. Άλλωστε, το όνομα του χωριού είναι το ίδιο με το όνομα ενός από τους μεγάλους σουδανούς φαραώ της πρώτης προχριστιανικής χιλιετίας και το κατώφλι του διπλού τζαμιού είναι φτιαγμένο από έναν αρχαίο γρανιτένιο δόμο.

Upper left: Further upstream, the Pharaonic-style elements are more evident. For example, the impressive mosques at Alar stand proudly on the opposite bank to Jebel Barkal, facing the Holy Mountain of the ancient Sudanese. By the way, the name of the village is the same as the name of one of the great Sudanese Pharaohs of the 1st millennium BCE, and the threshold of its double mosque is made from an ancient stone…

Κάτω αριστερά: Τόσο διαφορετικός τρόπος να κρατηθεί ζωντανή η μνήμη του παρελθόντος, σε σύγκριση με το τι συμβαίνει με το δίδυμο τζαμί απέναντι από το νησί του Σάι! Εκεί είναι περισσότερο ένας σεβασμός γεμάτος ραστώνη που απλά αφήνει τα κτίσματα να αποσυντίθενται χωρίς να διακόπτει κάτι τον κύκλο τους στη γη: ένας πραγματικά πετυχημένος ορισμός τζαμιού με σουφική κοσμολογία!

Lower left: Such a different way to keep the memory of the past alive than what happens in the case of the twin mosque opposite Sai Island. There, it is the neglectful respect of the locals that allows them to decay without interruption in their cycle of life on earth: a fine definition of mosques with a sufi cosmology!

Πάνω δεξιά: Στην Κουέκα, ωστόσο, μερικά χιλιόμετρα νοτιότερα στην ίδια, τη δεξιά όχθη του Νείλου, το μικρό τζαμί στέκει περιποιημένο, περήφανα φιλοξενώντας τις προσευχές των σούφι ακολούθων του Σεΐχη Ιντρίς, που κείται παραδίπλα στο επιβλητικότερο ισλαμικό μνημείο του Σουδάν.

Upper right: In Kweka, however, a few kilometers upstream on the same, right bank of the river, the little mosque is well taken care of; proudly hosting the prayers of the Sufi followers of the Sheikh buried in the most magnificent Islamic monument in Sudan.

Κάτω δεξιά: Οι Σούφι αυτοί κρατούν επίσης ζωντανό ένα παμπάλαιο τζαμί από τη μεριά του Σάι. Το προσκύνημά τους περνάει από το νησί, δεν μπορεί, όμως, να σώσει από την εγκατάλειψη τους οικισμούς των μόνιμων κατοίκων του Σάι. Αυτοί είναι υποχρεωμένοι να μεταναστεύσουν όταν το εισόδημα δεν είναι αρκετό. Και τότε το τζαμί του χωριού τους θα αρχίσει να καταρρέει μέσα στη λησμονιά ώσπου να το μνημονεύσουν κάποιοι αρχαιολόγοι. Ή θα αντικατασταθεί από ένα καινούργιο στο νέο κεντρικό οικισμό, με χορηγίες – ιδιωτικές ή δημόσιες – από τη Σαουδική Αραβία…

Lower right: The Sufis keep alive a very old mosque on Sai too. Their annual pilgrimage passes from the island; it does not save, however, the settlements of the permanent residents on Sai. They have to immigrate if the income is not sufficient. Then their village’s mosque will decay in oblivion until the archaeologists record it. Or until it is replaced by a new one, in a new centralized settlement, all with funds – private or official – from Saudi Arabia…

32

33

Οι κουμπέδες

The qubbas

Λένε ότι οι πυραμίδες είναι τα χαρακτηριστικότερα μνημεία σε όλη την κοιλάδα του Νείλου, και δη στην Αίγυπτο. Κι όμως! Παρά το γεγονός ότι στην πραγματικότητα το Σουδάν μπορεί να καυχιέται για ένα πολύ μεγαλύτερο αριθμό πυραμίδων από όσες στέκουν στη βόρειο γείτονα, ένας άλλος τύπος ταφικού μνημείου είναι αυτός που κυριαρχεί στο τοπίο της Μέσης Κοιλάδας του Νείλου: οι κουμπέδες, οι θολωτοί τάφοι των αγίων του Ισλάμ, τοπικών αγίων και ηρωικών μορφών της μετα-μεσαιωνικής περιόδου, οι οποίοι διέδωσαν τη μουσουλμανική πίστη, ισχυροποίησαν το κράτος, γιάτρεψαν το λαό και ενέπνευσαν τους ποιητές και τους οπαδούς της επαφής με το επέκεινα.

It is said that the pyramid is the most characteristic monument of the Nile Valley, especially in Egypt. Well, despite the fact that Sudan can boast a far greater number of ancient pyramids than its neighbor to the north, it is another funerary monument that dominates the landscape of the entire Middle Nile Valley: the qubbas - the domed graves of the saints of Islam, local saints and heroic figures of the post-Medieval era that propagated the faith, stabilized the state, healed the folk, and inspired the poets and the enthusiasts of the transcendental.

Πάνω και κάτω αριστερά: Οι κουμπέδες στο Σουδάν ήταν κυκλικοί στην αρχή, αργότερα, όμως, χτίζονταν με ορθογώνια βάση εξ αιτίας επιρροών από τους Οθωμανούς. Είναι σταχτόχρωμοι όταν είναι ενσωματωμένοι στο φυσικό περιβάλλον, όπως τα παραδείγματα από την Κέρμα και την Παλαιά Ντόνγκολα.

Upper and lower left: The Sudanese qubbas were round at the beginning and then became rectangular under the influence of the Ottomans. They are brown when they “live” aside the natural context, like in Kerma and in Old Dongola.

Πάνω και κάτω δεξιά: Ή μπορεί να είναι πιο εντυπωσιακοί αν εξυπηρετούν “εθνικούς” σκοπούς, όπως οι χρωματιστοί στο Αμπού Χαράζ, ανακαινισμένοι κατά την περίοδο του Νιμέιρι, ή η ασημοσκέπαστη κούμπα του Μάχντι, σύμβολο και πρότυπο της ιστορίας του Ισλάμ στο Σουδάν.

Upper and lower right: Or they may be “fancier” when they serve “national” causes, like the colorful ones at Abu Haraz, renovated by the government of Nimeiri, or the impressive gilded dome of the qubba of the Mahdi, father figure par excellence of the history of Islam in the Sudan.

34

35

Απέναντι: Υπάρχει, όμως, κι ένα μνημείο, ένα και μοναδικό, σαν το Θεό του και τον Προφήτη Του, που στέκει πέρα από κάθε φαντασία και προσδοκία απέναντι από το νησί του Σάι, παντρεύοντας τη δόξα των πυραμίδων με τον ενθουσιασμό των σούφι. Κτισμένη με το πιο ευτελές υλικό: πλίνθους. Γιατί “χους” είμαστε και “εις χουν” θα επιστρέψουμε…

Opposite: There is one monument, one and only, like its God and His Prophet, which stands beyond all imagination and expectations at Kweka opposite Sai Island, mingling the pyramidal glory with the sufi exaltation, in the most perishable material possible: mud bricks. For earth we are and to earth we shall return…

Η κούμπα του Σεΐχη Ιντρίς Μαχτζούμπ, σούφι αγίου του 19ου αιώνα της ταρικάτ (περσικός όρος που δηλώνει τη μυστικιστική οδό προς την αλήθεια και κατ’ επέκταση τις διαφορές σχολές-τάγματα σούφι) της Χατμίγια.

The qubba of Sheikh Idris Mahgoub, a 19th century Sufi holy man of the Khatmiya sect.

36

Ζιρ – υδρίες

Zir – water jars

Στην Ιστορία μαθαίνουμε ότι το πιο σημαντικό προαπαιτούμενο για την ίδρυση ενός οικισμού είναι η εγγύτητα σε πηγές νερού. Για τους οικισμούς κατά μήκος του Νείλου αυτό δεν αποτελεί πρόβλημα. Και λίγο πιο μακριά ένα πηγάδι αρκεί. Επομένως, το ζητούμενο είναι πώς φτάνει το νερό στις κατοικίες για την κάλυψη των καθημερινών αναγκών και ασχολιών. Περιπτώσεις υδραγωγείων δεν έχουν εντοπιστεί ακόμα, ενώ η χρήση υπόγειων υδαταγωγών είναι μάλλον σπάνια. Αλλά οι υπομονετικοί μεταφορείς του νερού από το ποτάμι και τα πηγάδια, σε γαϊδουράκια και καμήλες, κάρα και άμαξες κάθε τύπου, πάντοτε προμηθεύουν τα σπίτια με το πολύτιμο αγαθό, το οποίο με φροντίδα αποθηεύεται μέσα και γύρω από αυτά. Κι όπως φτιάχνουν τα σπίτια τους από χώμα, και ο οίκος του νερού τους από χώμα είναι κι αυτός, αφού το αποθηκεύουν σε μεγάλα πήλινα δοχεία, τα επονομαζόμενα ‘ζιρ’. Τα βλέπει κανείς παντού στην Κοιλάδα του Νείλου, στις αυλές κι έξω από τους περιβόλους, περιμένοντας να σβήσουν τη δίψα του διαβάτη, καθώς τα φροντίζει κάθε οικογένεια στη μνήμη κάποιου εκλιπόντος συγγενή. Άραγε θα ταίριαζε να πει κανείς ότι η διαφορά μεταξύ Νουβίας και Σουδάν είναι η απόσταση από την κουλτούρα του ‘ζιρ’ σε αυτή της βρύσης; Ίσως. Αλλά το κεντρικό σημείο παραμένει το νερό. Κι είναι τόσο σεβαστό που κανένας τάφος δεν μένει χωρίς προσφορά νερού για όσο καιρό η μνήμη του νεκρού είναι ζωντανή σε κάποιο συγγενή ή φίλο, και φυσικά καμιά κούμπα δεν μπορεί να γίνει αντιληπτή χωρίς τουλάχιστον ένα ‘ζιρ’ για όλους τους πιστούς προσκυνητές που θα έχουν ανάγκη από το άγιο νερό, το πραγματικό ή το πνευματικό.

In history one learns that the most important prerequisite for the founding of a settlement is the proximity to a water source. For the settlements along the Nile, the proximity to the source of water is no problem. Otherwise, a well will do the job. Then, the only issue to be solved is the furnishing of the living compounds with the necessary water. Cases of aqueducts have not been recorded in Sudan archaeology, and underground water pipes are far from common. But the patient carriers of water from the river and the wells, on donkeys and camels, carts and chariots of all sorts, always brought this most precious element to be stored in and around the houses. And like the humans made their homes from mud, their water too was to be hosted in vessels made of the Nile clay: the name of these pots is zir, and they are ubiquitous along the Nile Valley, inside the homesteads at the courtyard of each compound, and outside of them, made to quench the thirst of all passers-by, most frequently in the memory of a beloved late member of the family. Could it be that the difference between Nubia and Sudan can be summarized by the distance between the zir and the water tap? Perhaps. But the water remains the focal point. And it is so respected that no grave should be left without water offering for as long as the memory of the dead is fresh among his relatives and friends, and of course no sheikh’s qubba can even be conceived of without at least one zir stand for all the believers and the ones in need – of the holy water, the real or the spiritual.

Απέναντι: Ζιρ έξω από μία από τις κούμπες στο Αμπού Χαράζ.

Opposite: Zir outside one of the qubbas at Abu Haraz.

38

Πάνω αριστερά: Βάση με υδρίες στην Κέρμα. Το ανοιχτό κόκκινο χρώμα στο ανώτερο τμήμα αυτών των ζιρ είναι χαρακτηριστική διακόσμηση της φυλής των Μάχας – των Νουβίων κατοίκων του Τρίτου Καταρράκτη.

Upper left: Zir stand at Kerma. The bright red top of these zirs is characteristic of the Mahas – the Nubian inhabitants of the Third Cataract region.

Κάτω αριστερά: Πλίνθινος οικίσκος όπου προφυλάσσονται από τον ήλιο τα ζιρ στο νησί Μογκράτ.

Lower left: Small mud brick house built to provide shadow for zirs on Mograt Island.

Πάνω δεξιά: Ζιρ σε ένα ξενώνα στη δυτική όχθη του Νείλου στην περιοχή του Τρίτου Καταρράκτη. Κι αυτές οι υδρίες έχουν το χαρακτηριστικό κόκκινο στόμιο που συνηθίζουν οι Μάχας.

Upper right: Zirs at a resthouse on the west bank of the Nile in the region of the Third Cataract. Also these water jars have the characteristic red mouth of the Mahas Nubians.

Κάτω δεξιά: Ζιρ τοποθετημένο στη σκιά μιας ακακίας ώστε ο κάθε διαβάτης να μπορεί να ξεδιψάσει, έξω από τον οικισμό Εντ Ντόμα στην καταποντισμένη σήμερα περιοχή του Τέταρτου Καταρράκτη. Η γυναίκα στο γαϊδουράκι είναι η σύζυγος του ντόπιου που φρόντιζε να έχει το ζιρ πάντοτε νερό.

Lower right: A zir put up in the shadow of an acacia tree for the traveler to quench their thirst just outside the settlement of ed-Doma in the now submerged region of the Fourth Cataract. The woman on the donkey is the wife of the man who made sure that this zir was always full of cool water.

40

Η βροχή

The rain

Η Μέση Κοιλάδα του Νείλου είναι ένας από τους πλέον άνυδρους τόπους στον πλανήτη. Ωστόσο, το καλοκαίρι η υγρασία αυξάνεται και μερικές σταγόνες βροχής μπορεί να πέσουν, ανάμεσα στους μήνες Ιούνιο και Σεπτέμβριο, βόρεια ως το νησί του Σάι. Αυτή είναι επίσης η περίοδος των πλημμυρών του Νείλου, που συμβαίνουν εξαιτίας των πολλών βροχοπτώσεων στις πηγές του ποταμού. Ο συννεφιασμένος ουρανός και τα ουράνια τόξα, ο φουσκωμένος ποταμός με το βαθύ καφέ χρώμα από την ιλύ που μεταφέρει από την αργή αποσύνθεση των βουνών της Αιθοπίας, αποτελούν μία στιγμή δραματικής έντασης στη ζωή των ντόπιων, που την περιμένουν με ανυπομονησία και φόβο συνάμα. Η δυνατή βροχή μπορεί να καταστρέψει τα σπίτια τους και τα χωράφια, όπως ακριβώς και μια πολύ μεγάλη ετήσια πλημμύρα. Εντούτοις, η βροχή στο Βόρειο Σουδάν είναι ένα σπάνιο φαινόμενο κι έτσι οι ντόπιοι την αντιμετωπίζουν σα μια ευκαιρία να χορέψουν κάτω από τις ψιχάλες και να παίξουν στα γεμάτα από νερό χορ (Αραβικός όρος που περιγράφει τη μικρή κοίτη ποταμού που κατεβάζει νερό μόνο όταν βρέχει).

The Middle Nile Valley is one of the most arid places in the world. Still, in summer humidity rises and some drops of rain may even be seen, between June and August, as far north as the area of Sai Island. This is also the time when the Nile is in flood due to the much more heavy rains that fall near the sources of the Nile. The clouded sky with the rainbows and the swollen river – the water thick and brown with silt from the slow erosion of the mountains of Ethiopia – constitute a dramatic moment in the lives of the locals, who wait for it both with anticipation and fear. Heavy rain may destroy their houses and fields, just like a flood too high. Nevertheless, rain in Northern Sudan is a rare occurrence, and all the villagers use it as an opportunity to dance under the drops and play in the water-filled khor (Arabic for small river bed that only carries water when it rains).

Πάνω και κάτω αριστερά: Ο άνεμος ταράζει τα φοινικόδεντρα και μεταφέρει υγρό αέρα. Ο ουρανός σκοτεινιάζει πριν αρχίσει να πέφτει η βροχή.

Upper left:: The wind sways the palm trees and brings moist air.

Κέντρο: Ένα διπλό ουράνιο τόξο διακοσμεί τον ουρανό καθώς ανοίγει ο καιρός.

Lower left: The sky becomes dark just before the rain starts pouring. Centre: A double rainbow decorates the sky as the weather clears up.

Πάνω και κάτω δεξιά: Οι κάτοικοι του χωριού βγαίνουν από τα σπίτια τους για να χαρούν τη βροχή. Είναι μια σπάνια στιγμή, αφού το νερό τρέχει στην κοίτη του χορ που χωρίζει το χωριό Αλ Ουϊντέι στα δύο. Η μπόρα κράτησε λίγο, κι ένας γαλανός ουρανός φαίνεται μέσα από τα σύννεφα.

Upper right: The villagers are out to enjoy the rain. Lower right: A rare moment as water is flowing in the khor that divides the village of al-Widdey in two. The shower was short, and a bright blue sky can be seen through the clouds.

Όλες οι φωτογραφίες βγήκαν στο χωριό Αλ Ουϊντέι στο νησί Ντίρμπι στο Νταρ Ελ Μανασίρ, στην σήμερα καταποντισμένη περιοχή του Τέταρτου Καταρράκτη.

All photos are from the village of al-Widdey on Dirbi Island in Dar al-Manasir in the now flooded region of the Fourth Cataract.

42

Τα πηγάδια

The wells

Οι βροχές που πέφτουν περιοδικά πιο μακριά από το ποτάμι μπορούν να δημιουργήσουν χειμάρρους που θα ακολουθήσουν πολύ αρχαία μονοπάτια στο σώμα της γης, τα ουάντι (αποξηραμένες κοίτες ποταμών). Αυτά φυλακίζουν υγρασία για ένα αρκετά μεγάλο διάστημα του έτους και δημιουργούν εξαιρετικά ευνοϊκές συνθήκες για ανθρώπινες δραστηριότητες. Με την πάροδο των αιώνων, η υγρασία και τα νερά που συγκεντρώθηκαν αποθηκεύονται σε φυσικές κοιλότητες του υπεδάφους κι έτσι οι άνθρωποι μπορούν να σκάψουν πηγάδια για να αντλήσουν τον απαραίτητο τούτο πόρο ζωής, τόσο για τους ίδιους όσο και και για τα ζώα τους. Σε περιοχές πλησιέστερα στο ποτάμι, ή στα νησιά του Νείλου, τα πηγάδια συχνά συνδέονται με νερόμυλους, οι οποίοι αυξάνουν την παραγωγική δυνατότητα των γύρω γαιών σε μεγάλο βαθμό. Mε την εισαγωγή της πετρελαιοκίνητης αντλίας, όμως, και τα πηγάδια και οι νερόμυλοι έχασαν τη σπουδαιότητά τους.

The rains that occasionally fall further away from the river can create torrents that will follow very ancient paths on the body of the land called wadi (Arabic for dried-out tributaries of the main river). These preserve humidity for quite a substantial part of the year and are excellent hosts for human activities. In the course of centuries, the amassed humidity and water is naturally stored in underground spaces, and subsequently people dig wells to use this essential resource, both for themselves and their animals. In places closer to the river, or on the islands, the wells are often linked to waterwheels that increase the productive potential of the land around immensely. With the introduction of the diesel pump, however, wells and waterwheels lost their importance.

Πάνω σειρά: Το πηγάδι στο ουάντι της Νάγκα είναι πολύ βαθύ και οι νομάδες χρησιμοποιούν το γαϊδουράκι για να τραβήξουν έξω το πολύτιμο αγαθό σέρνοντας ένα πολύ μακρύ σκοινί στην άκρη του οποίου είναι δεμένος ο κάδος. Το νερό έρχεται στην επιφάνεια μέσα σε «κάδους» από δέρμα κατσίκας και χύνεται σε δεξαμενές από όπου πίνουν τα ζώα.

Upper row: The well in the wadi of Naqa is very deep and the nomads use the donkey to pull out the water by dragging a long rope at the end of which the bucket is tied. The water is lifted in a “bucket” made of goatskin and then poured into trays from where the animals drink. Lower left: A palm tree growing from the watery depths of an old well on Sai Island.

Κάτω αριστερά: Ένα φοινικόδεντρο που φύτρωσε από τα υπολείμματα νερού στο βάθος ενός πηγαδιού στο νησί του Σάι.

Lower right: Natural basins, like the ones of old and inactive volcanoes, provide perfect conditions for a combination of rain-water collecting and underground storage. They are of course marvelous cases of human adaptation to the natural environment, like the Muweilih settlement at the Bayuda of the desert brethren of the Manasir of the Fourth Cataract, some 50 kilometers away from the now flooded Dar al-Manasir.

Κάτω δεξιά: Οι φυσικές λεκάνες στους κρατήρες ανενεργών ηφαιστείων προσφέρουν ιδανικές συνθήκες για την αποθήκευση νερού, όπως συμβαίνει στο μικρό οικισμό Μουγέιλι των συγγενών των Μανασίρ, οι οποίοι ζουν στην έρημο Μπαγιούντα, περίπου 50 χιλιόμετρα μακριά από την καταποντισμένη πια περιοχή του Τέταρτου Καταρράκτη.

44

Πλέοντας στο Νείλο

Sailing the Nile

Ο Νείλος δεν είναι μόνο ένας διάδρομος που συνδέει τη Μεσόγειο Θάλασσα με την αφρικανική ενδοχώρα. Είναι και ένα σύνορο για ό,τι βρίσκεται σε κάθε όχθη του. Στο Σουδάν ο Νείλος χωρίζει ένα πιο “αφρικανικό” κομμάτι στα δυτικά, από ένα πιο “ανατολίτικο” στα ανατολικά. Το αν και το πότε επιτεύχθηκε ομοιομορφία ανάμεσα στους δύο κόσμους παραμένει υπό συζήτηση. Χαρακτηριστικό είναι ότι ως τον ΚΑ΄ αιώνα, μόνο το Χαρτούμ είχε να επιδείξει γέφυρες που ένωναν τις δύο όχθες της Μέσης Κοιλάδας του Νείλου· κι αυτές ήταν στρατιωτικές γέφυρες τοποθετημένες από τη βρετανική αποικιοκρατία – μία είχε μάλιστα μεταφερθεί στο Σουδάν από την Ινδία. Σήμερα, τεράστιες επενδύσεις από την Κίνα, τον αραβικό κόσμο και την Τουρκία έχουν αλλάξει δραματικά το τοπίο. Μπορεί κανείς να διασχίσει το ποτάμι οδηγώντας πάνω σε γέφυρες στην Άτμπαρα, στην Καρίμα και στη Νέα Ντόνγκολα, ενώ στο Χαρτούμ μέχρι και το νησί του Τούτι στην ένωση των δύο Νείλων απέκτησε γέφυρα που επιτρέπει πια στα αυτοκίνητα να χαράξουν με τις ρόδες τους το γεωλογικό θαύμα του όγκου του. Παρά τις νέες εξελίξεις, η μεταφορά ανθρώπων και αγαθών ακόμα εξαρτάται από πορθμεία και βάρκες με κουπιά σε πολλά σημεία κατά μήκος του ποταμού. Μερικές φορές μπορεί κανείς να δει και φελούκες να πλέουν με τα πανιά τους σηκωμένα. Δεν είναι αυτά μάρτυρες ενός παμπάλαιου παρελθόντος που συνεχίζεται σήμερα, ίσως όχι τόσο σε αρμονία με το “μοντέρνο” τους περιβάλλον, αλλά μάλλον σαν υπενθύμιση μιας άλλης εποχής;

The Nile is not only a corridor linking the Mediterranean Sea with the heartlands of Africa, it also divides the land into two banks. In Sudan, it separates a more “African” part in the West from a more “Oriental” one in the East. When, or if, uniformity was achieved between the two remains an open question. It is, therefore, characteristic that until the 21st century only Khartoum could boast any bridges linking the two banks of the Middle Nile; and those were military bridges set in place by the British colonialists – one of them was even a second-hand bridge from India. Nowadays, huge investments from China, the Arab world, and Turkey have dramatically changed the landscape. One can cross the river driving over bridges at Atbara, Karima, New Dongola, as well as in Khartoum, where even Tuti Island on the junction of the two Niles has been “granted” with a bridge bringing cars to carve its geologically miraculous body. Despite the new development, there are many places along the Middle Nile where transportation of people and goods across the river still depends on ferries and rowing boats. Sometimes one can even see a few feluccas sailing with their sails raised. Aren’t these testimonies of the most ancient past still continuing today, perhaps not so much in harmony with its “modern” character but rather as a reminder of a different time?

Απέναντι: Μικρό πορθμείο για το νησί Τούτι πριν από τα εγκαίνεια της νέας γέφυρας.

Opposite: Small passenger ferry crossing to Tuti Island before the inauguration of the new bridge.

46

Πάνω αριστερά: Το πορθμείο που συνδέει το νησί του Σάι με την ανατολική όχθη. Αυτό χρησιμοποιούν ως σήμερα οι αρχαιολογικές αποστολές στο νησί.

Upper left: The ferry that links Sai Island with the eastern bank. This is what is used even today by the archaeological missions on the island.

Πάνω δεξιά: Βάρκα στις όχθες του χωριού Κάτω Μπάρκαλ.

Upper right: Rowing boat on the bank of the village of Lower Barkal.

Κάτω αριστερά: Βάρκες για τη μεταφορά ανθρώπων και αγαθών στο πέρασμα του ποταμού μεταξύ Εντ-Ντόμα στη δυτική όχθη και Αλ Ουϊντέι στο νησί Ντίρμπι στον Τέταρτο Καταρράκτη πριν από τον καταποντισμό της περιοχής.

Lower left: Rowing boats for transporting people and goods at the river crossing between Ed-Doma on the western bank and alWiddey on Dirbi Island in the Fourth Cataract before the region was submerged.

Κάτω δεξιά: Φελούκες για τη μεταφορά ξυλείας στη Νέα Ντόνγκολα.

Lower right: Feluccas transporting wood at New Dongola.

48

Τεχνητές λίμνες

Artificial lakes

Σήμερα, η περιοχή πίσω από τον Τέταρτο Καταρράκτη είναι η δεύτερη τεχνητή λίμνη στη Μέση Κοιλάδα του Νείλου μετά από εκείνη που σχημάτισε το Μεγάλο Φράγμα στο Ασουάν. Έτσι οι αρχαιότητες των κορυφών στους παλιούς λόφους της γης των Μανασίρ θα προβάλουν πάνω από τα νερά, όπως συμβαίνει σήμερα με τις αρχαιότητες της Κάτω Νουβίας. Και κάποιο άλλο Ουάντι Χάλφα θα είναι ο τελευταίος σταθμός πριν από τη λίμνη, εκεί που δεν ξέρεις αν κάτι αναδύεται από το νερό ή αν χάνεται μέσα σε αυτό.

Now the Fourth Cataract region is the second artificial lake in the Middle Nile Valley, after the one formed by the Aswan High Dam. The antiquities of the old hilltops of the Dar al-Manasir will be emerging from the water like it happens now with the antiquities of Lower Nubia. And another Wadi Halfa will be the last point before the lake, obscuring whether things are sinking in the water or coming out of it.

Αριστερά: Η θέα από το Τζάμπελ Ους στον Τέταρτο Καταρράκτη πριν από τον καταποντισμό της περιοχής.

Left: View from Jebel Us in the Fourth Cataract before the region was flooded.

Πάνω δεξιά: Κατά το Μέσο Βασίλειο (2050-1650 π.Χ.), οι αρχαίοι Αιγύπτιοι οχύρωσαν το Δεύτερο Καταρράκτη ως το νοτιότερο σύνορο της χώρας τους. Τα φρούρια κατασκευάστηκαν από πλίνθους, αλλά άντεξαν στη φθορά του χρόνου. Υπάρχει, όμως, ένας παράγοντας που διαλύει τις πλίνθους πολύ εύκολα: το νερό. Όλα αυτά τα φρούρια εκτός από δύο καταποντίστηκαν όταν χτίστηκε το Μεγάλο Φράγμα στο Ασουάν. Αυτό είναι το φρούριο στο Σέλφακ.

Upper right: During the Middle Kingdom (c. 2050-1650 BCE), the ancient Egyptians fortified the Second Cataract as their southern border. The fortresses were built of mud brick but withstood the test of time. However, there is one agent that dissolves mud brick very easily: water. All the fortresses except two were flooded when the Aswan High Dam was built. This is the fortress of Shelfak. Lower right: The quay at Wadi Halfa on the bank of Lake Nubia (or Lake Nasser, as its Egyptian part is called). It disappears into the water due to the fluctuating levels of this artificial basin. Here there is a strong feeling that one is next to the sea and not at the edge of the Nile in Nubia…

Κάτω δεξιά: Η προβλήτα στο Ουάντι Χάλφα στις ακτές της τεχνητής Λίμνης Νουβία (ή Λίμνη Νάσερ, όπως είναι γνωστή στην Αίγυπτο). Εξαφανίζεται κάτω από το νερό λόγω της αυξομείωσης του επιπέδου της επιφάνειας της τεχνητής λεκάνης. Έντονη η αίσθηση ότι βρίσκεται κανείς στη θάλασσα και όχι στο πέρας του Νείλου στη Νουβία...

50

Ο Τέταρτος Καταρράκτης

The Fourth Cataract

Η περιοχή του Τέταρτου Καταρράκτη βρισκόταν στην πρώτη μεγάλη στροφή του ποταμού, όπου η ροή του σταδιακά γίνεται σχεδόν αντίθετη από την «κανονική» από νότο προς βορρά. Οι γρανιτένιοι όγκοι ανάγκαζαν το Νείλο να διασπαστεί σε πολλά τμήματα και χειμάρρους, που σχημάτιζαν άπειρα μικρά νησιά. Τα κύρια χαρακτηριστικά του τοπίου ήταν ο ζωοδότης ποταμός με τα παρόχθια φοινικοδάση και τα καταπράσινα καλλιεργημένα χωράφια. Στο παρασκήνιο απλωνόταν η έρημος και οι χαρακτηριστικοί γρανιτένιοι βράχοι, μαυρισμένοι από τον καυτό ήλιο. Στα σύνορα μεταξύ των γόνιμων και των άγονων γαιών, έχτιζαν οι ντόπιοι τα μικρά τους χωριά με τα χαρακτηριστικά πλίνθινα σπίτια. Το φράγμα Μαράουϊ, που εγκαινιάστηκε το 2009, έχει σήμερα καταποντίσει σχεδόν όλη την περιοχή του Τέταρτου Καταρράκτη...

The Fourth Cataract region was situated at the great bend of the river, where its course turns gradually into almost the opposite direction to the “normal” one from South to North. The outcrops of granite made the Nile disperse into multiple branches with treacherous rapids forming innumerable small islands. The main feature of the landscape was the life-giving river lined with palm groves and green fields. The backdrop was the desert and the characteristic rock outcrops that were blackened by the blazing sun. In the frontier zone, between the fertile river banks and the barren desert, the locals built their small villages with the characteristic mud brick houses. The Merowe Dam, which was inaugurated in 2009, has now submerged the whole region…

Πάνω αριστερά: Ο ποταμός όπως φαίνεται από την ανατολική όχθη του νησιού Ους στο Νταρ Ελ Μανασίρ.

Upper left: The river as seen from the east bank of Us Island in Dar al-Manasir.

Πάνω δεξιά: Δειλινό δίπλα στο ποτάμι στο χωριό Νταρ Ελ Άραμπ.

Upper right: Twilight on the river at the village of Dar al-Arab.

Κάτω αριστερά: Άποψη προς το βουνό Μπόνι και το νησί Μπόνι από το κάστρο στο νησί Ντίρμπι στο Νταρ Ελ Μανασίρ.

Lower left: View towards Jebel Boni and Boni Island from the fortress of Dirbi Island in Dar al-Manasir.

Κάτω δεξιά: Μια βάρκα περνάει από το χωριό Εντ Ντόμα στο νησί Ντίρμπι, όταν το ποτάμι είναι φουσκωμένο την περίοδο των πλημμυρών.

Lower right: Boat crossing from the village of ed-Doma to Dirbi Island when the river is in flood.

52

Η Λίμνη των Δακρύων

The Lake of Tears

Τη φωνή μας ποτέ δεν την άκουσε αυτός που βγάζει τα φιρμάνια. Τον αρχαίο μας τόπο μια γιγάντια λίμνη κατέλαβε πια.

Our voice was never heard by the one who decides. In our ancient land a giant lake now resides.

Ήρθαν αρχαιολόγοι κι έζησαν κοντά μας. Ξέθαψαν τα θαμμένα μας οστά. Οι αρχαιολόγοι έζησαν κι έφυγαν από μας παίρνοντας μακριά τα βράχια μας τα ζωγραφιστά.

Archaeologists came and stayed. They dug up our buried bones. Archaeologists stayed and left. They took our picture stones.

Προς κάθε κατεύθυνση φωνάξαμε το όνομα των δικών μας φόβων. Η γη μας θα καταποντιστεί από μια ανώνυμη λίμνη δακρύων.

In all directions we have cried out our fears: Our land will be flooded by a nameless lake of tears.

Παρά τις προσπάθειές μας κανείς δεν άκουσε τις αμέτρητες ικεσίες. Τώρα ψάρια κολυμπούν ανάμεσα στις αγαπημένες μας φοινικιές.

Despite our efforts no one heard the countless pleas. Now fish are swimming between our beloved palm trees.

Χάσαμε τη μάχη, μια καινούργια ζωή θα ξεκινήσει αλλού. Είναι η άψυχη έρημος η κακιά αδελφή του ποταμού.

We lost the fight, a new life will begin. The lifeless desert is the river’s evil twin.

Απέναντι: Άποψη της νέας τεχνητής λίμνης που σχηματίστηκε πίσω από το φράγμα Μαράουϊ και πλημμύρισε τον Τέταρτο Καταρράκτη και την πατρίδα των Μανασίρ.

Opposite: View of the new artificial lake that was formed behind the Merowe Dam and has drowned the Fourth Cataract and Dar alManasir.

54

Ευχαριστίες

Acknowledgements

Αυτή η έκθεση φωτογραφιών δεν θα είχε πραγματοποιηθεί χωρίς την εμπειρία του Σουδάν – τα υπέροχα τοπία και τους φιλόξενους ανθρώπους – και την υποστήριξη του Βασίλη Τσακίρογλου. Η πρωτοβουλία να προβληθούν οι εντυπώσεις μας από αυτήν την εμπειρία ανήκει στην Ειρήνη Γκόνου, η οποία μας έφερε σε επαφή με την Άννα Μπαλιάν και τη Μίνα Μωραΐτου στο Μουσείο Ισλαμικής Τέχνης του Μουσείου Μπενάκη. Η επιμέλεια των φωτογραφιών έγινε με πολλή τέχνη από τον Κάι Όγκε Στρομ-Γκρόταν και η επιμέλεια των κειμένων από τον Δημήτρη Κάκο στα πάντοτε υψηλά επίπεδα της δουλειάς του. Η τυπογραφική επιμέλεια πραγματοποιήθηκε από τους Κλέμενς και Κάρεν Σάιντχαμερ, χωρίς την τεχνική υποστήριξη των οποίων, τις φιλικές τους συμβουλές και την εξαίρετη υπομονή τους, αυτή η έκδοση δεν θα έφτανε ποτέ στο τυπογραφείο. Χορηγοί για την εκτύπωση του καταλόγου είναι το Δικηγορικό Γραφείο Αλυκάτορα, η Νορβηγική Πρεσβεία και το Νορβηγικό Ινστιτούτο στην Αθήνα, καθώς και το ελληνικό παράρτημα της νορβηγικής εταιρείας Yara. Για όλες αυτές τις συνδρομές και τη βοήθεια εκφράζουμε την ευγνωμοσύνη μας.

This exhibition of photographs would not have been made possible without our experience of Sudan – its magnificent landscapes and friendly people – and the kind support of Vassilis Tsakiroglou. The initiative to bring our impressions forth came from Irini Gonou, who established the contact with Anna Ballian and Mina Moraitou of the Islamic Art Museum of the Benaki Museum. The editing of the pictures was artfully executed by Kay Åge Strøm-Grøtan and the proofreading of the texts by Dimitris Kakos with his usual high-quality work. The catalogue was typeset by Clemens and Karin Scheidhammer, without whose technical support, friendly advices, and remarkable patience the publication could never have come to print. The funds for printing the catalogue were provided by Alykatoras Law Office, the Norwegian Embassy and the Norwegian Institute at Athens, and the Greek office of the Norwegian company Yara. For all these tasks and help we are extremely grateful.

Η Ενριέτε και ο Αλέξανδρος στον αρχαιολογικό χώρο που ανασκάπτουν στο νησί Σάι.

Henriette and Alexandros at the site they excavate on Sai Island.

56