10| Arkeoloji
Güncel Sanat
Temmuz - Ağustos 2015
Flavıopolıs’ten Prof. Dr. Ergün Laflı
Güncel Arkeoloji
[email protected]
Yunuslu Bir Eros Adana Müzesi’nde Antik Flaviopolis’ten, yani günümüz Adana İli, Kadirli İlçesi‘nden gelme bol granüllü beyaz mermerden bir heykel bulunmaktadır (res. 1-3). Bu Roma Dönemi’ne ait heykelde yunus üzerine binmiş, dalgaların arasında ilerleyen, kanatlı bir Eros tasvirlemektedir.
Korunan yüksekliği 42 cm ve genişliği 21 cm olan bu büyük fragmanda Eros’un kafası, sağ kolu, sağ bacağı, penisi, her iki kanadının altına ait kısımları ve yunusun gövdesinin başından sonraki üst parçası tahrip olmuştur. Son derece ustaca parlatılmış bir yüzeye sahip olan bu kaliteli eserin yüzeyinde bazı kazınmalar ve küçük kırıklar izlenmektedir. Eserin özellikle sol yarısı uzun süre nemli ve sulu bir ortamda kaldığı için kahverengi bir patinaya bürünmüştür. Bu patina özellikle Eros’un sol kol ve bacaklarında konserve edilmeyi gerektirecek bazı gri lekeler haline dönüşmüştür. Ayrıca yunusun ağzındaki delikte siyahlanmalar tespit edilmiştir. Aynı konunun işlendiği diğer örneklerde Eros‘un kanatlarının sarı ve mavi ile, yunus ile dalgaların ise kırmızı, sarı ve mavi ile boyanmış olduğu belirtilse de, Adana’daki heykelin üzerinde herhangi bir boya izi görülmemektedir. Antik Yunan mythologiasında Eros („Ἔρως“, Latince’de „cupido“; Türkçe‘de „arzu“) genç bir aşk ve şehvet tanrısıdır. Doğurganlığın simgesi olarak da tanınan Eros Antik Yunan dünyasında genelde Aphrodite ile beraber anılır ve tasvirlenirdi (A. GREIFENHAGEN, Griechische Eroten, Berlin 1957). Eros’un Antik Yunan tanrıları arasındaki rolünü ve yerini bize Pausanias anlatmaktadır (Pausanias, Ἑλλάδος περιήγησις I, IX, 2). Antik Yunan geleneklerine göre Aphrodite kadınların erkeklere olan aşkını temsil ederken, Eros erkek için olan aşkın temsilcisiydi. Bu makalenin konusu olan heykelin ele geçtiği Kilikia Bölgesi’nde Roma Dönemi’nde oldukça sevilen Eros’un müze ve kazılarda bilinen birçok örnekleri mevcuttur (bugün Mersin Müzesi’ nde sergilenen Elaioussa-Sebaste’de bulunmuş mermer bir örnek için : J. MEISCHNER/E. LAFLI, Das Spitzbauchknäblein aus Elaiussa Sebasté, Kilikien, Institut des cultures Méditerranéennes et orientales de l’Académie polonaise des sciences, Études et travaux 25, 2012, 254-259; ve Tarsus-Gözlükule’de bulunmuş terrakotta örnekler için: H. GOLDMAN, The Terracotta Figurines, şurada: H. GOLDMAN (yya.), Excavations at Gözlü Kule, Tarsus. Vol. I: The Hel-
lenistic and Roman Periods, Princeton, NJ, 1950, 321-326, no. 85-118, lev. 219-222). Mythologiada Eros’un Aphrodite’in oğlu olduğuna inanıldığı için (Ovidius, Metamorphoseon libri, V, 363; ve Hesiodos, Θεογονία, 173 ve 176f), bu iki öğe ikonografik olarak zaman zaman beraber tasvirlendiler. Örneğin Floransa’daki „Venus Medici“ tipindeki Aphrodite heykelinde Aphrodite yunuslu bir Eros ile beraber gösterilmektedir. Mythologiada yunus denizin yaşam gücü olarak kabul edilir ve ikonografik sanatlarda sıklıkla Poseidon ile beraber tasvirlenirdi. Yunanca‘da „yunus“ yani „delphin“ (δελφίν) „delphis“ sözcüğünden türemiş olup, „ana rahmi“ anlamına gelmekteydi. Buna göre „delphin“ denizin doğuran bedenini sembolize etmekteydi. Bu yüzden Antik Yunan heykeltraşlığında yunus figürü ikonografik bir öğe olarak bolluk ve bereketin simgesi idi ve üzerinde Eros ya da Nereid’ler binmiş şekilde de tasvirlenirlerdi (B. S. RIDGWAY, Dolphins and Dolphin-Riders, Archaeology 23, 1970, 86-95; ve E. B. STEBBINS, The Dolphin in the Literature and Art of Greece and Rome, Menasha, WI 1929).
vanın gözleri bir çukur içinde, düğme gibi yansıtılmıştır. Çenesinin kenarlarında iki yüzgeç bulunur. Dişleri diğer örneklerde de görüldüğü gibi dalga-bezek formatında gösterilmiş olup, dalgaları hızla kırarak yüzdüğünü göstermek adına çenesinin altı, iri cüssesi ile kırılan deniz dalgaları olarak betimlenmiştir. En alttaki dalga aynı zamanda heykelin tabanını oluşturmuştur. Hayvanın ağız kısmı, bu heykelin bir havuz ya da nymphaion çeşmesine monte edilmiş olduğunu ispatlar şekilde deliklidir. Heykelin arkasının başka bir taşa bağlandığı
Adana Bölge Müzesi’nden yunus üzerinde Eros heykeli (fotoğraf: P. GRUNWALD, 2006).
görüntüsü, bu fragmanın büyük olasılıkla bir heykel grubuna ait olduğunu düşündürür. Muhtemelen Phrygia Bölgesi’nde (bugünkü Afyonkarahisar-Deniz-
Adana Müzesi kolleksiyonlarına müzenin ilk zamanlarında dahil olan bu heykelde Eros topluca ve adaleli bir çocuk olarak tasvirlenmiştir. İlah sol eli ile yunusun sırt yüzgecini sıkıca kavramış, sağ kolunu ise havaya kaldırmıştır. Belli ki Eros altındaki yunus ile beraber dalgalar üzerinde yüzmektedir. Heykelin başı kopmuş olduğu için genç tanrının çehresine ilişkin bir yorum yapılamamaktadır. Eros’un yok olmuş olan sağ kolunun bilinen diğer örneklerden yola çıkarak hafifçe havaya kalktığı düşünüşebilir. Eros’un üzerine yerleşmiş olduğu yunusun çehresi, ağzı ve uzuvları gayet gerçeğe yakın bir şekilde işlenmiştir. Hay-
Libya-Kyrene’de 1861 yılında Aphrodite Kutsal Alanı’nda bulunan bir yunuslu bir Eros ile Aphrodite; The Ure Museum, env. no. L.2005.10.3 (S. PATACI, 2015).
Temmuz - Ağustos 2015
Güncel Sanat natlarında Arkaik ve Klasik çağlarda da işlenilen yunus üzerindeki Eros konusunun Hellenistik Dönem örnekleri özellikle koroplastik sanatında yaygındır. Örneğin Pergamon yakınlarındaki Asklepieion’da İ.Ö. 3. yy.’dan bir örnekte yunus üzerinde ters binmiş ve kithara çalmakta olan bir Eros’a rastlanılmaktadır (E. TÖPPERWEIN, Terrakotten von Pergamon, Deutsches Archäologisches Institut, Pergamenische Forschungen 3, Berlin 1976, 264). Bu tür terrakottalar Güney İtalya’daki Paestum’da da ele geçmiştir (R. MILLER AMMERMAN, The Sanctuary of Santa Venera at Paestum II: The Votive Terracottas, Ann Arbor, MI 2002, 162, kat. no. 1887). Hatta bazı terrakotta örneklerde Eros Aphrodite ile beraber bir yunus üzerinde oturmuş bir şekilde betimlenmiştir. En geç Orta Hellenistik Çağ‘da artık Eros ve yunus kombinasyonu ikonografik anlamda bir „heykel tipine“ dönüşmüştür.
İsrail-Bet Şean’da (Nysa-Skythopolis) 1993 yılı kazılarında Doğu Hamamı’nda bulunan ve Aphrodisias üretimi olan bir „Venus pudica“; İ.S. 2. yy. (S. PATACI, 2015).
li Bölgesi) üretilmiş bu Roma Dönemi heykeli, bir Kilikia Pedias kenti olan Flaviopolis‘de bulunmuş olması açısından ilginçtir. Antik devirde „Kilikia Pedias“ (Κιλικία Πεδιάς; Türkçe’de „Ovalık Kilikia“) olarak adlandırılan bu yöre, batıda bugünkü Mersin’den başlayıp, doğuda İskenderun’a kadar uzanan, özellikle Çukurova Bölgesi’nin içinde yer aldığı Doğu Akdeniz Bölgesi’ni kapsamaktaydı. Heykelin bulunduğu yer olan Flaviopolis (Φλαυιόπολις), Adana kent merkezinin 160 km kadar kuzeyindeki Kadirli İlçesi’nin Roma İmparatorluk Dönemi‘ndeki adıdır. Kent İ.S. 74 yılında Roma İmparatoru Vespesian (İ.S. 69-79) tarafından kurulmuştur [Roma Dönemi‘ndeki Flaviopolis ile ilgili: J. T. BENT, Recent Discoveries in Eastern Cilicia, Journal of Hellenic Studies 11, 1890, 223-226; R. HEBERDEY/A. WILHELM, Reisen in Kilikien, ausgeführt 1891 und 1892 im Auftrage der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften, Denkschriften der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften in Wien, Philosophisch-Historische Classe 44, 6. Abhandlung, Viyana 1896, 32-33; H. T. BOSSERT/U. B. ALKIM, Karatepe Kadirli ve Dolayları (İkinci Ön-Rapor), İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Eski Önasya Kültürlerini Araştırma Enstitüsü Yayınları 3, İstanbul 1947, 17ff; ve M. GOUGH, Anazarbus, Anatolian Studies 2, 1952, 93-95]. Kent özellikle İ.S. 2. ve 3. y-
y.’larda öne çıkmış ve Roma kültürünün Ovalık Kilikia’nın bu dağlık kısmında yayılmasına tanıklık etmiştir. Antik Greko-Romen ikonografik sa-
Erken Roma İmparatorluk Dönemi ile beraber bu Klasik/Hellenistik Dönem Yunan orijinli konunun çok sayıda replikalarının yapılmaya başlandığını görmekteyiz (Taşoz’dan bir örnek: A. M. WOODWARD, Archaeology in Greece, 1927-1928, Journal of Hellenic Studies 48/2, 1928, 188; ve Ermitaj‘daki İ.S. 1. yy.‘a ait bir örnek; bkz. res. 4). Bu tipin bronz örnekleri yaygın olduğu gibi, mozaiklerde (Suriye’den bir örnek: C. VIROLLEAUD, Les Travaux archeologiques en Syrie en 1922-1923, Syria 5, 1924, 119, lev. XXXIV, 1) ile fresko sanatlarında (Pompeii’den bir örnek: B. BERGMANN, The Roman House as Memory Theater: The House of the Tragic Poet in Pompeii, The Art Bulletin 76/2, Haziran 1994, 237) bu konunun oldukça sık işlendiğini görüyoruz. Sarkophaglarda bu konu gözlemlenmekte olduğu gibi, sikke ve gemoloji gibi küçük sanatlarda da („EYTTAOI“ ibaresi ile beraber, gem olarak: G. M. HIRST, The Cults of Olbia II, Journal of Hellenic Studies 23, 1903, 25) yunuslu Eros’a rastlanmaktadır.
Arkeoloji
Yunus üzerine binen Eros heykeli; Ermitaj Müzesi; İ.S. 1. yy. Yükseklik: 87 cm (S. PATACI, 2015). ros‘lar Doğu Akdeniz’in diğer bölgelerinde de sevilmekteydiler. Örneğin İsrail’deki Bet Şean’da (Nysa-Skythopolis) 1993 1993 yılı kazılarında Doğu Hamamı’nda bulunan, Aphrodisias üretimi olan ve İ.S. 2. yy.‘a tarihlendirilen bir „Venus pudica“ örneğinin yanında bir yardımcı figür olarak yunuslu Eros mevcuttur [res. 5; Y. FARHI, The ‘Modest Aphrodite’ from Nysa-Skythopolis (Beth Shean) and Ptolemais (Akko), Israel Exploration Journal 61/2, 2011, 218, res. 2]. Ayrıca İsrail’deki Paralios Kaisareia Antik kentinde bu heykel tipine su kültürü ile ilintili olarak rastlanılmıştır (R. GERSHT, Aquatic Figure Types from Caesarea-Maritima, Assaph, Studies in Art History 6, 2001, 66-68 ve 71) Bu bölgenin sikkelerinde de Eros Aphrodite ile beraber tasvirlenmektedir (örn. İ.S. 3. yy.‘a ait bir Ptolemais sikkesi: G. F. HILL, Catalogue of Greek Coins in the British Museum, Phoenicia, Londra 1910, lxxxiv). Ayrıca Libya-Kyrene’de 1861 yılında Aphrodite Kutsal Alanı’nda bir yunuslu bir Eros ile Aphrodite tasviri bulunmuştur (res. 6; The
Anadolu’da bu Eros tipi oldukça yaygındır ve bu tipin özellikle İç Batı Anadolu’da İ.S. 2. ve 3. yy.‘larda sıklıkla üretilip, tüm Doğu Akdeniz’e yayıldığı bilinmektedir. Ephesos’ta yunuslu Eros’lara hem bronz, hem de mermer örneklerde sıkça rastlanılmıştır
Adana Bölge Müzesi’nden yunus üzerinde Eros heykeli (fotoğraf: P. GRUNWALD, 2006).
(M. AURENHAMMER, Die Skulpturen von Ephesos 1, Bildwerke aus Stein, Idealplastik I, Forschungen in Ephesos 10,1, Viyana 1990, 89, no. 69, lev. 49a-b; Efes Müzesi, env. no. 1920). Lykos Laodikeiası’nda 2010 yılında yapılan kazılarda bu tipe rastlanılmış, Eros’a ait yunuslu kaide kısmı ile başı bulunmuştur. Bu eser İ.S. 2. yy. sonuna ait olup, Phyrgia-Aphrodisias işçiliğine sahiptir. Roma Dönemi boyunca yunuslu E-
|11
Adana Bölge Müzesi’nden yunus üzerinde Eros heykeli (fotoğraf: P. GRUNWALD, 2006).
Ure Museum, env. no. L.2005.10.3: A. C. Smith/A. L. Harris, Recent Acquisitions and Conservation of Antiquities at the Ure Museum, University of Reading 2004-2008, Archaeological Reports 54, 2007–2008, 177 ve res. 8-9). Doğu Akdeniz örneklerinde Eros çoğunlukla Aphrodite grubu içine dahil olacak şekilde temsil edilmiştir. Dolayısıyla Eros bazı heykellerde Poseidon’a eşlik ederken, Aphrodite ile beraber olduğu durumlarda yıkanan Aphrodite’ye eşlik eder vaziyettedir. Aphrodite „aphros“dan, yani deniz köpüğünden doğduğu için, deniz ve su kültürü ile oldukça bağlantılıdır. Roma Dönemi‘nde Doğu Akdeniz’de Eros ile beraber tasvirlenen Aphrodite’ler daha ziyade su ve hamam kültürü ile ilgilidir (G. FOERSTER, A Modest Aphrodite from Bet Shean, Israel Museum Studies in Archaeology 4, 2005, 13). Kilikia Bölgesi’nde su, deniz, nymphaion, havuz ve hamam kültürü ile ilgili ikonografik öğeler Roma Dönemi heykel sanatında oldukça sevilerek işlenmişlerdir (İsrail’de de örneklerine rastlanmış bir balıkçı tasviri için: J. MEISCHNER/E. LAFLI, Der Fischer am Meer. Römische Brunnenlandschaften, Il mar Nero 8, 2010/2011, 231-238; ve Adana’daki bir Poseidon heykeli için: E. LAFLI/J. MEISCHNER, Spätantike Skulpturen im östlichen Mittelmeerraum, Jahreshefte des österreichischen archäologischen Institutes in Wien 79, 2010, 180-184). İsrail, Ürdün ve Suriye gibi su sorunu olan ve havuzların ön plana çıktığı coğrafyalarda olduğu gibi, Kilikia’da da çok sayıda örneği bilinen Aphrodite ve Eros heykellerinin en azından bir kısmının su kültürleri ile bağlantılı olduğunu düşünmek gerekir. Roma döneminde çok iyi tanınan ve yaygın olan bu heykel tipinin Flaviopolis’de bulunmuş olması Roma Dönemi su, nymphaion ve hamam kültürlerinin bu kentte yaygın olduğunun bir kanıtıdır. Heykel olasılıkla bir Aphrodite heykel grubuna dahildir. Eser ikonografik yansıtılma biçimi, stili ve malzemesinden dolayı İ.S. 2. yy.‘ın 2. yarısına, daha çok İ.S. 150-180 yılları arasına tarihlenmelidir.
