Cadernos dos Obradoiros abertos de antropoloxía III: Entre as institucións públicas e a sociedade civil. Iniciativas de integración social e participación cidadá
Descripción
Obradoiros III. Entre as institucións públicas e a sociedade civil
CADERNOS DOS OBRADOIROS ABERTOS DE ANTROPOLOXIA III: ENTRE AS INSTITUCIÓNS PÚBLICAS E A SOCIEDADE CIVIL. INICIATIVAS DE INTEGRACIÓN SOCIAL E PARTICIPACIÓN CIDADÁ
Coordenan: Mariám Mariño Costales e David Casado Neira Agantro
1
Obradoiros III. Entre as institucións públicas e a sociedade civil
Edita: Agantro (Asociación galega de antropoloxía social e cultural) Coordenan: Mariam Mariño Costales - David Casado Neira Participa na edición: Mª Xose Jamardo Curros © Agantro © as e os autores
2
Obradoiros III. Entre as institucións públicas e a sociedade civil
ÍNDICE I. APRESENTACIÓN[páxina] II. INTRODUCCIÓN[páxina] III. SESIÓNS PRESENCIAIS[páxina] A cidadania hoxe Maria Xosé Agra Romero[páxina] Intervención socioeducativa coa comunidade xitana Colectivo Chavós[páxina]. Ciudadanía y consumo de drogas José Ignacio Salazar Bernard e Ana Belén Méndez Fernández[páxina] Unha reflexión sobre a SIDA. Breve peregrinaxe histórico. A percepción de afectad@s, responsabilidades Comité Cidadán Galego Antisida[páxina]. Os sindicatos de prisions, un exemplo de cómo a sociedade integra e aplaude a cadea PreSOS Galiza[páxina] Nuevos desafios ante la integración de los inmigrantes Adriana Rosa Blach Vera[páxina]
IV. PARTICIPANTES[páxina] V. FORO NA REDE[páxina]. Tema 1. Cidadania baixo sospeita[páxina]. Tema 2. Migración, nacionalidade e cidadania[páxina]. Tema 3. Drogodependencias ¿Estilo de vida?[páxina] Tema 4. Turcos ¿cidadáns europeos?[páxina]. Tema 5. Visibilidad invisibilidade das persoas afectadas polo VIH[páxina]
VI. CONCLUSIÓNS[páxina]
3
Obradoiros III. Entre as institucións públicas e a sociedade civil
I. APRESENTACIÓN Os Obradoiros Abertos de Antropoloxia son encontros pensados como fórmula para o intercambio entre as aportacións da antropoloxia social e cultural e outras disciplinas. A sua primeira edición levou-se a cabo no ano 2002 co título: Cultura relixiosa: Achegas antropolóxicas para a docencia. Considerando os comentários do público asistente na Asociación Galega de Antropoloxia (Agantro) decidiu-se elaborar un caderno que poide-se ser empregado como apoio, base ou guia para docentes e personas interesadas na matéria. A segunda edición dos obradoiros organizou-se em 2003 con o título Cuestións e relacións en património cultural. O caderno II supuxo a posta en circulación dunha ferramenta aplicábel en labouras de xestión patrimonial. Nesta ocasión comprácenos apresentar a terceira edición dos cadernos. Nacen do Obradoiro III: Entre as institucións públicas e a sociedade civil. Iniciativas de integración social e participación cidadá. Supon unha porta de entrada as cuestións propostas e que pode ser empregada por os e as diferentes profisionais das áreas das ciencias sociais, por docentes dos diferentes niveis de ensino e por coletivos e persoas interesadas. Influiu decisivamente nesta escolla, o interese en aprofundar en cuestións relacionadas con os procesos de marxinalización e exclusión social da sociedade actual e a importancia de xerar un espacio de intercambio entre persoas e coletivos implicados en iniciativas encamiñadas a reflexionar e paliar estes desequilibrios sociais e que toman en conta a perspectiva das persoas obxeto destas desigualdades. A coordinación correu a carrego de Mariam Mariño Costales e David Casado Neira. Propoñen un foro de debate e intercambio con o fin de nos achegar a unha visión de conxunto da marxinalización no contexto relacional da Galiza de hoxe máis aló das políticas institucionais. Ao igual que na edición anterior integran as capacidades de difusión, comunicación e intercámbio de experiéncias entre as e os participantes que ofrece internet. As páxinas que seguen recollen os debates, reflexións e plantexamentos suscitados entre os dia 8, 9, 22 e 23 de outubro de 2004 no Museo do Pobo Galego, tamén os que tiveron lugar a través da páxina web da Agantro entre os dias 11 e 20 do mesmo mes. Conforman-se coas aportacións dos e das convidados, as do público participante e as dos coordinadores.
Queremos desde a Agantro agradecer-lles ao Museo do Pobo Galego e a Euro Atlantic, o seu apoio, colaboración, amabilidade e interese. E persoalmente queremos amosar a nosa gratitude a todas as pessoa que contribuiron desinteresadamente e sen aforrar esforzos a realización deste Obradoiro. Moi en especial o pulo organizativo levado a cabo por Mª Xose Jamardo Curros, Ana Estevez Lavandeira, Fátima Braña Rey e Julio Carlos Alonso Monteagudo. Gracias. Agantro Santiago de Compostela 2005 4
Obradoiros III. Entre as institucións públicas e a sociedade civil
II. INTRODUCCIÓN A medida que o proceso de democratización das sociedades modernas se universaliza resulta cada vez máis difícil argumentar que certos setores da sociedade civil carecen de direitos políticos de cidadania e se desenvolvan segundo critérios de marxinalización e exclusión social. Neste sentido, desde as institucións públicas, cada vez se fai un maior esforzo por definir e promover políticas efectivas encamiñadas a paliar estes desequilibrios sociais. Desde este ponto de vista, as cuestións de exclusión social son habitualmente tratadas desde a perspectiva das políticas institucionais de integración social e de loita contra a marxinación. Ao tempo que sucede isto e tamén no sentido de loita contra a marxinación, vanse criando e desenvolvendo iniciativas desde as próprias comunidades afectadas, personas e grupos que, desde accións participativas, dan forma a posibilidades de reflessom, propostas e formas de traballo que afondan nos problemas e causas de exclusión e a marxinalidade social ao tempo que desenvolven labores necesarias en situacións concretas. O interese en coñecer e experimentar estas propostas, desenvolvidas frecuentemente ao marxen das políticas institucionais, son as que moven à articulación do obradoiro que da origem a este caderno. Trátase en certo sentido, de abordar os aspectos relacionados coa construcción de identidades en situacións de marxinación social tendo en conta, os conflictos derivados entre obxectivos institucionais, a sociedade civil e a construcción das categorias de exclusión social e cultural. No tocante à metodoloxia, o obradoiro dividiu-se en dous blocos: O primeiro presencial e o segundo a través da páxina web da Agantro. O interese en que o intercambio e o traballo entre participantes, coordenadores e conferencistas fose efetivo, levou a deseñar a proposta para um grupo reducido e nas sesións presenciais, se deu especial relevancia á aplicación de tecnicas de animación, intervención e acción participativa. O presente caderno recolle o producto do obradoiro seguindo a sua estructura: contidos das sesións presenciais coas intervencións dos e das ponentes convidadas, participantes, foro na rede e conclusións. No primeiro apartado recolhem-se aportacións das persoas e colectivos que participaron como ponentes e coordinadores dos diferentes espacios nos que se dividiron as xornadas presenciais. Incluen-se tamen, referencias das suas páginas webs de maneira que podan ser empregadas para ampliar información. Sígue-se a orde na que se producirom as intervencións. Nas tres primeiras elegiu-se a modalidade de conferencia seguida de debate. Nas tres últimas fixo-se empregue de outras tecnicas de dinámica de grupos como o rol play, o destino, os sentidos e a escenificación de diferentes variedades de xuizos. Na primeira intervención, M. Xosé Agra Romero, apresentou liñas teóricas polas que descorre atualmente a reflexión sobre a cidadania relacionadas con a crítica feminista. Pola sua banda, o e as compoñentes do coletivo Chavós dividiron a sua exposición en duas partes; a) aproximación histórica ao pobo xitano, á que teredes acceso a través da sua páxina web, b) apresentación 5
Obradoiros III. Entre as institucións públicas e a sociedade civil
das atividades desenvoltas pola sua organización e recollidas neste caderno. Ignácio Salazar Bernard e Ana Belén Méndez Fernández moven a reflexión cara á relación entre o uso de drogas e a concreción de determinadas prácticas médico-sanitárias que conculcan os direitos de cidadania. As actividades desenvoltas pola componhente do Comite Cidadan Galego Antisida, Dori Martinez Martinez, moveu as nosas sensibilidades cara a comprensión histórica e cotidiana da SIDA e a sua relación con diferentes grupos socialmente estigmatizados (lésbicas, gais, prostitutas, usuarios de drogas). As relacións entre clases sociais e o sistema penitenciáriario constituen o centro de atención das actividades propostas polas e os componhentes de PreSOS e coordinadas por Francisco Xavier Fernández del Buey. Finalmente Adriana Blach Vera aborda cuestonamentos relacionados con a integración das e dos inmigrantes poñendo o acento na necesidade de que os e as profisionais de traballo social integren a prática e a teoria en procesos participativos e democráticos. No segundo apartado recollen-se os dados que lles foron requeridos às persoas que participaron como asistentes. Trataba-se de que se tivese um mínimo coñecimento previo para levar a cabo as diferentes atividades propostas. Tamen neste sentido se levou a cabo o primeiro dia umha rolda de apresentación. Compoñen o terceiro apartado as aportacións do foro de debate desenvolvido a través da página web na orde e formas de expresión nas que se desenvolveu. Se articulou como um espacio máis de intercambio, reflexion e participación. Ademais permitiu manter o contacto entre os diferentes participantes na distancia que fica entre as jornadas presenciais. A partir de dous textos base se propuxeron dous temas iniciais de debate: 'Cidadania baixo sospeita: estractos de cartas dun preso na cadea de Pereiro de Aguiar, 2004' e 'Migración, nacionalidade e cidadania'. Ademais, abreu-se a posibilidade a quen quixe-se de abrir novas propostas. O chamamento tivo umha grande aceptación e se abrirom tres temas máis: 'Drogodependencias ¿Estilo de vida?', 'Turcos ¿cidadáns europeos?' e 'Visibilidade invisibilidade das persoas afectadas polo VIH'. Pechan o caderno as conclusións do obradoiro aberto de antropoloxia III. David Casado Neira Mariam Mariño Costales
6
Obradoiros III. Entre as institucións públicas e a sociedade civil
Sobre os coordenadores Marián Mariño Costales: Licenciada en filosofía. Realiza a súa tese de doutoramento no ámbito da antropoloxía social. Temas de interese: exclusión e discriminación social, sexo/género, feminismos, sexualidade, redes e construcion de identidades. David Casado Neira: Profesor da Facultade de Ciencias da Educación da Universidade de Vigo. Doutor en antropoloxía social e cultural e licenciado en ciencias políticas e socioloxía. Temas de traballo: cidadanía e educación, identidades contemporáneas, construcción da saúde e do corpo.
7
Obradoiros III. Entre as institucións públicas e a sociedade civil
III. SESIÓNS PRESENCIAIS A cidadanía hoxe1 MARIA XOSÉ AGRA ROMERO. Profesora de Filosofía Moral e Política da Universidade de Santiago, os seus traballos e líneas de investigación céntranse en cuestións da filosofía política, fundamentalmente teorías da xustiza e teoría crítica feminista, na actualidade se interesa en cuestión de xustiza global, multiculturalismo e cidadanía. A cidadanía forma hoxe parte importante da linguaxe habitual, política e teórica, mais tratase dunha idea problematica e complexa. O meu obxectivo será atender ao debate feminista da cidadanía, e examinar alguns intentos de reapropiación ou reinterpretación da cidadanía como ferramenta políticamente útil, e en concreto en relación coa globalización. E dicir, tentarei presentar as liñas polas que discurre a reflexión sobre a cidadanía e algunhas propostas de articulación procurando ter en conta este renovado interese pola cidadanía e os problemas derivados dun contexto e unha dinámica global, dende a optica da relación entre xénero, globalización e cidadanía.
Intervención socioeducativa coa comunidade xitana COLECTIVO CHAVÓS [http://www.terra.es/personal2/chavos/] Interveñen: AURORA ROMERO FERNÁNDEZ. Traballadora Social dos equipos de protección do menor Mª DOLORES BEATRIZ VARELA. Mestre e pedagoga. Profesora especialidade de Pedagoxía Terapéutica MIGUEL MARTÍN FERNÁNDEZ. Sociólogo. Técnico Superior de Servicios Sociais do Concello da Coruña Introducción. A Asociación Chavós constituese legalmente no ano 1986 potenciada polo claustro de mestres do Colexio Público Chavorré Calé que, naquelas datas, atendía a maior parte do alumnado xitano de Ferrol e Narón ante a necesidade de ofrecer una atención máis alá da acción educativa na aula. A Asociación nace cuns obxetivos que abarcan dende a promoción da poboación xitana para alcanzar a igualdade coa poboación maioritaria, ao apoio ás nenas e nenos para facilitar a sua educación, pasando pola formación e renovación pedagóxica de mestras e
1
Esta intervención ten como referencia o artigo da sua autoria publicado em Crítica Jurídica. Revista latinoamericana de ciencias sociales, nº23, 2004 (en prensa). 8
Obradoiros III. Entre as institucións públicas e a sociedade civil
mestres e educadores que traballen por un mesmo fin, hasta o desenvolvemento de programas integrais donde non se incluia só o meramente educativo. Na actualidade, a Asociación ten dous centros de promoción de minorías étnicas, unha na cidade de Ferrol e o outro en Santiago. En Ferrol, o local da Asociación está en Caranza, un barrio dormitorio. A maioría das viviendas son sociais e ás que accederon muitas familias xitanas fai xa máis de 15 anos. Son fundamentalmente familias denominadas castellanas polos xitanos, a sua ocupación maioritaria é a venda ambulante. Traballamos con prácticamente o 85 % das familias (o que supon un número aproximado de 900 personas), que residen tanto en vivendas sociais como en infravivendas e chabolas nos termos municipais de Ferrol e Narón (concello limítrofe con Ferrol). En Santiago o local está no barrio de San Pedro, situado entre a Almáciga e Fontiñas, que son dous barrios nos que tamén residen familias xitanas (420 aprox.). Destaca que a diferencia do que sucede en Ferrol, nesta cidade non hai familias chabolistas. Áreas de intervención A. Área de inserción socio-laboral A.1. Traballo social con familias. Chavós naceu nunha escola e o profesorado desta, do mesmo modo que detectaba a falla de relación dos nenos/as co exterior, o sexa, fora do campamento donde vivían, detectaron carencias a nivel social, sendo este o comenzo do traballo social coas familias dende a Asociación. O traballo social aporta a éstas a superación de carencias debidas polo xeral a un descoñecemento de servicios, a falla de información sobre prestacións e recursos aos que teñen dereito e en moitos casos, tamén a falla de axuda por parte dun profesional que lles asesore para cubrir documentación. Además, o contacto coas familias repercute positivamente na escolarización dos menores. Dende Chavós consideramos que a efectividade do traballo social coas familias do colectivo xitano depende de cada profesional, e decir, hai que ter presente que non se trata de cómo faríamos ou reaccionaríamos nós ante una situación concreta, senon de cómo pensan, senten e actúan dende os sus marcos de referencia personais e culturais a poboación destinataria da nosa intervención. A. 2. Laboral. O acceso ao mercado de traballo para aqueles xóvenes que ven esgotadas as posibilidades de continuidade nalgunhas profesions 'típicamente' gitanas, como a venta ambulante ou o chatarreo, e a apertura a novas profesións, dotándoos dunha calificación profesional adecuada, é a finalidade da área de inserción laboral. O programa estructurase a través da Formación Ocupacional e da orientación para o emprego.
9
Obradoiros III. Entre as institucións públicas e a sociedade civil
Orientación para o emprego: Este servicio contempla dende a realización do curriculum para envío a ofertas de emprego a través de prensa, boletins da Xunta… hasta a preparación da entrevista, inscripción en listas de espera das contrataciones temporais do SERGAS, seguimiento diario das ofertas de emprego… Contactase, asimesmo, con entidades de intermediación no mercado de traballo como poden ser o Servicio Galego de Colocación, apoiando as iniciativas de autoemprego en sectores non tradicionais dos xóvenes xitanos/as. Formación ocupacional: Vai dirixida a xóvenes xitanos de fracaso escolar recente, con edades comprendidas entre os 16 e os 20 anos, que por condicionantes culturais, legais ou formativos, non están en condicións de acceder o mercado laboral ou a rede de formación ocupacional normalizada. A. 3. Charlas formativas paralelas ós cursos. Como complemento formativo ós cursos e talleres, impartense charlas formativas paralelas que pretenden ofertar ó alumnado unha formación persoal de carácter integral e promover o acercamento dos profesionais dos distintos servicios (médicos, psicólogos, profesores…) á comunidade xitana, así como a ampliación de coñecementos, sobre todo porque a maioría dos temas son demandados pola propia poboación usuaria. Teñen una periodicidade mensual. B. Área educativa B.1. Atención á primeira infancia. Este programa ten como obxetivo principal facilitar o acceso de tódolos nenos e nenas xitanos ao primeiro ciclo de Educación Infantil, dada a enorme importancia que ten este tramo de escolarización para o alumnado de familias con carencias socioeconómicas. A Asociación pon a disposición do alumnado, durante o curso, un servicio de transporte gratuito desde os domicilios hasta as guarderías. Asimesmo, realizase un seguimento e apoio ás familias todo o ano, coa finalidade de facilitar a comunicación entre os pais e nais e o persoal do centro, favorecendo e dinamizando a sua participación activa nas actividades e reunións que se celebran no mesmo, incidindo sobre posibles casos de absentismo ou deserción. B. 2. Reforzo escolar. Consiste na oferta de apoio docente fora de horario lectivo aos nenos e nenas xitanos escolarizados en centros educativos da comarca, como complemento as clases recibidas nos mesmos e contribuindo a paliar as suas carencias nos contidos académicos e a falta de posibilidades de apoio no seu domicilio. As mestras/es encargadas/os da actividade realizan un seguimiento dos alumnos/as e manteñen unha coordinación co profesorado dos centros donde están escolarizados. Mediante este programa estase incidindo positivamente sobre o absentismo e a deserción escolar. Os alumnos e alumnas, a medida que van sendo capaces de ir asimilando os
10
Obradoiros III. Entre as institucións públicas e a sociedade civil
contidos e realizando as tarefas escolares, sentense máis seguros na escola e polo tanto más integrados no sistema escolar. B. 3. Alfabetización de adultos. O nivel de instrucción académica das familias xitanas e moi baixo e a maioría dos adultos carecen do nivel mínimo para apoiar a seus fillos/as nas tarefas escolares, ou mesmamente a desenvolverse en actividades cotidianas que impliquen o uso da lecto-escritura. A asistencia a clases de alfabetización, ademáis de ter como obxetivo conseguir as técnicas instrumentais básicas, sirve como factor de sensibilización dos adultos con respecto a escola e a su importancia para o futuro dos seus fillos/as, sendo un elemento fundamental na loita contra o absentismo e a deserción escolar dos mesmos. B. 4. Graduado escolar en secundaria. A carencia do título de Graduado Escolar en secundaria imposibilita os/as xóvenes gitanos/as ao acceso a cursos de formación, a postos de traballo… e o que é máis importante, establecíase como norma entre a comunidade xitana que o único o que podían aspirar os seus fillos/as dentro da enseñanza era a leer e a escribir. C. Área de tempo libre: Ludoteca. A ludoteca ten como obxetivo proporcionar os nenos/as que acuden a clases de apoio escolar un espacio e un tempo para o xogo e as actividades lúdicas, servindo como lugar de interrelación e socialización, e contribuindo o desenvolvemento cognitivo e social de nenos e nenas.
Ciudadanía y consumo de drogas JOSÉ IGNACIO SALAZAR BERNARD. Médico. Magister en Drogodependencias pola Universidade de Santiago de Compostela. ANA BELÉN MÉNDEZ FERNÁNDEZ. Trabajadora Social. Profesora Titular da Facultade de Ciencias da Educación da Universidade de Vigo (Campus de Ourense). "La droga es a la vez dos cosas: Un negocio 'el mejor del mundo' y una cruzada 'la más moral del mundo'. Pero el negocio sólo es bueno porque existe la cruzada; si no hubiera cruzada el negocio se derrumbaría" Antonio Caballero A modo de introducción
11
Obradoiros III. Entre as institucións públicas e a sociedade civil
Nos encontramos en un momento en el que el concepto de ciudadano se encuentra en crisis. En un contexto de globalización neo-liberal, en el que los derechos económicos y del mercado se potencian, los de los ciudadanos se debilitan cada vez en mayor medida. Un factor clave en este paulatino proceso de retrotraimiento de derechos viene expresado por el hecho de que vivimos en lo que algunos hemos dado por llamar 'Era de las Adicciones', un momento histórico en el que parece que cuando el colectivo social se fragmenta en individuos independientes, estos, ya sea de una forma o de otra, son fácil presa tanto para sustancias como para comportamientos, los cuales parecen no estar esperando otra cosa que el momento para sujetarlos en sus garras, para disolver su identidad. El apogeo de esta Era llega a tal punto que, si hacemos una somera revisión bibliográfica sobre el porcentaje de sujetos con adicciones, ya sea a sustancias o a comportamientos, supera con creces el 100% de la población, porcentaje que nos hace a todos susceptibles de ser tutelados al carecer de libre albedrío entendido éste en su más amplia acepción. En el caso de determinados grupos sociales, como es el de los usuarios de drogas, ya sean adictos o no, este proceso de retrotraimiento de sus derechos de ciudadanía ha acontecido hace tiempo ya y la elección del modelo de enfermedad como explicativo de las conductas adictivas ha supuesto la concreción de determinadas prácticas que, a nuestro entender, conculcan estos derechos. Intentaremos aproximarnos a este hecho, a sus condicionantes, a sus explicaciones, a sus posibles soluciones y a las reformulaciones que todo ello conllevará. Las tres formas de entender las drogodependencias Las drogodependencias pueden ser vistas como la plasmación de tres distintos sujetos: el vicioso que consume para obtener placer, el enfermo que consume drogas por padecer una determinada patología o como fruto de su propia dependencia a las drogas que le abocan a huir del displacer con un nuevo consumo y el ciudadano que, con mayor o menor grado de libertad, opta por la opción de consumir sustancias psicoactivas como forma de vida, como búsqueda de un proyecto vital que lo encamine hacia el logro de la (su) felicidad2. Como resulta de todo punto de vista lógico, el cómo entendamos las drogodependencias conllevará un distinta forma de abordarlas, tanto desde el punto de vista asistencial, social e institucional. Tal es así, que si el toxicómano es un vicioso, la sociedad no se verá en la necesidad de implementar ningún tipo de medida para la asistencia de este colectivo, ya que los problemas que les suponga dicho consumo serán única y exclusivamente responsabilidad de ellos mismos; que si como enfermos son considerados, la respuesta lógica consistirá en que, además de incidir sobre sus causas (políticas preventivas) los poderes públicos deberán 2
"Todos los hombres tendemos a la felicidad y nadie puede negar que lo hace […]. Pero no es lo mismo 'felicidad' que 'placer', porque la felicidad es un término para designar el logro de nuestras metas, la consecución de los fines que nos proponemos. Por eso algunas corrientes filosóficas entienden la felicidad como autorrealización, para distinguirla de quienes entienden por felicidad obtención de placer, que es el caso de los hedonistas. 'Placer' significa satisfacción sensible causada por el logro de una meta o por el ejercicio de una actividad" (Cortina, 1995: 54). 12
Obradoiros III. Entre as institucións públicas e a sociedade civil
establecer unos sistemas y servicios de tratamiento que permitan a estos sujetos, o bien superar su enfermedad o bien sobrellevarla con el menor coste personal y social posible; y, por último, que si son vistos como sujetos competentes para optar por un estilo de vida significado por el consumo de drogas, su conducta deberá ser respetada como cualquier otra decidida por un sujeto competente con una capacidad de elección tan amplia (o tan restringida) como la de cualquier otro ciudadano, y los problemas que ello le conlleve deberán ser cubiertos por los recursos, tanto sociales como sanitarios, válidos para el resto de la población. El triunfo del modelo de enfermedad Desde el momento en que las drogodependencias comenzaron a valorarse como un problema sanitario-social de primera magnitud en nuestro país, el modelo de enfermedad fue instaurándose de forma paulatina e imparable desterrando al modelo que entendía a las drogodependencias como un vicio. Pero esta decisión no nos parece que se haya sustentado en consideraciones solamente de corte 'científico', si no que también se ha apoyado primordialmente en criterios de 'economía social'. Cuando hablamos de 'economía social' nos referimos a que la elección del modelo de enfermedad como explicación del fenómeno de las drogodependencias es la más 'económica' socialmente, esto es, que es la que resulta más funcional para el sistema social en el que nos desenvolvemos. La funcionalidad3 se puede apreciar de una forma más nítida, entre otras, en las siguientes consideraciones: Para los individuos, ser considerados como enfermos, supone una válvula de escape para sus sentimientos que vinculan su situación con su responsabilidad personal de consumir drogas y de aquellas consecuencias indeseables que comporta4. Ser enfermos les devuelve, en cierto grado, parte de la 'respetabilidad' perdida. Las familias, al considerar a su miembro drogodependiente como un enfermo, no lo vivencian como un fracaso del sistema familiar, sino como una consecuencia de no se sabe cualesquiera influencias externas que han llevado a enfermar a uno de sus miembros. Por lo tanto, la búsqueda de responsabilidades dentro del núcleo familiar se torna una labor baladí. Para el colectivo social y, sobre manera, para las instituciones y personas que dicen representarlo, el entender la drogodependencia como una enfermedad legitima la norma social, al reforzar la idea de que todo el que se aparta de la misma es, de una u otra manera, patológico. De la misma forma, desvía la atención de los problemas estructurales y de la falta de alternativas en un mundo altamente competitivo, hacia un enemigo común (la droga) y a
3
Frases como "el demonio de la droga", o en otros aspecto "el terrorismo no tiene causas" o "el paro se debe a que los inmigrantes nos ocupan los puestos de trabajo" no dejan de ser malintencionadas cortinas de humo que no buscan otra cosa que desviar los problemas sociales hacia 'responsables' concretos y objetivables. En otras palabras, es la búsqueda de un chivo expiatorio al que achacarle determinados 'males'. 4 En otras palabras, se podría resumir en la siguiente reflexión: "Si estoy como estoy no es por mi culpa. ¡La culpa es de la droga!". 13
Obradoiros III. Entre as institucións públicas e a sociedade civil
los soldados de su ejército (los traficantes), de tal forma que no se pone en tela de juicio el funcionamiento del sistema social5. Pero, además, la asunción del modelo de enfermedad como explicativo de estos procesos conlleva indisolublemente toda una serie de acciones tanto terapéuticas como preventivas que vienen absolutamente limitadas por el modelo, de tal forma que al ser enfermos y, para más datos, encuadrados dentro de las patologías mentales (no obviemos que en dicho grupo vienen a ser clasificadas las drogodependencias tanto en el DSM-IV como en la ICD-10) se les considera en cierto grado como sujetos susceptibles de ser tutelados6 en función al juicio social que se tiene sobre ellos. Las drogodependencias como estilo de vida Entender las drogodependencias como derivadas de un determinado estilo de vida no es un cuño de reciente fabricación. Tal es así que Stanton Peele (1990) criticó la concepción férreamente arraigada, tanto a nivel social como entre el colectivo profesional, de que las drogas generarían adicción simplemente con su mera presencia, así como que su consumo era efecto y, al mismo tiempo, causa de disfuncionalidad. Según esta forma de entender las conductas adictivas éstas darían respuesta a un intento de obtener un equilibrio entre en entorno, sea cual sea éste, y el individuo, de tal forma que lo que sería determinante para el proceso de la adicción no sería la sustancia en sí o sus propiedades, si no la experiencia que cada persona recibiría de su interacción con la misma7. Además, para Peele, el adicto entendería la adicción como "lo menos malo dentro de lo malo", no viéndola como una causa de disfuncionalidad si no, en numerosas ocasiones, como un comportamiento de absoluta funcionalidad, alejado de la normatividad social al uso, pero frecuentemente normativa con el grupo más próximo. Así, la adicción se mostraría como la lógica prolongación de un estilo de vida libremente elegido para la interrelación del sujeto con su medio8 y que si genera sentimientos de patología es, en su mayor medida, debido a una estructura social que penaliza comportamientos, más que a la toxicomanía como genuinamente generadora de problemática.
5
Es reveladora la reflexión de Conrad y Schneider (1985) cuando expresan que "Las conductas desviadas, antes definidas como inmorales, pecaminosas o criminales, se les han dado significados médicos. Algunos dicen que la rehabilitación ha reemplazado al castigo, pero en muchos casos los tratamientos médicos se han convertido en nuevas formas de castigo y control social" (en Touzé, 2001). En el mismo sentido se expresa Freidson (1978) cuando afirma que "… el derecho trata con actos de desviación imputada por los que el actor es hecho responsable y por los que debe pagar, en tanto que la medicina se ocupa de la desviación implicada por la que no se considera que el actor es responsable y que es 'tratada' más que 'castigada'." (en Touzé, 2001). 6 Definido por Peele (1990) como experiencia adictiva, entendiendo que no somos adictos a una sustancia, si no a la experiencia que la sustancia crea para nosotros. 7 Definido por Peele (1990) como experiencia adictiva, entendiendo que no somos adictos a una sustancia, si no a la experiencia que la sustancia crea para nosotros. 8 Tal es así que la sustancia, en numerosas ocasiones, llena el tiempo, estructura la vida, proporcionan sosiego y aportan una determinada identidad a los sujetos. 14
Obradoiros III. Entre as institucións públicas e a sociedade civil
¿Son los drogodependientes ciudadanos de facto? El concepto liberal de ciudadanía pretende como objetivo último el conseguir la igualdad de derechos de los ciudadanos frente al Estado, siendo así definida la ciudadanía como un conjunto de derechos y deberes de los sujetos para con un Estado. En este sentido, Marshall, entendió por ciudadanía a la "plena pertenencia a una comunidad, donde pertenencia implica participación de los individuos en la determinación de las condiciones de su propia asociación. La ciudadanía es un status que garantiza a los individuos iguales derechos y deberes, libertades y restricciones, poderes y responsabilidades" (en Held, 1997: 44). En el mismo sentido, Marshall considera que la ciudadanía "es un status que se otorga a los que son miembros de pleno derecho de una comunidad. Todos los que poseen ese status son iguales en lo que se refiere a los derechos y deberes que implica" (Marshall, 1997: 312). Visto así es fácil apreciar que la noción de ciudadanía no sólo se limita con un conjunto de demandas clásicas concretas, como el derecho al voto o a la igualdad ante la ley, sino que "desde una perspectiva analítica más amplia, el concepto de ciudadanía hace referencia a una práctica conflictiva vinculada al poder, que refleja las luchas acerca de quiénes podrán decir qué, al definir cuáles son los problemas comunes y cómo serán abordados" (van Gusteren, en Ilaquiche, 2001). La paradoja de la ciudadanía nos pone en el contornillo hoy de que, si la modernidad supuso la abolición de las diferencias estamentales y la vertebración de una sociedad aparentemente igualitaria, estamos tornando a una concepción premoderna de la ciudadanía, en la que ésta acaba convirtiéndose en un factor de exclusión y de diferenciación social. Ciudadanía supone respeto, una cierta igualdad y justicia, y sin ningún lugar a dudas, participación. Los drogodependientes, por el contrario, son sometidos a un trato en el que su competencia es puesta en duda bajo el pretexto de que son dependientes de una sustancia y esa, en cierta manera, anula su libre albedrío y su participación, por tanto, es reducida hasta la mínima expresión. En numerosas ocasiones, y en función del entendimiento de la drogodependencia como estilo de vida, no podemos substraernos a la realización de un cierto paralelismo entre el fenómeno de las drogodependencias (y, por ende, de los drogodependientes) y el devenir histórico del concepto de la homosexualidad. Tal es así, que ésta última ha sido vista a lo largo de la historia como un vicio, posteriormente como una enfermedad y, hoy en día, como una simple opción y expresión del libre ejercicio de la sexualidad de los individuos. En función de este paralelismo resulta sugerente y digna de reflexión la posibilidad de que el consumo de drogas y, en su caso, la drogodependencia, no dejen de ser meras opciones para encararse al mundo en un proyecto vital individual tan válido como otro cualquiera en el que la patología, los daños, vienen más profundamente determinados por el estatus legal de las sustancias que por el efecto directo sobre el organismo de las mismas, llegando hasta tal punto que la mayoría de los sujetos adictos a sustancias ilegales acuden a tratamiento más que por las consecuencias orgánicas que ello les acarrea, por una simple imposibilidad de 15
Obradoiros III. Entre as institucións públicas e a sociedade civil
mantener el costo que les supone el consumo (hasta tal punto que acaba siendo más lesiva para el individuo la ausencia de la sustancia que su mera presencia)9. La realidad de la asistencia a los drogodependientes en nuestro país viene determinada por una cierta consideración de que los drogodependientes no son individuos competentes, hasta un punto tal que no les es permitido ni siquiera el control de sus propios tratamientos, la elección de los mismos o su capacidad para elaborar un proyecto vital viable, ya sea desde la abstinencia o, y porque no, desde la continuación del consumo. La actual consideración de los drogodependientes como 'no competentes' hace que acaben siendo relegados al ejercicio de una ciudadanía pasiva10 en términos marshalianos, es decir, una ciudadanía favorecedora de la subordinación y del clientelismo de ellos hacia las instituciones del Estado (o, en su caso, de determinadas ONGs) como sector desfavorecido de la sociedad y que en vez de potenciar, inhibe el ejercicio activo de las obligaciones y derechos ciudadanos. Para que la norma sea correcta tienen que haber participado en un diálogo todos los afectados por ella, ya que sólo se dará por sancionada cuando todos (y no los más poderosos o la mayoría) la acepten por considerar que satisface intereses universalizables a toda la colectividad. Se trata, por tanto, de la puesta en marcha de una actitud dialógica, que implique tomar en cuenta la autonomía de las demás personas además de la nuestra, sin entenderlo como una agresión. Así, los proyectos personales no deberán ser impuestos, si no libremente elegidos y consensuados, bajo el criterio de que la persona es siempre el fin último de toda acción y nunca un mero medio de la misma. Pero si nos parece grave esta 'minoría de edad' que se les atribuye a los drogodependientes como entes individuales, no lo es menos cuando hablamos de ellos como colectivo. Tal es así que no se han observado intentos serios (y decimos intentos serios siendo benévolos, ya que sería más exacto dejarlo en intentos) de potenciar su participación en la planificación, gestión y supervisión de aquellas políticas socio-sanitarias a ellos dirigidas. No podemos obviar que la posibilidad que los ciudadanos o determinados grupos sociales tienen de influir sobre el orden colectivo depende, sin ningún lugar a dudas, de las oportunidades que ofrezcan las instituciones, esto es, que la promoción que se realice desde el orden institucional es imprescindible, bajo nuestra creencia de que no basta con ofrecer oportunidades de participación, sino que hay que promoverlas.
9
Resulta inquietante la idea postulada por Lewis, ya en 1953, y que afirma que "De todas las tiranías, la que se practica sinceramente por el bien de sus víctimas puede ser la más opresiva. Ser curado contra la voluntad de uno, y curado de cosas que podrían no considerarse enfermedad, significa ser puesto al mismo nivel que los niños pequeños, los imbéciles y los animales domésticos". 10 Para Marshall, la relación entre derechos y participación es la que marca el ejercicio de una 'ciudadanía activa'. Así Marshall supone que al asegurar los derechos se asegura la participación ciudadana o, en otras palabras, que los derechos están en equilibrio con las obligaciones, porque al sentirse parte de una comunidad el ciudadano tiene el deber de participar y que el simple hecho de exigir el cumplimiento de sus derechos lo hace ya participativo. 16
Obradoiros III. Entre as institucións públicas e a sociedade civil
Por eso es necesario contrarrestar los efectos de la desigualdad a través de iniciativas de empoderamiento, incrementando el vínculo social y las capacidades de los grupos sociales más vulnerables para incidir en las políticas públicas. El modelo de enfermedad instalado en el abordaje de las drogodependencias resulta altamente desigualitario, sobre todo si se asume una concepción bio-médica de la salud, donde el profesional y/o especialista es quien tiene el mayor poder de decisión respecto a la salud de nuestros adictos. Esta forma de ver la salud tiende a poner límites a la participación de la población, en este caso de los drogodependientes, dejándola sólo para aquellos aspectos menos relevantes, poniendo trabas (cuando no impidiendo abiertamente) que adquieran protagonismos gerenciales y, menos, evaluativos de las políticas a ellos dirigidas. Todo esto nos lleva a la situación en que consideramos encontrarnos, en la que se les aplican a los drogodependientes políticas socio-sanitarias y medidas de toda índole a espaldas de sus opiniones, sobre todo si se encuentran en una situación de consumo activo. Las voces acalladas (o sencillamente ignoradas 'por irrelevantes') de este colectivo ahondan en una situación que se revela en toda una serie de relaciones sociales desiguales que se dan en los dispositivos-políticas dirigidos al colectivo y que no expresan otra cosa que un cierto grado de conflicto de intereses y relaciones de poder entre aquellos que ostentan el dominio del saber técnico-científico y aquellos (los drogodependientes) que constituyen el saber social y que, al fin y a la postre, implica una pérdida de información esencial. Pero este oscuro panorama planteado, con resultar desalentador, no implica que debamos rendirnos a la cruda realidad. La imprescindible acción participativa de estos colectivos, o incluso de los adictos en clave individual, será un factor clave para el respeto a los derechos de los mismos, debiendo ir dirigida dicha acción participativa a la obtención de una redistribución del poder, la democratización del conocimiento y la construcción de saberes sociales y, sobre todo, al establecimiento de las condiciones e instancias necesarias para que la participación sea real y efectiva. Es más, la administración y los poderes públicos deberán tomar como una tarea pendiente el poner las condiciones suficientes para el desarrollo y fortalecimiento de organizaciones y redes sociales relacionadas con las drogodependencias, que permitan establecer una interlocución válida entre saberes, asumiendo, sin temor, la existencia de una cierta entronización del poder y que toda participación supone una transferencia de dicho poder de las instituciones hacia los usuarios. La participación de los usuarios en el campo de las drogodependencias (ya sea ésta entendida como enfermedad o como estilo de vida) podría ser entendida como un proceso social a través del cual pueden contribuir al diagnóstico de sus problemas de socio-sanitarios identificando posibles desafíos para asumir; pueden conformar alianzas y formas de cooperación; pueden ser parte del diseño de las soluciones a aplicar a sus problemas, y, como no, llevarlas a la práctica; y pueden ser un agente evaluador de los procesos y resultados obtenidos en las acciones hacia ellos dirigidas.
17
Obradoiros III. Entre as institucións públicas e a sociedade civil
Los drogodependientes, por tanto, opinamos que no son tratados por los sistemas o dispositivos a ellos dirigidos como ciudadanos, al negárseles (en algunas modalidades terapéuticas de forma flagrante) su capacidad de actuar como sujeto, es decir, como alguien capaz de expresar lo que piensa, lo que siente y lo que quiere. Si la libertad es la posibilidad que tienen hombres y mujeres de asumir expresivamente su subjetividad, de decidir actuar en consecuencia y de contar con las condiciones tanto internas, como externas, para poder hacerlo; si la libertad supone hombres y mujeres dispuestos a concretar sus ideales, valores, motivos, intereses… nuestros adictos no pueden ser considerados como individuos tratados en libertad, al negárseles, en todo o en parte, estas capacidades, al negárseles, al fin y al cabo, la libertad de pensar, sentir, querer o actuar de forma distinta a la que se les quiere imponer. So pretexto de librarlos de su 'esclavitud a la sustancia' los abocamos, quieran o no quieran, a la esclavitud al sistema y a los técnicos que lo representan. Para finalizar, nos parece imprescindible la realización de una apuesta decidida para la promoción y construcción de una ciudadanía activa de los drogodependientes, con vínculos sociales y virtudes cívicas, que posibilite una cogestión de los servicios a ellos dirigidos; ciudadanía que debe ser parte de un modelo de cogestión de la salud pública y que implique la fiscalización de las políticas y acciones que les conciernan. La participación constituirá entonces uno de los pilares básicos para el ejercicio de los derechos de ciudadanía por parte de los drogodependientes, pues a través de su impulso provocará indefectiblemente un cambio en la forma de comprender y abordar los problemas de drogas por parte de la comunidad, vinculando los equipos socio-sanitarios, los usuarios y, por ende, el conjunto de la comunidad organizada. Los cambios que propugnamos entendemos que no deben ser más que el inicio de proceso de normalización del uso de sustancias psicoactivas, del reconocimiento de los usuarios de drogas (ya sean adictos o no) como personas responsables y competentes para determinar y organizar sus propias vidas y, como no, de respeto de los derechos humanos de los usuarios de drogas como los de cualquier otro ciudadano. Bilbiografía CORTINA, A. (1995): La educación del hombre y del ciudadano. Revista Iberoamericana de Educación, 7, 41-63. DE LUCAS, J. (2002): La exclusión como negativo de los derechos humanos. Sobre la relación entre proceso de globalización y la universalidad de los derechos humanos. En Ortega, C. y Guerra, M.J. (Coord.) Globalización y neoliberalismo ¿un futuro inevitable?. Oviedo, Nobel. ESCOBAR RIFFO, D. (2001): La participación ciudadana en los programas de promoción de la salud. [en línea] http://www.innovacionciudadana.cl/ddt/dcto8.pdf [2004, 3 de junio]. GARCÍA, S.; LUKES, S. (Comps.) (1999): Ciudadanía: justicia social, identidad y participación. Madrid, Siglo XXI. 18
Obradoiros III. Entre as institucións públicas e a sociedade civil
HELD, D. (1997): Ciudadanía y autonomía. Agora, 7. ILAQUICHE LICTA, R. (2001): Ciudadanía y pueblos indígenas. Boletín ICCI "RIMAY", 22. [en línea] http://icci.nativeweb.org/boletin/22/llaquiche.html [2004, 3 de junio]. MARSHALL, T. (1997): Ciudadanía y clase social. Revista Española de Investigaciones Sociológicas, 79, 297-344. PEELE, S. (1990): Addiction as a cultural concept. New York Academy Sciences, 602, 205220. QUESADA, F. (Dir.) (2002): Naturaleza y sentido de la ciudadanía hoy. Madrid, UNED. ROMANÍ, O. (1992): Marginación y drogodependencia. Reflexiones en torno a un caso de investigación-intervención. En Álvarez-Uría, F. (Ed.) Marginación e inserción. Los nuevos retos de las políticas sociales. Madrid, Endymión. ROMANÍ, O. (1999): Las drogas. Sueños y razones. Barcelona, Ariel. SALAZAR BERNARD, I.; SALAZAR BERNARD, J.I.; RODRÍGUEZ LÓPEZ, A. (1997): Las drogodependencias como fenómeno socio-sanitario. Anales de Psiquiatría, vol. 13, 10, 415-425. SOLÉ PUIG, J.R. (1989): Terapia antidroga. Barcelona, Salvat. SZASZ, T. (1993): Nuestro derecho a las drogas. En defensa de un mercado libre. Barcelona, Anagrama. TOUZÉ, G. (2001): Uso de drogas y VIH/SIDA. Revista Encrucijadas, 8. [en línea] http://www.drogas.bioetica.org/droestupef0.htm [2004, 3 de junio]. TRUJOLS, J.; SALAZAR, J.I.; SALAZAR, I. (1999): Los usuarios de drogas como ciudadanos. En Becoña Iglesias, E.; Rodríguez López, A.; Salazar Bernard, I. (Coord.) Drogodependencias. V. Avances 1999. Santiago de Compostela, Servicio de Publicacións e Intercambio Científico da Universidade de Santiago de Compostela.
Unha reflexión sobre a sida. Breve peregrinaxe histórico. A percepción de afectad@s, responsabilidades COMITÉ CIDADÁN GALEGO ANTISIDA [http://www.causaencantada.org/novas/rubrique.php3?id_rubrique=8] Intervén: DORI MARTÍNEZ MARTÍNEZ. Coordinadora Xeral do Comité Cidadán Galego AntiSIDA En catro 'haches' condénsase o erro. unha reflexión sobre as responsabilidades e consecuencias A mediados da década dos 80 detéctanse en hospitais americanos, casos de inmunodepresión sen unha orixe biolóxica clara. Deuse a 'casualidade' de que a maioría deses casos correspondíanse con persoas que se definían homosexuais, posteriormente atopáronse casos que referían un consumo de drogas por vía parental e casos de persoas procedentes doutros 19
Obradoiros III. Entre as institucións públicas e a sociedade civil
países que foron catalogados como haitianos independentemente de cal era o país de orixe; ademais un número significativo de persoas que padecían hemofilia tamén presentaban esa inmunodepresión. Esta percepción ou relación entre casos e relacións sexuais, consumo de drogas, procedencia, etc. sumado á falta de información máis científica sobre o síndrome de inmunodepresión, derivou na conclusión totalmente cuestionable de que só afectaba a determinados colectivo. Un esquema sobre esta concepción é o seguinte A primeira H: homosexual, da lugar ao primeiro nome da enfermidade: GRID (inmunodeficiencia relacionada cos gays). Debemos ter en conta que en 1948 a homosexualidade foi incorporada á lista de enfermidades físico-psíquicas da OMS e alí permaneceu contra toda lóxica ata 1973. Neste marco, a SIDA será percibida como unha enfermidade oportunista dun síndrome maior que sería todo o homosexual. A segunda H: heroinómano, alude a outro colectivo carente de prestixio e rodeado de prexuízos sobre a figura do Usuario de Drogas por Vía Parental (UDVP): perigoso e irrecuperable. A terceira H: haitiano, inaugura por primeira vez na historia da medicina a idea de que ser de determinado país significa pertencer a un grupo de risco. A cuarta H: hemofílico, en vez de facer caer todo este tinglado de despropósitos, crea dúas novas figuras que todavía seguen tendo cabida nos titulares: víctima inocente (aqueles que foron infectados pola administración a través de transfusións non controladas) e víctima culpable (tódolos demais). Esta clasificación produciu unha resposta social de marxinación cara eses colectivos de afectados por un síndrome ou enfermidade, que como sabemos, xa de por si non eran moi ben considerados por aquel entón. A maiores, emitiron unha serie de recomendacións e mensaxes á poboación de que só afectaba a estas persoas, polo que o resto de persoas que non se sentían parte deses colectivos; déronlle ás costas a este problema. A finais dos 80, incluíron nesa relación de afectados a mulleres profesionais do sexo (prostitutas), un termo que non contiña 'h' e, polo tanto, houbo de cambiar a nomenclatura a grupos de risco, entendendo este grupo como o formado por: homosexuais, usuarios de drogas e prostitutas. Durante 5 ou 6 anos, a poboación xeral recibiu mensaxes claras sobre que o VIH e a SIDA só afectaba ás persoas incluídas neses colectivos. Esta percepción de non vulnerabilidade ou de afectación limitada a un grupo de persoas, trouxo consigo dúas consecuencias moi importantes. Por unha parte, a marxinación e criminilización das persoas afectadas polo VIH ou enfermas de SIDA. A relaxación e percepción de non ser vulnerables á infección por VIH. "Se non pertenzo a estes colectivos, non me infecto". "Se non percibo risco, non me protexo nin protexo aos demais".
20
Obradoiros III. Entre as institucións públicas e a sociedade civil
Ao tempo, estas consecuencias producían unha serie de afectacións importantes a dous niveis: Individual: As persoas afectadas e diagnosticadas de casos SIDA non só sufriron a evolución da súa saúde cara a morte se non o de ser estigmatizados e marxinados por padecer unha enfermidade. Moitas persoas sufriron moito máis dano moral e social que o derivado do propio padecemento. Nalgúns casos a desinformación ou mala información do entorno destas persoas, produciron un rexeitamento e illamento no propio entorno. Unha situación que danou considerablemente a percepción que de si mesmas tiñan estas persoas. Culpabilizouse a estas persoas da súa situación, enfermidade e morte; cando non había información suficiente e neses momentos, descoñecíase as vías de transmisión!!!. Os afectados coñecían o diagnóstico cando xa estaban enfermos. Social: A sociedade en xeral e motivada pola desinformación ou consideración de non afectarlle, como sinalábamos anteriormente, doulle as costas aos afectados polo VIH-SIDA, acentuando así a discriminación e a soidade das persoas. Por outro lado considerouse innecesario tomar medidas preventivas en tódolos casos que non estaban clasificados dentro dos colectivos comentados anteriormente e sen sabelo, estábanse a infectar persoas de tódalas condicións sociais e de diferentes idades e traballos. Todos, afectados e non afectados, entendemos e asumimos que era un problema que só atiña a determinados grupos de cidadáns cunhas características sociais moi concretas e non quixemos entender que xa por entón, todos e todas estábamos expostos a unha posible infección por VIH se non se tomaban as medidas adecuadas. Só os colectivos de afectados directa e indirectamente (entorno, parellas, amigos, persoas sensibles, etc.) elevaron a súa voz para que se respectaran os dereitos fundamentais e se tomaran as medidas necesarias para frear o número de infeccións e padecementos. Non foi ata mediados dos 90 que as administracións competentes e responsables da saúde a nivel internacional e nacional, modificaron e unificaron os criterios para desenvolver liñas de atención e prevención e consideraron publicamente que a SIDA xa era un problema de todos e todas. Por este motivo e asumindo os erros anteriores, modificouse a nomenclatura de grupos de risco e pasouse a denominar prácticas de risco, termo que fai referencia única e exclusivamente ás prácticas que implican unha posible infección por VIH. Este cambio nas perspectivas e liñas deseñadas para a prevención de novos casos, facilitou que se comezara a camiñar con paso firme cara a normalización da enfermidade e d@s afectad@s e unha asunción de responsabilidade da sociedade ante este problema. Ao mesmo tempo que a sociedade foi asumindo que a SIDA é un problema de todos, os avances conseguidos na investigación e nos tratamentos antirretrovirais traducíronse nunha mellora significativa na calidade e esperanza de vida das persoas afectadas, ata poder considerala actualmente en Norteamérica e Europa unha enfermidade crónica.
21
Obradoiros III. Entre as institucións públicas e a sociedade civil
Mais actualmente, a SIDA ten unha afectación a nivel mundial e en moitos países segue a ser mortal sendo a África subsahariana un dos centros neurálxicos máis castigados pola pandemia, xunto con Asia (concretamente China) e Centroamérica. A causalidade de que nestas zonas a SIDA sexa un problema que afecta nalgúns casos ao 60% da poboación (por exemplo en países da África subsahariana) débese principalmente á situación sociodemográfica e económica, ás políticas das grandes compañías farmacéuticas que dominan o mercado dos tratamentos e que non permiten un abaratamento dos mesmos, sendo inaccesibles para moitos gobernos e aspectos propiamente culturais que non facilitan o traballo no eido da prevención e atención. A suma destas condicións, ten como consecuencia grave a imposibilidade de atallar de forma global os problemas derivados da pandemia e de reducir a mortalidade das poboacións afectadas. A reflexión que deberíamos plantexar sería o grado de responsabilidade que temos todos e todas sobre as actitudes de comportamento social e de conductas individuais fronte a SIDA e a infección por VIH para poder acadar tanto os obxectivos da prevención como os de consideración das persoas afectadas por cómo son e non por qué enfermidade padecen. Respecto a eses millóns de persoas que non teñen todavía acceso libre aos tratamentos nin a medidas de prevención eficaces e polo tanto, ao diagnóstico de SIDA segue a significar morte, deberíamos defender a memoria histórica e demandar e tentar, entre tod@s, que as administracións competentes na materia a nivel mundial cumpran coas súas obrigas e protexan a aqueles que non teñen voz nos foros internacionais onde se tratan os problemas que padecen. Por último, quixéramos, sinalar que nestes vinte anos convivindo coa SIDA, defendendo os dereitos fundamentais das persoas afectadas, atendendo e apoiándonos ante situacións de discriminación e estados psicolóxicos depresivos, solicitando e demandando a cobertura das necesidade subxacentes ao padecemento da SIDA, etc. Os logros conseguidos a tódolos niveis non serían posibles sen tódalas persoas que loitaron por defender os seus dereitos e os dos compañeiros, sen aqueles que non dubidaron en ser a cara visible da pandemia, sen aqueles que, estando enfermos, dedicaron o seu tempo e esforzos para que outras persoas non se infectaran. A todos eles debemos agradecerlles que a infección por VIH se reducira no noso país e que a normalización da SIDA estea máis cerca de ser unha realidade. A memoria é importante, por iso non debemos esquecer a todas as persoas afectadas que non puideron ter acceso aos tratamentos eficaces e que sufriron a estigmatización porque non había información suficiente. Agora temos información, teñamos memoria.
Os sindicatos de prisions, un exemplo de cómo a sociedade integra e aplaude a cadea
22
Obradoiros III. Entre as institucións públicas e a sociedade civil
PRESOS GALIZA [http://www.causaencantada.org/novas/rubrique.php3?id_rubrique=2]
Intervén FRANCISCO XAVIER FERNÁNDEZ DEL BUEY Dunha parte os sindicatos amarelos e verticais. Martillo Vikingo, pero que tipo de organización existe detrás destes señores? Ademais de que o primeiro que un relaciona coa cor amarela e co vertical, é o millo, os funcionarios de prisions sí que fan asociacions extrañas de ideas para describir o seu traballo; así a paxina web oficial do sindicato estatal máis importante do sector, o CSI-CSIF autodenominase: www.martillovikingo.com, nome que non oculta a verdadeira idiosincrasia desta organización sindical. Como si do báculo de Thor se tratara, este sindicato asocia o seu papel no cárcere coa dureza e a contundencia do martelo aceirado do normando; esta xente parece anhelar a forza e a violencia do deus vikingo como obxetivo vital. Mais esta circunstancia aparentemente anecdótica, desgraciadamente encaixa 100% coa filosofia 'amarela' deste sindicato, que dende o seu entorno virtual, arremete sen paliativos contra a actitude (segúndo eles) debil do Goberno en materia de seguridade; denunciando a flexibilidade de criterios en materia de permisos penitenciarios, reclamando o cumprimento íntegro e efectivo das penas e potenciando con mao mestra a alarma social. Obviamente a actitude, demostrada por estos sindicatos, nos ensina unha vez máis a estructura vertical aínda hoxe en día vixente; elevando con iso o listón da perversión horizontalmente ate o ponto de ocupar o papel das victimas, precisamente eles que son os verdadeiros verdugos, eles que son os responsables directos do fracaso penitenciario. Por outra parte os sindicatos vermellos e horizontais. Ideoloxia nacionalista, socialista ou lista? Obviamente non faremos o chiste facil de relacionar o 'rojillo' e horizontal cun campo de tomates, pero poderiamos… Sen embargo como organización de preSOS, temos cousas máis serias que aportar a este comentario, xa que nosoutras defendemos a importancia dos sindicatos en letras maiusculas, e as ideas dunha organización horizontal, que respete e defenda os dereitos laborais da clase obreira. Máis nestas paxinas non debemos hipnotizarnos con estas premisas teóricas e ideólogicas xa que en realidade estamos ante algo diferente á loita obreira, estamos (sin sabelo) ante leviatán, estamos ante un grupo ben organizado e embotellado, estamos ante os verdadeiros vixiantes de ialmas; falamos dun colectivo privilexiado, que goza dun estatuto de exclusividade, que controla ao individuo con impunidade. E por iso que debemos denunciar esta falacia sindical xa que por activa e por pasiva estamos ante o poder, ainda que este se nos mostre de xeito sutil e asimétrico. Entón como foi que chegamos a esta absurda configuración teórica?? Pois a resposta e sinxela, chegamos, cada un/unha de nos, co noso descoñecemento da realidade carcelaria, chegamos co silencio consentido que evita a fractura social; non esquenzamos que fumos nós 23
Obradoiros III. Entre as institucións públicas e a sociedade civil
e soio nós quen puxemos os alicerces desta contradición cando equivocamos o nome das cousas e das suas funcions. Así dende o politicamente correcto se pretende normalizar o papel destos señores, se lles adxudican cualidades que a sociedade coñece e admira; deglutindo así a reivindicación do incremento da seguridade como reivindicacion laboral. É fácil acertar e pervertir o sentir colectivo, é sinxelo cando a reivindicación consiste en solicitar algo que planea no medo colectivo, é instantáneo cando rebaixas as garantias duns/as moitos/as (pero malos) a favor duns pocos (pero bos), en definitiva é facil falar de dereitos si quen fala os exerce. A esta hipnose colectiva súmase o bon facer das organizacions de funcionarios de prisions, demostrando un sublime oportunismo no xeito de facer suas as demandas que flotan no ambiente das conversas estupidas dos bares, piden ao igual que os telefilmes seguridade e man dura, reciben a cambio comprensión e aplausos. Hai que decir que como organización son o binomio perfecto, son o estado e a sociedade mal pensante ao unísono; son a demostración dunha estructura inacabada que carece de respostas fronte a violencia institucional; son a derrota dos plantexamentos éticos fronte a resposta penal; son a desobediencia pública ao mandato constitucional de reeducación e reinserción. Por iso é certo que a sociedade o tolera, o consinte, o integra, admite carceleiro como animal de compaña. É por iso que o fracaso non é só imputable ao que exercita esta función con celo e violencia, senon que o fracaso é do noso grupo humano que da por bo este modelo de control. Como síntoma desta sociedad ao revés, desta ideología sen ideas, desta ética patética; súmanse a esta venda ambulante de conceitos, alguns sindicatos autodenominados nacionalistas e de clase; os que, lonxe de cuestionarse a contradición de considerar ao funcionario que traballa na seguride do estado como un traballador; asumen un importante papel de normalización da figura do compañero e do camarada carceleiro en aras dunha mal entendida lealdade institucional. Din en público que a sua función é loable e polo tanto necesária, manifestan ser un exemplo da forza productiva dos/as traballadores, sin a cal a maquinaria (do estado) deixaría de producir. Neste contexto productivo, onde o cárcere sería unha lugubre fábrica, os/as presos/as son a materia prima e o tratamiento penitenciario a cadea de producción, onde se obtén un producto final de calidade a seguridade. Así prima este mercado, sin facer distincions ético morais, asimilando a laboura dun vigilante do modulo de aillamento de Teixeiro coa dun funcionario calqueira do ministerio de agricultura, para eles (o sindicato) estos camaradas son o mesmo, son forza de produción nunha lúgubre factoria. Din alguns/as poucos/as en privado, que a pertenza dos carceleiros ao sindicato e unha contradición froito da normalización imposta tras a transición política. Situación que non reporta organizativamente maiores problemas, dada a escasa conflictividade laboral; soio apreciable ínfimamente cando un/unha piquetero/a da cos osos no cárcere, momento no cal a sin razón visualizase e a santisima trinidade se parte no estado e nos/as traballadores/as. Para 24
Obradoiros III. Entre as institucións públicas e a sociedade civil
colmo moitos destos funcionarios de prisions afiliados a sindicatos de corte nacionalista e discurso esquerdoso, exercen na sua vida politica ao marxen do seu papel represor participando de modelos sociais de organización cidadan, impulsando a convivencia plural a prosperidade, ao tempo que laboralmente traballan no cárcere vixilando e castigando aos fillos dese pobo que din defender. A normalidade laboral que tanto os sindicatos nacionalistas como os de esquerdas aplican a figura productiva do funcionario, provoca un efecto domino a nivel ideoloxico no entorno dos partidos afins, os que por esta inercia e polo seu descoñecemento endemico da realidade carcelaria, manteñen una patente perversion ideoloxica grave; que provoca catalepsia cando se trata de fixar as bases de convivencia e cambiar o CADUCO E INVÁLIDO SISTEMA ACTUAL. Conclusións Na Galiza, sigue sendo normal, acudir a unha academia privada e compartir cadeira con compañeiros majos que tras o seu periplo estudiantil se presentan a unha praza de funcionario de prisions nas próximas opos; sigue sendo normal ver cartaces de Nunca Máis compartindo protagonismo coa enseña nacional nos taboleiros sindicais das macro cárceres galegas; na Galiza sigue sendo normal ler a prensa e toparse a un sindicalista exhibindo na sua solapa un 'no a la guerra' pedindo máis medios para controlar a yihad dos presos; na Galiza sigue sendo normal pola maña negarse a dar xeringas aos presos e polo serán reclamar a legalización da marihuana; na Galiza sigue sendo normal queixarse pola implantacion dos macrocárceres por falta de incentivos laborais; na Galiza sigue sendo demasiado normal eso de vixilar e castigar. Nós esperamos desexamos e reivindicamos que os sindicatos que se denominan de clase realicen un debate profundo e interno e establezcan os límites entre o verdadeiro factor de producción e a man negra que non de obra. Iso levarialles, ao noso xuizo, a manter posturas máis coherentes, máis correctas, que servan para reforzar o conceito de clase, concepto por certo que en ningun lugar como na cárcere apreciase con maior extensión, xa que hoxe por hoxe e alí e só alí, onde estan os fillos/as dos/as traballadores/ e non outros/as… mais parécenos que non só cometen esta equivocación as organizacions obreiras. É a sociedade, a que normaliza a cárcere, a violencia e o castigo… Os/as presos/as obstentan ironicamente un privilexio xurídico do que non goza o resto da masa obreira deste estado, trátase do dereito fundamental ao traballo e a seguride social recollido no artigo 25 da constitucion española; é paradigmatico que ningún sindicato se implique extratéxicamente e afilie ás 50.000 persoas presas (que por un efecto acumulativo supon unha plantilla productiva de máis de 300.000 traballadoras). Si a cuestión é traballar coa utopia e si o traballo dignifica, porque non organizan un 1 de maio onde vaian da man os torturados/as e os torturadores, as presas, os carceleiros, as detenidas, a policia, a ertxantza, a guardia civil, o seprona, os vigilantes de seguridade, os matóns de discoteca, os soldadiños de chumbo e os axentes do CESID. Todos, todos, todos, 25
Obradoiros III. Entre as institucións públicas e a sociedade civil
collidos da man, chorando e cantando aquelo de 'arriba os pobos do mundo…' mentras o ministro, noso ministro, se enxuga unha furtiva bágoa… Mentras tanto saúde e liberdade.
Textos de traballo: A sesión presencial desta intervención foi desenvolvida con o título “As cárceres da miséira”. Como base de partida, fixo-se empregue dos seguintes textos de referencia. TEXTO 1. Álvarez-Uría, F. (2000) El delito de cuello blanco. Nómadas, 1. [na rede] http://www.ucm.es/info/nomadas/ [2004, 8 de outubro] TEXTO 2. Situación respecto ás reformas penais e penitenciarias dentro do plan de loita contra a delincuencia, novembro de 2003. Neste, se recollen comentários a respeito de: 1.- Lei orgánica 38/2002, de 24 de outubro, sobre procesamento rápido e inmediato de determinados delictos e faltas e de modificación do procedemento abreviado. Modifica: L.O. de Procesamento Criminal. Entrada en vigor: 28 de abril. 2.- Lei orgánica 5/2003, de 27 de maio. Modifica: L.O. do Poder Xudicial, L.O. Xeral Penitenciaria e Lei de Demarcación e Planta Xudicial. Entrada en vigor: 29 de maio. 3.- Lei 7/2003, de 30 de xuño, de cumprimento íntegro e efectivo das penas. Modifica: Código Penal, L.O. Poder Xudicial, Lei de Procesamento Criminal e L.O. Xeral Penitenciaria. Entrada en vigor: 2 de xullo. 4.- Lei 11/2003, de 29 de setembro, de Seguridade Cidadá, Violencia Doméstica e Integración Social dos Estranxeiros. Modifica: Código Penal, Lei 4/2000 sobre os Dereitos e Liberdades dos Estranxeiros e a súa Integración Social. Tramitouse por vía de urxencia. Entrada en vigor: 1 de outubro. 5.- Lei 13/2003, de 24 de outubro, de Reforma da Prisión Provisional. Modifica: L.O. Procesamento Criminal. Entrada en vigor: 28 de outubro. 6. Proxecto de Lei Orgánica de Modificación do Código Penal Foi aprobado o día 6 de novembro no Pleno do Congreso. Xa só resta a súa publicación no BOE, e a súa entrada en vigor producirase o día 1 de outubro de 2004, excepto no relativo a
26
Obradoiros III. Entre as institucións públicas e a sociedade civil
prisión provisional, xuízos rápidos e materia de menores, que entrará en vigor ao día seguinte á súa publicación. 7. Lei Orgánica 6/2003, de 30 de xuño Modifica: L.O. Xeral Penitenciaria. Entrada en vigor: 2 de xullo.
Nuevos desafios ante la integración de los inmigrantes ADRIANA ROSA BLACH VERA. Licenciada en Trabajo Social. Postgraduada en Servicios Social y Salud Mental. Educadora Sexual. Master: Inmigración desde la perspectiva social y sanitaria. Ámbito de traballo aplicado en participación comunitaria e cuestións sanitarias. Un concepto analítico de integración. 1. La integración: un deber ser más que un ser Muchas de las definiciones que se dan de integración, referida a los inmigrantes, se inscriben en el ámbito del deber ser más que del ser. Es decir que no tratan de ver cómo es y cómo se produce el fenómeno de hecho, sino que plantean una conceptualización ideal de la integración. Pero cuando se habla de integración de la población inmigrante, con independencia de que se refiera a aspectos sociales, económicos, políticos o culturales, siempre se remite a individuos, por un lado; a grupos que se identifican según nacionalidades, por otro; y, por último, al grupo que formarán los inmigrantes en general. Es aquí donde aparece el sentir, el pensar y el hacer, puesto que se refiere al sentimiento de pertenencia del individuo al grupo. Estamos hablando de pertenencia al grupo, entendido como conjunto de la sociedad receptora en la cual, se sienten, se piensan y hacen como parte de la sociedad. Es decir constituir las partes de un todo. El problema de la integración no es una cuestión de grados, cuantitativa, sino una cuestión cualitativa y que se centra en la forma que adopta la integración, es decir la posición y el papel que pasa a desempeñar el inmigrante en el conjunto de la sociedad. Se está escuchando en los medios desde hace bastante tiempo algo así como que los inmigrantes son necesarios para el mantenimiento del estado de bienestar, por lo tanto, su aceptación y acogimiento por parte de la población autóctona se está ligando a su funcionalidad para la misma y no algo tan elemental como los derechos humanos. En suma la integración puede adoptar diversas formas, tipos, modalidades o modelos. Aparece también confusión entre el deber ser y el ser puesto que se dan la coexistencia de distintas modalidades de integración. 1.1. Conceptualizando la integración
27
Obradoiros III. Entre as institucións públicas e a sociedade civil
Existe una tendencia a identificar definiciones y tipos con modelos de integración confeccionados a partir de políticas de inmigración. Refiriendo que la forma que adopte la integración depende exclusivamente de la política adoptada. Estos conceptos, a veces diferenciados entre sí por muy ligeros matices contribuyen a sentar las bases para un debate que puede ser muy rico y profundo si se toman sus implicancias analíticas; para determinar no sólo qué es integración, sino cómo es esa integración. Un repaso de los conceptos mencionados nos permite centrar la atención en cuestiones que hacen a como se concreta la integración, es decir, la posición que pasan a ocupar los inmigrantes en los países receptores y cómo se adaptan a esta situación. Algunas de estas cuestiones son: - El bagaje cultural de los inmigrantes puede diferir considerablemente del de la sociedad receptora, lo cual puede dar lugar a conflictos. - Los derechos que tienen o no tienen los inmigrantes. - Cuál es su acceso a recursos - Las relaciones sociales que establece la población inmigrante, en que redes se inserta y cuáles no. - Cómo participan los inmigrantes en la sociedad. En definitiva detrás de todas estas cuestiones subyace una comparación entre la población autóctona y la inmigrante, así como las ideas de igualdad y de discriminación de la última con respecto a la primera. Quizás la cuestión central sea resaltar la existencia de desigualdad y los problemas que esto conlleva. Si tomamos una definición sencilla como que integración es formar parte de un todo, podemos concluir que los inmigrantes están integrados. De modo que la pregunta sería ahora, cómo lo están. 1.2. Elementos a tener en cuenta en el análisis de la integración Para determinar el lugar que ocupan los inmigrantes en la sociedad receptora, es necesario conocer su situación socioeconómica, para ello se parte de cuatro elementos básicos: - La situación y condiciones laborales - El acceso a recursos. - La política migratoria y la legislación - Cuáles y cómo son sus relaciones. A la hora de realizar una conceptualización más analítica del término integración, es importante destacar que el trabajo marca por un lado: el poder adquisitivo y, por consiguiente, el acceso a recursos; pero también marca aspectos esenciales de la calidad de vida, la capacidad de negociación, la dependencia en función de la precariedad la seguridad laboral, el prestigio social, etc. A su vez ese poder adquisitivo condiciona el acceso a recursos. Por su parte las relaciones sociales desempeñan un papel fundamental tanto en el acceso al trabajo, como en el acceso a recursos. Las políticas migratorias, son por supuesto, un elemento 28
Obradoiros III. Entre as institucións públicas e a sociedade civil
esencial, pues marcan límites decisivos en el acceso al trabajo, la cobertura de necesidades y la participación en la vida social. 1.3. Las implicaciones de estos elementos Se podría decir que las implicaciones de estos elementos en la integración de los inmigrantes se traduce en el estancamiento de estos en un determinado nicho socioeconómico, situado en los niveles inferiores de la sociedad receptora, en un lugar específico para ellos, debido fundamentalmente al condicionante legal. Desde la sociedad receptora, España, se da entrada a la inmigración como flujo constante, para ocupar determinados puestos de trabajo que precisan algunos sectores para su desarrollo o para cubrir determinadas demandas sociales por ejemplo, agricultura intensiva, construcción, servicio doméstico. Desde la legislación se pretende controlar y restringir este flujo. A través de la posición en el mercado de trabajo se está condicionando la posición económica y social de los inmigrantes, que se consolida con leyes que establecen la concesión de permisos de trabajo sólo para aquellas actividades que entran dentro de los sectores mencionados o como es actualmente sólo a los que son nietos de españoles. Esto impide la promoción económica aunque el inmigrante posea cualificación para acceder a otro tipo de trabajos con mejores condiciones y mejor consideración social. Por su puesto, las normativas no se cumplen al pie de la letra y hay personas inmigrantes que trabajan sin papeles, incluso en actividades de alta cualificación, pero a costa de estar en la irregularidad, que favorece situaciones de explotación y merma en la capacidad de negociación del trabajador inmigrante. No se debe olvidar que esta situación de irregularidad llega a resultar perfectamente funcional en ciertos ámbitos económicos de la sociedad receptora. Por otra parte dentro de las actividades permitidas a los inmigrantes, el paso de unas a otras se ve dificultado. No es fácil que un permiso de trabajo en el servicio doméstico se cambie por otro para hacerlo en hostelería y aún más si son actividades que requieren mayor capacitación. La xenofobia institucional es una política jurídica que lleva en última instancia a que jurídicamente el extranjero sea considerado de segunda clase (de Lucas, 1994). Aquí está la clave el inmigrante, está integrado, pero en una determinada posición que implica desigualdad con respecto a los autóctonos. Por eso el verdadero peligro al que se enfrenta la población inmigrante no es su exclusión de la sociedad receptora, sino el hecho de que su situación inicial de desigualdad de oportunidades se consolide. Es decir que esa población se constituya en un grupo social caracterizado por su precariedad ante el acceso al bienestar socioeconómico, precariedad que serviría a unos determinados fines de esa sociedad: el bienestar de los autóctonos.
29
Obradoiros III. Entre as institucións públicas e a sociedade civil
De modo que tenemos unas claras implicaciones socioeconómicas de la situación laboral de los inmigrantes en la forma que adquiere su integración: - Un acceso muy limitado a la movilidad socioeconómica ascendente. - El consiguiente estancamiento en un nicho socioeconómico específico. Pero como se expresó más arriba no sólo se trata de los condicionantes del contexto donde se insertan, sino también de sus condicionantes propios y capacidad de reacción. Por eso son tan importantes las redes que constituyen un medio para la canalización de información y recursos que sirven para construir estrategias con las que satisfacer necesidades. El carácter, la densidad o alcance de esa red social condicionará a qué medios puede acceder la persona inmigrante, no sólo medios materiales, sino también relaciónales. Para finalizar, la red social es a la vez factor determinante de la posición social y fruto de ésta, es decir, condiciona y es condicionada por el lugar que se ocupa socioeconómicamente. Cuál y cómo sea la red social del inmigrante y cómo se integre en el sistema general de redes que componen la sociedad puede suponer la diferencia entre acceder o no a cierto tipo de trabajos en determinadas condiciones y a otros muchos ámbitos relacionales, espaciales, etc. y por tanto, la diferencia entre mantenerse circunscrito a un determinado círculo y posición o conseguir movilidad entre distintos círculos. El trabajo social con inmigrantes 2. El trabajador social mediador de mediadores Históricamente el trabajador social, como profesión comprometida con la realidad cotidiana, ha mediado principalmente entre los usuarios y los recursos ofrecidos por las instituciones. A partir de la reconceptualización de la profesión por los años 70 empieza a participar activamente, con un rol fundamental y específico en diferentes equipos de profesionales de las ciencias sociales. Pasando a ser así mediador entre el resto de las profesiones cuya especificidad no incluye la relación directa con la población y la misma. Esta mediación significa sobre todo saber escuchar para poder diferenciar entre la demanda explícita y la latente; generando así una vinculación con la población asistida que permita la búsqueda conjunta de soluciones a las problemáticas planteadas. 2.1. La necesidad de la mediación en el trabajo con inmigrantes Si se considera que mejorar la realidad de la inmigración en España se vincula a aumentar el grado de integración del conjunto social, no es suficiente el trabajo aislado de las personas inmigrantes, sino que es necesaria la iniciativa social, pública y/o privada. El trabajo de mediación que tiene su ámbito entre las asociaciones de inmigrantes y el conjunto social, entre las asociaciones de solidaridad y las personas inmigrantes, entre todos ellos y la Administración Pública o las entidades privadas; tiene como función: facilitar, potenciar y rentabilizar recursos de todo tipo: información, comunicación, recursos técnicos, económicos, etc. 30
Obradoiros III. Entre as institucións públicas e a sociedade civil
La mediación en el ámbito de la inmigración debe tener en cuenta dos importantes premisas: - La visión no puede ser sectorial y excluyente. La sociedad es compleja y por lo tanto la intervención social también. - Los mediadores no son los que más saben respecto a inmigración. Las personas son las que mejor conocen su realidad, sus necesidades y sus recursos potenciales. La intervención social debe partir de la escucha, del análisis colectivo de la realidad, y de la búsqueda conjunta de soluciones reales a problemas reales. 3. El perfil de los mediadores: las actitudes Los mediadores en el trabajo con inmigrantes, ya sea trabajadores sociales, docentes, voluntarios etc. tienen un bagaje individual que contextualiza sus propias expectativas al trabajar con población inmigrante. El trabajo no es ajeno a la vida personal por lo tanto se deben tener en cuenta algunas actitudes básicas. - Sensibilidad ante la diversidad cultural: tener en cuenta que se desconocen a priori otras culturas; respeto a la intimidad étnica y a las diferentes percepciones de los espacios y de los tiempos que siendo de diversas culturas son diferentes. - La actitud del ignorante: partir de la realidad de que se sabe poco de otras culturas. Por lo tanto se debe situar en la actitud de aprender más del otro. - Controlar la influencia de expectativas: evitar generar una imagen del otro que obligue a imponer. Huir de estereotipos y de acciones indiscriminadas. Considerar que las expectativas previas sobre las personas condicionan los procesos. - Facilitar el acceso al poder: las decisiones colectivas que van a condicionar el futuro de los inmigrantes. - El compromiso personal y la disponibilidad positiva hacia el intercambio cultural: tomar conciencia del nosotros y reconocer la propia identidad, los elementos culturales como parte de un bagaje personal e intransferible sobre el que hay disposición de compartir. - La formación: formarse en los métodos y técnicas necesarias para la intervención, como así también en lo que respeta a la legislación, normativas y recursos existentes. La coordinación: el trabajo no debe realizarse en solitario. La coordinación con entidades, organizaciones sociales y públicas pueden aportar visiones diferentes al mismo tema y recursos válidos para situaciones concretas. En suma, el rol del trabajador social, dadas sus misiones, funciones e incumbencias profesionales, es de suma importancia en la atención a inmigrantes, la capacitación a otros mediadores y en la programación de políticas Públicas sobre la temáticas. Bibliografía
31
Obradoiros III. Entre as institucións públicas e a sociedade civil
BLACH, A. R. (1998): Inmigración: nuevos desafíos en el análisis de la integración. 2004 Documento para la divulgación de las Misiones, Funciones e Incumbencias Profesionales del Trabajo Social. Quilmes, Municipalidad de Quilmes. CRESPO GÓMEZ, P. (2000): En torno a la integración: aportaciones para un debate sobre su conceptualización y análisis. [ponencia] II Congreso sobre la Inmigración en España 'España y las migraciones internacionales en el cambio de siglo'. Madrid, 5, 6 y 7 de octubre de 2000. [en línea] http://www.imsersomigracion.upco.es/Documentos/Otros/congreso/datos/teorias.htm [2004, 4 de abril] DE LUCAS, J. (1994): El desafío de las fronteras. Temas de Hoy, Madrid.
32
Obradoiros III. Entre as institucións públicas e a sociedade civil
IV. PARTICIPANTES SARA LUCIA BRAÑA LÓPEZ. Creo que nestes obradoiros teño a sorte de observar outras perspectivas moi acertadas dos participantes que me enriquecen dun modo extraordinário en tódolos sentidos, non só no ámbito laboral. Decidin elexir participar neles, en principio, polo nome bonito e pola curiosidade que despertaba en min. CRISTINA CAPEANS LÓPEZ. Gustoume a idea de participar neste foro cando mo propuxo unha compañeira da faculdade pois estudio trabalho social e creo que os temas que se teñen previsto tratar som asuntos e problemáticas que concernen de forma especial ós meus estudios e por suposto ó conxunto da sociedade. MILAGROS GARCÍA FERNÁNDEZ. Os meus coñecementos no referente as iniciativas de integración social e a construcción da identidade nesta situación de marxinación, restrínxese ós adquiridos ao longo da carreira de psicoloxía; por iso, espero que este obradoiro me seña útil para poder profundizar en maior medida neste tema, e complementar os contidos da carreira cunha visión máis antropolóxica da cuestión. PATRICIA GONZALEZ ÁLVAREZ. Me llamó mucho la atención porque son temas muy actuales; es decir, que están a la orden del día. Soy diplomada en magisterio en la especialidad de Educación Primaria y muy pronto psicopedagoga. Durante la carrera de Magisterio se hacia mucho hincapié en la integración de inmigrantes en nuestro sistema educativo y por supuesto en nuestra sociedad. Superar esas barreras de prejuicio que existen todavía hoy y que algún día podamos erradicar definitivamente con ayuda de la educación y la formación de los futuros ciudadanos. Lo que me ha llamado la atención es que el Obradoiro combina temas como las drogas o el sida. Como futura orientadora y maestra mi labor es estar informada y buscar posibles soluciones a estos temas. Mi propósito es que al acabar el Obradoiro pueda decir que he sacado alguna conclusión que pueda aplicar en la vida y en mi profesión. Sentir que estoy haciendo algo hacia esos temas. RAQUEL HERMIDA SUEIRAS. Os meus intereses por este seminário son achegarme máis a realidade dos colectivos dos que ides falar. Dado que son estudante de traballo social, e considero que como futura profesional, necesito complementar a miña traxectoria participando nestes foros para poder adquiri-los coñecementos necesarios ou complementarios. Ó ser estudante dunha carreira que traballa no eido social, necesito coñecer un pouco máis as diferentes areas nas que un traballador social pode desenvolver a sua atividade e para iso é necesario un coñecemento amplio e previo que considero que estas xornadas me van proporcionar entre outras. 33
Obradoiros III. Entre as institucións públicas e a sociedade civil
ANA MARÍA LEÓN CAAMAÑO. Lo que está claro es que en este caso prima la necesidad de ese crédito de libre configuración, aunque también tengo que decir que tenía varias opciones a mayores para conseguir dicho crédito, pero esta fue la opción que me pareció más adecuada para mí, ya que estudio enfermería, y antropología es una de las carreras de 2º ciclo a las que podría acceder. MARÍA ESTHER MORIGOSA GARCÍA. Desde o meu punto de vista, o tema da integración social é moi importante en calquera sociedade e esta moi relacionado coa miña profesión e coa carreira universitaria que estou cursando. Como non teño experiencia neste tipo de iniciativas, considero que participar neste obradoiro pode axudarme enriquecer a miña visión deste tema. EVA MOURIÑO LÓPEZ. Interésame escoitar as voces silenciadas dos implicados nos temas que se propoñen, así como aprender e recibir novos datos e explicacións que me axuden á súa comprensión. Non traballei nunca a temática abordada neste Obradoiro III nin unha implicacións directa, polo que parto de cero a un nivel teórico (salvo coñecementos xerais de antropoloxía, filosofía e socioloxía). MÓNICA OSINDE VÁZQUEZ. O meu interese polo curso ademais de ampliar a formación curricular, está en seguir profundizando nos estudios sobre a antropoloxía que iniciei na miña titulación nas materias que versan sobre a socioloxía e o curso que asistín no V Congreso internacional de antropoloxía filosófica e bioética ante os retos das novas tecnoloxías. Asimesmo teño interés en participar abertamente nestes obradoiros. PATRICIA PENA MONELOS. Interese profesional, xa que na actualidade estou traballando nun proxecto chamado E2O-Escola de Segunda Oportunidade e as distintas ponencias son do meu interese polo tipo de participantes no Local E2O. Interese personal, este ano vou iniciar na UNED estudos de antropoloxia. ROSA MARIA PIÑEIRO POUSO. Fago este curso porque oposito para o ensino secundario (história, arte e geografia) e interesame formarme en atención á diversidade. SÓNIA SÁNCHEZ MUÑOZ-REDONDO. Interese profesional, xa que no programa da materia etica 4º ESO, que imparto, abordase contidos relacionados coa marxinación, etc. Interese persoal sobre alguns dos temas que seran abordados, especial inmigración. OSCAR MANUEL SENDON OLIVEIRA. Ainda que non teño unha relacion moi estreita profesionalmente falando, a miña conciencia e as miñas aspiracións personais van 34
Obradoiros III. Entre as institucións públicas e a sociedade civil
estreitamente ligadas coa antropoloxia, e neste caso interesame o tratamento e a consideracion que se outorga aos grupos máis marxinais (máis desfavorecidos e afastados polo groso da sociedade, enténdese). JUAN ANTONIO TORRES CANNAS. As miñas razóns para asistir ao curso son en primeiro lugar o meu interese por recibir un crédito de libre configuración. En segundo lugar o tema do curso pareceume do máis interesante que se ofertaba na web da universidade, pois creo que a antropoloxía é un tema que a calquera de nós, ainda que non teña nada que ver ca nosa formación, interésanos. En terceiro lugar atraeume o feito de acercarme un bocado as xentes que non están habitualmente no meu entorno, que viven no mesmo pobo que eu pero que non teño ningún tipo de contacto con eles, quería coñecer a súa realidade máis de perto. IÑAQUI VARELA PÉREZ. O meu interese nestas xornadas é persoal é algo máis. Esta nos problemas abordados e nas iniciativas para afronta-los… que teñen cabida nelas, e está en que ademais do persoal-cidadán, como estudiante de Educación Social (UNED), apetéce-me e considero necesário estar ao tanto e dalgún xeito participar, deses problemas e iniciativas.
35
Obradoiros III. Entre as institucións públicas e a sociedade civil
V. FORO NA REDE Tema 1. Cidadania baixo sospeita APERTURA DO TEMA Extractos dun diario desde a cadea de Pereiro de Aguiar, 2004 Do talego poderia gastar folhas e folhas de papel relatando curiosas anedotas e situaçons vividas em só oito dias. Mas, si vos digo a verdade, com ficar aqui dous dias já vês toda a rotina e a sua ordem: erguer-se, reconto, pátio, reconto, almoço, pátio, reconto, xantar, celas, pátio, reconto, pátio, reconto, ceia, celas, reconto, reconto… e até manha. Ergo-me as 8:00 horas com o primeiro reconto, abrem-me a cela às 9:00 horas e baixo ao segundo reconto, almorço à 9:15 horas, estou no pátio até às 13:00 horas com o quarto reconto. Baixa-mos novamente ao pátio às 16:30 horas para o quinto reconto, às 19:30 horas passamos ao sexto reconto, antes de cear. Subimos às celas às 20:15 horas com o sétimo reconto. As 22:00 passam o derradeiro reconto do dia. Assim os dias vam-se-nos escapando e isso é o que mais doe de aqui, nom fago mais cousa que perder o tempo. Creio que imos sair de aqui igualinhos que como entramos pero com dous ou três ou quatro anos mais. Creio que ainda imos reafirmar-nos mais nas nossas posturas sobre deste puto sistema, este puto 'estado de derecho' e o seu puto conceito de justiça, a sua puta estratégia de castigo-recompensa e os seus putos campos de extermínio de pessoas. Esta puta funçom teatral. Já levo um tempo preso e a intensidade da morrinha, do desejo de ver-te rodeado dos teus e no teu lugar acrescenta-se numha espiral interminável. Mas, saberei aguardar o tempo de deixar atrás os muros, os aramios e todo o puto sistema penitenciário espanhol cheio de absurdos e néscios. Mas, agora que o penso… Guardar-me-ei bem guardada toda a raiva e jenreira que me produzirem. Guardar-na-ei para reservar-me o direito da sua utilizassem quando o considere necessário. É sabido que as drogas (todas) som utilizadas pólos que se fam chamar poderosos ao atopar ne-las a vacina muito útil contra a rebeldia, a consciência e sobor de todo, contra a inquedanza e as ganhas de trabalhar por algum projeto e a prol da passividade e a indiferença social. Aqui dentro comprovei que também utilizam as drogas. Receitam as legais por meio dumha receita medica e toleram as ilegais. Quantos mais zombis andem pólo pátio das prissons melhor, menos trabalho e menos preocupaçons. A grande maioria dos presos do meu módulo drogam-se, legal ou ilegalmente. E da-me moita magoa, pululam pólo pátio, com a mirada perdida, balbuciando as palavras justas para pedir um pitilho. Justo estes dias houbo sequia de porros e cabalo no módulo, assim que subirom as petiçons de receitas de pílulas médicas.
36
Obradoiros III. Entre as institucións públicas e a sociedade civil
A asistenta social começou a me fusilar a perguntas; nome do pai, da nai, do irmam, da noiva, idade… ela perguntava i eu contestava até que me perguntou: - ¿Qué cantidad de metadona estas tomando y a qué edad te empezaste a drogar? - Que passa?, que porque me sente deste lado da mesa já das por suposto que som drogo-dependente e que estou em tratamento?, respondim-lhe. - No, no. Yo no suelo dar nada por supuesto, dijo-me ela toda alporizada. - Pois entom pergunte-me antes si tomo algumha droga ou medicassem, segui… E a sua próxima pergunta foi: - Entonces ¿por qué estás aquí? Eu contei-lhe todo o meu caso, entre alguns inevitáveis comentários devido aos seus gestos de 'no me lo creo'. E quando rematei dijo-me. - ¿Y por eso cuatro años?… Si, si. Y yo me lo creo. - Se queres saber algo mais sobre do meu caso consulta os informes. Sentenciei mentras saia do despacho. Um pátio com muita ruína, sem nada que fazer, com muita gente, com muita droga, com muitos conflitos para evitá-los todos e com demasiadas injustiças como para fazer-te o sueco. Porque nom quero fazer da cela 623 do M-4 o meu fogar, pero… aos poucos, vou pegando fotos na parede do escritório, vou enchendo de trapalhadinhas os estantes, vou enchendo o lapiseira de canetas e a mesa de papeis com garabatos. Nom se faz o chabolo mais fogar pero diz menos inumano. PARTICIPACIÓNS 1. ¡Qué asco de sistema penitenciario! - Ana León Caamaño - 15/10/04 Bueno, este tema se las trae, y mi humilde criterio es el que sigue: el sistema penitenciario es un asco, y día a día vemos en las noticias que hace aguas por todas partes: si eres un tío rico y robas una jartá, lo pagarás de un modo diferente. Gozarás de unos privilegios que otros presos ni olerán. Si por lo contrario eres un pobretón, que en un momento determinado de tu vida te ves obligado a hurtar para darle de comer a tus hijos lo pagarás con creces. Por otro lado, ¿qué os parece lo que les pasa a los exdrogadictos, que tienen una condena pendiente por un pequeño robo, y que después de muchos años se ven obligados a ingresar en prisión. Perfecto, ideal para recaer y deshacer todo aquello que tanto trabajo y sacrificio ha costado conseguir: dejar las drogas. LAS DROGAS… una forma fácil de tener a los presos controlados. ¿Cómo era?, ¡ah, si!, zombis, esa es la palabra utilizada por el preso de Pereiro de Aguiar. Por no hablar de la trabajadora social del centro, ¡sí señor!, ¡muy profesional!, da por supuesto que el preso es un drogadicto. No sabía yo que todo aquel que ingresaba en las cárceles era drogadicto. Bueno, como dice mi madre "nunca te acostarás sin saber una cosa más". Aunque, pensándolo bien, la trabajadora social tiene razón: si no eran drogadictos antes de entrar tienen todas las rifas de la tómbola de que lo sean al salir. Y es que ¿qué alternativas 37
Obradoiros III. Entre as institucións públicas e a sociedade civil
hay en las cárceles?… ¿Conclusión que saco de todo esto? Las cárceles son un caldo riquísimo en muchos ingredientes: drogas, injusticias, malos tratos, rabia, miedo… Realmente, ¿cuántos serán los que acaban viendo y reconociendo el error que han cometido?, ¿cuántos saldrán rehabilitados?, ¿cuántos saldrán convertidos en despojos humanos? No sé si la balanza será equilibrada. Lo cierto es que sí que es un precio caro el que pagar, y muchas veces por muy poco. 2. Resposta á mensaxe 1 - David Casado Neira - 17/10/04 Hai unha cousa que non debemos esquecer, no sistema penitenciario español as cadeas son parte do Ministerio de Interior e non do de Xustiza, isto coido que nos amosa dun xeito bastante claro cál é efectivamente a súa función. Lonxe de servir para a rehabilitación e reinserción social (non quero ahora entrar a cuestionar estes principios que en calquera caso son os que formalmente sustentan o sistema penitenciario) son centros de castigo, e máis alá, xa non centros onde se castiga un determinado delicto (gravidade do delicto = duración da pena), senón que responden á unha función de negación da persoa. O castigo é, realmente, unha agresión e cuestionamento da identidade persoal, co que eu avanzo xa que o fin das cadeas non é evidentemente a reinserción social, senón, moi ao contrario, a marcaxe indeleble e definitiva de quen delictiu cunha destrucción e redefinición da súa historia persoal (coma o caso que comentas Ana da persoa á quen anos despois se lle quere xulgar por un delicto pasado e superado). A ista lóxica responde tamén a desproporción de penas segundo que delictos (p. ex. maiores para aquiles relacionados co tráfico de drogas, e menores para delictos de 'despacho'), porque nos mostra cales son os principios rectores da nosa sociedade, o que é simplemente malo pero tolerable e aquilo que é negativo e destructivo. Non se trataría nada máis que do que se tolera na orde social e o que non, habendo unha grande distancia entre a práctica social da xustiza e os principios morais da xustiza. Agora, cáles son as alternativas reais para a rehabilitación? e, estamos preparados para asumir as responsabilidades sociais e persoais dun sistema penintenciario aberto? 3. Resposta á mensaxe 2 - Iñaki Varela Pérez - 18/10/04 Non creo que a sociedade esté preparada para un cambio brusco, pero iso non impide que se poida avanzar noutras formas de abordar esta cuestión. O certo é que se dá o enclaustramento da persoa estigmatizada. A sociedade ten medo e afasta. Medos que veñen mediatizados (o medo aos toxicómanos podería ser un bo exemplo), construídos socialmente e non de forma allea as estructuras de poder e comunicación social. Á par que no cine se nos mostra un certo culto ao crime, como ruptura estética (ou aínda máis, pero baixo control) da normalidade do espectador, só o feito de pasar por certas rúas, certos barrios dunha cidade, produce unnha incómoda sensación de intranquilidade. Ese mito (que non por eso falsedade) de "por alí non vai nin a policia".
38
Obradoiros III. Entre as institucións públicas e a sociedade civil
O que quero decir é que se ben a construcción é cultural, hai fortes pegadas psicolóxicas asociadas a todo esto, en relación cun concepto do siniestro-próximo. As cárceres como super-eu para un 'iso' que ameaza a representación social. Esta dualidade cultural-psicolóxica é forte, e non creo que da noite para a mañán a xente aceptara un sistema penitenciario aberto. Pero si que se poden ir desmontando os mecanismos de producción desta imáxe do preso común, porque efectivamente hai presos de 'cuello branco' que non reciben tal estigma (o que nos leva a un círculo vicioso, xa que a xente é encerrada en base a criterios de alarma e prexuizo social, criterios que son mediados por unha estructura de poder que é a misma que encerra a esa xente, que despois de ser encerrada é estigmatizada…). Si se pode ir demostrando que como xa ocorre nalgunhas prisións, hai programas de apertura que funcionan. Si se pode ir esixindo dos medios de comunicación que lle den publicidade a iniciativas dese estilo en lugar de perpetuar vellas imaxes (como esixirllo?). Si se pode traballar coa xente non presa para que poidan manexar ideas alternativas sobre que se podería facer cando alguén comete un delito. Si se pode reclamar das administracións de xustiza un cambio no tratamento dos delitos, de xeito que se poida acadar unha xustiza social (un exemplo serían as actuacións dese xuíz andaluz, é certo que é un caso excepcional, que propon medidas educativas en lugar de penitenciarias). Non sei os cómo (nin dende logo estou seguro dos qués, só son ideas) pero hai algo positivo, ao ser un tema tan cargado de tabúes e silencios, so facelo explícito, só sacalo á luz e falar del con naturalidade é algo importante (sen que quede varado nun falar por falar). 4. Para empezar a cambiar - Patricia Pena Monelos - 19/10/04 É dificil modificar todo un sistema penitenciario pero partindo do sistema que hai… dotándoo realmente de recursos, empezando por recursos humanos competentes, que crean nas persoas e nas posibilidades de cambios das mesmas, sería un primeiro paso en firme para poder empezar a repensar o sistema… Os recursos son escasos e mal xestionados: presas e presos hacinadas e hacinados, infraestructuras obsoletas e reproducción de modelos caducos… Os recursos humanos tamén son escasos… e non sempre adecuados na súa actitude: prexuizos e ideas preconcebidas non axudan a desenvolver unha tarefa profesional traballando con e para persoas… ambos están orientados a vixilar e castigar (tomando prestado o título de Foucault). Con este punto de partida é dificil falar das persoas, dos dereitos e das posibilidades de cambios positivos. Pero a prisión non so vixila e castiga a quen cumple condea senón a todo o seu entorno afectivo, é complicado manter lazos afectivos e familiares xa que a comunicación pasa a ser un luxo e unha ferramenta de control. É complicado manter uns habitos saudables a todos os niveis. Tamén é complicado facer que o paso pola prisión sexa algo que redunde en mellorar as expectativas unha vez cumprida a condea porque o que fai é 'tatuar' o paso pola prisión como algo negativo no expediente vital da persoa.
39
Obradoiros III. Entre as institucións públicas e a sociedade civil
Polo tanto o panorama non parece estar nada ben… coa dificultade engadida de que se non nos toca de cerca tampouco lle dedicamos uns minutos de reflexión nen a nivel persoal nen, ás veces, a nivel profesional ata que nos atopamos cun caso diante e estamos sen opinión, información e moitas veces con ideas confusas entre o que debería ser e o como é na realidade: falta de visión integral e crítica para poder aportar solucións e propostas de cambio. 5. A miña opinión - Xoan T. Cannas - 19/10/04 Atopo terrorífica esta testemuña pero non escandalosa pois desgraciadamente non me sorprende o que nos conta. En primeiro lugar estou de acordo con David en resaltar o feito de que o sistema penitenciario dependa do Ministerio de Interior e non do de Xustiza; en segundo lugar é por todos sabido que as persoas que ingresan en prisión o fan para cumprir unha condena pero tamén para rehabilitarse e reintegrarse na sociedade o mellor posible. Se partimos da base de que moitos deles son enfermos mentales e que alí non só non reciben tratamento senón que empeoran por estar encerrados nun ambente tan nocivo, non nos podemos sorprender cando moitos deles saen de permiso unhas horas e volven a cometer o mesmo crime ou outro moito peor. Con todo isto penso que este sistema sigue así porque os que están no poder non denuncian as irregularidades pois en certo modo lles convén que os presos estén calados e drogados para que non molesten, e desgraciadamente, testemuñas como esta non chegan as portadas dos xornais máis leídos nen ao telediario de maior audiencia, pois os 'delincuentes' que as poden contar son personas non gratas e polo tanto non despertan a sensibilidade suficiente ao pobo para que este se mobilice. 6. Después de lo expuesto… - Esther Morigosa Garcia - 20/10/04 Después de lo expuesto por mis compañeros poco me queda por añadir. A mí antes de hablar de cárceles o sistemas de reclusión me gustaría poder crear un sistema que evite las teóricas causas por las que se llegan a estos lugares; a fin de cuentas quienes las ocupan son personas con sus necesidades, problemas y circunstancias. En teoría estas instituciones son lugares para la reinserción social y curiosamente creo que en este punto estamos todos de acuerdo que es ineficaz. Leyendo el relato de este chico te das cuenta de lo triste, duro y absurdo del sistema. Primero, esa sensación de ver pasar los días perdidos en tu vida. Esa renuncia obligada a los tuyos (familia,amigos…), ver como se engendra rabia, odio, rencor y un sinfín de sentimientos negativos y por si fuera poco también se favorece el consumo de drogas para… ser zombis. Creo mas en la labor preventiva que en la curativa o paliativa. 7. Referente o tema dos cárceres de miseria… - Cristina Capeáns López - 20/10/04 Referente o tema dos cárceres de miseria penso que como ben dixo o poñente non debería existir un 'primeiro pobo' e un 'segundo'. Non deberiamos considerar que o resto da sociedade está por riba dos presos, cando por riba de nós hai moita xente que debería de estar presa con
40
Obradoiros III. Entre as institucións públicas e a sociedade civil
máis motivo que os que o están. Hoxe en día, máis que nunca, vexo que o tema do cárcere está moi ligado o aspecto económico. Existe unha incidencia moi forte sobre o carácter punitivo do cárcere e xa parece que iso é o que importa cando o realmente importante non é privar a esa persoa da súa liberdade senón que reforme, ofrecerlle unha oportunidade para a súa rehabilitación. 8. Bajo mi punto de vista el sistema… - Raquel Hermida Sueiras - 20/10/04 Bajo mi punto de vista el sistema penitenciario español es una ironía. La función que tienen es tener controlados a las personas que cometieron un delito, sin que la rehabilitación esté presente, que debería ser lo primordial. El castigo supone la privación de la libertad durante un momento transitorio si el delito fue pequeño o lo considera pequeño la sociedad, o permanente, que en este caso son pocos, ya que las condenas en principio son para tantos años y después se reducen a un cuarto de la condena por buen comportamiento. Al no haber una verdadera rehabilitación, los presos cuando salen en libertad condicional vuelven a delinquir, con lo cual volvemos al mismo punto. 9. Este sistema penitenciario está deslegitimado - Lucia Braña López - 20/10/04 Si el fin de la entrada en las cárceles, lo señalo porque parece que no es así y este no se está consiguiendo, debemos reformularnos todo el entramado institucional en el que está basado, puesto parece dejar ver que es altamente incoherente. Ante estas irregularidades (el documento pone los pelos de punta) y lo dicho anteriormente, creo que, si la justificación a la existencia de este tipo de centros era salvaguardar la integridad humana, este entramado administrativo comete graves errores no resarcibles para los afectados. Tanto de lo mismo cabe decir respecto al tema de las drogas y su comercialización dentro y fuera de las cárceles ¿a quién beneficia todo ello? A los consumidores, les produce un bienestar a corto plazo pero los importantes ingresos que esta actividad reporta se encuentra en manos de individuos desconocidos o no para la opinión pública (debemos observar la problemática a nivel mundial) que participan con seguridad en grupos de presión, financiación de determinados medios de comunicación, etc… claramente influyentes en las decisiones políticas de los tan de moda órganos supraestatales, en el equilibrio de la economía mundial… bueno esta es mi opinión. La solución: considero que tener conciencia sobre estos temas es, en inicio, lo único que se encuentra en nuestras manos. 10. Con respecto ó tema 'cidadanía baixo sospeita'… - Rosa María Piñeiro Pouso 20/10/04 Con respecto ó tema 'cidadanía baixo sospeita', o aspecto que me leva á reflexión é o das drogodependencias. Recoñezo que a charla de Ignacio Salazar me impresionou e me pareceu unha magnífica labazada social, aínda que non deixaba de pensar que non sería apropiada para adolescentes coa identidade en proceso de formación (que non era o caso). Por relacionar 41
Obradoiros III. Entre as institucións públicas e a sociedade civil
o cárcere coas drogas, eu centraríame no prezo destas; a diferencia entre o tabaco e a heroína, por exemplo, non é só a súa legalidade/ilegalidade, senón tamén o que custa. Aparte dos danos físicos que ocasionan ambos, a elección do consumo de sustancias caras como estilo de vida conleva problemas económicos a un traballador normal; supoño que de aquí poden derivar os típicos roubos que levan ó cárcere. Os prezos de custe de sustancias diversas non diverxen tanto coma os seus prezos no mercado; por iso se debe contemplar como unha opción desexable a legalización e control sanitario, o cal non implicaría promove-lo consumo.
Tema 2. Migración, nacionalidade e cidadanía APERTURA DO TEMA Texto de traballo: "Europa: El Fantasma Gitano", por Emil Scuka y Paolo Pietrosanti, El País, 13/3/2002 [ra rede] http://coranet.radicalparty.org/pressreview/print_right.php?func=detail&par=2101 [2004, 8 de outubro] PARTICIPACIÓNS 1. A comunidade xitana é apátrida… - Mila García Fernández - 12/10/04 A comunidade xitana é apátrida; isto débese a que dende a súa migración da India, este pobo convirteuse en nómada e non se asentou; este é o comezo do problema. Lendo este texto podemos observar, ademais, que os xitanos non se consideran a sí mesmos como pertencentes ós países nos que viven, senón como unha comunidade aparte e independiente destes. O feito de que tenten preserva-la súa identidade dun xeito diferenciado no seo das comunidades nas que se atopan non é sempre ben visto pola poboación maioritaria. Se a isto unimos o efecto do etiquetado negativo e a xeralización, acabamos atopando a situación de marxinación na que a comunidade xitana, na súa gran mayoría, se atopa nestes intres. 2. Resposta á mensaxe 1 - David Casado Neira - 13/10/04 Logo qué diferencia cabe atopar entre a(s) comunidade(s) xitana(s) e a inmigración actual. Trátase únicamente dunha diferencia cultural (con diferentes circunstancias de integración) ou trascende a unha cuestión política como é o estatuto de cidadanía e os dereitos e deberes que isto conleva? 3. Resposta á mensaxe 2 - Mila García Fernández - 13/10/04 Dende o meu punto de vista, o problema ten tintes culturais innegables ós que debemos engadir, ademáis, cuestións políticas que, para min -como non poderían ser de outro xeito-, teñen a súa base no eido psicolóxico:
42
Obradoiros III. Entre as institucións públicas e a sociedade civil
O feito de que a migración dende terras indias, por parte da comunidade xitana, se levase a cabo hai varios séculos ten como consecuencia que este país perda, para esta comunidade, o senso psicolóxico de patria. Se engadimos o fenómeno do nomadismo, que se extende ata case os nosos días –e provoca que os seus costumes e tradicións se conserven, máis ou menos, intactas- temos como resultado unha ausencia de sentimento de pertenza a unha nova comunidade. Sen este sentimento de pertenza, esta(s) comunidad(es) actuais carecen dun Estado de referencia, ou 'patria psicolóxica'. É lóxico que nestes casos, é dicir, cando unha persoa ou grupo non se sente como pertencente de seu a unha comunidade, o termo de cidadanía perda todo o seu significado e, con el, os dereitos e deberes que este termo conleva se convirtan en pouco ou, máis probablemente, nada importantes para ese individuo ou grupo. 4. Resposta a mensaxes 2-3 - Iñaki Varela Pérez - 14/10/04 Estou de acordo con Mila en que a falta dunha 'patria' referente é unha diferencia fundamental entre a situación da poboación xitana hoxe e os fenómenos migratorios actuais. Esto funciona tamén a nivel de políticas aplicadas, porque ¿como repatriar a un xitano? De todolos xeitos non teño eu tan claro que o pobo xitano se sinta fóra da comunidade en todos os territorios onde está presente, paréceme arriscado manexar esos termos. A cuestión é saber tamén a que lle chamamos comunidade e a qué integración. ¿Que rasgos definen a comunidade da cal nos sentimos parte? Dende logo, e xa sen caer na cuestión da confrontación de nacionalismos, as cousas mudaron moito e sobre todo están a mudar moito (especialmente nas grandes cidades). ¿Redúcese o concepto de comunidade á idea de sociedade occidental, católica, branca…? ¿Non son parte dela tanto os arxentinos recen chegados como os africanos que levan anos nas nosas cidades, ou os xitanos, presentes dende hai séculos? Non estou falando xa dun xeito tradicional de identificarse e construir comunidade, senon de que ante a situación actual faise imposible esquivar a necesidade de replantexarse todo esto. Habería que empezar a derribar os vellos referentes de oposición (algo así supón o multiculturalismo) e con iso a dar cabida dun xeito radical (non so superficial) a grupos que ata fai pouco se sinalaban como alleos. Neste sentido teño unha pregunta: ¿axudará esta importancia que vai adquirindo na construcción dos discursos políticos e académicos ese concepto de sociedades multiculturais para afrontar dun novo xeito a relación cos xitanos?, é decir, ¿a reflexión que abre a chegada por exemplo de ecuatorianos axudará a entender mellor ao pobo xitano? Claro que logo todo esto ten a súa contraparte. En todos estos procesos de replantexamento do concepto de comunidade ¿cal é a voz dos grupos que supostamente estaban á marxe? ¿Considerábanse eles á marxe? E se é así ¿de que comunidade desexarían sentirse parte? Encantoume a xornada con Chavós, pero faltou unha voz xitana. Dame medo que esto, que é so unha anécdota, poda ser non tan anecdótico a outros niveis. 43
Obradoiros III. Entre as institucións públicas e a sociedade civil
E finalmente unha autocrítica. Non parei de usar conceptos como comunidade, grupo, integración… pero non deixan de asustarme un pouco polo que teñen de negadores do individuo. E non é que defenda o individualismo, so que este éche un campo ben peliagudo. 5. Resposta á mensaxe 1-2-3 - Ana León Caamaño - 14/10/04 Bueno, estoy de acuerdo con todo lo que escribís. También formo parte del pensamiento de aquellos que decís que es un problema cultural y político mayoritariamente, pero en el texto dice: "tienen su propia lengua, identidad, historia y cultura, y conciencia de que pertenecen a una comunidad más amplia, PERO NO TIENEN UN ESTADO AL QUE REFERIRSE Y NO ASPIRAN A TENERLO". Yo creo que cuando alguien pretende algo, sea de la índole que sea, consciente e inconscientemente aspira a ese algo. ¿Cómo hacen para luchar por sus derechos si ni siquiera aspiran a ellos? Yo sé que es complicado, ya que nuestra 'estupenda y maravillosa' sociedad no ayuda, sino que margina, pero no sólo a este colectivo, sino a otros muchos, personas normales, pero que los políticos, dirigentes del mundo, los definen como diferentes, o fuera de los patrones de normalidad. Yo creo que no deberíamos de tener que luchar por nuestros derechos, ya que son DERECHOS, y como tales, deberíamos de tenerlos y ya está, pero si es necesario salir a la calle y luchar por ellos, pues adelante, y ahí es donde veo que los gitanos fallan… si no aspiran a algo, no tienen que luchar por ese algo. Y dicho esto, ¿también ellos tienen parte de culpa?, por favor, que alguien me explique, es que soy bastante ignorante en este tema, (bueno y en otros muchos), y tal vez, o, probablemente esté equivocada. Gracias por anticipado. 6. Resposta á mensaxe 4 - Iñaki Varela Pérez - 15/10/04 ¿Que cousa é o estado? Dame algo de medo esa palabra. O estado non pode convertirse en razón, nin podemos pensar que a razón cristalizou en estado. Construir un mundo de estados foi (é) tarefa da modernidade, pero no camiño quedaron uns cantos millóns de persoas. Non poño a culpa no concepto, pero o uso mancha. Non se trata de renegar senón de repensar e refacer (¿dende onde?, non cho teño moi claro, pero non creo que nos valga co de sempre). ¿Estado é igual a dereitos? Na práctica aparece un tímido si. O estado 'xestiona' (que horrible palabra) dereitos, fai suxeitos de dereitos, e en moitas ocasións sustrae dereitos que antes proclamara. Pero os dereitos ¿son das persoas en canto tal ou como membros do clube de cidadáns dun determinado estado? E claro, a contradicción xurde cando a nivel teórico deféndese o primeiro pero todo dereito é delegado nos estados ou en reunións de estados. Por exemplo, ¿están todos os estados do mundo preparados para amparar esos dereitos (dereitos humáns)? Que o pobo xitano non teña estado non debera ser impedimento para que os xitanos visen recoñecidos os seus dereitos como individuos e no que compartan como colectivo. 7. Resposta á mensaxe 4 - Mila García Fernández - 15/10/04 44
Obradoiros III. Entre as institucións públicas e a sociedade civil
Eu penso que o feito de que non aspiren a ter un Estado non significa que non lles interese loitar polos seus dereitos; é máis, dende o meu punto de vista, o que están facendo neste momento -precisamente- é loitar polos dereitos que lles pertencen como cidadáns europeos que son. Con respecto ó que comentas sobre as dificultades ás que se debe enfrentar moita poboación polo simple feito de ser etiquetada como diferente, estou completamente de acordo: a nosa sociedade tende á masificación e unificación de gustos, criterios… ata o punto de que as persoas que amosan discrepancias co criterio común, sofren -a miudo- as iras do mundo que os rodea. 8. Em relación às mensagens 1,2,3,4,5,6 e as sessons presenciais - Mariam Mariño Costales - 16/10/04 No que toca a mensagem 1, Milagros, gostaria que aclarasses que é o que queres dizer. A máis voltas que lhe dou, tanto ao texto proposto como ao que nos contaram Miguel e Aurora de Chavós, nom encontro as relaçons que estabeleces para chegar a conclusom de que o povo cigano é apátrida e que isto se deve a que nom se assentou. O texto diz: "… en cada uno de los países en los que viven y de los que son ciudadanos…". Tamem grande parte da atividade do coletivo Chavós se leva a cabo em relaçom com as "… familias xitanas de Ferrol, Narón, A Coruña e Santiago de Compostela…". Entom nom comparto que o começo do problema está donde ti o situas. Tampouco sei donde está exatamente o começo da problematizassem. Nom creio ademais que os processos de marginalizaçom segundo os que os diferentes se convertem em desiguais e excluíd@s de direitos de cidadania e marginados na pratica da cotidianidade e no exercício da política tenham umha única causa nem um único nível de análise. Para mim que a cousa, está um pouco nisto das culpas que pergunta Ana na mensagem 4, naqueloutro de responsabilidades individuais e coletivas que falamos com Dori de Antisida, nisto de direitos e deveres que escreve David na mensagem 2… Fazendo parte como somos de relaçons sociais, grupos e coletividades regulamentadas formal e informalmente por estereótipos, normas, valores, roles, formas, costumes, modelos, referentes e referencias, delimitaçons e fronteiras do bom e mão, do correto e incorreto, do lícito e do ilícito, do permitido e do proibido, de quem faz e nom faz parte de que, eu nom sei situar as fronteiras das culpabilidades. Como diz Iñaqui Varela: "o uso mancha". Tamem neste sentido cabe tomar em conta a exposiçom do outro Iñaqui, o Salazar. Antes de culpar ou exculpar a ninguém e ao falar de cidadania hoje, creio necessário prestar atençom as lógicas dos racismos, dos clasismos econômicos e culturais, do sistema sexo/gênero e das opçons sexuais próprias da cultura ocidental. De como se interrelacionam nos processos de criaçom, mantimento e troco de identidades individuais e coletivas e por tanto das relaçons sociais. Creio necessário aprofundar nas lógicas de poder e dominaçom… . Em fim, que tal e como vim nas sessons presenciais e no foro, concordo com os e as que fazemos parte deste Obradoiros III e que foi exposto por M. Xosé Agra de jeito explícito: a 45
Obradoiros III. Entre as institucións públicas e a sociedade civil
prática de pensar a idéia de cidadania é complicada pola complexidade de relaçons às que faz referencia e interrelaciona. Para rematar e voltando ao texto. Situo-me máis na linha das mensagens 5 e 6, tampouco eu vexo problema algum em que o povo cigano reclame um modelo de cidadania sem estado. E máis, gosto que se nos convide máis umha vez a repensar as fronteiras territoriais dos estados de direitos. Tendo em conta, por exemplo, os resultados práticos da criaçom do estado cada vez máis afronteirado de Israel para o povo judeu, atrevo-me a dizer que a proposta da Unión Gitana Internacional para UE merece ser tomada em conta sem estranhamento. 9. Comentario á mensaxe 8 - David Casado Neira - 17/10/04 Para afrontar un debate serio e non demagóxico sobre cuestións de migración, cidadanía e nacionalidade non habería que esquecer que detrás de toda proposta sobre modelos de cidadanía en relación co estado (estado-nación, supraestados -p. ex. EU-, ausencia deste…) sempre nos atopamos co problema dos dereitos e deberes, e ata que non se defina e aclare que tipo de responsabilidade civil que considera ideal, calquera outra discusión sobre o tipo de estado (incluída a ausencia) está feita no aire e na demagoxia. E maís, no caso dos xitanos cando moitísimas veces se lles priva na práctica de dereitos fundamentais (como o da educación cando non se desenvolven as medidas educativas necesarias, maís alá de decir que si non van a escola é problema deles) estamos falando de deberes e dereitos. Como moi ben indicaba María Xosé Agra o propio concepto de cidadanía é complexo, pero é necesario discutilo e definilo, senón as persoas están indefensas social, política e xudicialmente frente ao estado. A cidadanía ven definida por cómo se entenden as relacións cos demáis cidadáns primeiro e co estado despois, e non únicamente contra o estado. Doutro xeito podemos estar reclamando á vez un estado-nación para unha determinada comunidade (xeo, etno, histórica…) e ausencia de estado para outras, isto habería que ver na práctica política e na fundamentación teórica cómo se pode soster e defender. Non deberíamos esquecer que o que os autores reclaman non é un estatus de cidadán para a comunidade xitana aterritorial e aestatal, o que propoñen precisamente e casar nun sistema pechado de estados unha comunidade (nacional? étnica?) sin fronteiras, pero con territorio: TODA A EUROPA COMUNITARIA! Co que a utopía xitana non sería máis que un espello do novo modelo de mobilidade transeuropea (como a que se pretende no mercado laboral) e un desplazamento das fronteiras de cada un dos países á fronteira do perímetro da EU (tal e como o estamos vendo no control da inmigración no Estrecho, pagado con cartos da EU). Pero especialmente en países como Hungría, Rumanía e España a cuestión cos xitanos é maiormente un problema de marxinación e exclusión social puro e duro que a través dunha apertura de fronteiras non se vai solucionar. (Teño que aclarar que a comparto cos autores do texto a defensa dunha mobilidade transfronteriza.)
46
Obradoiros III. Entre as institucións públicas e a sociedade civil
10. Resposta á mensaxe 8 - Mila García Fernández - 18/10/04 Pensaba que xa aclarara o que quería dicir co de que a comunidade xitana é apátrida na mensaxe 3, pero non me importa voltar a tentalo: dende un punto de vista máis psicolóxico, non é o mesmo ser cidadán que ter unha patria; unha persoa pode ser cidadán do lugar no que actualmente reside, e sentir que non ten patria (é un sentimento, algo subxectivo). Tampouco plantexei, ou o fixen dun xeito erróneo, que este feito fose o inicio do problema; para min, como psicóloga, ningún problema ten como orixe unha única causa e, este, é un problema do máis complexo. 11. Resposta mensagem 10 - Mariam Mariño Costales - 19/10/04 Agradecida pola aclarassem Mila. Por o que respondes tamem eu nom me expliquei bem. O meu requerimento gira em torno à generalizassem do nomadismo ao que fás referencia na mensagem 1. O que pretendi destacar com as linhas entrecominhadas é que na atualidade quando menos umha parte da comunidade cigana vive assentada. Nom é a minha intençom converter em sinônimos os termos pátria e cidadania. Tamem entendi que ti estabelecias o começo do problema na falta de assentamento. Disculpa o mal entendido. 12. Resposta ás mensaxes 1-9 - Xoan T. Cannas - 19/10/04 Na miña opinión a proposta da Unión Gitana Internacional é perfectamente lóxica, ainda que moi difícil de encaixar no Dereito Internacional. De todos os xeitos, paréceme, que é un problema especialmente cultural e, polo tanto, político. Creo que o máis importante é que os xitanos, ao igual que todos os demáis, teñen dereito a ser respectados, a conservar, practicar e educar aos seus fillos na súa cultura, e ninguén lles debe quitar iso. Ainda que sexan unha minoría nos diferentes países que se atopan, deben estar representados e defendidos. Pero tamén creo que é moi importante que teñan unha postura positiva na sociedade, que estudien e se formen nas escolas e universidades para que podan ter boa representación nacional e internacional. 13. Con relación á comunidade xitana… - Patricia Pena Monelos - 19/10/04 Con relación á comunidade xitana é curioso como nos costa desfacernos do noso etnocentrismo. Hai noticias que me sorprenden e me chaman a atención como é que en Suecia o romaní é un idioma oficial recoñecido como tal a pesar de que a comunidade xitana en Suecia é unha minoría étnica. No Estado Español esto, ás veces, resulta dificil de pensar tendo en conta as dificultades que poñen as propias institucións en favorecer o uso das distintas linguas do Estado, por exemplo o seu uso no parlamento español como exemplo da desigualdade entre unhas linguas e outras. Non é de estrañar que cando se fala do fracaso escolar moitas veces vaia asociado a nenas e nenos que teñen como lingua materna unha lingua distinta da lingua que teñen na 47
Obradoiros III. Entre as institucións públicas e a sociedade civil
escola. Esto non só pasa coa comunidade xitana senon que está a pasar con nenas e nenos que teñen como lingua materna o árabe. Tanto uns coma outros son españolas e españois de pleno dereito. Teñen a nacionalidade española, naceron e viven no Estado Español. Pero o que pasa é que a realidade escolar non os ten en conta nen os inclúe. Non aparecen recollidos ningún dos seus valores, non aparece reflexada a súa cultura… así é dificil que se sintan identificadas e identificados co sistema escolar e co que alí se lles conta. É dificil identificarse con quen non respeta a propio dos outros, é dificil integrarse cando as expectativas non pintan favorables para un. Esto non é exclusivo da cominudade xitana senón de todas as persoas que non aparecen incluidas nen respetadas por pertenecer a grupos que non están ben vistos na sociedade. A comunidade xitana herda este problema pero non creo que a solución pase solo por pedir a súa vontade de integración senon que nós debemos facer un exercicio de achegamento e interesarnos, informarnos, coñecer, valorar e respetar o que forma a súa cultura. Só dende a intercultura, o respeto e a diversidade todas e todos teremos cabida. 14. Mensaje a tema 1 y 2. De lo que voy leyendo… - Adriana Blach Vera - 19/10/04 De lo que voy leyendo, me surgen dudas, análisis y reflexiones. Tanto lo que se va diciendo respecto a un tema y a otro a mí me remite al concepto de participación. Digo esto porque nos fijamos mucho en lo que piden y lo que no piden los gitanos, en cuanto al respecto de sus derechos como ciudadanos, nos fijamos en como está actualmente el sistema carcelario que, vaya de paso, me gustaría decir que lo que se describe pasa en muchos lugares del mundo. Y me pregunto en qué medida participamos para que estas cosas cambien. En todo sentido, priorizaría la capacitación de los recursos humanos puesto que existen profesionales y técnicos trabajando que desconocen las problemáticas y no aportan adecuadamente ni a las evaluaciones individuales ni a las estrategias de intervención que pudieran ponerse en práctica. Para ello es necesario la conformación de equipos de trabajo equipos interdisciplinarios donde cada profesional aporte su especificidad al conjunto del sujeto actuante, pensante y con derechos y obligaciones. El capacitarse adecuadamente es una manera de participar. Esto implica escuchar al resto de los que conforman los equipos y además y por sobre todo respetar el protagonismo de las personas que padecen las problemáticas como potenciales para la resolución de sus dificultades. También me parece fundamental trasladar este tipo de debates a la sociedad en su conjunto, por ejemplo, los medios de comunicación masiva, los políticos, los profesionales, los teóricos hablan, opinan, dicen y deciden respecto a la problemática de la inmigración, y la de otros colectivos como mujeres, gitanos, etc. Pero yo me pregunto: ¿Quién escucha a los inmigrantes? ¿Quién escucha a las mujeres? ¿A los gitanos? y en esto de escuchar me refiero a tomar lo que les pasa tal cual y como lo manifiestan, entendiendo sus costumbres y culturas. 48
Obradoiros III. Entre as institucións públicas e a sociedade civil
Por ejemplo, contamos con un ley de extranjería que después de 5 modificaciones (desde el año 2000) sigue circulando por un camino, y la realidad de los inmigrantes por otro. Se sigue pensando que la dificultad pasa por la ilegalidad de los inmigrantes cuando en realidad el ser legales no implica necesariamente la superación de todas las dificultades frente a la integración. Yo creo que en el tema de la integración de los inmigrantes como también el de otros colectivos, debemos tener en cuenta los siguientes aspectos: - La situación y condiciones laborales: son precarias, y limitadas a ciertos sectores. - El acceso a los recursos: muchas veces el hecho de pertenecer a un colectivo específico ya sea inmigrantes, gitanos, mujeres, etc. limita el acceso a los recursos no hay un real empoderamiento de estos colectivos. - Las relaciones sociales: en general y debido a la diferenciación y discriminación por parte de la sociedad mayoritaria, las redes se construyen con miembros de los respectivos colectivos, y si tenemos en cuenta que a través de las redes sociales se accede muchas veces al trabajo, a la vivienda y a los recursos, es como un perro que se muerde la cola. - La legislación: que si bien es fundamental en términos de marcar derechos y deberes, puede concretarse en una limitación de los colectivos respecto de la sociedad mayoritaria. Podríamos decir entonces que estos colectivos están integrados pero en una determinada posición que implica desigualdad con respecto a la sociedad mayoritaria. Para terminar me parece importante destacar que el verdadero peligro en torno a los diferentes colectivos no es que sean excluidos directamente de la sociedad mayoritaria sino que su situación inicial de desigualdad de oportunidades se consolide. Creo que los profesionales que trabajamos en relación a estas problemáticas tenemos un compromiso histórico con quienes la padecen y es el de acompañar todos los movimientos participativos que surjan en torno a estas problemáticas aportando capacidad técnica, teoría, metodología pero, sobre todo sensibilidad y escucha. 15. En relación á mensaxe 2, 11,… - Iñaki Varela Pérez - 19/10/04 Se a nivel teórico está facéndose espacio unha visión intercultural, que responde ao feito da inversión de certas correntes migratorias, xunto, tal vez, a unha maior repercusión mediática. ¿Podería esto abrir un espacio para unha revisión das relacións entre xitanos e payos? É certo que un xitano non é un ecuatoriano, por exemplo, non se lle pode repatriar (aínda que máis dun delegado do goberno daría unha perna por esto), pero en certo modo un recuestionamento do concepto de comunidade, de cidadanía, podería ser refrescante para esta vella relación. A realidade é dura, é tempo de retroceso en dereitos (recorte nalgúns e non aplicación universal noutros), pero a realidade abre debates que tamén forman parte desa realidade, porque o que se di faise máis presente que o que queda no silencio (o silencio sería un dos graves problemas no tema dos cárceres e a situación dos presos).
49
Obradoiros III. Entre as institucións públicas e a sociedade civil
Unha sociedade que fose quen de superar a intolerancia, e quen de ir máis alá da simple tolerancia, máis alá da simple convivencia de compartimentos estancos, que conseguise facerse e refacerse no diverso das súas compoñentes (diverso no lugar de nacemento, na relixiosidade ou a súa ausencia, na sexualidade, nas alternativas de vida, nas etnias…) sería unha sociedade máis preparada para afrontar un cambio nas relacións xitanospayos. ¿Poderán os ecuatorianos axudarnos a entender esto? A ver se imola virando, aínda que sexa a base de feitos consumados… 16. La representación política es fundamental - Lucía Braña López - 20/10/04 La representación política es fundamental para el buen funcionamiento del sistema político, podemos diferenciar dos tipos de perspectivas de representación a lo largo de la historia, una medieval que resalta la representación de intereses (muy de actualidad en la sociedad pluralista de hoy) que señala la relación simbólica entre el gobernante y el estado nación, también debemos señalar que la participación política se encuentra limitada a unas elecciones electorales, situación diferente de otras etapas históricas. El resto de formas de participación políticas se encuentran, salvo sucesos excepcionales para abordar problemas de gran magnitud (un ejemplo sería el caso Prestige y el movimiento alrededor de este accidente) aletargadas en todas las comunidades no sólo la población gitana. Cuando leo este artículo me da la impresión de que esta situación, en mayor o menor grado es en la que se encuentran las minorías de todo tipo dentro del espacio político de participación europeo. Las naciones continúan transfiriendo sus competencias a este ente supraestatal denominado Unión Europea, pero hay un visible déficit democrático del sistema. y por lo que respeta a la participación ciudadana de la comunidad gitana en mi país, creo que es un reflejo en mayor o menor grado de la cultura política de súbdito propia del territorio donde los ciudadanos adoptan un papel pasivo en el proceso de adopción de decisiones, todo ello aderezado por el ya conocido caciquismo. Si os interesa tener más información alrededor de este tema os recomiendo el manual de ciencia política de Rafael del Águila, bastante objetivo y abierto a críticas frente al sistema político actual. Ahora os toca pensar, espero que os parezca interesante lo que escribo y captéis la idea central; la crítica al funcionamiento del sistema político europeo. 17. Respecto a lo expuesto por… - Esther Morigosa García - 20/10/04 Respecto a lo expuesto por mis compañeros comparto especialmente las opiniones de David y Patricia. Realmente a mí este tema me parece muy difícil de abordar. Aunque entiendo que pertenecer a un Estado o nación tiene su importancia, me gusta más el poder sentirse ciudadanos del mundo. Por supuesto que es importante tener derechos, pero sería bueno entender que esos derechos van acompañados de deberes y viceversa, pero por ambas partes. Como en casi todos los temas que afectan a minorías hay mucha hipocresía y aunque difícil es 50
Obradoiros III. Entre as institucións públicas e a sociedade civil
teorizar, llevarlo a la practica a veces parece imposible. A veces nos quejamos de la falta de participación de los gitanos en nuestras costumbres y modos de vida cuando a mi me parece que para llegar a que tanto gitanos como otros grupos minoritarios de inmigrantes participen de nuestras costumbres primero tenemos que aceptarlos a ellos con sus circunstancias (modo de vida, idioma, religión…) y después mostrarles la nuestra como igual a la suya y de la que pueden participar como uno más y no como…. diferente. Quizás así seria mas fácil conseguir un acercamiento y eliminar barreras; concretamente en el grupo de los gitanos a nivel de calle yo he tenido la sensación de que no esperamos que cumplan con sus obligaciones por lo que tajantemente consideramos que así quedan exentos de derechos. 18. Creo que no tema dos xitanos - Cristina Capeáns López - 20/10/04 Creo que no tema dos xitanos as dúas cuestións máis importantes a ter en conta son que por unha parte existe en xeral un descoñecemento das tradicións, da vida real deste pobo, e en parte debido a isto, dáse esa discriminación da que falamos que ven dende moi atrás. E logo, por outra parte, a etnia xitana sente un gran sentimento de pertenza a dita etnia, que ás veces parece que falamos dunha automarxinación. Isto reduce en gran medida unha maior conexión co resto da sociedade. Non se pode tentar acadar unha convivencia ideal e unha gran integración se partimos dese descoñecemento dun pobo a outro. Por iso é importante esforzarse por coñecer outras culturas, outros pobos, para saber qué hai de certo nos tópicos que abundan referentes a eles. Respecto ás problemáticas deste pobo como a baixa taxa de escolarización, e por conseguinte a súa difícil inserción no mercado de traballo hai que dicir que aínda que se dou algún adianto (como a entrada dalgunha muller na universidade, antes impensable) tamén é evidente que queda moito por andar. 19. Desde mi punto de vista - Raquel Hermida Sueiras - 20/10/04 Desde mi punto de vista para abordar el problema deberíamos verlos desde 3 puntos de vista diferentes: el poder, la sociedad y la comunidad gitana. En primer lugar la mayoría de la sociedad considera a los gitanos como escoria de la sociedad, se guían por los prejuicios y estereotipos existentes, en vez de pararse a pensar y ver la realidad de este colectivo. La sociedad prefiere decir: es que los gitanos son de esta manera, en vez de abrir los ojos y tener opinión propia. Es hora de que dejemos de ser el ombligo del mundo y demos una oportunidad a todos y que respetemos los derechos de los demás. Si desde la sociedad se piensa ya así, ¿qué hace el poder?, pues nada, cierra los ojos y hace como si el problema no existiese. Y la comunidad gitana ¿que es lo que quiere? Pues en este caso que sean reconocidos como Nación no como Estado en la Unión Europea. Pero si desde la sociedad y el poder no vemos a la comunidad gitana como lo que ellos demandan difícilmente podrán aspirar lo que desean.
51
Obradoiros III. Entre as institucións públicas e a sociedade civil
20. Si é realidade ou non… - Patricia González Álvarez - 20/10/04 Si é realidade ou non, non parece importante. A información falsa e os estereotipos erróneos sobre os xitanos e a súa natureza é hoxe tan desenfrenada como sempre. E desafortunadamente perxudica, conleva á persecución, e á opresión, isto sigue crecendo. Estereotipos incorrectos fan que as actitudes da xente que non os conoce este influenciada. Cando os xitanos viñeron a Europa toda estaba ben. Ninguén sabía moito de eles, e a xente de Europa estaban interesados en quen era estas novas persoas. Despois dun tempo os estereotipos formaban parte do que eran un grupo differente e privado, e ninguén sabía o que eles estaban facendo. Cando alguén non sabe moito de outro grupo forman conclusións incorrectas. Todavía podemos ver estas conclusións incorrectas. Os xitanos ata hai pouco non estudiaban carreiras, ainda hoxe en día vése que cada vez máis xitanos e xitanas estudian na universidade. O que pasa é que sobre os xitanos hai un tópico que é sempre, o que os medios de comunicación queren mostrar, que non sempre é a verdade. O analfabetismo non é unha protección contra as agresións de outras culturas transmitidas pola escuela, sinón que se convierten en unha grave desventaxa ante un medio caracterizado pola linguaxe escrita. Así pois, o futuro das comunidades xitanas depende en gran medida das fórmulas de escolarización dos seus fillos. 21. Migracións - Rosa María Piñeiro Puso - 20/10/04 As migracións existiron sempre. O contacto entre culturas tamén. Cada cultura evolúe internamente e nunca será idéntica a cando xurdiu séculos atrás. A xente que se despraza en busca de traballo vai a onde hai traballo, evidentemente; outra cousa é que este esté na economía sumerxida. ¿Por que os medios de comunicación lanzan a miúdo mensaxes coma que os inmigrantes 'nos invaden' ou que xa 'non caben máis'? Sería mellor que nos evidenciasen que as diferencias son enriquecedoras, porque o son. Que a cidadanía interiorice isto é unha carreira de fondo; ademáis de traballar coa situación presente, hai que depositar esperanza nas futuras xeracións; a educación está na base. O medo ó diferente debe ser sustituído pola curiosidade. Respetar significa aceptar; que vivan aquí non quere dicir que teñan que vivir coma nós; ¿por que pensamos que temos moito que ensinarlles pero nada que aprender deles? Non somos os embigo do mundo. Coñezámonos e adoptemos recíprocamente o que nos guste do outro; non estaremos sendo infieis á nosa cultura, senón que a estaremos redefinindo, porque está viva.
Tema 3. Drogodependencias ¿Estilo de vida? (Proposto por Patricia González Álvarez) APERTURA DO TEMA 52
Obradoiros III. Entre as institucións públicas e a sociedade civil
Drogodependencias ¿Estilo de vida? - Patricia González Álvarez - 20/10/04 Temos o consumo moi reducido dunha sustancia sen que se produzan feitos médicamente reseñables, sociais, familiares… pero o consumo de droga que ameaza ou dana a saúde física, mental ou o benestar social dun individuo ou varios deles. Hai diversas situacións de abuso: Uso non aprobado: consumo legalmente sancionado. Prohibición en ocasiones absoluta (deportistas, cirurxáns, empregados con maquinaria perigosa). Uso perigoso: o consumo dunha sustancia pon a unha persoa en situación de risco orgánico a unha persoa (px.: alcohol en quen está hepatítico,, drogas en conductores). Conducta como factor de risco. Uso danino: cando a situación vital da persoa consumidora é incompatible co consumo, presentando unha baixa tolerancia a mesma. A repercusión dañina pode afectar a unha 3ª persoa (muller, fillos…). Uso que comporta unha disfunción: patrón desadaptativo de consumo caracterizado pola urxencia que a toma de sustancia vai adquirindo lentamente na persoa. Hoxe en día, considerase como uno dos niveles diagnósticos que se pode realizar desde una perspectiva psiquiátrica (DSM-IV: modelo desadaptativo de uso dunha sustancia psicoactiva, sexa como uso continuado a pesar de que o suxeito sabe que ten un problema físico, psíquico, social, laboral ou familiar, persistente ou recurrente, provocado ou estimulado polo uso dunha sustancia psicoactiva…. ou o consumo destas a sabendas de que el mesmo é fisicamente arriscado). O abuso depende da frecuencia, cantidade e as consecuencias do consumo. O abuso ten tantas consecuencias med-psic-sociais e persoais que a dependencia. OMS 1982 Drogodependencia: síndrome caracterizado por un esquema de comportamento no que se establece unha gran prioridade o consumo de unha ou varias sustancias psicoactivas fronte a outros comportamentos considerados habitualmente + importantes. A característica esencial da dependencia é que o individuo continúa consumindo a pesar de percatarse da aparición de diversos problemas a niveis persoal, familiar, social e laboral, as máis das veces relacionado cos cambios comportamentais que súa dependencia conleva. Descríbense tres tipos de dependencia: física, psicolóxica e social, o punto en común é a finalidade. Obter e consumir a droga en cuestión. Son tres tipos intimamente relacionados entre si. Hai dous termos asociados a dependencia: Toxicomanía: estado de intoxicación periódica ou crónica del consumidor dunha sustancia. O sufixo manía significa exaltación afectiva, neste caso buscada pola administración de sustancias. Este termo foise facendo negativo e caeu en desuso en detrimento do de dependencia, que enfatiza o descontrol da persoa con respecto o consumo e non realiza, necesariamente, unha valoración de efectos da sustancia implicada.
53
Obradoiros III. Entre as institucións públicas e a sociedade civil
Adicción ou conducta aditiva: é unha ampliación do concepto de dependencia. Utilizase para calquera comportamento en relación a algo que se realiza de un modo imperioso e que desdeña ter en conta posibles consecuencias perniciosas para sí e para o seu entorno laboral e familiar próximo. Xeralmente se acompaña de ansiedade e un nerviosismo interior que vai en aumento, no caso de non consumir a sustancia aparece unha gran alteración persoal con mareos, taquicardia, sudoración…e outros síntomas neurovexetativos. Fai marcada a insistencia en canto a que se trata dun comportamento inadecuado ou disfuncional. Dependencia psicolóxica: Desexo irresistible (craving) de repetir la administración dunha droga, sexa co fin de obter un pracer (sensacións peculiares, euforia, alucinacións…) ou en outro + negativo, co fin de evitar a aparición do malestar asociado a carencia. Son as dependencias psicolóxica e social as máis difíciles de tratar, e sobre a súa instauración no consumidor interveñen dous tipos de condicionamento. O condicionamiento operante considera que o que instaura a aprendizaxe dunha conducta son suas consecuencias, sendo éstas responsables de que a conducta se perpetúe ou polo contrario desaparezan. Así, contamos con dous tipos de reforzos: - Positivos (premio que invita a repetición; nas drogas ben son os efectos psicoactivos directos da droga, euforizantes-sedantes-estimulantes-alucinógenos…) - Negativos (se realiza a conducta co fin de evitar as consecuencias de non realizalas; mono y SdAbst en drogas… a deprivación de droga actúa como reforzo negativo). A capacidade aditiva dunha droga é a relación entre as características reforzadoras + da presencia e - da ausencia. Unha droga será tanto menos aditiva canto menos reforzo provoca. A capacidade aditiva vai a facer que o intervalo de tempo entre uso, abuso e dependencia se acorte (tamén en relación coa farmacocinética e farmacodinámica da sustancia) O condicionamiento continxente, clásico ou pavloviano fai referencia o contexto implicado no consumo (colegas, tuburio, situación anímica). Un importante é a disponibilidade inmediata da droga. Dependencia social: é a necesidade de consumir a droga como signo de pertenencia a un grupo que proporcione certas señas de identidade persoal. Dependencia física: Necesidade de consumir a droga co fin de evitar o síndrome de abstinencia. Existen tres tipos de síndrome de abstinencia: Agudo: é o síndrome físico inmediato a de privación e retirada da sustancia. Se da cando a neuroadaptación fai que os receptores centrais necesiten a droga. Tardío: pode aparecer tras o agudo ou presentarse en paralelo a este, os poucos días ou semanas do cese de consumo (non é constante na súa aparición). Relacionado, e moito, coa dependencia psicolóxica. Se trataría dunha disfunción neurovexetativa e das funcións psíquicas do suxeito, manifestacións simpáticas e/ou parasimpáticas, do estado de animo alterado, da memoria, concentración. Gran compoñente de ansiedade, que remite coa administración de placebo ou ansiolíticos. 54
Obradoiros III. Entre as institucións públicas e a sociedade civil
Condicionado: aparece unha clínica similar o síndrome agudo cando o suxeito leva xa moito tempo sen consumir (anos, incluso) Sóese producir asociado a situacións do contexto similares a aquelas en que o suxeito consumía (pavloviano) 1-2 días de duración pero con gran angustia por o medo a una recaída. Como o anterior, é un síndrome inespecífico a droga. (Non confundir cos Flashbacks do LSD, que serían rememoracións de vivencias de consumo de alucinógenos) Patrones de consumo (episódico e crónico ou sistemático). Consumo episódico: carece dunha frecuencia determinada. Pode ser un consumo experimental (utilización fortuíta e limitada, en ocasiones en cantidades abusivas), sociorrecreativo ocasional (con fins de integración social ou lúdicos) ou circunstancialsituacional (co fin de aumentar o rendemento laboral, deportivo ou sexual). Nos dous últimos non hai aparentemente ningunha repercusión de rotura nas actividades. Consumo crónico ou sistemático, cunha frecuencia particular, incluso diaria 2 tipos: - Intensificado: consumo diario en cantidades que en principio non alteran o nivel de conciencia; o suxeito pode funcionar con normalidade. Non aparta o suxeito da sociedade, pero pode levar a seguinte tipo. - Compulsivo: consumo de droga en varias ocasiones o día que se realiza aisladamente e que provoca graves alteracións de conciencia que levan a marxinalidad. O propósito da persoa é consumir e manter o nivel basal de funcionamiento e evitar o malestar. Se vive por ela e para ela. En ambos tipos de consumo crónico hai consecuencias a nivel orgánico, psiquiátrica e persoal. Dependencia das drogas: é a sustancia que produce maior dependencia psicolóxica por ser a droga con maior capacidade de recompensa ou reforzo positivo. Necesidade de aumentar as doses progresivamente para conseguir os efectos iniciais. PARTICIPACIÓNS 1. Perxudicial e estúpido, pode ser; pero é un modo de vida - Óscar Sendón Olveira 20/10/04 Por todos son coñecidos os efectos negativos que as drogas poden producir nas persoas; mais non por iso deixa de ser unha opción de forma de vida tan válida coma outra calquera. Con isto apelo á liberdade do individuo, que debe ser o que elixa a mellor forma de pasar os seus días; sempre e cando esa forma de vida non acarree un perigo para a sociedade maior do que pode ser calquer outro tipo de actividade. Debe estar nas mans de tod@s poñer os medios para acadar o utópico e tan citado estado de benestear no que tod@s teñamos cabida. Ó que quero chegar é a que a información que se ofrece como encabezamento deste foro se faga chegar á cidadanía, e sexa cada individuo libre de actuar como crea que debe facelo dende a súa condición de coñecedor. Un exemplo claro é a experiencia persoal de cada un: Dende moi nov@s somos consciente dos efectos mortais do alcohol e o tabaco; e coma nos os nosos 55
Obradoiros III. Entre as institucións públicas e a sociedade civil
compañeiros de colegio, de instituto, de faculdade, nos mesmos; mais á hora do café sempre hai un alto porcentaxe de fumadores, o xoves compostelán é etílico. E a xente morre de cancro de pulmón, e de accidentes de tráfego en cantidades importantes, mais é un problema asumido con resignación. Pola contra ós que consideramos toxicómanos non lles outorgamos o dereito de morrer en accidente de tráfego, porque os marxinamos, facemos que se sintan a maior merda do mundo, facemos que se arruinen económicamente, facemos que compartan agullas e así poidan morrer ben cheos de merda por inanición, de SIDA, ou calquera infección froito das pobres condicións nas que sobreviven, ou rematen cunha navallada no pescozo por un bocadillo ou unha dose de frenadol. Nas nosas mans está o respecto e a asunción de que algo está a cambiar. 2. Contestación á mensaxe 1 - Ana Estévez - 20/10/04 Se non criminalizamos o uso de determinadas drogas non criminalizaremos aos seus consumidores e, tampouco os abocaremos á marxinalización. O que quero dicir é que a drogadicción como problema social parte da prohibición deste mesmo consumo. Como ben dis estamos rodeados de consumidores de alcohol e tabaco que non supoñen ningún perigo para a sociedade. Igualmente de adictos aos antidepresivos e ansiolíticos -iso si, con receta médica- de toda índole. Penso que a consideración de determinadas sustancias como estupefacientes -e o que porta esta calificación de perxuicio para a saúde ou de inhibidor das habilidaes sociais, etc…- é totalmente arbitraria. A experiencia coas drogas depende dos usos subxectivos -cadaquén ten que estar capacitado para elixir e decidir o que lle pode ser pernicioso ou beneficioso- e, en todo caso, o que habería é que abogar pola información real, é dicir polo adestramento no seu uso e non polo adroctinamento no seu non uso (Antonio Escohotado dixit). Os drogodependentes -termo co que nos referimos a quen se mete un pico ou unha raia e non a quen se toma un valium todolos días- vense abocados á espiral da drogadicción dende o momento en que, para consumir, debe pasar por todo un proceso, dende a adquisición ate o propio consumo, que o marxina e o exclúe dos procesos socialmente vistos con normalidade. Por suposto esta falta de normalidade implica unha falta de control sobre o consumido e o mercado que incrementa todavía máis os factores de marxinalización. Un consumidor -e volvo- de valium, se inxire unha dose adulterada ten o dereito á denunciar ao laboratorio e ser indemnizado. Se te inxectas unha dose de heroína e a mesma está adulterada aguántaste.
Tema 4. Turcos ¿cidadáns europeos? (Proposto por Óscar Cendón Olveira) APERTURA DO TEMA Texto de traballo: "Turquía no convence de su europeísmo a la Unión Democristiana alemana" por Ramiro Vilapadierna, ABC, 20/10/2004 56
Obradoiros III. Entre as institucións públicas e a sociedade civil
PARTICIPACIÓNS 1. Turcos ¿cidadáns europeos? - Óscar Sendón Olveira - 20/10/04 Tendo en conta as reflexións que nestes foros se están a facer no tocante a cidadanía e a súa complexidade; coma sucede no caso concreto dos xitanos; gustariame que se departise, atendendo a este concepto de cidadanía tan etéreo coma a propia artificialidade da UE e tan vivo coma os propios cidadáns, sobre o caso da posible integración do pobo turco á UE. Sen pretender ser dogmático gustaríame que se abordase dende tódalas ópticas posibles as consecuencias sociais que esta afiliación pode supoñer. Sendo franco (vai en minúsculas, que quede ben claro), eu abogo polo sí, incluso me atrevo a dicir que pode ser unha situación moi positiva para a propia Unión; a pluralidade e o recoñecemento dun pobo musulmán coma algo propio do conxunto europeo faría polo menos pensar moitas das posturas que se están a levar a cabo en materia de política exterior. En relación co que se leva falado nos distintos foros sería moi interesante trasladar a esta discusión aspectos coma a integración e as novas relación sociais, o establecemento de novas fronteiras. Para poñervos un pouco en situación (espero que estedes mellor situados ca min neste campo); o 6 deste mes [outubro] a UE recomendou o inicio das negociacións para a incorporación de Turquía ó groso europeo. Se non recordo mal xa non é a primeira vez que o tema esta no candeiro. No 87 xa houbo un intento de integración que recibiu dez anos despois unha rotunda negativa; mais de alí a dous anos recibiría Turquía a carta de posible candidato a integración. Outro caramelo coma o de hai corenta anos cando a vella Comunidade Económica Europea a recoñecía coma parte de Europa. A posibilidade de integración deste país musulmán; que aínda contando co apoio de certa parte da cámara europea, encóntrase con estratexias e discursos ¿democráticos? (abundan moito últimamente: emigración-inmigración, homosexualidade) que abortan calquera tipo de posible dunha saída positiva. As trabas que poñen son que a numerosa poboación turca suporía nun futuro a concreción do país coma o máis poderoso da Unión ó contar cun grande número de votos; ademais das posibles masificacións de inmigrantes con bases culturais diferentes; considerando esta adhesión coma unha medida impopular (a metade da poboación non está de acordo con esta posiblididade). 2. Non vou ser eu quen… - Ana Estévez - 20/10/04 Non vou ser eu quen poña en tela de xuicio o dereito dos turcos a considerarse tan europeos coma os franceses. Por min que entren na UE se cren que o funcionamento da mesma pode ser un elemento de mellora para a calidade de vida dos seus cidadáns. En todo caso esta intervención deume que pensar en canto ao conflicto entre as sociedades islámicas e as sociedade occidentais ou de mercado e creo que calquera relación que se estableza co mundo islámico debería partir dunha serie de premisas, de temas que non hai que pasar por alto. Xa vemos que non é a nosa unha sociedade idílica nin moito menos pero no caso das sociedades 57
Obradoiros III. Entre as institucións públicas e a sociedade civil
islámicas -e falo en plural porque a diversidade e as diferenzas existen- caracterízanse na súa gran maioría por ter quedado á marxe das democracias liberais -e, polo tanto, do concepto de estado do benestar do que falas-, e das estructuras económicas modernas -en gran parte, e gustaría de que ninguén o esquecera, pola represión e o secuestro ao que as mulleres se ven sometidas en moitas destas sociedades- e do proceso de laicización. Todos sabemos dos crímenes cometidos en nome de Deus e da violencia e a forza represora da igrexa católica, máis, dende as sociedades occidentais -obviemos o In God We Trust dos ianquis- temos acadado certa distancia entre a relixión e o estado. Porén, en moitos dos países islámicos, esta separación non se produce e, os mesmos líderes políticos o son a súa vez relixiosos, e igual que promoven a construcción dun embalse aseguran o ceo e a condición de mártires a aqueles que exerzan a violencia e caben coa vida dos enemigos da verdade revelada. Degolar ao veciño por ter internet, lapidar a unha muller ate a morte por adúltera, escondelas tras un veo ou que sexan obxecto de compravenda non creo que sexan valores que merezan ser respetados nin integrados en ningún outro lado. Poño en dúbida as consecuencias de levar adiente o chamado relativismo cultural e isto sérveme tamén en canto en tanto se fale da integración social dos inmigrantes. 3. Os que viven agora nos países europeos… - Patricia González Álvarez - 20/10/04 Os que viven agora nos países europeos, xa sexan os magrebíes en Francia, en Suecia ou en España, os pakistaníes en Inglaterra ou os Turcos en Alemaña e en Suíza van quedarse e, ademais, a maior parte de seus fillos son considerados legalmente europeos. Teñen o pasaporte europeo e boa parte da súa identidade é europea. Non hai elección, se ten que aceptar a existencia de unha presencia importante e, ademáis, recoñocer que non se trata de unha presencia temporal senón de algo definitivo, permanente. Algo que non se pode negar nin olvidar cando se pense e reflexione sobre o futuro do continente. 4. Turquía futura incorporación a Unión Europea? - Mónica Osinde Vázquez - 20/10/04 A situación a que nos enfrentamos como sociedade occidental é a un punto de non retorno. O fenómeno da masiva inmigración dos países subdesenvolvidos a Occidente ou mundo desenvolvido é a resposta clara dunha situación de afogo e usurpación e desangamento ó que estiveron sometidos durante moito tempo e en cuias consecuencias nos veremos involucrados. Estas sociedades que non podemos definir como nacionalidades ou países por non ser un termo que se adecue a esa realidade, seguiron unha evolución política e cultural diverxente da que se dou en occidente. Pese a partir da diverxencia cultural dos distintos pobos chegaron a ter unha ligazón común que se erixiu como fundamento e razón de vida: a relixión musulmán; que no canto de
58
Obradoiros III. Entre as institucións públicas e a sociedade civil
quedar relegada a unha esfera meramente privada do individuo pasa a ser o punto de inflexión sobre o que xira a vida da persoa, as súas relacións sociais. Esta xente en troques de aplicar o 'a donde fueres haz lo que vieres', manteñen intacta e perpetúan nos seus descendentes as mesmas formas de vida enfatizadas co seguimento férreo da relixión como base. Neste senso o resultado pode predecirse, non podemos negar que o achegamento da cultura árabe a Europa sería moi enriquecedor e achegaría as fronteiras pero hai que ter presente que no canto dunha fusión cultural e social, o resultado tendo en conta os antagonismos presentes, pode derivar nun enfrontamento e rechazo hacia a poboación inmigrante por unha banda podendo chegar a darse conflictos socias e reaccións de afianzamento e cerratismo dos factores diferenciadores. Estes antagonismos culturais chocan en puntos cruzais xa que dunha banda partimos dunha cultura na que relativamente podemos falar dunha convivencia basada no respeto dos dereitos fundamentais do individuo mentres que as outras culturas manifestan formas lexitimadas de dominación e usurpación destes dereitos sobre todo con respeto a muller. Que dificilmente poden convivir nunha sociedade na que se persegue a laicización e reinvidicar o papel activo da muller como individuo.
Tema 5. Visibilidad invisibilidade das persoas afectadas polo VIH (Proposto por Mónica Osinde Vázquez) APERTURA DO TEMA Visibilidad invisibilidade das persoas afectadas polo VIH - Mónica Osinde Vázquez 20/10/04 O virus da sida non é algo alleo e que se poida deixar de lado, pero como outros temas que nos afectan a día de hoxe, a sociedade actual pretende omitir e mirar cara o outro lado desentendéndose e buscando culpables. Esta forma de actuar ben se pode aplicar a outros moitos temas como a fame, a guerra pero no caso da sida non é tan fácil porque está máis cerca, pódeche tocar a ti e iso fai que o rexeitamento sexa moi forte. Dalgún xeito podemos extrapolalo o tema do maltrato da violencia doméstica ou infantil que aínda que poidamos ter a mesma reacción de virarnos de costas o problema está dentro da nosa sociedade e non podemos reducilo o outra parte do mundo como a guerra. Nós mesmos formamos parte e estamos inmersos no problema como parte da sociedade na que vivimos. O cambio ten que producirse dentro da propia sociedade, e en primeiro lugar hai que recoñecer que existe e buscar as raíces do problema. Atopamos moitos atrancos a día de hoxe para a sociedade reacione e se manifeste en prol dunha solidaridade e aceptación da sida pero non é un camiño imposible. 59
Obradoiros III. Entre as institucións públicas e a sociedade civil
PARTICIPACIÓNS Sen intervencións.
60
Obradoiros III. Entre as institucións públicas e a sociedade civil
VI. CONCLUSIÓNS Outro ano máis na súa terceira edición os Obradoiros Abertos de Antropoloxía volven cumprir o seus obxetivos de ofrecer unha reflexión sobre o mundo actual desde a antropoloxia e dentro de metodoloxias de traballo altamente comunicativas e participativas. A elección dun tema como o das institucións públicas e a sociedade civil, centrado nos procesos de marxinalización levounos a por sobre a mesa cuestións moi próximas ao concepto de cidadania. A idea de cidadanía fixose explícita na primeira intervención (M. Xosé Agra Romero) que servíu de marco teórico no que foron encaixando as pezas das sesions presenciais e dos foros na rede. Pero esa diversidade, como quedou patente, responde a unha lóxica común artellada por un eixo: a alteridade política. Fenómenos como o da inmigración, a invisibilidade da exclusión de amplos sectores das comunidades xitanas, a estigmatización de usos e consumos de drogas, a carencia de memoria frente á SIDA ou o valeiro legal de facto no que se encontran os presos, responden todos eles a un modelo de sociedade que basado nos principios da legalidade e da participación cidadá presenta unha carencia democrática. A reflexión sobre quen entra ou non nas categorías da exclusión social é unha reflexión sobre cómo se entende a nosa orde social. Quen pode participar como membro de pleno dereito e quen queda nos limiares é revelador do que nos caracteriza. Non estamos nunha sociedade baseada en lazos familiares, nin étnicos, nin diviños. Pero na prática cotidiana os procesos de exclusión responden ao principio do estranxeiro, o alleo que se pensaron superados nun estado de dereito. O estado de dereito descúbrese moitas veces como o principal instigador (ou colaborador) destes procesos de exclusión. A sociedade civil tómase como o sustrato do estado, os movimentos e accións puntuais con fins concretos que caracterizan á sociedade civil son as estratexias de acción frente ao mamutismo, inmobilidade, burocratización e lobbyzación do estado. Unha alternativa para establecer un diálogo tenso e sempre difícil coas institucións. O recurso á persoas e colectivos que presentan iniciativas e discursos para a acción diverxentes das liñas políticas estatais ofreceunos nestes Obradoiros III a posibilidade de afondar nas razón real da marxinación. Esta vai desde o oportunismo (no caso das drogas), á hipocresía das políticas de inmigración (o inmigrante como man de obra cos mínimos dereitos posibles), a xenofobia de estado que obvia a sectores da poboación de dereito como a comunidade xitana, a asunción dunha normalidade, fundamentalmente sexual, no caso da sida, ou o macabro espello da orde social como se espella nas prácticas xudiciais e nas cadeas. Este ano houbo una maior presencia de persoas próximas a traballos de intervención social (traballadoras sociais, educadoras). O interese que entre profesionais e estudiantes despertou esta convocatoria veuse recompensada coa activa participación nas xornadas presenciais e nos foro na rede. A receptividade dos contidos nos fai pensar na actualidade da antropoloxia como unha ferramenta de reflexión e intervención social pola súa capacidade 61
Obradoiros III. Entre as institucións públicas e a sociedade civil
aglutinadora e reflexiva das identidades sociais e fundamentalmente, na importancia que a ciencia ou o coñecemento aplicado e a información viva siguen a ser unha demanda que non se dá, desgraciadamente, subsanado nos estudios universitarios. En vista dos comentarios e resultados do proceso de avaliación do Obradoiro feito polos participantes cabe tirar dúas conclusión que esperamos poder cumprir con máis acerto nos vindeitos Obradoiros: a demanda de máis coñocimento aplicado e aplicable á comprensión do mundo e a necesidade de pensarnos dende fora, coma salvaxes.
62
Obradoiros III. Entre as institucións públicas e a sociedade civil
[CONTRACAPA] A Asociación Galega de Antropoloxia, (Agantro) incicia a súa andaina en 1993, desde entón, profesionais e estudantes da disciplina vimos agromando esfrozos para contribuír ao desenvolvemento, difusión e aplicación dos contributos da antropoloxia na Galiza actual. Entre os nosos obxectivos ocupa un lugar destacado a difusión das produccións da Antropoloxia social e cultural ao tempo que articulamos un lugar de encontro para persoas interesadas nos distintos campos de investigación e aplicación da disciplina Unha das apostas que se desenvolven desde a Agantro é a organización dos Obradoiros Abertos de Antropoloxia. Pensa-se neles como fórmula relacional dos contributos da antropoloxia ás demandas que neste momento se están a producir na educación, saúde, património, institucións, comunidades urbanas. O obxectivo desta actividade é o de apoiar as relacións entre a antropoloxia e grupos, colectivos, asociacións e organizacións máis ou menos institucionalizados. Trata-se de articular espazos dinámicos no que se intercámbian experiencias e focaxes. De abrir posibilidades de enriquecer tanto o coñecimento dos diferentes colectivos como á própria prática antropolóxica.
63
Lihat lebih banyak...
Comentarios
