Kowal 14 Miejsce sepulkralno-obrzędowe ludności kultury amfor kulistych
Redakcja naukowa Edited by
Grzegorz Osipowicz
Kowal 14 Sepulchral and ritual place of people representing the Globular Amphora Culture
Kowal 14 Miejsce sepulkralno‑obrzędowe ludności kultury amfor kulistych Kowal 14 Sepulchral and ritual place of people representing the Globular Amphora Culture
Redakcja naukowa Edited by
Grzegorz Osipowicz
Recenzenci/Reviewers prof. dr hab. Arkadiusz Marciniak prof. dr hab. Marzena Szmyt Redaktor wydawniczy/Publishing editor Magdalena Szczepańska Projekt okładki/Cover design Paweł Banasiak
Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.
Publikacja została wydana także dzięki zaangażowaniu finansowemu: Instytutu Archeologii UMK, Dziekana Wydziału Nauk Historycznych UMK, Urzędu Miasta Kowala, Banku Spółdzielczego w Kowalu oraz Przedsiębiorstwa Badawczo-Rozwojowego Waldemar Osipowicz.
© Copyright by Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika Toruń 2014
ISBN 978-83-231-3328-5
WYDAWNICTWO NAUKOWE UNIWERSYTETU MIKOŁAJA KOPERNIKA Redakcja: ul. Gagarina 5, 87-100 Toruń tel. 56 611 42 95, fax 56 611 47 05 e-mail:
[email protected] www.wydawnictwoumk.pl Dystrybucja: ul. Reja 25, 87-100 Toruń tel./fax 56 611 42 38 e-mail:
[email protected] www.wydawnictwoumk.pl Druk: Wydawnictwo Naukowe UMK
Spis treści Contents
Wprowadzenie [Wojciech Chudziak] / 5
Introduction [Wojciech Chudziak] / 5
Część I. Zagadnienia ogólne
Part I. General aspects
Rozdział 1. Zarys stanu badań nad kulturą amfor kulistych na Niżu Polskim [Krzysztof Kurzyk] / 9
Chapter 1. A brief history of research on the Globular Amphora Culture in the Polish Lowlands [Krzysztof Kurzyk] / 9
Rozdział 2. Położenie stanowiska na tle rzeźby terenu i warunków glebowych [Michał Jankowski, Piotr Weckwerth] / 14
Chapter 2. Geomorphological and soil conditions of the site location [Michał Jankowski, Piotr Weckwerth] / 14
Rozdział 3. Metodyka i ogólne wyniki badań wykopaliskowych [Tomasz Górzyński] / 35
Chapter 3. Methodology and general excavations results [Tomasz Górzyński] / 35
Część II. Miejsce sepulkralno-obrzędowe kultury amfor kulistych Rozdział 4. Charakterystyka obiektów [Grzegorz Osipowicz, Michał Jankowski] / 51 Rozdział 5. Naczynia ceramiczne [Andrzej Bokiniec, Krzysztof Kurzyk] / 68
Part II. A sepulchral-ritual place of the Globular Amphora Culture Chapter 4. Characteristics of features [Grzegorz Osipowicz, Michał Jankowski] / 51 Chapter 5. Pottery [Andrzej Bokiniec, Krzysztof Kurzyk] / 68
Rozdział 6. Wytwory krzemienne, kamienne, z kości, poroża i zębów zwierzęcych [Grzegorz Osipowicz, Halina Pomianowska, Daniel Makowiecki] / 91
Chapter 6. Artefacts made of flint, stone, bones, antlers and animal teeth [Grzegorz Osipowicz, Halina Pomianowska, Daniel Makowiecki] / 91
Rozdział 7. Wyniki analizy kleju neolitycznego pochodzącego z zawieszki T-kształtnej odnalezionej w obiekcie 238 [Jan Krzysztof Rumiński, Grzegorz Osipowicz] / 118
Chapter 7. Analysis of Neolithic adhesive from a T-shaped element found at feature 238 [Jan Krzysztof Rumiński, Grzegorz Osipowicz] / 118
Rozdział 8. Wyniki analizy kulturowo-chronologicznej materiałów źródłowych [Grzegorz Osipowicz, Andrzej Bokiniec, Krzysztof Kurzyk] / 122
Chapter 8. Results of a cultural and chronological analysis of the source materials [Grzegorz Osipowicz, Andrzej Bokiniec, Krzysztof Kurzyk] / 122
Część III. Analizy bioarcheologiczne
Part III. Bioarchaeological analyses
Rozdział 9. Pochówek ludzki (obiekt 238) w świetle badań antropologicznych [Tomasz Kozłowski] / 137
Chapter 9. A human burial (feature 238) in the light of anthropological research [Tomasz Kozłowski] / 137
Rozdział 10. Stabilne izotopy tlenu jako wyznacznik procesów migracyjnych i diety – analiza neolitycznego pochówku z obiektu 238 [Beata Stepańczak, Krzysztof Szostek, Małgorzata Kępa, Aleksandra Lisowska-Gaczorek] / 161
Chapter 10. Stable oxygen isotopes as a determinant of migration and diet – an analysis of a Neolithic burial from feature 238 [Beata Stepańczak, Krzysztof Szostek, Małgorzata Kępa, Aleksandra Lisowska-Gaczorek] / 161
– 3 –
Spis treści / Contents Rozdział 11. Rekonstrukcja diety przedstawiciela kultury amfor kulistych z obiektu 238 na podstawie analizy stabilnych izotopów węgla i azotu. Przyczynek do poznania neolitycznych zachowań żywieniowych [Laurie J. Reitsema] / 172
Chapter 11. Diet reconstructionof a Globular Amphora Culture representative from feature 238 on the basis of stable carbon and nitrogen isotope analysis. A contribution to the knowledge of Neolithic dietary customs [Laurie J. Reitsema] / 172
Rozdział 12. Cechy osobnika pochowanego w obiekcie 238 zidentyfikowane na podstawie analizy DNA [Henryk W. Witas, Tomasz Płoszaj, Krystyna Jędrychowska-Dańska] / 179
Chapter 12. Characteristics of an individual from the feature 238 identified by DNA analysis [Henryk W. Witas, Tomasz Płoszaj, Krystyna Jędrychowska-Dańska] / 179
Rozdział 13. Wyniki badań paleoserologicznych szczątków ludzkich z obiektu 238 [Anna Kozłowska] / 194 Rozdział 14. Depozyty zwierzęce [Daniel Makowiecki, Marzena Makowiecka, Grzegorz Osipowicz] / 208 Rozdział 15. Wyniki analizy antrakologicznej [Dorota Bienias] / 233 Rozdział 16. Badania palinologiczne jako źródło informacji o paleośrodowisku w rejonie Kowala (w neolicie, w czasie rozwoju kultury amfor kulistych) [Agnieszka M. Noryśkiewicz] / 239 Część IV. Wnioski
Chapter 13. Results of paleoserological study of human remains from feature 238 [Anna Kozłowska] / 194 Chapter 14. Animal deposits [Daniel Makowiecki, Marzena Makowiecka, Grzegorz Osipowicz] / 208 Chapter 15. Results of anthracological analysis [Dorota Bienias] / 233 Chapter 16. Palynological research as a source of information on the paleoenvironment in the region of Kowal (in the Neolithic, during the development of the Globular Amphora Culture) [Agnieszka M. Noryśkiewicz] / 239 Part IV. Conclusions
Rozdział 17. Miejsce sepulkralno-obrzędowe KAK ze stanowiska 14 w Kowalu w świetle wyników analizy pozyskanych źródeł – podsumowanie [Grzegorz Osipowicz, Andrzej Bokiniec, Krzysztof Kurzyk, Daniel Makowiecki, Dorota Bienias, Tomasz Górzyński, Michał Jankowski, Krystyna Jędrychowska-Dańska, Małgorzata Kępa, Anna Kozłowska, Tomasz Kozłowski, Agnieszka M. Noryśkiewicz, Tomasz Płoszaj, Halina Pomianowska, Laurie J. Reitsema, Jan Krzysztof Rumiński, Beata Stepańczak, Krzysztof Szostek, Piotr Weckwerth, Henryk W. Witas] / 251
Chapter 17. Sepulchral-ritual place of the Globular Amphora Culture from the site 14 in Kowal in the light of the analysis of the obtained sources – a summary [Grzegorz Osipowicz, Andrzej Bokiniec, Krzysztof Kurzyk, Daniel Makowiecki, Dorota Bienias, Tomasz Górzyński, Michał Jankowski, Krystyna Jędrychowska-Dańska, Małgorzata Kępa, Anna Kozłowska, Tomasz Kozłowski, Agnieszka M. Noryśkiewicz, Tomasz Płoszaj, Halina Pomianowska, Laurie J. Reitsema, Jan Krzysztof Rumiński, Beata Stepańczak, Krzysztof Szostek, Piotr Weckwerth, Henryk W. Witas] / 251
Zakończenie [Grzegorz Osipowicz] / 267
Summation [Grzegorz Osipowicz] / 267
Literatura / 273
References / 273
Afiliacje / 287
Affiliation of Authors / 287
14 Depozyty zwierzęce Animal deposits Daniel Makowiecki, Marzena Makowiecka, Grzegorz Osipowicz
Wstęp
Introduction
dzenie można wiązać ze sferą obrzędową (ob. 208, 234, 238), wystąpiły subfosylne szczątki zwierzęce. W obiekcie 208 odkryto fragmenty czterech zębów, z których trzy należały do bydła, a czwarty do świni. Dla jednej kości przynależności gatunkowej i anatomicznej nie ustalono. W obiektach 234 i 238 zarejestrowano szczątki zwierzęce, którymi były kości oraz zęby. Już w trakcie eksploracji zauważono, że są one elementami szkieletów należących do odrębnych osobników. Ażeby zapobiec zniszczeniu szczątków, wyeksplorowano je wraz z bryłami sedymentu, który stanowił ich naturalne spoiwo. Dzięki takiemu postępowaniu materiały faunistyczne, i tak już bardzo źle zachowane, uchroniono przed niemal całkowitą degradacją (ryc. 95, 96). Szczegółowe badania makroskopowe przeprowadzono w warunkach laboratoryjnych, dokonując opisu cech morfologicznych i biologicznych zgodnie z ogólnie przyjętymi w archeozoologii zasadami (por. Lasota-Moskalewska 1997; Makowiecki 1998, 2001; Reitz, Wing 1999). Ich efektem było ustalenie przynależności gatunkowej i anatomicznej oraz wskazanie wieku osobniczego i cech pokroju. W badaniach uwzględniono także niektóre elementy analizy tafonomicznej. Były nimi barwa kości, ogólny stan zachowania (zniszczenia), w tym rodzaje i kształt pęknięć. W tym względzie podstawą
linked to the ritual sphere (features 208, 234, 238), sub-fossil animal remains appeared. In feature 208, fragments of four teeth were found. Three of them belonged to cattle and one to pig. The species and anatomical determination of one bone has not been identified. In the features 234 and 238 were recorded bones and teeth. Already during the excavation it was recognized that they belonged to partial skeletons. In order to prevent the destruction of the remains, they were retrieved together with lumps of sediment constituting their natural binder. By doing so, the faunal materials, already badly preserved, were protected against almost complete degradation (Fig. 95, 96). Detailed macroscopic research was conducted in laboratory conditions together with the description of morphological and biological features; the research was carried out according to the commonly accepted rules in archaeozoology (see Lasota-Moskalewska 1997; Makowiecki 1998, 2001; Reitz, Wing 1999). As a result, species, anatomical elements, sexing and aging were analysed. The study has encompassed also some elements of taphonomic analysis, that is: the color of the bones, the general condition of preservation, including types and shapes of fractures. Taphonomic analysis mainly relied on the works of A.K. Behrensmeyer (1978) and R.L. Lyman (1994).
We wszystkich obiektach KAK, których pocho- In all features of GAC, the origin of which may be
– 208 –
Ryc. 95. Kowal, gm. Kowal, stan. 14. Obiekt 234. Bydło (osobnik 1), kości z drugiego poziomu eksploracji (wybrane egzemplarze): a) kość śródstopia prawa, widok od strony dogłowowej (po lewej) i doogonowej (pośrodku), ślady przebarwień i pęknięć (po prawej), stopień wietrzenia 0–1, nr inw. 44; b) kość śródstopia lewa – widok od strony dogłowowej (po lewej) i bocznej (po prawej), nr inw. 31; c) kość udowa prawa (fragment trzonu – widok od strony bocznej), nr inw. 41; d) kość piszczelowa prawa (fragment trzonu – widok od strony bocznej) Uwaga: strzałkami zaznaczono miejsca pęknięć powstałych podczas eksploracji. Fig. 95. Kowal, Kowal comm., site 14. Object 234. Cattle (individual no. 1), bones from the second exploration level (selected specimens): a) right metatarsal bone, view from the dorsal surface (on the left) and the plantar surface (on the right), traces of discoloration and cracks (on the right), degree of weathering 0–1, inv. no. 44; b) left metatarsal bone – dorsal view (on the left) and lateral view (on the right), inv. no. 31); c) right femur (a fragment of diaphisis – lateral view), inv. no. 41; d) right tibia (a fragment of diaphisis – lateral view) Note: the arrows indicate cracks formed during exploration.
Ryc. 96. Kowal, gm. Kowal, stan. 14. Obiekt 234. Bydło (osobnik 2), kości z trzeciego poziomu eksploracji (wybrane egzemplarze): a) kości piszczelowe – lewa i prawa, widok dogłowowy, stopień wietrzenia 2 (nr inw. 56 i 58); b) kość śródstopia (nr inw. 53) – lewa, widok dogłowowy (po lewej), stopień wietrzenia 4, widok doogonowy (po prawej), stopień wietrzenia 3; c) kości piętowe lewa (po lewej – nr inw. 67 i 69) i prawa (po prawej – nr inw. 57 i 68) – widok strony przyśrodkowy; d) kości piętowe – widok boczny Fig. 96. Kowal, Kowal comm., site 14. Object 234. Cattle (individual no. 2), bones from the third exploration level (selected specimens): a) tibias – left and right, dorsal view, degree of weathering 2, inv. no. 56 and 58; b) metatarsal bone (inv. no. 53) – left, dorsal view, degree of weathering 4, plantar view (on the right), degree of weathering 3; c) calcaneus left (on the left – inv. no. 67 and 69) and right (on the right – inv. no. 57 and 68) – medial view, d) calcaneus – lateral view
14. Depozyty zwierzęce / Animal deposits refleksji były spostrzeżenia opisane w pracach Behrensmeyer 1978 i Lyman 1994. Dokonano również analizy szczątków ze względu na ich anatomiczne ułożenie in situ. Dzięki temu możliwe było wskazanie ich orientacji ze względu na topografię ciała zwierzęcego i jego ułożenia w stosunku do stron świata. W tym celu posłużono się dokumentacją rysunkową i fotograficzną oraz planigrafią elementów tworzących depozyt. Oceny wieku osobniczego zwierząt dokonano na podstawie uzębienia oraz stopnia rozwoju kości, tj. zrastania się ich nasad z trzonami, przyjmując w tym drugim przypadku cezury wieku wskazane w pracy Schmid 1972. Na tej podstawie wskazano przybliżony czas śmierci zwierzęcia ze względu na pory roku, wykorzystując stosowne wskazówki metodyczne (por. Makowiecki 2001; Makowiecki, Makowiecka 2008). W celu wskazania cech pokroju oraz płci przeprowadzono pomiary kości, stosując zalecenia von den Driesch (1976). Kalkulację wysokości w kłębie przeprowadzono, kierując się danymi zawartymi w pracach poświęconych temu zagadnieniu dla bydła (Calkin 1960, 1970) i świni (Teichert 1969).
Every specimen was analysed in the archaeological context and anatomical relationship to each other. Through this it was possible to describe an arrangement of the remains according to topography of the animal body and their geographic coordination. For this purpose drawing and photographic documentation was used, as well as a detailed description of the location of the elements constituting the deposit. Ageing of animals was based on the degree of development of teeth and bones, such as the fusion of the epiphysis with their diaphysis, using in the latter case the age classes presented in the work Schmid 1972. On this basis, the approximate time of death of the animal in terms of the season was indicated, with use of the appropriate methods (see Makowiecki 2001; Makowiecki, Makowiecka 2008). Bone measurements were performed with use of the A. von den Driesch (1976) guide. The calculation of the withers height was carried out following the data contained in works on this issue (Calkin 1960, 1970 for cattle; Teichert 1969 for pig).
Characteristics of deposits
Charakterystyka depozytów
Poniższa charakterystyka dotyczy dwóch zestawów danych. Na pierwszy składają się informacje anatomiczno-biologiczne, a na drugi szczegółowy opis in situ poszczególnych elementów anatomicznych, po pierwsze – ich ułożenia w stosunku do przestrzeni danego obiektu i po drugie – ich relacje w stosunku do siebie, pod kątem zgodności z naturalną topografią szkieletu (ciała zwierzęcego).
The following characteristics apply two types of
data. The first consists of anatomical and biological information, and the second of the detailed description in situ of particular anatomical elements, i.e., firstly: their distribution in relation to the space in features; secondly – mutual relations regarding their compatibility with the natural topography of skeleton (animal body).
Feature no. 234
Obiekt 234
Na depozyt składały się elementy niekompletnych
szkieletów bydła, trzech, a nawet czterech osobników (tab. 25). Przyporządkowanie zidentyfikowanych elementów kośćca i uzębienia do odrębnych zwierząt było utrudnione ze względu na bardzo zły stan zachowania pojedynczych egzemplarzy (ryc. 95, 96) oraz rozproszony, trudny do odczytania układ pod względem porządku anatomicznego (ryc. 97, 98). Rozkład przestrzenny W efekcie przeprowadzonej analizy ustalono, że większość egzemplarzy odkrytego i zbadanego
The deposits consisted of elements of three or even four partial skeletons of cattle (Table 25). The attribution of the identified elements of the skeletons and teeth to separate animals was hampered by the very bad preservation of the discovered items (Fig. 95, 96) and their anatomical disorder in situ, which created difficulties to read the original (past) anatomical order (Fig. 97, 98). Spatial distribution As a result of the analysis it was established that the majority of the excavated and studied deposit belonged to two individuals. In terms of stratigraphy two vertical sequences could be indicated in
– 211 –
Część III. Analizy bioarcheologiczne / Part III. Bioarchaeological analyses
depozytu należała do dwóch osobników. Pod względem stratygraficznym w jego układzie można było wskazać dwie sekwencje wertykalne, z których każda odznaczała się złożonymi relacjami chorologicznymi (horyzontalnymi) tworzących go elementów anatomicznych, tj. kości i zębów (ryc. 97, 98). W poziomie wyższym (drugi poziom eksploracji obiektu) egzemplarze kostne spoczywały w znacznym rozproszeniu. Jednak orientację tego układu można było określić jako zgodną z kierunkami osi północny zachód–południowy wschód (ryc. 97). Pod względem anatomicznym, zgodnie ze wskazaną orientacją, początek depozytu stanowiły zęby dwóch szeregów – prawego i lewego, pochodzące z żuchw (osobnik pierwszy, por. tab. 25, nr inw. 26/07). Niewiele ponad metr od niej znajdowała się czaszka (tego samego zwierzęcia ?), z której podczas eksploracji w pierwszej kolejności odsłonięto szeregi zębowe szczęki – lewy i prawy (nr inw. 38/07 i 40/07). Fakt ten oraz odsłonięcie pozostałej części czaszki, która podczas eksploracji uległa niemal całkowitemu zniszczeniu (zachowało się zaledwie kilka fragmentów, por. tab. 25), stały się podstawą do ustalenia jej ułożenia, tj. częścią frontalną (kośćmi czołowymi ku dołowi). Oznacza to, iż była ona zorientowana odwrotnie do pozycji naturalnej u żywego zwierzęcia, „do góry nogami”. Na północ od czaszki odsłonięto drobne pozostałości kości piszczelowej, która stanowiła początek dalszej części wzmiankowanego rozproszonego układu, lecz składającego się z egzemplarzy kończyn miednicznej – prawej i lewej (ryc. 97). Elementy pierwszej znajdowały się w niewielkim oddaleniu od siebie, tworząc peryferyjny zasięg całego układu. Były to kolejno: kość udowa (nr inw. 41/07), miedniczna (nr inw. 35/07), piszczelowa (nr inw. 34/07), skokowa (45/07), piętowa (46/07), ośrodkowo-czwarta (47/07) oraz człony palcowe (bliższy – 47/07 i dalszy – 43/07). Do tego samego układu mogła też należeć dobrze zachowana kość śródstopia (nr inw. 28/07 i 44/07), której lokalizacji nie zaznaczono podczas odsłaniania obiektu. W przypadku kończyny lewej widoczny był bardziej zwarty układ, w którym część egzemplarzy była „połączona” ze sobą w kolejności zgodnej z topografią kośćca i ciała zwierzęcia (ryc. 97). Były nimi następujące kości: śródstopia (nr inw. 31/07), skokowa (nr inw. 32/07), piszczelowa (nr inw. 30). Na tej podstawie można przypuszczać, iż zarejestrowane in situ egzemplarze tworzyły pierwotny depozyt o nienaruszonym porządku anatomicznym. W niewielkiej odległości od niego, tj. od
the configuration of the deposit. Each sequence was characterized by complex chorological (horizontal) relations of anatomical elements of bone and teeth (Figs. 97 and 98). In the higher level (second level of the feature exploration) the bones were highly dispersed. However, the orientation of this configuration could be identified as compatible with the north/west– south/ east axis (Fig. 97). In terms of anatomy, in accordance with the specified orientation, the beginning of the deposit (in the north/west) were the teeth of two mandibular jaws – the right and the left (first specimen, compare table 25, no. inv. 26/07). A little over one meter from them there was a skull (of the same animal?), from which the maxillary jaws – left and the right (Inv. 38/07 and 40/07) – were first uncovered. The rest of the skull underwent almost total destruction during excavation (only a few fragments were preserved; see table 25). The position of the teeth and the uncovered remains of the skull became the basis for determining the skull’s orientation, i.e. the frontal part (frontal bones downwards). This means that it was oriented contrary to the natural position in the living animal, i.e. ‘upside down’. North of the skull small remains of the tibia were uncovered. The remains marked the beginning of the rest of the above mentioned dispersed arrangement, but consisted of the pelvic limbs – right and left (Fig. 97). The elements of the first one were in proximity to each other, creating a peripheral range of the entire arrangement. They were as follows: femur (no. inv. 41/07), pelvis (no. inv. 35/07), tibia (no. inv. 34/07), talus (45/07), calcaneus (46/07), centroquartal bone (47/07), and phalanges (proximal – 47/07 and distal – 43/07). The same arrangement described above may have also included a well-preserved metatarsal (inv. 28/07 and 44/07), whose location was not recorded during excavation. In the case of the left limb a more compact arrangement was visible, in which some of the elements were ‘linked’ to each other in the order of the topography of the skeleton (Fig. 94). They included the following bones: metatarsal (no. inv. 31/07), talus (no. inv. 32/07) and tibia (no. inv. 30). On this basis, it can be assumed that items registered in situ formed the original deposit in the intact anatomical order. A short distance away from the tibia was registered the femur (no. inv. 29/07), belonging to the same limb and individual. Considering the described components of the arrangement, and taking into account their detail and overall anatomical order, one could state that they
– 212 –
14. Depozyty zwierzęce / Animal deposits
Ryc. 97. Kowal, gm. Kowal, stan. 14. Obiekt 234, drugi poziom eksploracji. Plan płaski z lokalizacją anatomicznych elementów depozytu. Strzałką wskazano położenie ciała zwierzęcia w osi dogłowowo-doogonowej, wektor zwrócono w kierunku głowy Objaśnienia skrótów do ryc. 97 i 98: Cr – cranium, czaszka; Cr-Temp – cranium – os temporale, czaszka – kość skroniowa; Cs – costae, żebra; D – dentes, zęby; Dinf – dentes inferiores, zęby dolne; Dsup – dentes superiores, zęby górne, M – mandibula, żuchwa; M1inf – dens M1 inferior, ząb dolny M1; M1sup – dens 1 superior, ząb górny M1; M2inf – dens M2 inferior, ząb dolny M2; M2sup – dens M2 superior, ząb górny M2; M3inf – dens M3 inferior, ząb dolny M3; M3sup – dens M3 superior, ząb górny M3; Minf – dens molare inferior, ząb dolny M; Msup – dens molare superior, ząb górny M; MtIII+IV – os metatarsale III+IV, k. śródstopia III+IV; N – nieoznaczone; Ol – ossa longa, kości długie; OT – ossa tarsi, kości stępu; Ph1– Phalanx proximalis, człon palcowy bliższy, Ph2 – Phalanx media, człon palcowy 2; Pinf – dens P4 inferior, ząb dolny P4; Tal – talus, k. skokowa; Ti – tibia, k. piszczelowa; Vl – vertebrae lumbales, kr. lędźwiowe Fig. 97. Kowal, Kowal comm., site 14. Object 234, second exploration level. A flat plan with the location of anatomical elements of the deposit. The arrow indicates the position of the animal’s body on the cephalad-caudad axis, the vector points towards the head Abbreviations for Figs. 97 and 98: Cr – skull; Cr-Temp – skull – temporal bone; Cs – ribs; D – teeth; Dinf – lower teeth; Dsup – upper teeth, M – mandible; M1inf – lower tooth M1; M1sup – upper tooth M1; M2inf – lower tooth M2; M2sup – upper tooth M2; M3inf – lower tooth M3; M3sup – upper tooth M3, Minf – lower tooth M; Msup – upper tooth M; MtIII+IV – metatarsal bone III+IV; N – not identified; Ol – long bones; OT – tarsal bones; Ph1 – proximal phalanx; Ph2 – middle phalanx; Pinf – lower tooth P4; Tal – talus; Ti – tibia; Vl – lumbar vertebrae
kości piszczelowej, zarejestrowano kość udową tej samej kończyny (nr inw. 29/07). Rozpatrując opisane części układu łącznie, uwzględniając ogólny porządek anatomiczny, można było stwierdzić, iż tworzy on porządek zgodny z topografią ciała zwierzęcego. Na jego przód, zlokalizowany w części północno-zachodniej, składały się kości głowy, a na zad obie kończyny – miedniczne lewa i prawa, zarejestrowane w części
form an order compatible with the topography of the animal body. The front of the arrangement, located in the north-west, consisted of bones of the head, and the back of it consisted of both pelvic limbs (the left and the right), registered in the south-east. However, it should be also noted that, compared to the whole body and a complete animal skeleton, the deposit lacks even the smallest remains of the thoracic limb and the vertebral column (Fig. 100a).
– 213 –
Część III. Analizy bioarcheologiczne / Part III. Bioarchaeological analyses
Ryc. 98. Kowal, gm. Kowal, stan. 14. Obiekt 234, trzeci poziom eksploracji. Plan płaski z lokalizacją anatomicznych elementów depozytu. Strzałką wskazano położenie ciała zwierzęcia w osi strzałkowej, wektor zwrócono w kierunku głowy Fig. 98. Kowal, Kowal comm., site 14. Feature 234, third exploration level. A flat plan with the location of anatomical elements of the deposit. The arrow indicates the position of the animal’s body on the sagittal plane, the vector points towards the head
południowo-wschodniej. Trzeba też jednak zauważyć, iż w porównaniu do całego ciała i kompletnego kośćca zwierzęcia w depozycie brakuje chociażby najmniejszych pozostałości kończyny piersiowej oraz kręgosłupa (ryc. 100a). Analizując położenie elementów depozytu ze względu na kryterium barwy podłoża, w którym były zarejestrowane, zauważono, iż kości kończyny miednicznej (prawej i lewej) znajdowały się w strefie podłoża o jasnym, żółtym zabarwieniu, natomiast szeregi zębowe żuchwy i czaszki zarejestrowano w podłożu o zabarwieniu czarnym i czarnobrunatnym, którego genezę można łączyć z dłuższym użytkowaniem opisanej strefy przez człowieka lub jej inną funkcją (ryc. 97). W tym też podłożu zarejestrowano uzębienie kolejnego osobnika – dwa zęby górne trzonowe (nr inw. 027/07, ryc. 99c). Zlokalizowano je na południe od czaszki opisanego powyżej układu, w odległości około 70–80 cm. Znajdowały się one w obrębie obszaru o wyraźnie ciemnym zabarwieniu sedymentu, co – jak można przypuszczać – było efektem działania w tym miejscu czynnika termicznego, tj. ognia (ryc. 97). Przekazane do laboratorium materiały faunistyczne były najczęściej większymi lub mniejszymi
Analyzing the position of the deposit elements, regarding the criterion of color of the substratum in which they were registered, it was noted that the pelvic limb bones (left and right) were located in the area of the substratum with bright yellow color, while the mandibular and maxillary teeth were registered in a black and black-brown substratum whose origin can be linked with the longer use of the described area (Fig. 97). In the same dark-colored substratum the remains of another specimen were registered; there were represented by two upper molars (no. inv. 027/07, Fig. 99c). They were localized south of the skull belonging to the arrangement described above, at a distance of about 70 – 80 cm. They were located within an area of a highly dark-colored sediment, which, as may be suspected, was the result of thermal factor on this area, i.e. fire (Fig. 97). The faunal materials delivered to laboratory were mostly larger or smaller fragments of whole bones damaged at a post-depositional stage (Fig. 95). Even if in situ most of the long bones elements were well preserved, they underwent significant fragmentation during excavation and cleaning in the laboratory; this was due to the fragility of the bone tissue. It must be admitted, however, that, in general, the material
– 214 –
14. Depozyty zwierzęce / Animal deposits fragmentami całych kości, zniszczonych na etapie podepozycyjnym (ryc. 95). Większość egzemplarzy kości długich, jeśli nawet in situ była dobrze zachowana, to podczas eksploracji oraz oczyszczania ich w laboratorium, na skutek kruchości tkanki kostnej, uległa znaczącej fragmentacji. Trzeba jednak przyznać, iż ogólnie materiał odznaczał się niskim stopniem zwietrzenia, który według sześciostopniowej skali zaproponowanej przez A. K. Behrensmeyer (1978) można ocenić od 0 do 1 (ryc. 95a). Oznacza to, iż kości bardzo szybko zostały przykryte sedymentem, a jeśli podlegały procesowi wietrzenia atmosferycznego, to nie dłużej niż do 3 lat. Należy zaznaczyć, iż na kościach nie stwierdzono jakichkolwiek śladów, które mogłyby być efektem czynności
was characterized by a low degree of weathering, which, according to the six level scale proposed by A. K. Behrensmeyer (1978) can be assessed to be from 0 to 1 (Fig. 95a). This means that the bones were rapidly covered with sediment and even if they were subjected to atmospheric weathering, this was for no longer than three years. It should be noted that the bones did not show any traces that could be the result of butchering, such as basic carcass dismemberment and portioning. In the lower level (third level of the object exploration), almost all items of the deposit were adjoined to each other, forming a compact spatial arrangement located outside the area (i.e. on the northeast side of it) characterized by dark coloration of substratum; the items themselves were lying in
Ryc. 99. Kowal, gm. Kowal, stan. 14. Obiekt 234. Bydło – luźne zęby: a) ząb dolny przedtrzonowy P4 – lewy (strzałką zaznaczono starcie korony), b) zęby dolne trzonowe M3 – prawy i lewy, widok od strony policzkowej (po lewej) i językowej (po prawej), c) zęby trzonowe szeregu prawego M1 i M2 (nr inw. 27); d) zęby M1, M2 i M3 szeregu lewego, M3 wyrośnięty – początek ścierania korony na drugim słupku (+/++) wiek osobniczy około 42 miesiące, nr inw. 26 Fig. 99. Kowal, Kowal comm., site 14. Feature 234. Cattle – teeth: a) lower premolar P4 – left (the arrow indicates crown abrasion), b) lower molars M3 – right and left, buccal (on the left) and lingual view (on the right), c) molars of the right arcade M1 and M2 (inv. no. 27); d) teeth M1, M2 and M3 of the left arcade, M3 fully grown – initial stage of crown abrasion on the second cusp (+/++) age about 42 months, no. inv. 26
– 215 –
Część III. Analizy bioarcheologiczne / Part III. Bioarchaeological analyses
Ryc. 100. Kowal, gm. Kowal, stan. 14. Obiekt 234. Bydło – elementy subfosylne depozytu w topografii szkieletu (kontur na podstawie ©2013Arch́eoZoo.org) Fig. 100. Kowal, Kowal comm., site 14. Object 234. Cattle – subfossil elements of the deposit on the topography of the skeleton (base image ©2013Arch́eoZoo.org)
rzeźniczych, np. zasadniczego rozbioru tuszy i jej porcjowania. W poziomie niższym (trzeci poziom eksploracji obiektu) niemal wszystkie egzemplarze depozytu przylegały do siebie nawzajem, tworząc zwarty układ przestrzenny położony na zewnątrz (tj. po północno-wschodniej stronie) podłoża, charakteryzującego się ciemnawymi przebarwieniami, same zalegając w podłożu o jasnym zabarwieniu (ryc. 98). Wyjątkiem były jedynie zęby, znalezione na
a light-colored substratum (Fig. 98). The exception is represented by the teeth found south of the arrangement (approximately 90 cm) within the above mentioned darksome substratum (no. inv. 63). The anatomical contents of the deposit consisted of the bones of the pelvic limb (the left and the right) of a cattle belonging to one individual. In terms of cardinal directions the bones were located approximately on the north/west–south/east axis. The beginning of the arrangement was marked by
– 216 –
14. Depozyty zwierzęce / Animal deposits południe od wymienionego układu (w odległości około 90 cm), w obrębie wzmiankowanego ciemnawo zabarwionego podłoża (nr inw. 63). Na zawartość anatomiczną składały się kości kończyny miednicznej lewej i prawej bydła – jednego osobnika. Ze względu na strony świata były ułożone w osi zbliżonej do kierunku północny zachód– –południowy wschód. Początek układu wyznaczały dwa człony palcowe bliższe (nr inw. 51/07 i 54/07), położone przy bloczkach kości śródstopia, prawej (nr inw. 52/07) i lewej (nr inw. 54/07), zorientowanych równolegle do siebie. Obie spoczywały poziomo, stykając się z podłożem płaszczyznami doogonowymi, tzw. tylnymi lub podeszwowymi. Przeciwległa strona obu egzemplarzy, tzw. dogłowowa (przednia), była niemal całkowicie zniszczona. Do kolejnych egzemplarzy należały niemal kompletne kości stępu obu kończyn (54/07, 55/07, 57/07, 67/07, 68/07, 69/07). Podobnie jak kości śródstopia, z podłożem stykały się stronami doogonowymi (tylnymi). Wśród tych pierwszych wyjątkiem były kości piętowe, w szkielecie położone dobocznie w stosunku do kości skokowych, w opisywanym przypadku dotykające podłoża swymi bocznymi stronami. Takie ułożenie niewątpliwie miało wpływ na działanie czynników tafonomicznych, które spowodowały znaczne ubytki w trzonach kości śródstopia, jednakże tylko na powierzchni grzbietowej (ryc. 96b). Na kościach skokowych zauważono podobne ubytki, także na powierzchniach dogłowowych (tab. 25). W przypadku kości piętowych, jakkolwiek nie zanotowano takich uszkodzeń, to jednak na stronach przyśrodkowych widoczne były wyraźne powierzchniowe modyfikacje (ryc. 96c), których nie zanotowano na stronach dotykających podłoża, tj. na bocznych (ryc. 96d). Cały układ kończył się na kościach piszczelowych, lewej (58/07) i prawej (56/07). Dotykały one podłoża stroną doogonową (tylną), a więc tak samo jak w przypadku kości stopy, trzeba jednak zaznaczyć, że o ile te pierwsze znajdowały się w pozycji horyzontalnej, o tyle kości piszczelowe były ułożone ukośnie w stosunku do płaszczyzny wertykalnej. Oznacza to, że zad zwierzęcia był skierowany w stronę południowo-wschodnią, a więc tak jak w przypadku osobnika z poziomu wyższego (ze stropu). Obok kości długich odrębnym układem, a więc nietworzącym bezpośredniego anatomicznego porządku (połączenia) z kośćmi kończyn, były trzy kręgi lędźwiowe (60/07, 61/07, 62/07), które spoczywały w porządku anatomicznym (ryc. 98). Zlokalizowano je pomiędzy kośćmi piszczelowymi,
the two proximal phalanges (no. inv. 51/07 and no. inv. 54/07) located next to the metatarsal trochlea, right (no. inv. 52/07) and left (no. inv. 54/07), oriented in parallel to each other. Both were lying horizontally, contacting the substratum with their caudal plains, so-called posterior or plantar. The opposite side of both items, so-called cranial (anterior), was almost completely destroyed. The further discovered items were almost complete tarsal bones of both pelvic limbs (54/07, 55/07, 57/07, 67/07, 68/07, 69/07). Similarly to the metatarsal the tarsal bones touched the substratum by their caudal (posterior) sides. Among the former an exception was the calcaneus, located laterally to the talus in the skeleton, in the discussed case touching the base with their sides. This arrangement undoubtedly has an effect on taphonomic agents that have caused significant losses in the diaphysis of the metatarsal, but only from the dorsal surface (Fig. 96b). Similar losses were observed on the talus, also on the cranial surfaces (Table 25). In the case of the calcaneus, although no such damage was found, clear surface modifications (Fig. 96c) were visible on its medial sides; such modifications were not found on the sides touching the substratum i.e. the lateral sides (Fig. 96d). The entire system ended with the tibiae, the left one (no. inv. 58/07) and the right one (no. inv. 56/07). They touched the ground with their caudal (posterior) side, which is the same as in the case of the foot bones. It must be noted, however, that while the foot bones were in a horizontal position, the tibia bones were arranged diagonally to a vertical plane. This means that the animal's rump was directed towards the south-east, which is the same as in the case of an individual discovered in the higher level (from the strop). Besides the long bones, another separate arrangement discovered is represented by three lumbar vertebrae (60/07, 61/07, 62/07), which were placed in anatomical order (Fig. 98). They were located between the right and left tibia bones, but their cranial (anterior) side was directed towards north–west. Thus, their orientation was consistent with the one registered for the limb bones. This allows formulating a hypothesis that in the deposit being described the whole configuration (its particular parts) was in accordance with the topography of the animal body. The degree of destruction (fragmentation of materials) was significantly lower than in the case of the items collected in the higher level. However,
– 217 –
Część III. Analizy bioarcheologiczne / Part III. Bioarchaeological analyses
jednakże stroną dogłowową (przednią) były skierowane w kierunku północno-zachodnim, tak więc ich orientacja była zgodna z tą odnotowaną dla kości kończyn. Pozwala to postawić tezę o zachowaniu w tymże depozycie układu (poszczególnych jego części) zgodnego z topografią ciała zwierzęcia. Stopień zniszczenia (fragmentacji materiałów) był wyraźnie mniejszy niż w przypadku egzemplarzy z poziomu wyższego. Jednak pod względem wietrzenia odznaczały się one większym stopniem zaawansowania tego procesu. Tym razem stwierdzono, iż w sześciostopniowej skali osiągają wartość 2 (kości piszczelowe, ryc. 96a) i 3–4 (kości śródstopia, ryc. 96b). Na tej podstawie można stwierdzić, iż proces wietrzenia trwał co najmniej 2–4, a nawet 4–8 lat (por. Behrensmeyer 1978). Podobnie jak w przypadku depozytu zarejestrowanego w poziomie wyższym, na kościach nie odnotowano śladów praktyk rzeźniczych. Cechy biologiczne zdeponowanych zwierząt Dosyć dobrze zachowane uzębienie (szeregów górnych i dolnych) osobnika pierwszego, z drugiego poziomu eksploracji, było ważną podstawą do oszacowania jego wieku osobniczego. Stopień rozwoju i starcia powierzchni koron zębowych umożliwiał stwierdzenie śmierci zwierzęcia zdecydowanie na wiek powyżej 34 miesięcy, gdyż wskazana cezura jest momentem, kiedy stały ząb trzonowy dolny (P4) kończy wyrastanie (ryc. 99a). Znaleziony właśnie taki ząb pochodził od osobnika starszego, gdyż na jego koronie stwierdzono ślady starcia. Z kolei stan rozwoju i starcia zębów dolnych trzonowych M3 pozwolił wskazać górną cezurę życia zwierzęcia, która nie przekraczała 42 miesięcy. Świadczą o tym ślady nieznacznego starcia widoczne na koronie trzeciego, najniższego słupka (hypoconulid). Stwierdzono je na egzemplarzach zębów trzonowych M3 (prawym i lewym), znalezionych na tym poziomie (tab. 25, ryc. 97, 99b). Taki sam wiek osobniczy można było stwierdzić na podstawie wyglądu uzębienia górnego (nr inw. 38/07, 40/07), w którym ząb trzonowym (M3) znajdował się w początkowym stadium ścierania korony drugiego słupka (ryc. 99d). Na podstawie powyższej charakterystyki wnioskowano, iż zęby górne i dolne należały do tego samego osobnika, a jego śmierć mogła nastąpić w drugiej połowie roku – najprawdopodobniej latem. Uzyskane wartości metryczne kości śródstopia (nr inw. 28/07 i 44/07) stały się podstawą obliczenia stosowanych wskaźników szerokościowo-długościowych. Następnie dzięki stosownym danym
they were more severely weathered. This time it was established that they reached the value of 2 (tibia, Fig. 96a) and 3 – 4 (metatarsal, Fig. 96b) on the sixpoint scale. On this basis it can be stated that the process of weathering lasted for at least 2 – 4 years or even 4 – 8 years (see: Behrensmeyer 1978). Similarly to the case of deposits found in the higher level there was no evidence of butchery practices on the bones. Biological features of the deposited animals Quite well-preserved teeth (both maxillary and mandibular) of the specimen from the second level of exploration provide an important basis for estimating the ontogenetic age. The degree of development of the teeth and the abrasion of their crowns surfaces allowed estimating the time of the animal’s death as being greater than 34 months. Such age corresponds to the time in which the fourth permanent mandibular molar (P4) ends its growth (Fig. 99a). The discovered tooth P4 must have come from an older specimen because its crown wore the traces of abrasion. On the other hand, the state of development and abrasion of the third mandibular molars (M3) allowed to estimate the upper limit of the animal’s age has not exceeding 42 months. This was evidenced by traces of slight abrasion on the crown of the third (the smallest) cusp (hypoconulid). These traces were found on the third molars (on the right and the left ones) discovered at this level (Table 25; Fig. 97, 99b). The same ontogenetic age could have been determined on the basis of the maxillary teeth (no. inv. 38/07, 40/07), in which the M3 had its second cusp in the early stages of abrasion (Fig. 99d). On the basis of the above characterization it was assumed that the upper and lower teeth belonged to the same individual and its death may have taken place in the second half of the year – most likely in the summer. The metric values of the metatarsal (no. inv. 28/07, 44/07) became the basis for the calculation of the width-length indices. Subsequently, thanks to the appropriate data (see: Calkin 1960), sex and withers height of the animal were determined (Table 25). The ratio of the smallest breadth of diaphysis to the total length of the bone is in the ranges characteristic both for cows and for oxen, while the breadth of the distal end is closer to the value corresponding more to females than males. Regardless of the presented data, on the basis of the general morphology of the bones (Fig. 95a) it can be stated that this specimen is more similar in shape to the
– 218 –
14. Depozyty zwierzęce / Animal deposits (por. Calkin 1960) wskazano płeć oraz obliczono wysokości w kłębie zwierzęcia (tab. 25). Wskaźnik szerokości trzonu do długości całkowitej mieści się w przedziałach charakterystycznych zarówno dla krów, jak i dla wołów, natomiast wskaźnik szerokości końca dalszego jest jednak bardziej zbliżony do wartości odpowiadającym samicom niż samcom. Niezależnie od przedstawionych danych na podstawie ogólnej morfologii kości (ryc. 95a) można sądzić, że egzemplarz pod tym względem jest bardziej zbliżony do kształtu kości kastratów niż samic. Wysokość zwierzęcia oszacowano na 124,6 cm. Stan zachowania lewej kości śródstopia zwierzęcia z trzeciego poziomu eksploracji był na tyle dobry, że możliwe było dokonanie jej pomiarów (ryc. 96b). Dzięki temu oceniono płeć i obliczono wysokości w kłębie zdeponowanego osobnika. Na podstawie wartości wskaźnika długości całkowitej kości do szerokości końca bliższego stwierdzono, że zmierzony egzemplarz mógł pochodzić od samicy. Jej wysokość w kłębie wynosiła około 117 cm (tab. 25). Z długości bocznej kości skokowej obliczono wysokość w kłębie, która wartością 118,4 cm była niemal identyczna z tą oszacowaną z długości kości śródstopia. Biorąc pod uwagę fakt, że końce czaszkowy i doogonowy kręgów nie były zrośnięte, z dużą dozą prawdopodobieństwa można przypuszczać, iż opisane egzemplarze należały do tego samego zwierzęcia co kości kończyn, a więc wyrośniętego, jednakże niedojrzałego pod względem anatomicznym. Zaobserwowany stopień zrośnięcia końców kości z trzonami (por. tab. 25) pozwolił na stwierdzenie, iż śmierć zwierzęcia nastąpiła około 30. miesiąca jego życia. Wyznacznikiem tej cezury jest stan zrośnięcia kości śródstopia i piszczelowych. W pierwszym przypadku proces ten był na końcowym etapie kostnienia, u piszczelowych zaś zakończony. Zbliżony zakres wieku osobniczego można wskazać na podstawie stanu rozwoju zęba przedtrzonowego górnego (P4), który wciąż był na etapie wyrastania, gdyż na jego koronie nie stwierdzono śladów starcia. Ten etap w rozwoju uzębienia u bydła współczesnego przypada na 29–34 miesiące. Tak wiec uzasadnione jest uszczegółowienie śmierci zwierzęcia bardziej na około 29–32 miesiące niż na poniżej 29 miesięcy. Ustalona długość życia jednocześnie jest podstawą do wyznaczenia czasu śmierci na drugą połowę roku, tj. lato–początek jesieni. Uzębienie kolejnego osobnika (dwa zęby górne trzonowe – nr inw. 027/07), zlokalizowane w obrębie obszaru o wyraźnie ciemnym zabarwieniu
bones of castrates males (ox) than of females. The withers height of the buried individual was estimated at 124,6 cm. The condition of the left metatarsal of the animal located in a third level of exploration was good enough to enable the measurements to be carried out (Fig. 96b). Consequently, the sex and withers height of the deposited individual were determined. On the basis of the ratio of the total bone length to the breadth of the proximal end it was established that the measured item derived from a female. Its withers height was approximately 117 cm (Table 25). On the basis of the lateral length of the talus the withers height was estimated at 118,4 cm, which was almost identical to the one estimated from the length of metatarsal. Taking into account the fact that cranial and caudal extremities of the vertebrae were not fused with the vertebral body it can be stated with a high degree of probability that the described items belonged to the same animal as the limbs bones, but still immature in terms of skeleton development. The observed fusion degree of bone epiphyses with their diaphyses (see Tab. 25), allowed the conclusion that the death of the animal occurred at about 30 months. The determinant of this turning point is the fusion stage of metatarsal and tibia; in the case of the first (metatarsal) the process was at the final stage of ossification and in the case of the latter (tibia) it was completed. Similar ontogenetic age range can be identified on the basis of the development of the upper fourth premolar (P4), which was still in eruption, as its crown displays no evidence of abrasion. For cattle this stage in the development of teeth comes at the age of 29 – 34 months. Thus, it is reasonable to refine the animal's death time to ca. 29 – 32 months. At the same time the determined lifespan provides a basis for estimating the moment of death in the second half of the year, i.e. summer– early autumn. The next individuals’ teeth (two upper molars – no. inv. 027/07), located within an area of a visibly dark-coloured sediment, most likely constituted a maxillary jaw of an older individual, significantly exceeding 42 months, as estimated on the basis of the advanced abrasion of the tooth crowns. (Table 25; Fig. 99c). So the animal was significantly older than the younger one, which remains formed the above described spatial-anatomical configuration. On the third exploration level a set of upper molars of the left maxilla was found (M1 and M2).
– 219 –
Tabela 25. Kowal, stan. 14 (53). KAK. Ob. 234. Specyfikacja szczątków kostnych bydła z depozytu szkieletowego
2
2
2
2
26/07
28/07
38/07
40/07
ząb dolny
lower tooth
ząb dolny
lower tooth
ząb górny
upper tooth
ząb górny
upper tooth
6
1
3
4
Poziom 2, osobnik 1 Level 2, individual 1
1?
ryc. 97
uszkodzony drobny fragment zęba M3 prawego (z egzemplarza zidentyfikowanego w próbce o numerze inw. 26/07)
1?
brak lokalizacji
zęby M1 do M3 szeregu lewego, M3 wyrośnięty – początek ścierania korony na drugim słupku (+/++) wiek osobniczy około 42 miesiące
1?
od P4 do M3, strona prawa, ten sam osobnik w nr inw. 38/07
1?
teeth of the right and left series: left series – teeth P3 and P4, M1 or M2, M3; the tooth P4 reache the occlusion line, the initial stage of abrasion is visible on the crown; right series – teeth M1 or M2, M3 (one of the fragments in the sample with inv. no. 28/07). On both M3 molars abrasion traces visible on first two cusps of the crown, on the third one (hypoconulid) in the initial stage (+/+++) – age about 42 months
a damaged small fragment of the right M3 teeth (from an individual identified in the sample of inv. no. 26/07)
teeth M1 to M3 of the left series, M3 fully grown – the initial stage of crown abrasion on the seconcd cusp (+/++) agee about 42 months
from P4 to M3, right side, the same individual in inv. no. 38/07
czaszka
1
k. skalista lewa
1?
2
76/07
czaszka
1
k. skalista prawa
1?
3
59/07
czaszka skull
1
left petrosal bone
right petrosal bone
fragment kłykci potylicznych z prawej i lewej strony
a fragment of occipital condyles from the left and right side
Fig. 97
lack of location
39/07
skull
Remarks
zęby szeregu lewego i prawego: szereg lewy – zęby P3 i P4, M1 lub M2, M3; ząb P4 osiągnął linię zgryzu, na koronie widoczny początkowy etap ścierania; szereg prawy – zęby M1 lub M2, M3 (jeden z fragmentów w próbce o numerze inw. 28/07). Na obu zębach trzonowych M3 widoczne ślady starcia na dwóch pierwszych słupkach korony, na trzecim (hypoconulid) w stadium początkowym (+/+++) – wiek osobniczy około 42 miesiące
2
skull
Uwagi
Individual
Osobnik
Description
Number
Elements
Opis
Liczba
Inv. no.
Elementy Nr inw.
Exploration level
Poziom eksploracji
Table 25. Kowal, site 14 (53). GAC. Feature 234. Specification of cattle bone remains from skeletal deposit
1?
brak lokalizacji lack of location ryc. 98 Fig. 98
Tabela 25. Ciąg dalszy
3
2
64/07
41/07
czaszka skull
k. udowa femur
1
1
okolice kości skroniowej i potylicy
vicinity of the temporal bone and occiput
1?
prawa, około 20 fragmentów trzonu z okolicą dołu nadkłykciowego
1
right, about 20 fragments of diaphysis with the vicinity of supracondylar fossa
Remarks
Uwagi
Individual
Osobnik
Description
Number
Elements
Opis
Liczba
Inv. no.
Elementy Nr inw.
Exploration level
Poziom eksploracji
Table 25. Continued
brak lokalizacji lack of location ryc. 97 Fig. 97
2
35/07
miednica pelvis
1
prawa, kość kulszowa – okolice panewki right, ischium – vicinity of acetabulum
1
ryc. 97
2
28/07
k. piszczelowa
1
prawa, drobny fragment trzonu – część boczna i doogonowa z zachowanym kanałem otworu odżywczego, z egzemplarza opisanego w próbce o numerze inw. 34/07
1
ryc. 97
tibia
right, a small fragment of diaphysis – side and caudad parts with a preserved nutrient foramen, from the specimen described in the sample with inv. no. 34/07
Fig. 97
Fig. 97
2
34/07
k. piszczelowa
1
prawa, część środkowa – strona boczna trzonu
1
ryc. 97
2
37/07
k. piszczelowa tibia
1
fragment trzonu kości prawej, część doogonowa
1
ryc. 97
2
45/07
k. skokowa
1
prawa
1
ryc. 97
2
46/07
k. piętowa
1
prawa, fragment trzonu – część środkowa
1
brak lokalizacji
2
47/07
2
47/07
2
43/07
2?
28/07
tibia
talus
calcaneus
right, middle part – the side of diaphysis
a fragment of right bone’s diaphysis, caudal part
right
right, a fragment of diaphysis – middle part
Fig. 97
Fig. 97
Fig. 97
lack of location
k. ośrodkowoczwarta
1
prawa
1
cz. palcowy 1
1
23
1
ryc. 97
cz. palcowy 2
1
123, ++, zachowana tylko połowa
1
ryc. 97
k. śródstopia
1
drobny fragment bloczka z egzemplarza o numerze inw. 44/07
1
brak lokalizacji
centroquartal bone
proximal phalanx middle phalanx metatarsal bone
right
123, ++, only a half preserved
a small fragment of trochlea from the specimen with inv. no. 44/07
ryc. 97 Fig. 97
Fig. 97
Fig. 97
lack of location
Tabela 25. Ciąg dalszy
2?
2
44/07
31/07
k. śródstopia metatarsal bone
1
k. śródstopia metatarsal bone
1
Remarks
Uwagi
Individual
Osobnik
Description
Number
Elements
Opis
Liczba
Inv. no.
Elementy Nr inw.
Exploration level
Poziom eksploracji
Table 25. Continued
prawa, zachowana w całości, ++; GL*=227, SD=27,8, Bd=56,6, WH=124,6 cm, index = SD × 100/GL = 12,25 (♀? lub kastrat?), index Bd × 100/GL = 24,93; Ryc. 95
1?
brak lokalizacji lack of location
lewa; 12, +o, mocno zniszczona w kilku kawałkach; brak śladów wietrzenia
1
ryc. 97 Fig. 97
right, completely preserved, ++; GL*=227, SD=27,8, Bd=56,6, WH=124,6 cm, index = SD × 100/GL = 12,25 (♀? or a castrate?), index Bd × 100/GL = 24,93; Fig. 95
left; 12, +o, heavily damaged in several pieces; no sings of weathering
2
32/07
k. skokowa talus
1
lewa, zachowana część dogłowowa
1
ryc. 97 Fig. 97
2
30/07
k. piszczelowa tibia
1
lewa, fragment trzonu od strony bocznej – okolice otworu odżywczego
1
ryc. 97 Fig. 97
left, cephalad part preserved
left, a fragment of diaphysis from the side – vicinity of the nutrient foramen
2
29/07
k. udowa femur
1
lewa, około 30 fragmentów środkowej części trzonu
1
ryc. 97 Fig. 97
2
30/07
nieoznaczone not identified
40
kość piszczelowa (?) – drobne fragmenty trzonu
1
ryc. 97 Fig. 97
2
36/07
nieoznaczone not identified
1
prawdopodobnie fragment kości udowej
1
ryc. 97 Fig. 97
2?
28/07
nieoznaczone not identified
30
drobne fragmenty trzonów kości długich
1
2
33/07
nieoznaczone not identified
1
fragment trzonu kości długiej
1
brak lokalizacji lack of location
2
41/07
ząb górny upper tooth
1
fragment
1
2
42/07
nieoznaczone not identified
1
bardzo drobne fragmenty jednej kości
1
left, about 30 fragments of the middle part of the diaphysis tibia (?) – small fragments of the diaphysis
probably a fragment of the femur
small fragments of long bones’ diaphysis
a fragment of a long bone’s diaphysis
a fragment
tiny fragments of a bone
Tabela 25. Ciąg dalszy
Remarks
Uwagi
Individual
Osobnik
Description
Number
Elements
Opis
Liczba
Inv. no.
Elementy Nr inw.
Exploration level
Poziom eksploracji
Table 25. Continued
Poziom 3 osobnik II
3
51/07
3
52/07
3
53/07
3
53/07
3
54/07
3
54/07
Level 3, individual II
cz. palcowy 1
1
tylny, 123, ++
2
k. śródstopia
1
prawa; 13, +-; od osobnika o GL=214,6 mm; 5 fragmentów trzonu; Bp=44,6
2
ryc. 98
lewa; 123, +/–; (koniec dalszy niezrośnięty), wiek osobniczy poniżej 30 miesięcy, lecz nie mniej niż 24 miesiące; GL=214,6, Bp=45,3; WH=117,4 cm; index = Bp × 100/GL=21,11 (♀?); ryc. 96
2
ryc. 98
2
ryc. 98
proximal phalanx metatarsal bone
k. śródstopia
metatarsal bone
1
rear, 123, ++
right; 13, +-; from individual with GL=214,6 mm; 5 fragments of diaphysis; Bp=44,6
left; 123, +/–; (distal end non-connate), age below 30 months, but not less than 24 months; GL=214,6, Bp=45,3; WH=117,4 cm; index = Bp × 100/GL=21,11 (♀?); Fig. 96
Fig. 98
Fig. 98
cz. palcowy 1
1
k. skokowa
1
lewa; mocne ubytki tkanki od strony dogłowowej
2
ryc. 98
k. ośrodkowoczwarta
1
lewa
2
ryc. 98
proximal phalanx talus
centroquartal bone
left; significant loss of tissue from the cephalad side
left
Fig. 98
Fig. 98
Fig. 98
3
54/07 kości stępu trzecia
1
lewa
2
ryc. 98
3
55/07
1
prawa; mocne ubytki tkanki od strony dogłowowej, GLl=64,7, GLm=58,1, Bd=41, WH=118,4 cm
2
ryc. 98
1
prawa
2
ryc. 98
3
55/07
third tarsal bone k. skokowa talus
k. ośrodkowoczwarta centroquartal bone
left
right; significant loss of tissue from the cephalad side, GLl=64,7, GLm=58,1, Bd=41, WH=118,4 cm
right
3
55/07 kości stępu trzecia
1
prawa
2
3
57/07
1
prawa; 23, –, na stronie przyśrodkowej widoczne zniszczenia powierzchni, będące efektem wietrzenia, wiek osobniczy poniżej trzech lat
2
third tarsal bone k. piętowa calcaneus
right
right; 23, –, on the medial side surface damage due to weathering visible, age below three years
Fig. 98
Fig. 98
Fig. 98
Tabela 25. Ciąg dalszy
3
3
3
3
3
3
3
3
68/07
67/07
69/07
56/07
58/07
59/07
60, 61 i 65/07
60 i 65/07
3
62/07
3
59/07
3
75/07
3
66/07
k. piętowa calcaneus
k. piętowa calcaneus
k. piętowa calcaneus
k. piszczelowa tibia
k. piszczelowa tibia
żebra ribs
1
1
1
1
1
1
Remarks
Uwagi
Individual
Osobnik
Description
Number
Elements
Opis
Liczba
Inv. no.
Elementy Nr inw.
Exploration level
Poziom eksploracji
Table 25. Continued
prawa; 1, guz z kości prawej, niezrośnięty (-), od kości z próbki o numerze inw. 57/07
2
ryc. 98
lewa; 1, guz z kości lewej, niezrośnięty (-), od kości z próbki o numerze inw. 69/07
2
brak lokalizacji
lewa; 23, –; na stronie przyśrodkowej widoczne zniszczenia powierzchni, będące efektem wietrzenia, GL=122,8; GB=42,6
2
prawa; 23, o/+– końcowy etap zrastania; ślady wietrzenia od strony dogłowowej
2
ryc. 98
lewa; 23, o/+– końcowy etap zrastania; ślady wietrzenia od strony dogłowowej
2
ryc. 98
na negatywie bryły ziemi widoczny negatyw kości piszczelowej
2
123**, --***
2
ryc. 98
right; 1, a bump from the right bone, non-connate (-), from the bone with inv. no. 57/07
left; 1, a bump from the left bone, non-connate (-), from the bone with inv. no. 69/07
left; 23, –; on the medial side surface damage due to weathering visible, GL=122,8; GB=42,6
right; 23, o/+– final stage of consolidation; traces of weathering from the cephalad side
left; 23, o/+– final stage of consolidation; traces of weathering from the cephalad side
on the negative of a soil lump tibia negative visible
Fig. 98
lack pf location
brak lokalizacji lack of location
Fig. 98
Fig. 98
kr. lędźwiowe
1
kr. lędźwiowe
1
23, --
2
ryc. 98
kr. lędźwiowe
1
2, -o
2
ryc. 98
kr. lędźwiowe
1
fragment łuku z wyrostkami stawowymi
2
ryc. 98
kr. lędźwiowe
1
drobny fragment
2
brak lokalizacji
lumbar vertebrae
lumbar vertebrae lumbar vertebrae lumbar vertebrae lumbar vertebrae
ząb górny
upper tooth
1
a fragment of arc with articular processes a small fragment
P4 prawy, świeżo wyrośnięty, bez śladów starcia, wiek osobniczy – około 29–34 miesiące
right P4, just erupted, without abrasion, age – about 29–34 months
2
Fig. 98
Fig. 98
Fig. 98 Fig. 98
lack of location ryc. 98 Fig. 98
Tabela 25. Ciąg dalszy
Remarks
Uwagi
Individual
Osobnik
Description
Number
Elements
Opis
Liczba
Inv. no.
Elementy Nr inw.
Exploration level
Poziom eksploracji
Table 25. Continued
3
70/07
k. ramienna
1
fragment trzonu kości prawej, część przyśrodkowa
ryc. 98
3
70/07
k. promieniowa
1
fragment trzonu
ryc. 98
?
70/07
nieoznaczone
30
drobne fragmenty kości długich
ryc. 98
3
71/07
zęby
36
drobne fragmenty zębów trzonowych (w tym z szeregu zębowego lewego) i przedtrzonowych
ryc. 98
humerus radius
not identified teeth
a fragment of right bone diaphysis, medial part
Fig. 98
a fragment of diaphysis
Fig. 98
small fragments of long bones
Fig. 98
Fig. 98
small fragments of molars (including ones from the left dental series) Poziom 2 i 3, osobnik III
2
3
27/07
63/07
ząb górny
upper tooth
ząb górny
upper tooth
2
2
Level 2 and 3, individual III
zęby trzonowe szeregu prawego M1 i M2, ślady starcia korony zaawansowane – wiek osobniczy: adultus? (powyżej 42 miesiące?); widoczne brunatne przebarwienia (efekt przebywania w pobliżu ognia) molars M1 i M2 of the right series, advanced crown abrasion – age: adultus? (over 42 months?); brown discolorations (inflluence of fire)
3
zęby trzonowe szeregu lewego (M1 i M2), ślady starcia 3? korony zaawansowane; wiek osobniczy adultus? (powy- lub/or żej 42 miesięcy?) 4? molars M1 i M2 of the left series, advanced crown abrasion – age: adultus ? (over 42 months?);
* Wartość przybliżona ** Opis stanu zachowania kości: 123 – egzemplarz cały, z nasadami bliższą i dalszą, 1 – nasada bliższa lub jej fragment, 2 – trzon, 3 – nasada dalsza lub jej fragment *** Opis stanu zrośnięcia nasad z trzonem: (+) nasada zrośnięta, (-) – nasada niezrośnięta; określnik podany na pierwszym miejscu odnosi się do nasady bliższej, na drugim miejscu – do nasady dalszej; w przypadku kości piętowej jedynie do guza
ryc. 97 Fig. 97
ryc. 98 Fig. 98
* Approximate value. ** Description of bone preservation state: 123 – whole specimen, with proximal and distal epiphyses, 1 – proximal epiphysis or its fragment, 2 – diaphysis, 3 – distal epiphysis or its fragment *** Description of consolidation of diaphysis with epiphyses: (+) connate epiphysis, (-) – nono-connate epiphysis; term give in the first place is related to the proximal epiphysis, in the second one – to the distal epiphysis; in the case of calcaneus only to the bump
Część III. Analizy bioarcheologiczne / Part III. Bioarchaeological analyses
sedymentu (drugi poziom eksploracji), najprawdopodobniej stanowiło szereg zębowy kości szczękowej czaszki trzeciego, wyrośniętego osobnika, w wieku wyraźnie przekraczającym 42 miesiące, co stwierdzono na podstawie zaawansowanego starcia koron (tab. 25, ryc. 99c). A więc zwierzę było wyraźnie starsze od sztuk, których szczątki tworzyły opisane wczesniej układy przestrzenno-anatomiczne. Na trzecim poziomie eksploracji zarejestrowano zestaw górnych zębów trzonowych szeregu lewego (M1 i M2). Ich korony odznaczały się zaawansowanym stopniem starcia powierzchni. Na tej podstawie uznano, że należały one do osobnika w wieku adultus, liczącego być może więcej niż 42 miesiące. W związku z tym, że zęby opisane powyżej i te przywołane obecnie należały do szeregów uzupełniających się stronami (prawa i lewa) oraz ze względu na fakt, że wskazano na ich podstawie takie same cezury wieku osobniczego, nie można wykluczyć, iż należały do tej samej trzeciej sztuki. Zważywszy jednak, iż odkryto je na dwóch różnych poziomach eksploracji, nie można wykluczyć ich pochodzenia od dwóch różnych zwierząt. W takim przypadku zbadany obiekt zawierałby pozostałości czterech osobników.
Obiekt 238
W wymienionym obiekcie zidentyfikowano pozo-
stałości szkieletu świni (tab. 26). Były nimi następujące elementy: cała żuchwa (prawa i lewa) oraz kości – udowa, piszczelowa i skokowa – z lewej kończyny (ryc. 101). Zachowane w żuchwie kły odznaczały się cechami morfologicznymi charakterystycznymi dla samca. Na podstawie zachowanego uzębienia i starcia korony zęba trzonowego trzeciego (M3) szerokie ramy chronologiczne śmierci zwierzęcia można wyznaczyć na 2–3,5 roku. Rozpatrując jednak bardzo mały stopień starcia wymienionego zęba, wskazujący na krótki okres jego ścierania, a więc tuż po wyrośnięciu zęba, czyli tuż po 24. miesiącu, można wnioskować, iż zwierzę nie było starsze niż 30 miesięcy. Dodatkowo, biorąc pod uwagę niemal brak starcia na zębie siecznym (I2 – będącym tuż po jego wyrośnięciu – osiągnięciu linii zgryzu) oraz wyrośnięty ząb I3 (bez śladów starcia), można pokusić się o przesunięcie wskazanej granicy nawet do 28 miesięcy. Jeśli więc pojawienie się miotu u świń przypadało na drugą połowę zimy–początek wiosny, moment uśmiercenia osobnika można wyznaczyć na okres od drugiej połowy wiosny i rozciągnąć na lato. Wysokość w kłębie osobnika
Their crowns were characterized by an advanced degree of surface wear. Based on that, it was assumed that they belonged to an adult individual, perhaps older than 42 months. Because the teeth described above and those referred to now belonged to complementary jaws (right and left), and due to the fact that they produced the same age, one cannot exclude that they belonged to the same third specimen. Given, however, that they were found on two different exploration levels, their origin from two different animals cannot be excluded either. In such case, the studied feature would contain remains of four specimens.
Feature no. 238
In the feature no. 238 the remains of a pig skeleton
were identified (Table 26). They included the follows: the entire mandible (the left and the right part) and the bones of the left pelvic limb – femur, tibia and talus (Fig. 101). The mandibular canines were characterized by morphological features characteristic of the male. On the basis of the preserved teeth and the abrasion of the crown of the third molar (M3) a wide chronological framework for the death of the animal can be estimated at 2 – 3,5 years. However, the very low degree of abrasion of the mentioned tooth indicates a brief period of abrasion, that is immediately after eruption of the tooth, which is just after 24th months. Hence it can be concluded that the animal was not older than 30 months. Moreover, regarding the nearly total lack of abrasion of incisor teeth (I2 – which is just after the eruption, i.e. reaching the line of occlusion), and overgrown teeth I3 (with no signs of abrasion), one could move the above specified age limit down to 28 months. Therefore if a litter of pigs was born in the second half of winter–early spring, the time of killing of the specimen can be determined for the period from the second half of the spring and then extended to the summer. The withers height of the specimen was estimated at 77,1 cm (Table 26) by measuring the talus. The pig remains were placed on the right side of the skull of the human skeleton, about 20 – 30 cm away from it. Both topographical parts of the skeleton were in close proximity to each other. The mandible was placed in ventral orientation, i.e., compatible with the natural position of the living animal. The distal part of the femur was oriented ventrally (posterior) to the jaw, while the
– 226 –
14. Depozyty zwierzęce / Animal deposits
Ryc. 101. Kowal, gm. Kowal, stan. 14. Obiekt 238. Świnia, samiec – elementy subfosylne depozytu oraz ich położenie w szkielecie (kontur na podstawie ©2013Arch́eoZoo.org): a) prawa żuchwa, b) lewa żuchwa, c) kość udowa lewa, d) kość piszczelowa lewa Fig. 101. Kowal, Kowal comm., site 14. Object 238. Pig – subfossil elements of the deposit and their location within the skeleton (base image ©2013Arch́eoZoo.org): a) the right mandible, b) the left mandible, c) the left femur, d) the left tibia
oszacowano na podstawie pomiaru kości skokowej na 77,1 cm (tab. 26). Skupisko szczątków świni znajdowało się po prawej stronie czaszki człowieka, w odległości około 20–30 cm. Obie części topograficzne szkieletu znajdowały się w bezpośredniej odległości od siebie. Żuchwa spoczywała w orientacji dobrzusznej, tj. zgodnej z naturalną pozycją u żywego zwierzęcia. Część dalsza kości udowej skierowana była w stronę doogonową (tylną) żuchwy, natomiast kość piszczelowa znajdowała się obok tej pierwszej, po lewej jej stronie. Na kościach nie odnotowano śladów wietrzenia (ryc. 101).
Uwarunkowania kulturowe genezy depozytów
Uzyskane powyżej dane uznano za dobre przesłan-
ki do sformułowania tez na temat zestawu czynności kulturowych i procesów tafonomicznych, które przyczyniły się do uformowania odkrytych i zbadanych depozytów zwierzęcych.
tibia was located next to the femur, on its left side. No signs of weathering of the bones were noticed (Fig. 101).
Cultural perspective of the deposits
The obtained data described above was considered
to represent a good empirical base to formulate hypotheses regarding a set of cultural implications and taphonomic processes that contributed to the formation of the described animal deposits. In light of similar discoveries in Poland and Kuyavia (described to the GAC societies) and their zoological and biological features (e.g. Wiślański 1966; Krysiak, Lasota-Moskalewska 1977; Lasota-Moskalewska 1977; Szmyt 1999; Makowiecki, Makowiecka 2000, 2008; Kośko et al. 2007; Abłamowicz 2013; Przybyła et al. 2013), there is no doubt that in cultural terms the genesis of the deposits from Kowal should be linked to ritual activities. In the case of cattle deposit these activities belonged to
– 227 –
Tabela 26. Kowal, stan. 14 (53). KAK. Ob. 238. Specyfikacja szczątków kostnych świni z depozytu szkieletowego Table 26. Kowal, site 14 (53). GAC. Ob. 238. Specification of pig bone remains form the skeletal deposit Nr inw.
Inv. no. 120/07
Elementy
Liczba Number
żuchwa
2
Elements mandible
Uwagi
Obserwacje osteometryczne
Remarks
Osteometric observations
prawa ryc. 101a, lewa ryc. 101b, zachowane pomiary prawego egzemplarza (mm) niemal w całości – uszkodzone gałęzie, sa- measurements of the right specimen (mm) miec, ząb sieczny I3 kończy wyrastanie, ząb Długość od kąta: Gonion caudale – sieczny I2 skończył wyrastanie – brak starcia Infradentale 1. * 229,7 na koronie; zab trzonowy M3 początek ścieLength from the angle: Gonion rania na trzecim słupku (+/+) caudale – Infradentale right Fig. 101a, left Fig. 101b, preserved almost completely – damaged branches, male, incisor tooth I3 erupted almost complete, incisor tooth I2 erupted but lack of crown abrasion; molar tooth M3 the beginning of abrassion on the first cusp+/+
Długość: Gonion caudale – aboral border of the alveolus of M3
3.
Length: Gonion caudale – aboral border of the alveolus of M3
Długość horyzontalna: aboral border of the alveoli of M3 – Infradentale
4.
Horizontal length: aboral border of the alveoli of M3 Infradentale Długość: Gonion caudale – oral border of the alveolus of P2
5.
Length: Gonion caudale – oral border of the alveolus of P2
Długość: aboral border of the alveolus of M3 – aboral border of the canine alveolus
6.
Length: aboral border of the alveolus of M3 – aboral border of the canine alveolus
122/07
femur
1
k. piszczelowa
1
k. skokowa talus
1
Tibia
011/07
103,3
129,3
7.
127
7a.
Długość szeregu zębów policzkowych mierzona w zębodołach M3-P2
103,1
Length of buccal teeth series measured in alveoli M3-P1
21.
k. udowa
170,8
Długość szeregu zębów policzkowych mierzona w zębodołach M3-P1
12.
121/07
66,7
Length of buccal teeth series measured in alveoli M3-P2 Długość spojenia żuchwy
Length of madibular symphysis Długość maksymalna zębodołu kła
Maximal length of the tusk alveolus
69,4 19,1
lewa, 12**, --***; brak śladów wietrzenia powierzchniowego; ryc. 101c left, 12**, --***; no traces of surface weathering; Fig. 101c
lewa, 12, -o; brak śladów wietrzenia powierzchniowego; ryc. 101d
Bp=46,1
lewa; znaleziona pomiędzy trzonami kości udowych człowieka
GLl=43,1; GLm=40, WH=77,1 cm
left, 12, -o; no traces of surface weathering; Fig. 101d
left; recorded between diaphysis of the human femurs
* nr pomiarów według A. von den Driesch (1976) **, *** por. tab. 25
* measurement no. according to A. von den Driesch (1976) **, *** see Tab. 25
14. Depozyty zwierzęce / Animal deposits Przywołując obecny stan refleksji nad podobnymi odkryciami w Polsce oraz na Kujawach przyporządkowanymi ludności KAK, ich cechami zoologicznymi i biologicznymi (np. Wiślański 1966; Krysiak, Lasota-Moskalewska 1977; Lasota-Moskalewska 1977; Szmyt 1999; Makowiecki, Makowiecka 2000, 2008; Kośko et al. 2007; Abłamowicz 2013; Przybyła et al. 2013), nie ulega wątpliwości, że pod względem kulturowym genezę depozytów z Kowala należy łączyć z czynnościami rytualnymi. W przypadku pierwszego były one związane ze sferą obrzędowości (wierzeniami), których podłożem nie była ceremonia pochowania osoby zmarłej, lecz obrzędy związane z ważnymi wydarzeniami w życiu lokalnej społeczności. W drugim przypadku depozyt był niewątpliwie efektem czynności towarzyszących złożeniu ciała zmarłej osoby do grobu. Biorąc pod uwagę przesłanki z zakresu tafonomii udokumentowane na szczątkach obu gatunków, uznano, iż są one kluczowe do postawienia kilku tez dotyczących etapów deponowania ciał zwierzęcych (bydło) czy też tylko określonych partii tuszy (świnia). Dla obiektu 234 można wnioskować o kilku możliwościach. W przypadku procesów wietrzenia atmosferycznego lub subatmosferycznego, decydujących o ich degradacji, czas oddziaływania był odmienny dla każdego z zespołów kości odpowiadających wyodrębnionym osobnikom. Z przeprowadzonych analiz wynika, że materiały z poziomu wyższego krócej ulegały degradacji niż te zalegające w spągu obiektu. Można też wnioskować, iż tusze danych osobników były poddane podobnym czynnościom rytualnym. Przykładem tego jest ułożenie poszczególnych elementów tuszy obu zwierząt w jednakowej orientacji w stosunku do kierunków świata oraz takie postępowanie, w wyniku którego pozostały nienaruszone te same części obu ciał zwierząt, tj. ich zady. Z opisanego porządku topograficznego kości można wnioskować, że części zadnie tusz nie były przedmiotem konsumpcji. Jednakże obecność pozostałości lędźwiowej partii kręgosłupa (w niższym poziomie), odkrytej w bezpośrednim sąsiedztwie kości długich, pozwala na postawienie kolejnej tezy. Jej podstawą jest ułożenie wymienionych elementów w szkielecie. Są one umiejscowione w tuszy zwierzęcia w pewnej odległości od siebie, a połączone przez kość krzyżową z kośćmi biodrowymi miednicy. Jak wiadomo, oba wymienione elementy nie zostały zarejestrowane. Tak więc uzasadnione jest podjęcie rozważań zmierzających do wyjaśnienia obecności w depozycie kręgów lędźwiowych jako
the sphere of rituals (beliefs) related not to the ceremonial burial of a dead man’s body but to important events in the social life of the local community. In case of pig the deposit was undoubtedly the result of activities of the local GAC societies in burial ceremony of human body. The taphonomic data documented on the remains of both species were considered to be a key basis for formulating a number of hypotheses regarding the stages of depositing the animal bodies (cattle) or just specific parts of carcass (pig). In the case of the feature 234 one can propose several possibilities. In a case of atmospheric or sub-atmospheric weathering processes that were decisive in degradation of the deposits, exposure time was different for each of the bones sets, corresponding to separated individuals. The carried out analysis results with conclusion that the materials coming from the higher levels underwent degradation processes faster than the ones lying at the lower level. One can also conclude that the carcasses of the given individuals were subjected to ritual activities, which were similar. An example of this was the position of both animal carcasses in the same cardinal directions. A characteristic feature of the ritual was also the way of handling of the carcass which allowed leaving the same parts of the animal bodies – i.e. their rump – in the same area. On the basis of the described topographic order of the bones one can conclude that the rump parts of the carcasses were not consumed. However, the presence of the lumbar part of the vertebral column (in the lower level), discovered in the immediate vicinity of the long bones, allow to confine one conclusion more. This is due to the fact that in the body the discovered parts of skeleton are placed at some distance from each other and are connected by the sacrum with the ilium bones of the pelvis. Both of these elements – sacrum and ilium bones – have not been found in the deposits. Thus, it is reasonable to undertake considerations aimed at explaining the presence of lumbar vertebrae in the deposit as a separate body part of the same individual. Since they were found in a preserved anatomical arrangement, then one of the possible explanations for this fact is the intentional placing of intact lumbar part of carcass as the so-called part of its more important (culinary appreciated) cuts. Another explanation of this configuration of the vertebrae can be found by considering the caudal (posterior) plain of the foot bones as an indicator of the depositing of animal in a sitting position, which
– 229 –
Część III. Analizy bioarcheologiczne / Part III. Bioarchaeological analyses
odrębnej partii tuszy tego samego osobnika. Otóż skoro znaleziono je w zachowanym układzie anatomicznym, to jednym z możliwych wyjaśnień tego faktu jest intencjonalne złożenie partii lędźwiowej tuszy w stanie nienaruszonym jako tzw. części ważniejszego (cenionego kulinarnie) jej wyrębu. Inne wyjaśnienie takiego ułożenia kręgów można wskazać, rozpatrując płaszczyzny doogonowe (tylne) kości stopy jako wyznacznik orientacji zdeponowania zwierzęcia w pozycji siedzącej, a więc z podkurczonymi kolanami. To w konsekwencji spowodowało, że in situ kości piszczelowe zostały znalezione w pozycji ukośnej, a nie poziomej, kości piętowe zaś pod naciskiem ziemi zostały odłączone od kości skokowych i spoczęły w podłożu, dotykając go stronami bocznymi. W takiej sytuacji brak miednicy, kości udowych oraz kości krzyżowej mógł być spowodowany ekspozycją ciała ponad ówczesną powierzchnię gruntu. Taka ekspozycja umożliwiła oddziaływanie na ciało czynników atmosferycznych, powodujących rozpad ciała okolic miednicy i uda, a w konsekwencji po kilku latach całkowite zniszczenie aż do kości piszczelowej, tj. do jej partii proksymalnych. Lędźwiowy odcinek kręgosłupa, w swej nienaruszonej części, po rozkładzie miękkich narządów jamy brzusznej opadł w ich miejsce w dolne jej partie i został przykryty sedymentem. Być może czynnikiem determinującym ukształtowanie się depozytu subfosylnego dwóch osobników bydła była pora roku. O ile różnice w głębokości zalegania szczątków każdego z osobników należy traktować jako wskazówkę dwóch wydarzeń, o tyle ich czas ze względu na porę roku był niemal taki sam, a być może identyczny. Warto zwrócić uwagę, iż wskazana pora roku: lato–początek jesieni to moment, w którym zwierzęta znajdowały się w trakcie lub pod koniec sezonu pastwiskowego, co niewątpliwie korzystnie wpływało na ich kondycję hodowlaną i walory technologiczno-użytkowe. Można więc zakładać, iż wybór czasu na dokonanie obrzędów z udziałem zwierząt był spowodowany powyższymi względami. Nie można też wykluczyć, iż intencją tych obrzędów było złożenie ofiar w podziękowaniu za płody rolne, które były podstawą egzystencji społeczeństw agrarnych, takich jak ludność KAK. Zaistniałe rytualne wydarzenia (powstanie dwóch depozytów) oddzielone były od siebie co najmniej kilkuletnią przerwą. Na obecnym etapie badań można jedynie przypuszczać, iż powtórny rytuał, powodujący powstanie drugiego depozytu, kończył użytkowanie miejsca. Zdeponowane w rozproszeniu części ciała uległy niemal natychmiastowemu
is with its knees tucked up. This caused tibiae found in situ to be in a diagonal rather than horizontal position, and the separation of the calcanei from the tali under the pressure of the ground and rested in the ground, touching it with their lateral sides. In this case the lack of pelvis, femur and the sacrum could have been caused by exposure of the body above the ground surface. Such exposure enabled the impact of atmospheric conditions, causing the disintegration of the pelvic limb, reaching proximal context of tibiae. This is why both tibiae were preserved in the deposit, however, only about 2/3 of them, i.e. without the upper parts (without the proximal end and the proximal part of the diaphysis). The lumbar part of the vertebral column fell down into the place of soft organs of abdominal cavity after their decay and was covered with the sediment. One more significant factor resulting with the formation of sub-fossil deposit of two individuals of cattle could have been a season of year. While the difference in the burial depth of each individual should be considered as an indication that two events took place, these happened almost in the same or even identical season, but in two different years. It should be noted that the indicated time of year i.e. summer– early autumn is the moment in which animals were in the course or at the end of the grazing season, which undoubtedly has a favourable impact on their condition and values for food. It can therefore be assumed that the selection of time for the rituals involving the animals was due to the above reasons. It also cannot be excluded that the intention of these ceremonies was to express gratitude for the crops, which were the basis of the existence of agrarian societies such as the GAC people. The occurred ritual events (i.e. the creation of the two deposits) are separated from each other by a gap of at least a few years. It can only be assumed that the repeated ritual, resulting in the creation of the second deposit, finished the use of the place. The parts of the body that were dispersed were promptly buried, perhaps intentionally, hence the degree of weathering of the bones was significantly lower than that of the bones of the individual found in the third level. The genesis of the pig deposit found in the human grave should be explained with a funerary ritual, associated with the burial of the human body. The rituals took place approximately in the period between the end of spring to the summer, which is analogous with the deposit of similar nature (in terms of species and anatomically) documented for
– 230 –
14. Depozyty zwierzęce / Animal deposits przykryciu ziemią, czy też przykryto je intencjonalnie, stąd stopień wietrzenia kości był zdecydowanie niższy niż osobnika z poziomu trzeciego. W przypadku depozytu świni, zarejestrowanego w grobie ludzkim, jego genezę należy łączyć z rytuałami pogrzebowymi związanymi z grzebaniem ciała zmarłego człowieka. Odbyły się mniej więcej pod koniec wiosny do lata, co znajduje analogię w depozycie o charakterze podobnym pod względem gatunkowym i anatomicznym, udokumentowanym dla grobu zbiorowego ludności KAK w Chodzieży, na stan. 3 (Makowiecki, Makowiecka 2008). Złożono w nim pozostałości, przede wszystkim żuchwy, sześciu samców, co niewątpliwie było przejawem intencjonalnego wyboru, wynikającego z określonych zasad sfery symbolicznej. Dlatego też można wnioskować, że podobne zasady obowiązywały w przypadku rytuału pogrzebowego ludności KAK, którego relikty odkryto w Kowalu. Rytualnemu ubojowi poddano jednak jednego dorodnego samca. Większość jego tuszy przeznaczono na ucztę, przekazując zmarłemu elementy głowy, tj. żuchwę, w której kły stanowią czytelny wyznacznik płci, co też być może miało wymowę symboliczną. Zupełnie inaczej należy odczytać obecność kości udowej i piszczelowej. Byłyby one efektem zdeponowania części tuszy – szynki, która mogła zapewniać dostatek pożywienia w pośmiertnej drodze zmarłego. Być może nie bez znaczenia jest więc fakt, że szynka, w skład której wchodzą wymienione kości, należy do obficie umięśnionej części ciała świni, mogła więc być szczególnie ceniona z tych względów, a osoba zmarła, nią obdarowana, należała do elit ówczesnej społeczności KAK. Trzeba jednak zaznaczyć, że w Chodzieży odkryto pozostałości kończyny piersiowej, jednakże bez łopatki (Makowiecki, Makowiecka 2008). Warto zwrócić uwagę, że pod względem anatomicznym i technologicznym (żywnościowym) obie partie tuszy są dla siebie odpowiednikami. Stąd można wnioskować, że istotnymi faunistycznymi cechami rytuału pogrzebowego dla ludności KAK było deponowanie żuchw samców świni. Prawdopodobnie również z nich deponowano dobrze umięśnione partie kończyny piersiowej bądź miednicznej. Wyjątkowe znaczenie samców w kontekście grobów ludności KAK mogłyby wyrażać kły należące do świni/dzika (Sus scrofa). Świadczyć może o tym odkrycie 13 egzemplarzy w grobie ludzkim (obiekt 523) z Koszyc, stan. 3 (Abłamowicz 2013: 140 i n.; ryc. 71). Większość z nich znaleziono pomiędzy kośćmi ludzkimi, a dwa w naczyniu. Nie wykluczono, że kilka z nich mogło być używanych do „prac
the collective human grave of GAC in Chodzież, on archaeological site No. 3 (Makowiecki, Makowiecka 2008). In this site the remains of six males (primarily the mandibles) were laid, which was undoubtedly the manifestation of an intentional choice resulting from rules pertaining to the symbolic sphere. It can therefore be concluded that similar principles applied in the case of burial rituals of the GAC people, relics of which were discovered in Kowal. However, only one robust male was ritually slaughtered. Most of its carcass was allocated to the feast, while only the part of the head was offered to the dead man, i.e. the mandible in which the canine teeth are clear sex indicators (male), which means that sex might also have had a symbolic value. A totally different interpretation should be given for the presence of the femur and tibia. These can be considered the result of depositing in the grave part of a carcass – the ham – which was probably to provide the deceased with an abundance of nourishment during the after-death journey. Perhaps significant was the fact that ham, consisting of the above mentioned bones, is one of the most abundantly muscled parts of the pig’s body and therefore it could also have been particularly appreciated. Hence, it is sensible to suppose, that the buried person, endowed with it, belonged to the elite of the GAC community. It should be stressed however that the remains discovered in Chodzież belonged to thoracic limbs (without a scapula) (Makowiecki, Makowiecka 2008). It is worth noting that in terms of anatomy and technology (nourishment) these two parts of the carcass are counterparts of each other. Hence, it can be concluded that for the people of the GAC the essential faunistic feature of the funerary ritual was the deposition of male pig mandibles. Probably the well-muscled parts of the thoracic limb or pelvic limb that were found in the deposit derive from just this male. The unusual significance of males in the burial context of GAC could have been expressed by canine teeth belonging to pigs/wild boars (or just Sus scrofa). This is testified by the discovery of 13 specimens in a human burial (feature 523) at Koszyce, site 3, located in the south-east part of Poland (Abłamowicz 2013, p. 140n; Fig. 71). Most of them were found between the bones of the human skeletons, and two were placed in a vessel. At least some fangs may have been used to “working soft material, e.g. skin” (Frankiewicz 2013). However, the results of the use-wear analysis undertaken in the citied reference are not sufficient to propose
– 231 –
Część III. Analizy bioarcheologiczne / Part III. Bioarchaeological analyses
w miękkim materiale” (Frankiewicz 2013). Jednak wyniki analizy traseologicznej nie są wystarczające do postawienia takiej tezy, gdyż zaobserwowane ślady: a) deformacje postdepozycyjne, b) użytkowania przez zwierzę, c) użytkowania przez człowieka, nie zostały skonfrontowane ze śladami na powierzchni kłów współczesnych dzików (Frankiewicz 2013). W tym kontekście warto dodać, że na tym samym stanowisku odkryto grób zwierzęcy, w którym zdeponowano pięć świń. W dwóch przypadkach były to samice, w pozostałych płci nie ustalono (Abłamowicz 2013).
Podsumowanie
W opinii autorów, o ile przeprowadzone badania
i otrzymane wyniki nie powinny budzić większych zastrzeżeń, o tyle dokonane interpretacje zawierają oryginalne wyjaśnienia w skali dotychczasowej wiedzy o rytualnej sferze zachowań ludności KAK. Zostały tu przedstawione z perspektywy przesłanek biologicznych oraz w znacznym stopniu przez badaczy, którzy częściej zajmują się zagadnieniami gospodarczymi i rozważaniami dotyczącymi środowiska przyrodniczego niż kultury symbolicznej, czy też tzw. archeozoologii społecznej (social zooarchaeology). Dlatego autorzy oczekują ewentualnych uwag krytycznych, przedstawionych przez środowiska archeologów, dla których KAK należy do podstawowych zainteresowań i pól badawczych. Ich wiedza powinna być podstawą do naukowej weryfikacji przedstawionych powyżej koncepcji, wskazując inne obszary interpretacyjne. Przypisy 1 W tekście autorka wymienia także kły samic. Jednak na podstawie ryciny 7 można stwierdzić, że wszystkie odkryte egzemplarze pochodzą od samców.
Podziękowania Autorzy dziękują Arkadiuszowi Marciniakowi z Instytutu Prahistorii UAM w Poznaniu za wnikliwe zapoznanie się z niepublikowaną wersją rozdziału i przekazane uwagi, z których część umożliwiła lepsze przygotowanie niniejszej publikacji. Autorzy dziękują również Umberto Arbarelli i Aleksandrowi Pluskowskiemu za uwagi oraz korektę języka angielskiego.
such a thesis as three kind of traces were observed: a) most of them were post-depositional, b) the result of animal uses and c) human use as a tool, has not resulted in traces on the surface of tusks of recent wild boar (Frankiewicz 2013). In this context it is worth noting that at the site an animal grave was discovered, within which were deposited five pigs. In two cases they were females, in the others sex has not been established (Abłamowicz 2013).
Conclusions
In the authors’ opinion, the analysis and interpre-
tation presented in this study should not raise any major objections. It is suggested that the animal deposits can be explained within the ritual sphere of behavior of the GAC people. These interpretations were presented here from the perspective of the biological evidence, and to a large extent by the researchers, who are generally concerned with economic issues and considerations related to natural environment more than with symbolic culture or the so-called social zooarchaeology. Therefore, the authors expect the possible critical comments presented by the milieu of archaeologists for whom GAC belongs to the fundamental fields of interest and research. Their knowledge should be the basis for the scientific verification of the above presented suggestions and present alternative interpretations.
Endnotes 1 In the text the author also mentions female canines. However, based on Figure 7, it can be concluded that all discovered specimens derive from males.
Acknowledgements The authors thank Arkadiusz Marciniak (Institute of Prehistory, University of Poznań) for insightful reading the unpublished version of the chapter and the comments, which improved the final version of the chapter. Special thanks are addressed to Umberto Arbarella (Department of Archaeology, University of Sheffield) and Aleksander Pluskowski (Department of Archaeology, University of Reading) for comments and English corrections.
– 232 –